InfoHub Logo

كۇندەلىكتى بالاباقشاعا بارۋ دا بالاعا وزىنشە قيىن. بالاعا ۇيدە ىعىر بولعاندىتان، وزىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، جۇيكە شارشاعاندىقتان نەمەسە باسقا دا ماڭىزدى ءبىر جۇمىستار شىعىپ قالعاندىقتان بالاباقشاعا بەرىپ جاتىرمىز دەپ ايتۋدان اۋلاق بولىڭىز. «سەن بالاباقشادا كوپ دوستار تاباسىڭ، قىزىق ويىندار وينايسىڭ» دەپ ۇعىندىرعان ءجون.

بالاڭىز بالاباقشاعا تەز ۇيرەنسىن دەسەڭىز ەڭ ءبىرىنشى ءوزىڭىزدى سابىرلى ۇستاڭىز. ەشقاشان ونى كۇشتەپ بالاباقشاعا قاراي سۇيرەمەڭىز، «جىلاۋىڭدى قويماساڭ، كەشكە ۇيگە الىپ كەتپەيمىن» دەپ تە قورقىتۋشى بولماڭىز. بالا ءۇشىن بالاباقشا «پسيحولوگيالىق سوققى» بولماۋى كەرەك، كەرىسىنشە ونداعى بوبەكتەر، تاربيەشىلەر، ويىنشىقتار، ويىندار – ءبارى-بارى قۋانىشتى جايتقا اينالۋى كەرەك. سوندىقتان بالاباقشاعا بالانى الدىن-الا دايىنداعانىڭىز ابزال.

ءسىزدىڭ جۇمىسقا بارعانىڭىز سەكىلدى ونىڭ دا بالاباقشاعا باراتىنىن، ەندى ەستيار بولعانىن، سوعان ماقتاناتىنىڭىزدى مىندەتتى تۇردە ايتىڭىز. باقشادا ونى ەشكىم رەنجىتپەيتىنىن تۇسىندىرسەڭىز، ول ۇيدەگىدەي ويىنشىقتاردى ەمىن-ەركىن الىپ ۇيرەنەتىن بولادى. تاڭەرتەڭ بالاڭىزدى بالاباقشاعا اسىعىس-ۇسىگىس قالدىرىپ كەتۋشى بولماڭىز. قاسىندا بوگەلىپ، اسىقپاي شەشىندىرىڭىز. ونىڭ قالعىسى كەلەتىندەي قىزىقتى نارسەلەردى كورسەتىڭىز. كوپكە دەيىن ۇيرەنىسە الماي جىلاي بەرەتىن، تاربيەشىلەردى كورسە قاشاتىن بالالار دا بار. مۇنىڭ سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن بالاڭىزبەن اشىق سويلەسىڭىز، بالكىم تاربيەشىلەر دۇرىس قارامايتىن شىعار نە باسقا بالالار وكپەلەتكەن بولۋى مۇمكىن.

بالالاردىڭ ىلعي دا جۇگىرىپ ويناعىسى كەلەتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتى دە ولار ءجيى قۇلايدى، ءۇستى باسىن بۇلدىرەدى. وعان بولا جەكىرىپ، جازالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. بالا تەك ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى ورىنداپ، ورىندىقتا ەرتەلى-كەش قاقيىپ وتىراتىن بولسا، ونىڭ ءوي-ورىسى دامىمايدى، باسى ءجيى اۋىرادى جانە ءوز قاتارىنان قالىپ وسەدى.

بالاڭىز قۇلاپ قالسا، دەنەسىن بىردەڭەگە سوعىپ بولار-بولماس تىزەسىن جاراقاتتاپ السا، شوشىنىپ قالعاندا «كوزىڭە نەگە قارامايسىڭ؟» دەپ ۇرىسا جونەلمەڭىز. دۇرىسى تىنىشتاندىرىڭىز، الداندىرىڭىز، جاراسىن تاڭىڭىز. «ەشتەڭە ەتپەيدى، ءالى-اق جازىلىپ كەتەدى» دەپ جىلى سوزبەن جۇباتىڭىز.

