ازيا ەلدەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: ازيا دۇنيە بولىگىنىڭ ەرەكشەلىگى، كليماتى مەن تابيعات جاعدايىن، حالقى مەن ەلدەرىن ءارتۇرلى ءبىلىم كوزدەرىمەن وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ تەز قابىلداۋىنا جول اشۋ، وي - قيالىنا ەرىك بەرە وتىرىپ، ءوز پىكىرىن ايتۋعا، قورىتىندى شىعارۋعا توسەلدىرۋ، تەوريالىق ءبىلىمىن، زەيىنىن دامىتۋ.
تاربيەلىگى: لوگيكالىق ويلاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، ۇلتجاندىلىققا، رۋحانيلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: باسپا ءسوز - كونفەرەنسيا ساباعى
ساباقتىڭ ادىستەرى: دامىتا وقىتۋ، سۇراق - جاۋاپ ەلەمەنتتەرى، شىعارماشىلىق ءادىس.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ينفورماتيكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، اتلاس، كەسكىن كارتا، دۇنيەجۇزىنىڭ فيزيكالىق جانە ساياسي كارتاسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ساباقتىڭ ماقساتىن قويۋ
ا) گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاۋ
ءا) تابيعات جاعدايى، بايلىعى
ب) كليماتى
ۆ) حالقى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنەن كەيىن وقۋشىلارعا ساباقتىڭ ماقساتى تانىستىرىلدى، باسپا ءسوز - كونفەرەنسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى ءتۇسىندىرىلدى، وقۋشىلار دايىندىعى بويىنشا 3 توپقا بولىنەدى. جۇرگىزۋشىلەر كونفەرەنسيا قوناقتارىن تانىستىرىپ، تىلشىلەر سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋدى وتىنەدى. ءار ايماقتى باستاپ كەلگەن توپ باسشىلارىنا ءسوز بەرىلەدى.
1 توپ – وڭتۇستىك - باتىس ازيا
2 توپ – وڭتۇستىك ازيا
3 توپ – وڭتۇستىك - شىعىس ازيا
ءار توپتىڭ 1ء-شى گەوگرافتارى ءوز ايماقتارىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاپ ەلدەرىن كورسەتىپ وتەدى. استانالارىن دا اتاپ كورسەتەدى.
1توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيا، ەۋروپا، ازيا، افريكا دۇنيە بولىكتەرىنىڭ توعىسقان جەرىندە ورنالاسقان ەرەكشە ايماق. وڭتۇستىك باتىس ازيا ەلدەرى كىشى ازيا، ارابيا تۇبەكتەرى مەن يران تاۋلى قىراتىن الىپ جاتىر قۇرامىنا تۇركيا، كيپر، يران، يراك، اۋعانستان، اراب امىرلىگى، يەمەن، ومان، كاتار، باحرەين، كۋۆەيت كىرەتىن بۇل ايماقتى «تاياۋ شىعىس» دەپ اتايدى.
تاۋلاردىڭ ەڭ بيىگى – گينديكۋش تاۋلارى. تاۋلى قىراتتاردىڭ ەڭ بيىگى – ارميان تاۋلى قىراتى. جەر قىرتىسىنداعى كۇشتى جارىلار اسەرىنەن جانارتاۋ اتقىلاۋلارىنا ۇشىراعان. قازىرگى كەزدە جانارتاۋلىق ارەكەت باسەڭدەگەن، بىرنەشە سونگەن جانارتاۋلار بار. ەڭ ءىرىسى – ۇلكەن ارارات(5165م). ارميان تاۋلى قىراتىنىڭ سولتۇستىگىندە كاۆكاز تاۋلارى ورنالاسقان. تۇبەكتىڭ جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋى ارقىلى تەرەڭ تەكتونيكالىق جارىلىس وتەدى. وسى جارىلىس بويىندا جەر شارىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن جاتقان بولىگى – ءولى تەڭىز (– 403 مەتر) ورنالاسقان
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىك - باتىس ازيا:
اۋعانستان
647، 500 كابۋل
باحرەين
665 ماناما
