InfoHub Logo

بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز!!!
ۇلت تاربيەسى - ۇلت بولاشاعى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى جاس ۇرپاق تاربيەسى. ءبىلىمدى دەنساۋلىعى مىقتى ازامات ءوسىرۋ ءۇشىن، مەكتەپ بولىپ ىنتىماقتاسىپ تا ات سالىسۋىمىز قاجەت. كەيىن وپىق جەپ بارماق تىستەمەۋ ءۇشىن بالانى قارشادايىنان دۇرىس تاربيەلەۋگە، بالا باقىتىنىڭ شىنايى باعبانى بولۋعا اتسالىسقان ءجون. بالا باقىتىنىڭ كەپىلى - اتا – انانىڭ ونەگەلى تاربيەسىندە. وتباسى - ادامزات قوعامىنىڭ ەڭ شاعىن بەينەسى. دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدى تاندىك جاعىنان دامۋدى قامتاماسىز ەتىپ، ءومىر بويى رۋحاني جاعىنان جەتىلدىرىپ، ونى تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرادى. وتباسى تاربيەسى قوعامداعى وزگەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستى. بالانىڭ وتباسىنداعى تۇلعالىق قاسيەتىن جەتىلدىرەتىن جاعدايدىڭ ءبىرى - وتباسى ىشىلىك جانە وتباسىنان تىسقارى اتقارىلاتىن ەڭبەك. وتباسىنداعى كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتتىگىن قامتاماسىز ەتۋدەن تۋىندايتىن ەڭبەك بالانى الەۋمەتتىك قاتىناسقا ءتۇسىرىپ، ونى ەرەسەك ومىرگە تاربيەلەيدى. سونداي ەڭبەكتىڭ بارىسىندا بالانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتىپ، ەڭبەك ەتۋ قاجەتتىگىن تۇسىنەدى. ا. س ماكارەنكو «اتا - انالارعا ارنالعان كىتابىندا» «بالا تاربيەسىندە ءسىزدىڭ ءىس قيمىلىڭىزدىڭ ءوزى شەشۋشى ءرول اتقارادى. ءسىز تاربيەنى ءسوز ارقىلى نەمەسە ۇيرەتۋ، بۇيىرۋ ارقىلى ىسكە اسىرامىن دەپ ويلاماڭىز. تاربيە ءومىردىڭ ءار ساتىندە ىسكە اسادى. تاربيە ءسىزدىڭ قالاي كيىنەتىنىڭىز، سويلەيتىنىڭىز، قالاي كۇلگەنىڭىز، وسى ءىس ارەكەتتىڭ بارلىعى بالا ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ال وتباسىندا ءسىز دورەكىلىك كورسەتىپ، جۇبايىڭىزدى جابىرلەسەڭىز وسى ىسىڭىزبەن ءسىز بالاعا جامان تاربيە بەرەسىز»، - دەيدى. جاقسى پەرزەنت اتا - انا قولىنداعى اماناتى. وتباسىندا بالانىڭ جان دۇنيەسىن رۋحاني پاكتىگىنە تاربيەلەگەن ابزال. وتباسىندا اتا - انانىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، تاربيە كورىپ وسكەن بالا بالاباقشادا دا مەكتەپتە دە ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرە الادى.

