InfoHub Logo

بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز
ءومىردىڭ ەڭ ءبىر قىزىعى، ول - ءتالىم - تاربيە بەرۋ
ءال - فارابي
بالا تاربيەسى قاي زاماننىڭ، قاي قوعامنىڭ بولسىن، ويشىلدارى مەن زيالىلارىن تولاسسىز تولعانىسقا، ۇزدىكسىز ىزدەنىسكە تۇسىرگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. شىعىستىڭ عۇلاما عالىمى ءال - فارابي: «جاس جەتكىنشەكتەرىڭىزدى كورسەتىڭىز، مەن سىزدەردىڭ بولاشاقتارىڭىزدى ايتىپ بەرەيىن، - دەسە، بولاشاق ۇرپاق جايىندا ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوز جولداۋىندا: « قازىرگى زاماندا كەز - كەلگەن مەملەكەتتىڭ تىنىس تىرشىلىگىن قالىپتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ اسا ماڭىزدى شارتى - ادامداردىڭ وزدەرى، ولاردىڭ ەرىك - جىگەرى، قاجىرى، ءبىلىمى بولىپ تابىلادى. اتا - انالار ءوز بالالارىن ومىرگە دايارلاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. ولار قازىرگى بالالار ەلدىڭ بولاشاعىن انىقتايتىن ححl عاسىردىڭ ەرەسەك ادامدارى ەكەنىن ءتۇسىنۋى قاجەت»- دەپ كورسەتتى. ال تاربيە دەگەنگە م. جۇمابايەۆ: «تاربيە - ادام بالاسىن كامىل جاسقا تولىپ، وزىنە - ءوزى قوجا بولعانشا ءتيىستى ازىق بەرىپ ءوسىرۋ»- دەگەن ەكەن. سوندا بالا تاربيەسى انا سۇتىنەن باستالىپ، بىرەۋدىڭ بىرەۋگە ىقپالى ارقىلى قالىپتاساتىن كۇردەلى ءىس. بالا قامىن ويلاعان بابالارىمىزدىڭ ايتقاندارىنان تۇيگەنىمىز - قاي قوعامنىڭ بولسىن كوتەرگەن ماسەلەسى – بالا جانىنا ىزگىلىك ءدانىن ەگۋ. سەبەبى بالا - ءومىردىڭ جالعاسى، ءمانى مەن ءسانى. سوندىقتان دا حالىق بالانى كوڭىلدىڭ گ ۇلى، كوزدىڭ نۇرى دەپ ۇققان. كەزىندە ۇرپاق تاربيەسى، ەل تاعدىرى جونىندە ەلەۋلى ەڭبەكتەر جازىپ، اتالىق اقىل ايتقان عالىم - پروفەسسور ب. كەنجەبايەۆ: «بالا – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. بولاشاعىنا نەمقۇرايلى حالىقتان ەشتەڭە كۇتۋگە بولماس ەدى. قازاقتا «ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى ىلەر» - دەگەن ماتەل بار.

بالاپان قىران بولۋ ءۇشىن ونى سامعاتىپ ۇشىراتىن اتا دا قىران بولۋ كەرەك»- دەپ وتباسى تاربيەسىنە ەرەكشە توقتالعان. سەبەبى وتباسى بالا ءۇشىن - التىن بەسىك. بالا تاربيەسى مەن بارلىق ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ قالىپتاسۋى نەگىزىنەن وتباسىندا جۇزەگە اسادى. ولاي بولسا بالاعا ءوز شاڭىراعىندا، ءوز تابالدىرىعىندا دۇرىس تاربيە بەرىلۋى - تاربيەنىڭ ەڭ باستى شارتى. اتا مەن اجەنىڭ، اكە مەن شەشەنىڭ بالاعا بەرەتىن ۇلگىسىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن مويىنداپ، ءوز ۇلتىنىڭ ەرتەڭىن ەلجىرەي ويلاپ، ۇلتتىق تاربيە تاعلىمىن بايىپتاي دا باتىل ايتقان باتىر بابامىز باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «... كەيدە مەنىڭ ونەگە العان، ءتالىم ۇيرەنگەن، ءدارىس وقىعان ۇستازدارىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، ويعا باتاتىنىم بار. سونداي شىرىن شاقتاردا ەڭ الدىمەن اتا - انالارىمنىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. ويتكەنى ءوزىمنىڭ اجەمدەي، اكە - شەشەم مەن اۋىلدىڭ اقساقالدارىنداي وسيەت ايدىنىنا جۇزدىرە العان ەشكىم جوق.» دەپ بالالىق شاعىن تەبىرەنە ەسكە الۋى تەگىن ەمەس.