كيپر 9، 250 نيكوسيا
يران
1، 648، 195 تەگەران
يراق
437، 072 باعداد
يزرايل
20، 770 قۇددىس[19]
يوردانيا
92، 300 اممان
كۋۆەيت
17، 820 كۋۆەيت
ليۆيا
10، 452 بەيرۋت
ومان
212، 460 مۋسكات
قاتار
11، 437 دوحا
ساۋد ارابياسى
1، 960، 582 رياد
سيريا
185، 180 داماسك
تۇركيا
756، 768 انكارا
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى
82، 880 ابۋ دابي
يەمەن
527، 970 سانا
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى. ءۇندىستان تۇبەگى مەن وعان جالعاسىپ جاتقان ارالداردى قامتيتىن وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ازيانىڭ باسقا بولىگىنەن گيمالاي تاۋلارى مەن ءۇندى - گانگ ويپاتى ارقىلى ءبولىنىپ جاتىر. وڭتۇستىك ازيا قۇرامىنا پاكىستان، ءۇندىستان، بانگلادەش، نەپال، بۋتان، شري - لانكا، مالديۆ رەسپۋبليكاسى كىرەدى. ايماقتاعى ەڭ ۇلكەن ەل – ءۇندىستان، ال ەڭ كىشكەنتاي ەلدەر – بۋتان كورولدىگى مەن مارجاندىق ارالداردا ورنالاسقان مالديۆ رەسپۋبليكاسى. بۋتان مەن نەپال تاۋ ەلدەرى بولىپ تابىلادى. وڭتۇستىك ازيانىڭ جەر بەدەرى وتە كۇردەلى. مۇندا اسقاقتاعان گيمالاي تاۋلارىنىڭ ەتەگىندەگى ءۇندى - گانگ ويپاتى وڭتۇستىككە قاراي بىرتىندەپ بيىكتەپ، دەكان تاۋلى ۇستىرتىنە ۇلاسادى. گيمالاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – دجومولۋنگما، ونىڭ بيىكتىگى 8848م.
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىك ازيا:
بانگلادەش
144، 000 داكا
بۋتان
47، 000 Thimphu
ءۇندىستان 3، 167، 590 نيۋ دەلي
مالديۆتەر
300 مالە
نەپال
140، 800 كاتماندۋ
پاكىستان
803، 940 يسلاماباد
شري - لانكا
65، 610 كولومبو
3توپ: وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ قۇرامىنا ءۇندىقىتاي تۇبەگى، فيليپپين ارالدارى جانە مالاييا ارحيپەلاگىندا ورنالاسقان ەلدەر جاتادى. بۇل ەلدەردىڭ قاتارىنا يندونەزيا، لاوس، ميانما، تايلاند، ۆەتنام، كامبودجا. فيليپپين، مالايزيا، برۋنەي، مالاككا تۇبەگىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارالدار ورنالاسقان قالا – مەملەكەت سينگاپۋر دا كىرەدى. ايماقتاعى ەڭ ءىرى مەملەكەت - يندونەزيا.
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىكشىعىس ازيا:
برۋنەي
5، 770 باندار سەري بەگاۋان
كامبودجا 181، 040 پنومپەن
شىعىس تيمور[10]
15، 007 ديلي
يندونەزيا[11]
1، 419، 588 جاكارتا
لاوس
236، 800 Vientiane
مالايزيا
329، 750 كۋالالۋمپۋر
ميانما (بيرما)
678، 500 Naypyidaw[12]
فيليپپين 300، 000 مانيلا
سينگاپۋر
704 سينگاپۋر
تايلاند
514، 000 بانگكوك
ۆەتنام
331، 690 حانوي
ەندى گەولوگتار سويلەسىن. ءوز ەلدەرىندە قانداي پايدالى قازبالار بار ەكەن.
1 توپ: تاۋلار پارسى شىعاناعىنا قاراي ساتى تۇرىندە الاسارىپ، قاتتى مايىسقان مەسوپوتاميا ويپاتىنا ۇلاسادى. بۇل ويپاتتىڭ اتاۋى «ەكى وزەن ارالىعى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، ويپات ارقىلى تيگر جانە ەۆفرات وزەندەرى اعىپ وتەدى. وڭتۇستىك – باتىس ازيا تاس كومىرمەن ءتۇستى مەتالدارعا باي. سونىمەن قاتار ۆولفرام، حروميت، پوليمەتالداردىڭ كەن ورىندارى بار، كولدەردەن اس تۇزى وندىرىلەدى. ايماقتىڭ باستى بايلىعى – مۇناي مەن گاز.
