ايتەكەنىڭ جەكپە-جەكتەگى جەڭىسى
جوڭعار اسكەرلەرى ۇنەمى كۇتپەگەن جەردەن قازاق دالاسىنا جويقىن شابۋىل جاسايتىن. سوندىقتان دا ءار شابۋىلى بەيعام جاتقان قازاق اۋىلدارى ءۇشىن شەكسىز اۋىر سوعاتىن. ءار اۋىلدىڭ ازاماتتارى حابارلانىپ، تىزە قوسىپ ۇلگەرمەستەن قالىڭ جاۋعا دارا-دارا سوعىساتىن. كوپتىڭ اتى-كوپ: كوزسىز ەرلەر ءنوپىر جاۋعا توتەپ بەرە الماي، مايدان دالاسىندا قاپىدا شەيىت كەتىپ جاتاتىن. ات جالىن تارتىپ مىنەر ەركەك كىندىك قالماعان اۋىلدار اياۋسىز تونالىپ، ورتەلەتىن.
مال-مۇلىك جاۋ قانجىعاسىنا ءىلىنىپ، قىز-كەلىنشەكتەر ايەلدىككە، كۇڭدىككە اكەتىلەتىن. ويلاماعان جەردەن ءورت بوپ تيگەن جاۋ قاشان قازاق اۋىلدارىنا جاپپاي حابار بارىپ، باتىرلارى قول جيناپ، قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەنشە، دالامىزعا تىم بويلاپ ەنىپ ۇلگەرەتىن. جاۋ ىزىندە اڭىراعان انا، شىرقىراعان ءسابي، شاشىن جۇلىپ، بەتىنەن قاندى سوراسىن اعىزعان جەسىر، شۇبالعان شاڭ، جالىنداعان ءورت، شۋدالانعان ءتۇتىن قالىپ جاتاتىن.
بەيعام جاتقان اۋىلدارعا اش بورىدەي تيىسكەن جاۋ وزدەرىنە قارسى اسىعىس اتتانعان ۇركەردەي-ۇركەردەي شاعىن قازاق جاساقتارىن تاۋدان قۇلاعان توپان سۋداي جۇتىپ، ىلگەرىلەي بەردى. سول ەكپىندەرى نۇراتا تاۋىنا جەتكەنشە تولاستامادى. بۇرىن قايراتى كەسەك بىتىمىنەن عانا بايقالاتىن، ءبىراق بۇرىن-سوڭدى بەلىنە قارۋ تاعىنىپ، جاۋعا قايرات كورسەتپەگەن ايتەكەنى ول كەزدە سول ايماق ايىر ءتىلدى شەشەن، كەمەل اقىل يەسى، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي دەپ قانا تانيتىن. بۇل جولى سامارقان توڭىرەگىندەگى الشىنداردان اسىعىس جينالعان بەس مىڭدىق قولدى ايتەكەنىڭ ءوزىنىڭ باسقارۋىنا تۋرا كەلدى. ايتەكە بەس مىڭدىق قولمەن قالىڭ جاۋعا نۇراتا مەن ءقىز-بيبى توڭىرەگىندە بەتپە-بەت كەلەدى. جوڭعارلاردى باستاپ كەلە جاتقان بۇل جولى قالدان-بوشاقتىنىڭ ءوزى ەكەن. ەكى جاق بىر-بىرىنە جاقىنداي بەرە، جوڭعار حانى سۋىرىلىپ العا شىعادى. ايتەكە دە كىدىرمەي وزگەلەردەن ات باسىن وزدىرىپ، العا ۇمتىلادى. بۇرىن تاۋكە حاننىڭ سارايىندا ءبىر قايىرا ۇشىراسقان ەكەۋى ءبىر-بىرىن جازباي تانيدى. قالدان-بوشاقتى بىردەن وكتەم، وپىرەم ءتيىسىپ، كەكەتە-مۇقاتا ايبار شەگەدى.
— ءاي، ايتەكە، سەنى قازاقتار بۇرىن «ايىرتاۋ» ۇراندى، ايىر ءتىلدى بي دەمەۋشى مە ەدى. قاتىندارىڭ قىلىش ۇستايتىن ءبىر ۇل تۋماعانى ما؟
— قازاقتىڭ قاي-قاي ۇلىنىڭ دا قامشىسىن جەگەن قالماقسىڭ عوي، — دەيدى ايتەكە.-بۇل جولى ءبيىنىڭ قامشىسىن تاتىپ كور! مۇمكىن، اقىلىڭ وسىدان كەيىن كىرەر!