تاربيەنىڭ العاشقى باستاماسىن بالا جانۇيادا الادى. بالا جانۇيا اياسىندا تۇلەپ وسەدى، وڭ - سولىن تانيدى. ول العاشقى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى دە، ەڭبەك الىپپەسىنىڭ العاشقى بەتتەرىن دە ءوز ۇيىندە اشادى. ۇلتتىق پەداگوگيكادا «تاربيە وتباسىنان باستالادى»دەپ تەگىن ايتىلماعان. بالانىڭ ءتالىم – تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن حالقىمىز «بالانى جاستان»دەپ ماتەلدەگەن. ءومىردىڭ بازارىن بالا دەپ بىلگەن حالقىمىز «جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەندەي.»- دەمەي مە؟ ءيا، قازاق حالقىندا سوناۋ ەجەلگى زاماننان بەرى وزىندىك تاربيە مەكتەبى، قالىپتاسقان ءداستۇرى بولعان. ال سول ءداستۇر وتباسىندا باستالىپ، مەكتەپتە بەرىلەتىن تاربيەمەن قالاي قابىسادى. ەندى سوعان كەلەيىك.
التىن بەسىك - وتباسى بولسا، التىن ۇيا – مەكتەپ. ەكەۋى دە قاسيەتتى، ءارى قاستەرلى. ويتكەنى وتباسى ادامدى دۇنيەگە اكەلىپ، قالىپتاستىرىپ، دامىتىپ، جەتىلدىرىپ جاتسا، مەكتەپ اقىلى مەن ءبىلىمى تولىسقان، جان - جاقتى جەتىلگەن، ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرۋگە بەيىم، تولىققاندى ادام ەتىپ تاربيەلەپ شىعارادى. بۇل ەكى ورتانىڭ دا ماقسات - مۇددەسى ورتاق، مىندەتى - بىرەۋ. دەمەك قاسيەتتى جەردە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءوزى بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.

پەداگوگيكالىق ءىس – وتە نازىك، قاسيەتتى ءىس. ول تاربيەشىدەن وتە سەزىمتالدىقتى، بالاعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكتى تالاپ ەتەدى. تۇڭعىش اعارتۋشى پەداگوگ ى. التىنسارين «كۇنانىڭ ەڭ ۇلكەنى - بالا جانىنىڭ نازىك پەرنەلەرىن دۇرىس سەزە المايتىنداردا»دەپ بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا ۇستازداردى ءوز ىسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا شاقىرعان. بالاعا ءتان ازىعى – تاماق قانداي قاجەت بولسا، جان ازىعى - جىلۋلىق، سۇيىسپەنشىلىك سونداي قاجەت. ال ونىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرماي تۇپكى ماقسات ەشقاشان ورىندالمايدى.
ءار كاسىپتىڭ ءوز جەمىسى بار. ءبىزدىڭ جەمىسىمىز – الدىمىزداعى شاكىرتتەر. ولار – ءبىزدىڭ بۇكىل ۇستازدىق ءومىرىمىزدىڭ گ ۇلى، ءمانى مەن ءسانى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق بولار. قازاقتا «انا مەيىرى مەن ۇستاز مەيىرى ەگىز»دەگەن تاماشا ماتەل بار. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى. مەيىرىمىن انا مەيىرىمەن تەڭەستىرگەن ۇستازدىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەر بولۋ كەرەك.
بىرىنشىدەن، ءبىز مەيىربان ادامدار بولىپ، بالالاردى قاز - قالپىندا سۇيۋگە ءتيىسپىز، شولجاڭدى دا، ءتىل العىشتى دا، اقىلدىنى دا، جالقاۋدى دا بىردەي جاقسى كورۋىمىز قاجەت. ءوزىمىزدىڭ جان - شۋاعىمىزدى بالالارعا الالاماي تەڭ ۇلەستىرۋىمىز كەرەك. بالاعا دەگەن مەيرىمدىلىگىمىز بەن ماحابباتىمىز پەداگوگيكالىق قىزمەتىمىزدىڭ ەڭ باستى دالەلى بولۋى ءتيىس. بالالارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن مەيىرىم ولارمەن دورەكى سويلەسۋگە، ولاردىڭ جەكە باسىمەن نامىسىنا تيۋگە، ۇرسىپ، قورقىتۋعا جول بەرمەيدى.