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا پايدالى قازبالارعا باي. ءۇندىستان تۇبەگىندە تەمىر، مىس، مارگانەس، حروميت، التىن، الماس، گرافيت كەن ورىندارى بار. جاعالىق جازىقتاردا مۇناي مەن تابيعي گاز كەزدەسەدى. ايماق سيرەك كەزدەسەتىن اسىل تاستارعا دا باي.
3 توپ: وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار قالايى مەن ۆولفرام بەلدەۋى وتەدى. سونداي - اق ايماق قويناۋىنان مىس، مىرىش، كۇمىس، التىن، تەمىر، مۇناي مەن تابيعي گازدىڭ مول قورى تابىلعان.
بيولوگتار ءوز ەلدەرىندە قانداي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار بارىن ايتىپ ءوتسىن.
1 توپ: مۇندا وسىمدىكتەردەن – شەڭگەل سياقتى تىكەنەكتى بۇتالار، ال جەر استى سۋلارى جاقىن جاتقان شۇراتتاردا قۇرما پالماسى وسەدى. جانۋارلاردان – جەلاياق بوكەندەر، جابايى ەسەك - وناگر، ءبىر وركەشتى جابايى تۇيە - نار، تارعىل قورقاۋ قاسقىر مەن شيەبورىلەر كەزدەسەدى، كەمىرۋشىلەر وتە كوپ.
2توپ: مۇندا استىق تۇقىمداستارعا جاتاتىن بيىك شوپتەر اراسىندا پالميرا پالماسى، حوش ءيىستى ساندال اعاشى، تيك جانە مايلى اعاشتار وسەدى. جانۋارلاردان – ءۇندىستان مەن شري - لانكادا جابايى پىلدەر ساقتالعان. مايمىلدار بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى.
3 توپ: وسىمدىكتەردەن – ۇزىندىعى 200 - 300م - گە جەتەتىن ورالىپ وسەتىن روتانگ پالماسى مەن ليانالار اعاشتاردى شىرماپ، ورماندى قۇرايدى. اعاش دىڭدەرىندە شىرمالىپ وسەتىن ورحيدەيالار ورمانعا ايرىقشا كورىك بەرەدى. جانۋارلاردان – جابايى بۇقالار، يت باستى مايمىلدار، ءىرى ورانگۋتانگ، جولبارىس، قابىلاندار مەكەندەيدى.
ءار ەلدەردە قانداي ءدىن تارالعانىن ءدىنتانۋشىلاردان بىلسەك.
1 توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيا – قازىرگى الەمدىك يسلام، حريستيان، يۋدايزم دىندەرىنىڭ بەسىگى. سوندىقتان دا ايماق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى وتە كۇردەلى. باسىم بولىگى مۇسىلماندار - سۇننەتتەر مەن شەيتتەر باسىم.
2 توپ: وڭتۇستىك ازياداعى گيمالاي تاۋلارىنىڭ باۋرايى – الەمدىك ءدىن بولىپ ەسەپتەلەتىن ءبۋدديزمنىڭ پايدا بولعان جەرى. سونىمەن قاتار مۇندا مۇسىلماندار، يندۋيستەر، حريستياندار دا بار.
3توپ: مۇندا – مۇسىلماندار، بۋددالىقتار، پروتەستانتتار مەن كاتوليكتەر بار. مۇسىلماندار مەن بۋددالىقتار باسىم. ميانما، تايلاند، لاوس سياقتى مەملەكەتتەر بۋددا ءدىنىن ۇستانسا، يندونەزيا، مالايزيا، برۋنەي سىندى ەلدەر يسلام ءدىنىن ۇستانادى.
كەلەسى ءسوزدى دەموگرافتارعا بەرسەك. حالىق سانى مەن تىعىزدىعىن ايتىپ وتسە.
1 توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1 July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك - باتىس ازيا:
اۋعانستان
29، 1 45
باحرەين
1، 3 1807
قىبىر[16]
1، 1 118
يران
75، 1 46
يراق
31، 5 72
يزرايل
7، 6 342
يوردان
6، 5 73
كۋۆەيت
3، 1 175
ليۆيا
4، 3 353. 6
ومان
3، 1 10
قاتار
1، 7 152
ساۋدارابياسى
29، 2 14
سيريا
22، 5 122
تۇركيا[20]
73، 6 94
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى
5، 4 64
يەمەن
23، 6 23، 6
2توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1 July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك ازيا:
بانگلادەش
164، 4 1142
بۋتان
0، 7 15
ءۇندىستان[13]
1188، 8 362
مالديۆتەر
0، 3 1070
نەپال
28 191
پاكىستان
184، 8 232
شري - لانكا
20، 7 315
3توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك-شىعىس ازيا:[9]
برۋنەي
0، 4 66
كامبودجيا
15، 1 83
شىعىس تيمور[10]
1، 2 77
يندونەزيا[11]
235، 5 124
لاوس
6، 4 27
مالايزيا
28، 9 87
ميانما (بيرما)
53، 4 79
فيليپپيندەر
94 313
سينگاپۋر
5، 1 7526
تايلاند
68، 1 133
ۆەتنام
88، 9 268
ەتنوگرافتار مەن مادەنيەتتانۋشىلار ءوز ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىمەن، ساۋلەت ونەرىمەن، تۋريزممەن تانىستىرسىن.