بالانى جانۇيادا دۇرىس تاربيەلەۋ، ونىڭ مەكتەپتە جاقسى وقۋىنا، بولاشاقتا جاقسى ازامات بولىپ شىعۋىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزەدى. ۇيدە بالالاردى جازۋ سىزۋعا، اۋىزشا ەسەپكە ماشىقتاندىرۋ، ولارعا قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ بەرۋ سياقتى ىستەرمەن قوسا ولاردى ءبىر مەزگىل ءۇي شارۋاسىمەن اينالىستىرىپ وتىرسا، بالا ءۇشىن ونىڭ ماڭىزى زور. بۇل رەتتە بالا بىرىنشىدەن بىلىمگە قۇشتار بولسا، ەكىنشىدەن ول ەڭبەككە داعدىلانادى. ال ەڭبەك پەن ءبىلىم ەگىز ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. جاس جەتكىنشەككە جانۇيادا دۇرىس تاربيە بەرىلسە، بولاشاقتا ودان ۇلكەن ناتيجە كۇتۋگە بولادى. دۇرىس تاربيە العان بالا اتا - اناسىن قۋانتىپ وتىرادى. بالاعا دۇرىس تاربيە بەرۋدىڭ وزەكتى ءبىر سالاسى جاس جەتكىنشەكتى ەڭبەككە دەگەن الەۋمەتتىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇنى تەك مۇعالىمدەر عانا ەمەس ءاربىر اتا - انا قولعا الىپ، ءوز بالالارىنىڭ گۇل، اعاش ەگىپ، اۋلانى كوگالداندىرۋ سياقتى يگىلىكتى ىسكە قاتىسۋىن قاداعالاپ وتىرۋى كەرەك. سوندا عانا ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەت بەرىك داعدىعا اينالادى. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى - ەرتەڭگى ءتارتىپتى دە تاربيەلى ۇرپاق ەكەنى داۋسىز. سول ءتارتىپتى، تاربيەلى ۇرپاق ءوسىرۋ - بارشاعا ورتاق، ءارى مىندەت. قۇرمەتتى اتا - انالار، بالالارىڭىزدىڭ بويىنان جات قىلىق كورسەڭىزدەر، مۇعالىمدەردى جولداستارىن، قوعامدى كىنالاۋدان گورى، «مەن بالامدى تاربيەلەۋدە قاي جەرىنەن اعاتتىق كەتتى، بالامنىڭ بويىنا جاقسى ادەت سىڭىرۋدە، جاقسى تاربيە بەرۋدە قاي جەردەن جاڭىلدىم» دەگەن وي تۇيسەڭىزدەر ەكەن. تاربيەنىڭ وت باسىنان باستالاتىنى ءسوزسىز. كۇندەلىكتى « بەتى قولىڭدى جۋ، ءتىسىڭدى تازالا، وتىرىك ايتپا، بىرەۋدىڭ زاتىن رۇقساتسىز الما ت. ب» دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتۋعا جەڭىل بولعانمەن، وسى سوزدەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. وسىدان بالا تازالىققا، شىنشىلدىققا، ۇقىپتىلىققا ۇيرەنەدى. ادام بالاسىنىڭ شىر ەتىپ ومىرگە كەلگەندە كورەتىنى اتا - انا، ال اتا - انا ءومىرىنىڭ جالعاسى - بالا. ءومىرىنىڭ جالعاسى بالاسىنىڭ كەرەمەت عالىم بولماسا دا، تاربيەلى ۇلگىلى، اقىلدى كىشىپەيىل، باۋىرمال، مەيىرىمدى بولىپ ءوسۋىن اتا – انا قاداعالايدى. «تاربيە باسى تال بەسىك»، «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەپ ايتىلعان دانا سوزدەر تەككە ايتىلماسا كەرەك. بالانى تاربيەلەۋدە اتا – انانىڭ ءبىر – بىرىنە دەگەن قارىم - قاتىناسى، قالاي سويلەسەتىندىگى، تۋعان – تۋىسپەن، كورشى - كولەممەن قالاي ارالاساتىندىعى، كەلگەن قوناقتى قالاي سىيلايتىنى، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك بولسا دا قالاي تاماقتاناتىنى، داستارحان باسىنداعى ادەپتىلىگى، قالاي كيىنەتىنى بۇنىڭ بارلىعى بالاعا اسەر ەتەدى. بالا ۇلكەنگە قاراپ وسەدى. بالانى ۇنەمى ۇرىپ - سوعىپ، قاتەلەسكەن جەرىندە قاتاڭ جازالاپ تاربيەلەۋدىڭ قاجەتى جوق. اقىلمەن، مىسال كەلتىرە وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك. 