ەكىنشىدەن، ءبىز بالانى تۇسىنە ءبىلۋىمىز كەرەك. بالالار وزدەرىنە ءاردايىم كومەككە كەلەتىن، تابىستارىنا قۋاناتىن، ساتسىزدىككە ۇشىراعان ساتتە كوڭىلدەرىن كوتەرەتىن مۇعالىممەن قارىم - قاتىناس جاساۋ سونشالىقتى قىزىقتى ەكەنىن سەزىنۋى ءتيىس. «بالالاردى ءتۇسىنۋ - مۇنىڭ ءوزى «ولاردىڭ كەيپىن كيۋ»ولارمەن بىرگە قۋانىپ، بىرگە كۇيىنىپ، ولاردىڭ ءومىرىن كەشۋ»- دەگەن بولاتىن ن. ك. كرۋپسكايا. بالالاردى ءتۇسىنۋ دەگەنىمىز - ولارعا وكتەمدىك كورسەتپەي، ولاردىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىن تىرەك ەتە وتىرىپ، ەرتەڭگى تىرشىلىگىنىڭ وركەنىن جايۋ دەگەن ءسوز. بالانىڭ كوڭىل قۇبىلىسىن، جۇرەك تەبىرەنىسىن، ونىڭ سەزىمى مەن تالپىنىسىن تۇسىنە وتىرىپ، پەداگوگ باياندى تاربيەگە قول جەتكىزە الادى.
ۇشىنشىدەن، ءبىز ءوزىمىزدىڭ پەداگوگيكامىزعا، تاربيەنىڭ جاسامپازدىق كۇشىنە سەنۋىمىز كەرەك. ءقايسىبىر پەداگوگتىڭ جەكەلەگەن بالالاردىڭ قىڭىر مىنەزى الدىندا قول قۋسىرىپ «بۇدان تۇك شىقپايدى»دەۋى ولاردىڭ جارقىن بولاشاعىن جەرلەۋمەن بىردەي.
تورتىنشىدەن، ءبىز ۇلت بولاشاعىن، ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى - جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ وتىرعانىمىزدى استە ۇمىتپاعان ءجون. ۇستاز – جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني ساۋلەتكەرى، قوعام، حالىق ءوزىنىڭ ءۇمىتى مول بولاشاعىن تاپسىراتىن سەنىمدى وكىلى. ءبىز سول سەنىمدى اقتاي وتىرىپ، زەردەلى دە زەرەك، پاراساتتى، ۇلتتىق جانە ازاماتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا دارىتقان تۇلعالاردى تاربيەلەۋىمىز قاجەت.

قازاق مەكتەبىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ماعجان جۇمابايەۆ «ءاربىر ەلدىڭ كەلەشەگى – مەكتەبىنە بايلانىستى...»دەۋى، ۇلى جازۋشى، ءارى عۇلاما م. اۋەزوۆتىڭ «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»دەگەن ناقىلى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى - جاس ۇرپاعىڭدى جاقسىلاپ ءوسىر دەگەن ءسوز. جاس ۇرپاق تاربيەسى - ۇلت بولاشاعى، ەل ەرتەڭى. «بالام دەيتىن جۇرت بولماسا، جۇرتىم دەيتىن بالا قايدان بولادى»دەپ ا. بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي مەملەكەتىمىز دە ۇرپاق تاربيەسىنە بارىنشا نازار اۋدارىپ كەلەدى. سەبەبى بالا - ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، تىرەگى مەن تىلەگى. ەلىمىزدىڭ - اجارى مەن بازارى.
ءبىزدىڭ جاستار ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، ءتىلىمىزدى بۇكىل الەمگە پاش ەتسىن دەسەك، جاڭا زامانعا لايىق ەتىپ تاربيەلەيىك. شاكىرتتەرىمىز كوزگە عانا ەمەس، كوڭىلگە دە قۋانىش سىيلاپ، ءومىرىمىزدىڭ گۇلىنە، ءمانى مەن سانىنە اينالسىن. ءبىز تاربيەلەگەن ۇرپاق تاربيەلى دە ءتارتىپتى، اقىلدى دا ونەگەلى، رۋحاني ادامگەرشىلىگى مول قازاقستاننىڭ بەدەلدى ازاماتى بولادى دەپ سەنەمىن.