1 توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيادا ەڭ ەجەلگى ەگىنشىلىك وركەنيەتى قالىپتاسىپ، ءىرى كەرۋەن جولدارى وتكەن. بۇل ايماقتا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ العاشقى قالالار مەن مادەنيەت ورتالىقتارى پايدا بولعان. ايماقتا شاعىن قالالار باسىم، تاريحي كەلبەتىن وزگەرىسسىز ساقتاپ قالعان ەجەلگى قالالار كوپ. داماسك، يەرۋساليم، باعداد، مەككە مەن مەدينە، باسرا، ستامبۋل قالالارىندا ساۋلەت ونەرىنىڭ ەجەلگى جانە جاڭا ۇلگىلەرى تاڭعاجايىپ ۇيلەسىمىن تاپقان. تۋريزم: ۆيفلەەم – يزرايلدەگى حريستياندار ورتالىعى؛ كيپر – كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ ليماسول – كيپر ارالىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى كليماتتىق كۋرورت. مەككە مەن مەدينە – يسلامداعى نەگىزگى ءدىني ورتالىق.
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ۇزاق ۋاقىت ۇلىبريتانيانىڭ وتارى بولعاندىقتان تابيعات بايلىقتارى اياۋسىز تونالىپ، حالقى ەزگىگە ۇشىراعان. ەلدەردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس جاعدايى وتە تومەن دارەجەدە قالىپ قويعان. تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا بۇل ەلدەر دامۋدىڭ جاڭا جولىنا باعىت الدى. ءۇندىستاندا ساۋلەت ونەرىنىڭ تەڭدەسسىز عيماراتتارى كوپ. مىسالى اگراداعى ءتاج - ماحال سارايى. تۋريزم: مۋمباي – ءۇندىستانداعى ۇلكەن قالا، تۋريستىك ورتالىق. مۇندا ءۇندىستان قاقپالارى، ءتريۋمفالدى اركالارى، ءۇندىستاندىق «گولليۆۋد» بار؛ تادج - ماحال – ءۇندى ارحيتەكتۋراسىنىڭ ەسكەرتكىشى، شاح - دجاحان مەن ونىڭ جۇبايىنىڭ ماۆزولەيى.
3 توپ: تۋريزم: سينگاپۋر – وڭتۇستىك - شىعىس ازياداعى تانىمدىق، ساۋىقتىرۋ، ىسكەرلىك ءتۋريزمنىڭ ورتالىعى؛ سامۋي – ارال، تايلاندتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىنداعى كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ پكۋحەت – ارال، تايلاندتىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنداعى كۋرورتتىق زونا، تۋريزم ورتالىعى؛ پينانگ – مالايزيانىڭ سولتۇستىك - باتىس بولىگىندەگى ارال. كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ بالي – ياۆا ارالىنىڭ شىعىسىنا قاراي كىشى زوند ارالدارى قۇرامىنداعى يندونەزياداعى ارال. كليماتتىق كۋرورتتىق زونا.
ۇيگە تاپسىرما: «ازيانىڭ ايماقتارى مەن ەلدەرى» كارتاسىن جانە قوسىمشا مالىمەتتەردى پايدالانىپ، ءوز بەتىڭمەن سولتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسىن قۇراستىرىڭدار.
بىلىمدىلىگى: ازيا دۇنيە بولىگىنىڭ ەرەكشەلىگى، كليماتى مەن تابيعات جاعدايىن، حالقى مەن ەلدەرىن ءارتۇرلى ءبىلىم كوزدەرىمەن وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ تەز قابىلداۋىنا جول اشۋ، وي - قيالىنا ەرىك بەرە وتىرىپ، ءوز پىكىرىن ايتۋعا، قورىتىندى شىعارۋعا توسەلدىرۋ، تەوريالىق ءبىلىمىن، زەيىنىن دامىتۋ.