قانداي جاعداي بولسىن، بالانى قاسقىر، جالماۋىز كەمپىر تاعى باسقا جاعىمسىز قورقىنىشتى كەمپىرلەرمەن قورقىتۋعا بولمايدى. توسىننان ۇرەيلەنۋ، شوشىپ قالۋ ولاردىڭ نازىك جۇيكەسىنە قاتتى اسەر ەتەدى. ودان كەيىن بالا قاراڭعىلىقتان، قاتتى داۋىستان، بوس بولمەلەردەن قورقاتىن بولادى. بۇل بالا پسيحيكاسىنىڭ دامۋىن كەشەۋىلدەتەدى. كەيبىر اقپاراتتار بالانىڭ ۇعىمىنا، تۇسىنىگىنە اۋىر بولعاندىقتان، ونى تۇسىنبەگەن بالا مازاسىزدانىپ جىلايدى. مىسالى، بالانى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن «قاسقىر سەنى جەپ قويادى» دەپ داۋسىمىزدى تىم زورايتىپ، بەت ءجۇزىمىزدى سۇستى ەتىپ ۇرەيلەندىرۋگە تىرىسامىز. بالا قاسقىردى كورمەسە دە، بويىن قورقىنىش بيلەپ، جيىرىلا باستايدى. ەكىنشى كۇنى «قاسقىر» دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن، جىلاۋعا كوشەدى. مۇندايدا بالانى سوزگە تارتىڭىز، نەگە جىلاعانىن ءبىلىڭىز. نە بولماسا الگىندەگى زووباقتان كورگەندەرىنەن قانداي اسەر الدى، نە ۇنادى، نە قىزىق بولدى؟ ال تۇسىنبەي قالعان تۇستاردى ءوزى ۇعا الاتىنداي ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىز.

بالا ءۇي مەن اۋلا اراسى، بالاباقشا قابىرعاسىمەن شەكتەلگەندىكتەن، بەيتانىس ادامداردى جاتىرقاپ جىلايدى. ونداي بالانىڭ بويىندا  تۋىلعاننان جۇيكە جۇيەسى ءالسىز بولىپ جارالاتىن بالالار بار. بالاڭىزعا ۇنەمى زەكىرسەڭىز، داۋىس كوتەرسەڭىز، بۇيىرساڭىز، جازا قولدانساڭىز، وندا پسيحولوگيالىق اۋرۋعا ۇشىرايدى.

كەيدە بالا زەرىگىپ تە جىلاي بەرەدى. ونداي كەزدە ويىن ويناتىڭىز، ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەرى بار (قويان، ءتيىن، تۇلكى، بورسىقتىڭ سۋرەتتەرى بولسىن، بولماسا شىڭ-قۇزداردىڭ، تاۋ-تاستىڭ، اعىپ جاتقان وزەننىڭ ت.ب.) كىتاپشالاردى بىرگە پاراقتاڭىز. قولىم بوس ەمەس دەپ كەۋدەسىنەن يتەرەتىن بولساڭىز، بالا تۇيىقتالىپ قالادى جانە سىزگە سەنبەي وسەدى. تانىمال پسيحولوگ ۆيريدجينيا ساتير بالانى كۇنىنە بىرنەشە رەت قۇشاعىڭىزعا قىسىپ ايالاۋدى ۇسىنعان. ونىڭ پىكىرىنشە، بالا تۇگىلىلى ءاربىر ەرەسەك ادامنىڭ ءوزى كۇنىنە ءتورت رەت جىلى قۇشاقتى قاجەتسىنەدى ەكەن، ءسىز ءۇشىن ومىرىڭىزدەگى قىمبات جان ەكەنىن ءجيى-جيى ايتىپ، قاناتتاندىرىپ وتىرىڭىز. ەگەر سوزبەن ايتپاساڭىز، جىلى قاباعىڭىزبەن ءبىلدىرىڭىز.

ەڭ باستىسى، اتا-اناعا كەرەگى – توزىمدىلىك.