— سەنىڭ باسىڭ مەنىڭ قانجىعامدا بۇگىن. حانىڭنان باستاپ تالايىڭنىڭ باسىڭ مىنا مەنىڭ قانجىعامدا ەكەنىن ۇمىتايىن دەگەن ەكەنسىڭ، قۋ جاق بي!
— سالقام جاڭگىردىڭ قاپىدا قالعانىڭا ماسايراپ، بۇتىڭدى كوپ كوتەرە بەرمە! كۇلىن شاشقان كوك دولى قاتىن قۇساپ سالعىلاسا بەرمەي، سوعىساتىن قارۋىڭدى تاڭدا! سوسىن مەنىڭ سەنەن جاسىم ۇلكەن، كەزەگىمدى بەر!
— سەن مەنەن ءۇش-اق جاس ۇلكەنمىن دەپ بۇلىڭدى وتكىزە المايسىڭ. مەنىڭ جولىم ۇلكەن. مەن — حانمىن، سەن — قاراسىڭ. كەزەك — مەنىكى!
— ونىڭا دا كوندىم. قىرىپ كەتەتىن بولساڭ، ال باستا!
— اجالىڭا اسىقپا! ءبىز ەكەۋمىز اۋەلى سوزبەن سىناسىپ كورەلىك. ايتپەسە، ءقازىر قانىڭ سۋشا شاشىلعان كەزدە سەنىڭ شەشەندىك، سىنشىلىق ونەرىڭدى كورە الماي قالارمىن.
ايتەكە:
— ءبىز قاي-قايسىسىنا دا ءازىرمىز.
قالدان-بوشاقتى:
— وندا سەن مىنا مەنىڭ قاي اتامنان حان ەكەنىمدى ايتشى!
— سەنىڭ قارا باسىڭ عانا حان. ارعى اتالارىڭ تەكسىز قۇل.
— ونى نەمەن دالەلدەيسىڭ؟
— جاڭا جەكپە-جەككە شىعىپ كەلە جاتىپ، ارت جاعىڭا ءۇش قايىرا جالتاقتادىڭ. تەكتى حان سەن سەكىلدى جان-جاعىنا جالتاقتاماس بولار!
— بۇل ءسوزىڭ دالەل ەمەس. قازىمىردىڭ قىزىل ءسوزى.
— وندا سەنى شەشەڭنىڭ قازىرگى اكەم دەپ جۇرگەن كىسىڭنەن ەمەس، ەسىگىندەگى قۇل قىتايدان تاپقانىن قالماقتار عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتار بىلەدى.
وسىنداي سىبىستى بۇرىن دا ءوز جۇرتىنىڭ اراسىنان قۇلاعى شالاتىن قالدان-بوشاقتى تۇنەرە ءتۇسىپ بارىپ، مۇلدەم مۇنداي اڭگىمەنى قۇلاعىنا ىلمەگەن سىڭايدا، تەز بويىن جينايدى.
— سەن سەكىلدى ايدالاداعى ءتىلىن ساۋىپ، كۇن كورىپ جۇرگەن تەكسىزدىڭ ءسوزى ماعان سىن ەمەس! ەندى سەن مىنا مەنىڭ استىمداعى اتىما سىن ايت!
— اتىڭ — جۇيرىك، ويعا-قىرعا بىردەي. كۇنى-تۇنى جورتساڭ، ءبۇيىر قاقپايتىن مىقتى. ءبىراق ءبارىبىر تازا قاندى ارعىماق ەمەس. ەسەككە شاتىسى بار.
— دالەلدە!
— تازا قاندى ارعىماق قوڭىراۋداي كۇڭگىرلەپ كىسىنەر بولار. ال سەنىڭ اتىڭ جاڭا ءىشىن تارتىپ، ۇستى-ۇستىنە ازىنادى. ءبۇيتىپ ەسەك قانا قىشقىرادى.
قالدان-بوشاقتىنىڭ استىنداعى اتى ءاۋ باستا شىنىندا ارعىماق تۇقىمى ەكەنى راس-تى. ءبىراق، مىقتى بولادى دەپ، قۇلىن كۇنىندە ەسەككە تەلىگەنى دە راس-تى. قالدان-بوشاقتى قان جۇتقانداي بوپ، تاس مۇسىنگە اينالعانداي سىلەيگەن كۇيى قولىنان نايزاسى تومەن تۇسە بەرىپتى. حاننىڭ قارالاي ماسقارا بولعانىن كورگەن مىڭباسىنىڭ ءبىرى «قاۋلا! قاۋلا!» دەپ ءامىر بەرەدى دە، قالماقتار لاپ قويىپ، جان الىپ، جان بەرىسكەن قان مايدان باستالىپ كەتەدى.