تاربيەلىگى: لوگيكالىق ويلاۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، ۇلتجاندىلىققا، رۋحانيلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: باسپا ءسوز - كونفەرەنسيا ساباعى
ساباقتىڭ ادىستەرى: دامىتا وقىتۋ، سۇراق - جاۋاپ ەلەمەنتتەرى، شىعارماشىلىق ءادىس.
ءپانارالىق بايلانىس: ادەبيەت، ينفورماتيكا، تاريح
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، اتلاس، كەسكىن كارتا، دۇنيەجۇزىنىڭ فيزيكالىق جانە ساياسي كارتاسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ساباقتىڭ ماقساتىن قويۋ
ا) گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاۋ
ءا) تابيعات جاعدايى، بايلىعى
ب) كليماتى
ۆ) حالقى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنەن كەيىن وقۋشىلارعا ساباقتىڭ ماقساتى تانىستىرىلدى، باسپا ءسوز - كونفەرەنسياسىنىڭ ەرەكشەلىگى ءتۇسىندىرىلدى، وقۋشىلار دايىندىعى بويىنشا 3 توپقا بولىنەدى. جۇرگىزۋشىلەر كونفەرەنسيا قوناقتارىن تانىستىرىپ، تىلشىلەر سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋدى وتىنەدى. ءار ايماقتى باستاپ كەلگەن توپ باسشىلارىنا ءسوز بەرىلەدى.
1 توپ – وڭتۇستىك - باتىس ازيا
2 توپ – وڭتۇستىك ازيا
3 توپ – وڭتۇستىك - شىعىس ازيا
ءار توپتىڭ 1ء-شى گەوگرافتارى ءوز ايماقتارىنىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاپ ەلدەرىن كورسەتىپ وتەدى. استانالارىن دا اتاپ كورسەتەدى.
1توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيا، ەۋروپا، ازيا، افريكا دۇنيە بولىكتەرىنىڭ توعىسقان جەرىندە ورنالاسقان ەرەكشە ايماق. وڭتۇستىك باتىس ازيا ەلدەرى كىشى ازيا، ارابيا تۇبەكتەرى مەن يران تاۋلى قىراتىن الىپ جاتىر قۇرامىنا تۇركيا، كيپر، يران، يراك، اۋعانستان، اراب امىرلىگى، يەمەن، ومان، كاتار، باحرەين، كۋۆەيت كىرەتىن بۇل ايماقتى «تاياۋ شىعىس» دەپ اتايدى.
تاۋلاردىڭ ەڭ بيىگى – گينديكۋش تاۋلارى. تاۋلى قىراتتاردىڭ ەڭ بيىگى – ارميان تاۋلى قىراتى. جەر قىرتىسىنداعى كۇشتى جارىلار اسەرىنەن جانارتاۋ اتقىلاۋلارىنا ۇشىراعان. قازىرگى كەزدە جانارتاۋلىق ارەكەت باسەڭدەگەن، بىرنەشە سونگەن جانارتاۋلار بار. ەڭ ءىرىسى – ۇلكەن ارارات(5165م). ارميان تاۋلى قىراتىنىڭ سولتۇستىگىندە كاۆكاز تاۋلارى ورنالاسقان. تۇبەكتىڭ جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋى ارقىلى تەرەڭ تەكتونيكالىق جارىلىس وتەدى. وسى جارىلىس بويىندا جەر شارىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ تومەن جاتقان بولىگى – ءولى تەڭىز (– 403 مەتر) ورنالاسقان
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىك - باتىس ازيا:
اۋعانستان
647، 500 كابۋل
باحرەين
665 ماناما
كيپر 9، 250 نيكوسيا
يران
1، 648، 195 تەگەران
يراق
437، 072 باعداد
يزرايل
20، 770 قۇددىس[19]
يوردانيا
92، 300 اممان
كۋۆەيت
17، 820 كۋۆەيت
ليۆيا
10، 452 بەيرۋت
ومان
212، 460 مۋسكات
قاتار
11، 437 دوحا
ساۋد ارابياسى
1، 960، 582 رياد
سيريا
185، 180 داماسك
تۇركيا
756، 768 انكارا
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى
82، 880 ابۋ دابي
يەمەن