بالانى ادامگەرشىلىككە، قاراپايىمدىلىققا، جاقسى ادەتكە، ادەمىلىككە، ادەپتىلىككە ۇقىپتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە سوزبەن جەتكىزە وتىرىپ تاربيەلەۋگە بولادى. «جاقسى ءسوز جان ازىعى» دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. قاي زامان، قاي قوعامدا بولماسىن ادامزات بالاسى جاس ۇرپاق تاربيەسىنە زور ءمان بەرىپ كەلگەن. وركەنيەت جولىندا العا ۇمتىلعان ۇلت، ەڭ الدىمەن جاستارعا وقۋ ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دۇرىس جولعا قويۋى ءتيىس. سوندىقتان دا ەلباسىمىز XXI عاسىردى ءبىلىم جارىسى عاسىرى دەپ اتاپ وتىر. تاربيەنىڭ ماقساتى ءپاندى كەرەمەت مەڭگەرگەن وقۋشى تاربيەلەۋ ەمەس، ەڭ باستىسى ادامدى تاربيەلەۋ. بۇگىنگى كۇنى ءبىز – الەم حالقى، ءبىر كىسىدەي جاڭا ءداۋىر، جاڭا عاسىر - جاڭا مىڭجىلدىققا اياق باسىپ وتىرمىز. شاكارىمنىڭ: «ادامنىڭ جاقسى ءومىر سۇرۋىنە ءۇش ساپا نەگىز بولا الادى، ولار بارلىعىنان باسىم بولاتىن ادال ەڭبەك، ءمىنسىز اقىل، تازا جۇرەك. بۇل سانالار ادامدى دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ تاربيەلەيدى»- دەگەن ءسوزى بار. ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ ءىسى ءبىلىم بەرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. بۇل بالانىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ىشكى دۇنيەسىن وياتۋدىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرادى.
انا - ءتىلىنىڭ تاعدىرى وتباسىنان باستالادى. رۋحاني بايلىق دۇنيەتانىم، تۇسىنىك، رۋح، يمان وتباسىنان وسى تۇسىنىكتەردى انا - ءتىلى ارقىلى حالىقتىڭ سارقىلماس مول رۋحاني قازىناسىنان سۋسىنداسا، ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدىڭ ارناسىندا الەمدىك وركەنيەت جەتىستىكتەرىن يگەرىپ تەرەڭ مەڭگەرسەك، ەشكىمگە ەسەمىزدى جىبەرمەيتىن دارەجەگە جەتسەك، وندا دەربەس ەل رەتىندە نىق تۇرامىز. قازاق حالقى بالانى دۇنيەدەگى بارلىق اسىلدان جوعارى باعالاعان، بولاشاعىنا، ارمانىنا باعالاعان. سوندىقتان دا حالقىمىز «بالالى ءۇي - بازار، بالاسىز ءۇي - مازار» دەپ اسىل ءسوزىن ارناعان.
قازىرگى ۋاقىتتا بالا تاربيەسىنىڭ تابىستى بولۋى اتا – انالاردىڭ تاجىريبەسىنە، كاسىبي شەبەرلىگىنە، ىنتىماقتاستىعىنا، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قارىم – قاتىناسىنا، كوزقاراستارىنىڭ جانە ماقساتتارىنىڭ بىرلىگىنە بايلانىستى. ول ءۇشىن اتا – انالار كۇندەلىكتى ومىردە بالالارىنىڭ مىنەز – قۇلقىنا، قاجەتتى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا نازار اۋدارۋدى، تاربيە ۇردىسىندە تەرىس قىلىقتاردى بولدىرماۋدى ويلاستىرۋى شارت. وتباسىندا تاربيە ىسىمەن اينالىسۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن اتا – انا ءوز ءومىرىن، ءوز ءىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرا ءبىلۋى قاجەت.
بالانىڭ كوپ ۋاقىتى ءسابي شاعىنان باستاپ وتباسىندا وتەدى. ونىڭ ءومىرىن، ءىس - ارەكەتىن، دەمالىسىن ءبىرقالىپتى ۇيىمداستىرىپ، رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي كەرەك. ال جاعداي ۇتىمدى كۇن ىرعاعى نەگىزىندە جاسالادى. كۇن ىرعاق – بۇل ءومىر ءتارتىبى. ال بالا ءوز مىندەتىن قاشان دا ورىنداۋعا تىرىسادى. وتباسىندا بالا ءار نارسەنى ەستيدى، كورەدى، قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك، ءوزىن - ءوزى قالاي ۇستاي ءبىلۋ كەرەك، جاعىمدى، جاعىمسىز مىنەز – قۇلىقتاردى بايقايدى. سوندىقتان اتا – انا بالاعا ۇڭىلە قاراپ، ۇنەمى باقىلاپ بالا جان دۇنيەسىنە وڭ اسەر ەتەتىن ءىس - ارەكەتتەردى داعدىعا اينالدىرۋ كەرەك.
