"ايقاپ" پەن "قازاق" نەگە ايتىسقان؟
احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇحامەدجان سەرالين، عۇمار قاراش، ءسابيت دونەنتاي ۇلى، مۇستافا شوقاي سىندى ۇلت زيالىلارىنىڭ دا اتالمىش باسىلىمدا ءبىرشاما ەڭبەكتەرى جارىق كورىپ وتىرعانى بەلگىلى. الايدا، ەكى باسىلىمنىڭ اراسىندا ءبىرشاما كەلىسپەۋشىلىكتەر بولىپ، كۇرمەۋى شەشىلمەي كەلە جاتقان داۋلى ماسەلەلەردى كوتەرگەنىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال. قوعامدىق رەزونانس تۋدىراتىن ءبىرقاتار شەشىمدەر مەن ۇسىنىستار ەكى باسىلىم اراسىندا ەكى ءتۇرلى كوزقاراس تۋدىرىپ، حالىق اراسىندا ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى. ءبىراق، ەكى باسىلىمنىڭ ۇستانعان جولدارى ءار قيلى بولعانىمەن، ماقساتى ءبىر ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون بولار. ەكى باسىلىمدا دا جۇرت دەسە جۇرەگىن جۇلىپ بەرۋدەن تايىنبايتىن، ازاماتتىق رۋحى بيىك زيالى قاۋىم وكىلدەرى قىزمەت جاسادى. مۇحامەدجان سەرالين مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ باسشىلىق ەتكەن ەكى باسىلىمنىڭ اراسىندا راسىندا دا كەلىسپەۋشىلكتەر ورىن العانى راس. بۇل دەگەنىمىز جۋرناليستيكادا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولتاڭباسىن قالىپتاستىرعان مۇحامەدجان مەن «ۇلت ۇستازى» اتانعان احمەت اراسى سۋىق بولدى دەگەن ءسوز ەمەس.
«ەندى كەلەيىك، «ايقاپ» پەن «قازاق» اراسىنا. بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى». بەيىمبەت ءمايليننىڭ وسى ءبىر وي اۋدارتارلىق سوزدەرى ەكى باسىلىم اراسىنداعى كوزقاراستىڭ ەكى ءتۇرلى بولعانىن دالەلدەيدى.
«قازاق» پەن «ايقاپ» نە ءۇشىن ايتىستى؟ قانداي ماسەلەلەر سەبەپ بولدى؟ ەندەشە وسى تۋراسىندا ماسەلەنى جىپكە تىزگەندەي ەتىپ تالداپ كورەلىك.
بىرىنشىدەن، ەل اراسى دۇربەلەڭ بولىپ تۇرعان كەزەڭدە وتىرىقشىلىق ماسەلەسى باسىلىم تاراپىنان باستى ورىنعا قويىلدى. «ايقاپ» جۋرنالى «كوشپەلىلىكتەن باس تارتىپ، وتىرىقشى بولامىز. وتىرىقشى بولعان ەل وقۋعا مۇمكىندىك الادى، ەگىن ەگىپ، باسقا دا شارۋا تۇرلەرىن دامىتادى»،- دەپ وزىندىك پىكىرىن ورتاعا سالدى. جۋرنالدا جاريالانعان «قازاق حالقىنىڭ مۇقتاجدىعى» اتتى ماقالادا م.سەرالين: «اۋ، جۇرت! ويلانايىق. كەلەشەك زامانىمىز قالاي بولادى؟ زامانعا مۋافىق ءىس ىستەيىك. زاماننىڭ سوڭىنان ءبىز قۋماساق، زامان ءبىزدى كۇتپەيدى»،- دەپ، قاراپايىم قازاقتىڭ ءوز جەرىنە يە بولىپ قالۋ قاجەتتىگىن وسىلايشا حالىق ساناسىنا سىڭىرۋگە بارىنشا تىرىسىپ باقتى. «قازاقتا» قاراپ قالعان جوق. «قازاق» گازەتى بۇل جايتتىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن العا تارتتى. سەبەبى، از عانا قازاققا ون بەس دەسياتينادان جەر تيسە، ۇلانعايىر دالامىزدا جەر ارتىلىپ قالار ەدى. مۇنىڭ ارتىندا وتارشىل وكىمەتتىڭ قۇيتىرقى ساياساتى جاتىر. ولار نەعۇرلىم وزدەرىنە كوپ جەر بولىنگەنىن قالايدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. سونىمەن قاتار، قازاقتىڭ كەيبىر جەرى ەگىن ەگۋگە قولايلى ەمەس. ەرتەڭ ونسىزدا از قازاق اشتىققا ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن سالماقتى وي ءبىلدىردى. راسىندا، «قازاقتىڭ» بۇل وي ورالىمى ورىندى ەدى. وسى تۇستان باستاپ ەكى باسىلىم اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك وتى تۇتاندى.