527، 970 سانا
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى. ءۇندىستان تۇبەگى مەن وعان جالعاسىپ جاتقان ارالداردى قامتيتىن وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ازيانىڭ باسقا بولىگىنەن گيمالاي تاۋلارى مەن ءۇندى - گانگ ويپاتى ارقىلى ءبولىنىپ جاتىر. وڭتۇستىك ازيا قۇرامىنا پاكىستان، ءۇندىستان، بانگلادەش، نەپال، بۋتان، شري - لانكا، مالديۆ رەسپۋبليكاسى كىرەدى. ايماقتاعى ەڭ ۇلكەن ەل – ءۇندىستان، ال ەڭ كىشكەنتاي ەلدەر – بۋتان كورولدىگى مەن مارجاندىق ارالداردا ورنالاسقان مالديۆ رەسپۋبليكاسى. بۋتان مەن نەپال تاۋ ەلدەرى بولىپ تابىلادى. وڭتۇستىك ازيانىڭ جەر بەدەرى وتە كۇردەلى. مۇندا اسقاقتاعان گيمالاي تاۋلارىنىڭ ەتەگىندەگى ءۇندى - گانگ ويپاتى وڭتۇستىككە قاراي بىرتىندەپ بيىكتەپ، دەكان تاۋلى ۇستىرتىنە ۇلاسادى. گيمالاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – دجومولۋنگما، ونىڭ بيىكتىگى 8848م.
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىك ازيا:
بانگلادەش
144، 000 داكا
بۋتان
47، 000 Thimphu
ءۇندىستان 3، 167، 590 نيۋ دەلي
مالديۆتەر
300 مالە
نەپال
140، 800 كاتماندۋ
پاكىستان
803، 940 يسلاماباد
شري - لانكا
65، 610 كولومبو
3توپ: وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ قۇرامىنا ءۇندىقىتاي تۇبەگى، فيليپپين ارالدارى جانە مالاييا ارحيپەلاگىندا ورنالاسقان ەلدەر جاتادى. بۇل ەلدەردىڭ قاتارىنا يندونەزيا، لاوس، ميانما، تايلاند، ۆەتنام، كامبودجا. فيليپپين، مالايزيا، برۋنەي، مالاككا تۇبەگىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارالدار ورنالاسقان قالا – مەملەكەت سينگاپۋر دا كىرەدى. ايماقتاعى ەڭ ءىرى مەملەكەت - يندونەزيا.
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى اۋماعى
(km²) استانالارى
وڭتۇستىكشىعىس ازيا:
برۋنەي
5، 770 باندار سەري بەگاۋان
كامبودجا 181، 040 پنومپەن
شىعىس تيمور[10]
15، 007 ديلي
يندونەزيا[11]
1، 419، 588 جاكارتا
لاوس
236، 800 Vientiane
مالايزيا
329، 750 كۋالالۋمپۋر
ميانما (بيرما)
678، 500 Naypyidaw[12]
فيليپپين 300، 000 مانيلا
سينگاپۋر
704 سينگاپۋر
تايلاند
514، 000 بانگكوك
ۆەتنام
331، 690 حانوي
ەندى گەولوگتار سويلەسىن. ءوز ەلدەرىندە قانداي پايدالى قازبالار بار ەكەن.
1 توپ: تاۋلار پارسى شىعاناعىنا قاراي ساتى تۇرىندە الاسارىپ، قاتتى مايىسقان مەسوپوتاميا ويپاتىنا ۇلاسادى. بۇل ويپاتتىڭ اتاۋى «ەكى وزەن ارالىعى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، ويپات ارقىلى تيگر جانە ەۆفرات وزەندەرى اعىپ وتەدى. وڭتۇستىك – باتىس ازيا تاس كومىرمەن ءتۇستى مەتالدارعا باي. سونىمەن قاتار ۆولفرام، حروميت، پوليمەتالداردىڭ كەن ورىندارى بار، كولدەردەن اس تۇزى وندىرىلەدى. ايماقتىڭ باستى بايلىعى – مۇناي مەن گاز.
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا پايدالى قازبالارعا باي. ءۇندىستان تۇبەگىندە تەمىر، مىس، مارگانەس، حروميت، التىن، الماس، گرافيت كەن ورىندارى بار. جاعالىق جازىقتاردا مۇناي مەن تابيعي گاز كەزدەسەدى. ايماق سيرەك كەزدەسەتىن اسىل تاستارعا دا باي.