ءبىرىنشى كۇنى كۇشى باسىم جاۋعا ايتەكە قولى توتەپ بەرىپ باعادى.
ەكىنشى كۇننىڭ وزدەرىنە اۋىر سوعارىن بىلگەن ءبىر قازاق ساربازى كەشكە تامان وتىرىك اتتان اۋىپ قالعانسىپ، جاۋ قولىنا تۇسەدى. قالدان-بوشاقتىنىڭ الدىنا بارعاندا ول: «ايتەكەگە سامارقاننان، بۇقارا، كەرمينەدەن قارۋلى كومەك كەلە جاتىر، الدى تاڭ الدىندا جەتەدى» دەگەن وتىرىك مالىمەت بەرەدى. بۇعان يلانعان جانە سامارقان مەن بۇقارادان ىلعي مىلتىقتى جاساق كەلەتىنىن بىلەتىن قالدان-بوشاقتى:
«جامان حابار جەتكىزگەنى ءۇشىن» الگى ساربازدى قازىققا وتىرعىزىپ ولتىرەدى دە، تاڭ الدىندا اسكەرىنىڭ باسىن نەگىزگى كۇشى جاتقان سايرام جاققا بۇرادى. ولارعا قۋا ءجۇرىپ سوققى بەرۋگە كۇشى از قازاق جاساعىنىڭ قاۋقارى جەتپەيدى.
كەيىن بەل شەشىپ، تىنىس العان ساتتە ءبىر ساردار ايتەكەگە رەنىش بىلدىرەدى.
— نايزاسىن تومەن تۇسىرگەن ساتتە قالماق حانىن نەگە شاۋىپ تاستامادىڭىز! حانى ولگەن قالماق ودان ءارى بىزبەن سوعىسىپ جارىتپاس ەدى.
— ول — حان. مەن — قارامىن. سويتە تۇرا، ءسوزىم سۇيەگىنەن وتكەن كەزدە حان ەكەنمىن دەمەدى، جاۋ ەكەنمىن دەمەدى. ۋاجگە بوگەلىپ، قارۋىن تومەن ءتۇسىردى. قارۋ كەزەنبەگەندى ولتىرە سالۋ - قاراقشى مەن تەكسىزدىڭ ءىسى. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى. مەنىڭ سول جەردە قالماق حانىنا قارۋ كوتەرگەنىم - قازاق دەگەن حالقىمنىڭ بەدەلىنە قارسى قارۋ كوتەرگەنىم ەمەس پە؟! ودان كەيىنگى مەنىڭ بيلىك سوزىمە جات تۇگىل، جاقىنىم دا كونبەس ەدى، — دەيدى ايتەكە.
سوندا دا الگى ساردار قارسى داۋ ايتىپ باعادى. وعان رەنجىگەن ايتەكە:
— اقىلدى جاۋ سەنى كوككە كوتەرەر، اقىماق دوس سەنى كورگە يتەرەر. اقىلدى قاسىڭنان قورىقپا، اقىماق دوسىڭنان قورىق دەگەن وسىندايدان شىققان ەكەن-اۋ! — دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرىپتى.
ءسويتىپ، تاپقىرلىعىمەن، باتىلدىعىمەن، كورەگەندىگىمەن ءيسى قازاقتى عانا ەمەس، اتا جاۋدى دا مويىنۇسىندىرعان ايتەكە جەكپە-جەكتە ەشبىر قانتوگىزسىز جەڭىسكە جەتكەن ەكەن دەگەن اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، بىزگە دە جەتىپتى.
You Might Also Like
-
— ناعاشىم سۇڭعىلا كىسى عوي، ايتقىزباي ءتۇسىندى. "ساعي، — دەدى ناعاشىم، — سەن مەنىمەن بiرگە ەرىپ گەرمانياعا ءجۇر، وندا مەنىڭ دارىگەر دوسىم بار، سەنى انادان جاڭا تۋعانداي ە...
-
ابىلاي (ءابىلمانسۇر) جاس كەزىندە تولە ءبيدىڭ تۇيەلەرىن باعىپ جۇرەدى. بىردە ول قازاق باتىرلارىنىڭ قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، اتتانىپ بارا جاتقاندارىن كورەدى داعى، قۇستاي ۇشىپ تولە بيگە كەلەدى.