بالانىڭ جان-دۇنيەسى ءالسىز. السىزگە كومەكتەسۋ، مەيىرىممەن قاراۋ، كەڭ جۇرەكتى بولۋ – ادامدىق قاسيەت جانە ادامنىڭ ادامدىق ساپاسىن كورسەتەدى! قالاي دەسە دە، بالانىڭ جىلاعانى سىزبەن سويلەسكىسى كەلگەنى، الدەنەنى تۇسىنگىسى نەمەسە تۇسىندىرگىسى كەلگەنى. سونى بىلە تۇرىپ، ساڭىراۋ ادامنىڭ كەيپىن تانىتپاڭىز. ءتىپتى ءسابيىن قاتتى جاقسى كورەتىن اتا-انالار دا ءومىردىڭ كەيبىر كەلەڭسىز تۇستارىنان سۇيىكتى پەرزەنتىن قورعاي الماي قالاتىن كەزدەرى بولادى. ارينە ءومىر بويى بالانى الاقانعا سالىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، وعان دەر كەزىندە كومەككە كەلگەنڭىز دۇرىس، العا تالپىندىرىڭىز، باعالاڭىز، ۇلكەن ءۇمىت ارتىڭىز! مىنە، بالاڭىز وسىنىڭ بارلىعىن ءتۇيسىنىپ، مەيلىنشە زەردەسىنە قۇيىپ وسكەن ابزال.

بالالاردىڭ الەۋمەتتەنۋى قاشان، قايدا باستالادى؟ ارينە ءبىرىنشى وتباسىندا جانە بالاباقشاعا كەلگەندە. بالاباقشادا تانىس ەمەس ۇلكەن ادامدارمەن، بالالارمەن تانىسادى، مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرى مەن نورمالارىن مەڭگەرەدى. جاڭا جاعدايعا بالا قالاي ۇيرەنەدى؟ وكىنىشكە وراي بالاباقشاعا بەيىمدەلۋ كوبىنەسە قيىن جانە اۋىر وتەدى. بالا تاماق ىشپەيدى، ۇيىقتامايدى، بالالارمەن جانە ۇلكەن ادامدارمەن ارالاسۋدان باس تارتادى دا، قورشاعان ورتاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى تومەندەيدى، ويىنشىقتاردى ويىنعا قاتىستىرمايدى.

بالانىڭ بالاباقشاعا قيىن بەيىمدەلۋ سەبەپتەرى:

— باسقا ادامدارمەن بۇرىن قالىپ كورمەگەندىكتەن؛

— دارەتكە ءوزى وتىرىپ ۇيرەنبەگەندىكتەن؛

— كەيبىر تاعامداردى جەۋ داعدىسى جوق، مىسالى قىزىلشا،ورامجاپىراق، قاتتى تاماقتى شايناپ ۇيرەنبەگەن (كارتوپ، نان).

بالاباقشاعا كەلگەن العاشقى كۇندەرى بالا 2 ساعاتقا قالۋ كەرەك. كوبىنەسە اتا-انالار جۇمىس ءتارتىبىن ايتىپ، بالانى كۇنى بويى بالاباقشادا قالدىرادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كۇردەلى جانە سوزىلمالى ماسەلەلەر پايدا بولادى.

بالاڭىزبەن ۇيدە سويلەسەسىز بە، ونى ماقتايسىز با، ونى جاقسى كورەتىنىڭىز تۋرالى ايتتىڭىز با؟ اتا-انالاردىڭ بالاعا ەموسيانالدىق اسەرى كوبىنەسە جاعدايدى قيىنداتادى. ءار وتباسىندا بەيىمدەلۋ ءار ءتۇرلى جانە ۇزاق تۇردە ءوتۋى دە مۇمكىن.

بەيىمدەلۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بار:

— جەڭىل ءتۇرى – بالانىڭ مىنەز – قۇلىعى 10 – 15 كۇندە قالپىنا كەلەدى؛

— ورتاشا اۋىرلىق بەيىمدەلۋ – 1 ايدىڭ ىشىندە؛

— اۋىر بەيىمدەلۋ – 2 ايدان 6 ايعا دەيىن وتەدى.