3 توپ: وڭتۇستىك - شىعىس ازيا ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك ماڭىزى بار قالايى مەن ۆولفرام بەلدەۋى وتەدى. سونداي - اق ايماق قويناۋىنان مىس، مىرىش، كۇمىس، التىن، تەمىر، مۇناي مەن تابيعي گازدىڭ مول قورى تابىلعان.
بيولوگتار ءوز ەلدەرىندە قانداي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار بارىن ايتىپ ءوتسىن.
1 توپ: مۇندا وسىمدىكتەردەن – شەڭگەل سياقتى تىكەنەكتى بۇتالار، ال جەر استى سۋلارى جاقىن جاتقان شۇراتتاردا قۇرما پالماسى وسەدى. جانۋارلاردان – جەلاياق بوكەندەر، جابايى ەسەك - وناگر، ءبىر وركەشتى جابايى تۇيە - نار، تارعىل قورقاۋ قاسقىر مەن شيەبورىلەر كەزدەسەدى، كەمىرۋشىلەر وتە كوپ.
2توپ: مۇندا استىق تۇقىمداستارعا جاتاتىن بيىك شوپتەر اراسىندا پالميرا پالماسى، حوش ءيىستى ساندال اعاشى، تيك جانە مايلى اعاشتار وسەدى. جانۋارلاردان – ءۇندىستان مەن شري - لانكادا جابايى پىلدەر ساقتالعان. مايمىلدار بارلىق جەرىندە كەزدەسەدى.
3 توپ: وسىمدىكتەردەن – ۇزىندىعى 200 - 300م - گە جەتەتىن ورالىپ وسەتىن روتانگ پالماسى مەن ليانالار اعاشتاردى شىرماپ، ورماندى قۇرايدى. اعاش دىڭدەرىندە شىرمالىپ وسەتىن ورحيدەيالار ورمانعا ايرىقشا كورىك بەرەدى. جانۋارلاردان – جابايى بۇقالار، يت باستى مايمىلدار، ءىرى ورانگۋتانگ، جولبارىس، قابىلاندار مەكەندەيدى.
ءار ەلدەردە قانداي ءدىن تارالعانىن ءدىنتانۋشىلاردان بىلسەك.
1 توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيا – قازىرگى الەمدىك يسلام، حريستيان، يۋدايزم دىندەرىنىڭ بەسىگى. سوندىقتان دا ايماق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى وتە كۇردەلى. باسىم بولىگى مۇسىلماندار - سۇننەتتەر مەن شەيتتەر باسىم.
2 توپ: وڭتۇستىك ازياداعى گيمالاي تاۋلارىنىڭ باۋرايى – الەمدىك ءدىن بولىپ ەسەپتەلەتىن ءبۋدديزمنىڭ پايدا بولعان جەرى. سونىمەن قاتار مۇندا مۇسىلماندار، يندۋيستەر، حريستياندار دا بار.
3توپ: مۇندا – مۇسىلماندار، بۋددالىقتار، پروتەستانتتار مەن كاتوليكتەر بار. مۇسىلماندار مەن بۋددالىقتار باسىم. ميانما، تايلاند، لاوس سياقتى مەملەكەتتەر بۋددا ءدىنىن ۇستانسا، يندونەزيا، مالايزيا، برۋنەي سىندى ەلدەر يسلام ءدىنىن ۇستانادى.
كەلەسى ءسوزدى دەموگرافتارعا بەرسەك. حالىق سانى مەن تىعىزدىعىن ايتىپ وتسە.
1 توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1 July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك - باتىس ازيا:
اۋعانستان
29، 1 45
باحرەين
1، 3 1807
قىبىر[16]
1، 1 118
يران
75، 1 46
يراق
31، 5 72
يزرايل
7، 6 342
يوردان
6، 5 73
كۋۆەيت
3، 1 175
ليۆيا
4، 3 353. 6
ومان
3، 1 10
قاتار
1، 7 152
ساۋدارابياسى
29، 2 14
سيريا
22، 5 122
تۇركيا[20]
73، 6 94
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى
5، 4 64
يەمەن
23، 6 23، 6
2توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1 July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك ازيا:
بانگلادەش
164، 4 1142
بۋتان
0، 7 15
ءۇندىستان[13]
1188، 8 362
مالديۆتەر
0، 3 1070
نەپال
28 191
پاكىستان
184، 8 232
شري - لانكا
20، 7 315
3توپ:
جالاۋلارى مەن بىرگە ايماقتار مەن تەرريتوريالارى حالىق سانى
(1July 2010 est.)