ەكىنشىدەن، باسىلىمداردىڭ باسقوسۋ ماسەلەسىنە قاتىستى پىكىلەرىن وي تارازىسىنا سالۋى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 4-5 ساندارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن سەزد شاقىرۋ جونىندە باس رەداكتور مۇحامەدجان سەراليننىڭ ماقالاسى جارىق كورەدى. ەڭ قىزىعى، «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى 18-سانىندا ءدال سول ماقالاعا ارنالعان جاۋابى جارىق كورەدى. باسقوسۋ قانشا كەرەك بولعانمەن، وعان قولايلى كەز ەمەستىگىن العا تارتقان احمەت بايتۇرسىن ۇلى ماسەلەلەرمەن كۇرەسۋدىڭ باسقا جولدارىن قاراستىرۋدى تىلگە تيەك ەتەدى. «قازاقتىڭ كەرەگىن وزگە جولمەن سويلەي تۇرالىق، بۇرىنعىداي ەمەس، قازاقتا ءقازىر ءبىر جۋرنال، ءبىر گازەت بار، سىيعانىنشا سولار ارقىلى كەڭەسەلىك، سىيماعانىن حاتپەن سويلەسۋگە بولادى. سەزدە سويلەسىپ، كەڭەسكەنمەن، ءتۇبى بارىپ ىستەۋشىلەرگە تىرەلەدى. ءىسىمىزدى ىستەۋشىلەر، جوعىمىزدى ىزدەۋشىلەر كوبەيسە، ويلاعان پىكىر، كوزدەگەن ماقساتقا جان ءبىتىپ تىرىلمەكشى»،-دەگەن احاڭنىڭ پىكىرى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ تاراپىنان نەگىزسىز قالىپ، ەشقانداي قولداۋ تاپپايدى. الايدا، ارادان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ج. سەيداليننىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆقا قارسى پىكىرى جارىق كورەدى. مۇندا «قازاق» گازەتىنىڭ سەزد شاقىرۋعا كەلىسپەگەندىكتەرىن حالىق قامىنان گورى، قارا باستارىن ويلايدى دەگەن پىكىرگە ۇندەس كەلەدى. ارينە، بۇل احاڭ باسقارعان «قازاقتىڭ» شامىنا تيمەي قويمايدى. ج.سەيداليننىڭ سىڭارجاق پىكىرىن تەرىسكە شىعارىپ، سەزد شاقىرۋدىڭ بۋىنسىز جەرگە پىشاق سۇققانمەن بىردەي دەگەن پىكىرىن تانىتادى. «بولاتىن باسقوسۋدان قاشپايمىن، بولمايتىن باسقوسۋعا ارامتەر بولمايمىن. ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن»،-دەگەن ساليقالى ويلار دا «قازاق» گازەتىندە كەزدەسەدى. شىندىعىن دا، بۇل كەرەعار پىكىرلەر سول كەزەڭدە پروگرەسسيۆتى مانگە يە بولعانىن اتاپ ايتقان ءجون بولار.
ۇشىنشىدەن، ەكى باسىلىم اراسىنداعى ماسەلە قازاق جازۋى جايىندا بولدى. ناقتىراق ايتساق، ءالىپبي ءتۇزۋ جونىندە پىكىرلەرى بىر-بىرىنە قاراما-قايشى سيپاتقا يە بولدى.
قورىتىندىلاي ايتقاندا، ەكى باسىلىمنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قازاقتىڭ كوزىن اشتى، پاراسات مايدانىنا جەتەلەدى. ۇستانىم جولىندا ەكى ءتۇرلى باعىتتى جولعا قويعانىمەن ماقساتى ءبىر-قازاقتى ورگە سۇيرەۋ، ساۋاتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ. وتارشىل حالىقتىڭ ەزگىسىنەن امان الىپ قالۋ، ودان قۇتىلۋدىڭ جان-جاقتى ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ. مىنە، وسى تۇرعىدا ەكى باسىلىمنىڭ دا ۇستانعان قاعيداتى بيىك، ءھام ەل قامىن جاسايتىن ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ارەكەتى ەدى...
التىناي ماليكاجداروۆا
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
وراسان كۇش يەسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋان، جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن الىپ كۇش يەسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى 1871 جىلعى 7 ساۋىردە اقمولا ۋەزىنە قاراستى سارىتەرەك بولىسىنىڭ جادىك...
-
ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كورنەكتى اقىن، ەنسيكلوپەديست عالىم، فيلوسوف ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» ەڭبەگى سول زامانداعى رەسمي اراب تىلىندە ەمەس، تۇرىك تىلىندە جازىلعان فيلوسوفيالىق، يس...