قوبالجۋلارى قاتتى اتا-انالاردىڭ بالالارى دا بالاباقشاعا قيىن بەيىمدەلەدى، ويتكەنى اتا-اناسىنىڭ قوبالجۋىن كورىپ، بالانىڭ قورقىنىشى ۇلعايا باستايدى. وسى كەزدە اتا-انالار بالاعا كومەك بەرۋى كەرەك.

ەرتەڭگەلىك قوشتاسۋدى جەڭىلدەتۋ تاسىلدەرى:

— بالامەن تەز قوشتاسىپ ۇيرەنىڭىز. قوشتاسۋدى سوزباڭىز. بالا ءسىزدىڭ قوبالجىعانىزدى كورىپ، تىنىشتانۋى ۇزاققا سوزىلادى.

— بالاڭىزعا ۇنايتىن قوشتاسۋ ءراسىمىن ويلاپ تابىڭىز جانە سونى قاتال ۇستانىڭىز.

— بالاباقشاعا بارعانى ءۇشىن جاڭا ويىنشىق ساتىپ الىپ، بالاڭىزدى الداماڭىز.

— بالاعا انىق تۇسىنىك بەرۋ كەرەك. ءبىر رەت بولسىن بالانىڭ دەگەنىن ىستەسەڭىز ءارى قاراي بالانى كوندىرۋ وتە قيىنعا تۇسەدى.

اتا-انالاردىڭ الدىندا بالانى 1،5 جاسقا تولعاننان كەيىن بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ تۋرالى سۇراق تۋادى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىراتىن بولساق، مۇنداي باتىل تالاپ وسى جاستاعى بالالارعا قولايلى كەزەڭ ەمەس. بۇل جاستاعى بالالار اناسىنا ەرەكشە جاقىن بولادى، اناسىنىڭ جوقتىعى وعان قاتتى اسەر ەتەدى. بالاباقشاداعى تاربيەشىلەردىڭ قولىنا بارعاندا، ولار وزىنە جاقسى قامقورلىق جاسالعاننىڭ وزىندە مازاسىزدىقتى سەزىنەدى. بالانىڭ العاشقى بەلسەندىلىگى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەموسيونالدىق جانە تانىمدىق پروسەستىڭ توقتاپ قالۋىنا اۋىسادى، ياعني بالانىڭ پسيحولوگيالىق دامۋى بولىپ تابىلادى.

ادامنىڭ بەلسەندىلىگى جانە ەموسيانالدىق جاعدايى ەرتە سابيلىك كەزىندەگى تاربيە جاعدايىنا بايلانىستى انىقتالادى. ونداي بالالار كەيىن تالاپتىلىعىن جانە بەلسەندىلىگىن كورسەتە المايدى. ەموسيانالدىق جاعىنان قاراعاندا ۇلكەن الاڭداۋشىلىققا اكەلەدى، ول تەز ۇرەيلەنگىش، كونبىس ىس-ارەكەت جانە باسقا جۇيكە بەلگىلەرىمەن انىقتالادى. سونىمەن ءوزىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايلارىن شەشكەن اتا-انالار باسقا پسيحولوگيالىق جاعدايلارعا ۇرىنۋى مۇمكىن.

بالانى مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەگە ورنالاستىرۋ پسيحولوگيالىق جاعىنان قاراعاندا وتكىر پىكىرتالاستى بولىپ تابىلادى. جالپى تاربيە تۋرالى وي تۋدىرۋشىلار بۇرىننان بايقاعان، بالاعا سابيلىك شاقتا وتباسىنداعى تاربيە وتە ماڭىزدى. وتباسىندا بالاعا ەشقانداي تاربيەمەن تەڭەستىرىلمەيتىن تاربيە بەرىلەدى. بالالار پسيحولوگياسى ماماندارى دا وسىنداي كوزقاراستا. تاجىربيە مەكتەپكە دەيىنگى جالپى تاربيەگە الاڭداتۋشىلىق تۋعىزاتىنىن كورسەتەدى.