ملن. ادام جۇرت تىعىزدىعى
(per km²)
وڭتۇستىك-شىعىس ازيا:[9]
برۋنەي
0، 4 66
كامبودجيا
15، 1 83
شىعىس تيمور[10]
1، 2 77
يندونەزيا[11]
235، 5 124
لاوس
6، 4 27
مالايزيا
28، 9 87
ميانما (بيرما)
53، 4 79
فيليپپيندەر
94 313
سينگاپۋر
5، 1 7526
تايلاند
68، 1 133
ۆەتنام
88، 9 268
ەتنوگرافتار مەن مادەنيەتتانۋشىلار ءوز ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىمەن، ساۋلەت ونەرىمەن، تۋريزممەن تانىستىرسىن.
1 توپ: وڭتۇستىك - باتىس ازيادا ەڭ ەجەلگى ەگىنشىلىك وركەنيەتى قالىپتاسىپ، ءىرى كەرۋەن جولدارى وتكەن. بۇل ايماقتا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ العاشقى قالالار مەن مادەنيەت ورتالىقتارى پايدا بولعان. ايماقتا شاعىن قالالار باسىم، تاريحي كەلبەتىن وزگەرىسسىز ساقتاپ قالعان ەجەلگى قالالار كوپ. داماسك، يەرۋساليم، باعداد، مەككە مەن مەدينە، باسرا، ستامبۋل قالالارىندا ساۋلەت ونەرىنىڭ ەجەلگى جانە جاڭا ۇلگىلەرى تاڭعاجايىپ ۇيلەسىمىن تاپقان. تۋريزم: ۆيفلەەم – يزرايلدەگى حريستياندار ورتالىعى؛ كيپر – كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ ليماسول – كيپر ارالىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى كليماتتىق كۋرورت. مەككە مەن مەدينە – يسلامداعى نەگىزگى ءدىني ورتالىق.
2 توپ: وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى ۇزاق ۋاقىت ۇلىبريتانيانىڭ وتارى بولعاندىقتان تابيعات بايلىقتارى اياۋسىز تونالىپ، حالقى ەزگىگە ۇشىراعان. ەلدەردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس جاعدايى وتە تومەن دارەجەدە قالىپ قويعان. تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا بۇل ەلدەر دامۋدىڭ جاڭا جولىنا باعىت الدى. ءۇندىستاندا ساۋلەت ونەرىنىڭ تەڭدەسسىز عيماراتتارى كوپ. مىسالى اگراداعى ءتاج - ماحال سارايى. تۋريزم: مۋمباي – ءۇندىستانداعى ۇلكەن قالا، تۋريستىك ورتالىق. مۇندا ءۇندىستان قاقپالارى، ءتريۋمفالدى اركالارى، ءۇندىستاندىق «گولليۆۋد» بار؛ تادج - ماحال – ءۇندى ارحيتەكتۋراسىنىڭ ەسكەرتكىشى، شاح - دجاحان مەن ونىڭ جۇبايىنىڭ ماۆزولەيى.
3 توپ: تۋريزم: سينگاپۋر – وڭتۇستىك - شىعىس ازياداعى تانىمدىق، ساۋىقتىرۋ، ىسكەرلىك ءتۋريزمنىڭ ورتالىعى؛ سامۋي – ارال، تايلاندتىڭ وڭتۇستىك - شىعىسىنداعى كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ پكۋحەت – ارال، تايلاندتىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنداعى كۋرورتتىق زونا، تۋريزم ورتالىعى؛ پينانگ – مالايزيانىڭ سولتۇستىك - باتىس بولىگىندەگى ارال. كليماتتىق كۋرورتتىق زونا؛ بالي – ياۆا ارالىنىڭ شىعىسىنا قاراي كىشى زوند ارالدارى قۇرامىنداعى يندونەزياداعى ارال. كليماتتىق كۋرورتتىق زونا.
ۇيگە تاپسىرما: «ازيانىڭ ايماقتارى مەن ەلدەرى» كارتاسىن جانە قوسىمشا مالىمەتتەردى پايدالانىپ، ءوز بەتىڭمەن سولتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسىن قۇراستىرىڭدار.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاقستان سۋ قويمالارى. تاۋەلدىك جالعاۋ.