اتا — انا — بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا. سوندىقتان اكە دە، شەشە دە بالالارىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، مىنەز - قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتەردى جەتە بىلگەنى ءجون. بالالارمەن اڭگىمەلەسكەندە ولاردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسىپ وتىرعان ورىندى. ءوز بالاسىمەن اشىق سويلەسە الماي، سىرلاسا بىلمەيتىن اتا — انالار «ەكەۋمىز دە جۇمىستامىز، كەشكىسىن ءۇي شارۋاسىنان قول تيمەيدى، بالامەن سويلەسۋگە ۋاقىت جوق» دەگەندى ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. بالامەن سويلەسۋگە ءتىپتى ارنايى ۋاقىت ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق. اكە مەن شەشە ۇل - قىزدارمەن ءۇي شارۋاسىندا ءجۇرىپ - اق اڭگىمەلەسىپ، وي بولىسۋگە نەگە بولماسقا.
بالانى مەكتەپكە اپارىپ الىپ قايتار جولدا سىرلاسىپ اڭگىمەلەسۋگە بولاتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. بالا مەكتەپتە بولعان جايدى اڭگىمەلەپ، دوستارى جايلى وي پىكىرىمەن بولىسكىسى كەلەدى. بالاعا ۋاقىتىم جوق دەپ تيىپ تاستاماي، سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىپ ءوز پىكىرىڭىزدى ورتاعا سالساڭىز ول بالانىڭ ويىندا دۇرىس پىكىر قالىپتاستىرادى.

بالا دەگەنىمىز – بولاشاق. بالالارىمىزدى قالاي تاربيەلەسەك بولاشاعىمىز سولاي بولماق. كەلەشەگىمىزدىڭ قوجاسى بالالارىمىزدى ءبىلىمدى دە مادەنيەتتى، تاربيەلى دە ادەپتى، كىشىپەيىل دە قاراپايىم ەتىپ تاربيەلەۋ ءوز قولىمىزدا.
«ۇل تاربيەلەي وتىرىپ، جەر يەسىن تاربيەلەيمىز، قىز تاربيەلەي وتىرىپ، ۇلتتى تاربيەلەيمىز». وتباسىنداعى تاربيە ءاربىر مۇشەنىڭ ءوزىن - ءوزىن ساقتاۋ، ۇرپاقتى جالعاستىرۋ، ءوزىن - ءوزى سىيلاۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندايدى. وتباسىندا ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتى قالىپتاسادى. بالانى دۇرىس تاربيەلەۋ وتباسىندا، الدىمەن، جانۇيا جاعدايى، وندا قالىپتاسقان ون مورالدىق - پسيحولوگيالىق احۋال، تاتۋلىق پەن ءوزارا تۇسىنىستىك، سۇيىسپەنشىلىك پەن سىيلاستىق، اۋىزبىرشىلىك، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمدەرى، ياعني، وتباسىنداعى كىرشىكسىز تازا، ءمولدىر كوڭىل - كۇيى تىكەلەي ىقپال ەتەدى.
«ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى»- دەيدى ءال - فارابي. سونىمەن قورىتا كەلە، جاس ۇرپاققا ءتالىم تاربيە بەرۋدى قوعام بولىپ، ۇستازدار قاۋىمى بولىپ، ەڭ باستىسى اتا - انالار بولىپ قولعا الساق بولاشاعىمىز جارقىن بولماق. بالالارىمىزدى وتانسۇيگىشتىككە، اتا - بابا سالت - ءداستۇرىن قۇرمەتتەيتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ بارشاعا بىردەي مىندەت.

 

---