ءسابي جاستاعى بالالاردىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ ومىرىندەگى مۇنداي وزگەرىسكە ناشار بەيىمدەلەدى. كوپتەگەن بالالار العاشقى كۇندەرى ۇيرەنبەگەن ورتاعا كەلگەندە مازاسىزدانىپ، سونان سوڭ سىلبىر جانە كوپ سويلەمەيتىن جاعدايدا بولادى. بۇل اناسىنان ءبولىنۋ، تانىس ەمەس ادامدارمەن كەزدەسۋى، ومىرىندەگى بارلىق ىس-ارەكەتتىڭ وزگەرۋى كەزىندەگى وتكىر ەموسيونالدىق جاعدايدىڭ نەگىزىندە بولادى. بالالاردا اۋرۋلاردىڭ ءجيى بولۋى بايقالادى. بۇل ورتانىڭ اۋىسقانىمەن تۇسىندىرىلەدى. ال نەگىزگى سەبەپ – اعزانىڭ قورعانىس قابىلەتىن تەز تومەندەتەتىن ەموسيالىق جاعداي.

وتباسى جاعدايى بالانى ياسلي-بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىن ايتسا، وندا بالانى ەكى جاسقا تولعان سوڭ ياسلي بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ كەرەك. ەكى جاستاعى بالادا اناسىنا تاۋەلدىلىك ساقتالماعان، ال تانىس ەمەس ۇلكەندەردى جاتسىنبايدى. سوندىقتان بالاباقشادا بەيىمدەلۋ كەزەڭى شيەلەنىسسىز وتەدى. ءبىراق ول فيزيولوگيالىق جانە السىرەگەن بالالارعا قاتىستى ەمەس. ونداي بالالاردى ياسلي-بالاباقشاعا ورنالاستىرۋ قاجەت ەمەس.

بالاباقشاعا بالانىڭ ءۇش جاستان ورنالاسقانى دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەلىنەدى. بالاعا بۇل جاعداي كەرى اسەر ەتەدى. بۇل مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن تۇسىندىرىلەدى. ەرتە سابيلىك شاقتاعى بالالار قۇرداستارىمەن قارىم قاتىناستا بولۋ قاجەتتىلىگى ءالى قالىپتاسپاعان نەمەسە ءالسىز بىلىنەدى. ءتىپتى بىرنەشە بالا ءبىر ۋاقىتتا ويناعان كەزدە دە، ويىن ارەكەتتەرىن بالا جەكە ورىنداعاندى ۇناتادى، ياعني بۇل «توپپەن ويىن» ەمەس، «جەكە» ويىن.

قۇربىلارىمەن بىرىككەن ىس-ارەكەتتى قاجەت ەتەتىن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ باستى ىس-ارەكەتىنىڭ ماڭىزدىسى سيۋجەتتىك – رولدىك ويىن بولىپ تابىلادى. وتباسىنداعى تاربيە جاعدايىندا بالانىڭ قۇربىلارىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋى شەكتەۋلى. بالاباقشادا بالا ءارقاشان قۇربىلارىنىڭ ورتاسىندا بولعاندىقتان ول ولارمەن وينايدى، قارىم – قاتىناستا بولادى جانە بۇل ونىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. سونىمەن بىرگە بالاباقشادا بالالاردىڭ مەكتەپكە دايىندىعىن قالىپتاستىراتىن ۇزدىكسىز دامىتۋ ساباقتارى وتكىزىلەدى. بۇل ساباقتاردىڭ نەگىزگى ماڭىزدىلىعىنىڭ ءرولى اتا – انانىڭ بالانىڭ تانىمدىق دامۋىنا اسا كوڭىل بولمەگەندىگىنە بايلانىستى.

سوندىقتان شەشىم قابىلداي كەلە قوعامدىق نەمەسە وتباسىلىق تاربيەنى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالا الا الادى. اتا-انالار قانداي جاعدايدا بولماسىن وسى نەمەسە باسقا نۇسقانىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاعدايىن سەزىنۋى كەرەك.

دۇيسەنباي سالتانات تۋرسىنعالي قىزى
پەداگوگ-پسيحولوگ
كمكق «№45 بوبەكجاي-بالاباقشاسى»

---