بالا ءتىلىن دامىتۋدا حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ الاتىن ورنى
بالا ءتىلىن دامىتۋدا حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ الاتىن ورنى
حالىق اۋىز ادەبيەتى - تالاي عاسىرلاردان كەلە جاتقان مۇرا، سارقىلماس باي، اسىل قازىنا، حالىق شەجىرەسى. ونان حالقىمىزدىڭ وتكەنىن بىلەمىز، سول ارقىلى بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ۇلىلىعىن تانيمىز، حالقىمىزدىڭ باتىرلىق، ەرلىك تاريحىن كورەمىز.
بالاباقشادا بۇلدىرشىندەردى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىمەن تانىستىرىپ، ولاردىڭ رۋحاني ءومىرىن بايىتا ءتۇسۋ بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى.
بۇلدىرشىندەردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، قيالىن شارىقتاتىپ، ءتىل بايلىعىن دامىتۋدا اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى - ەرتەگىلەر، جۇمباقتار، جاڭىلتپاشتاردىڭ تيگىزەتىن پايداسى ۇشان - تەڭىز.
قيال دۇنيەسىنەن تۋعان عاجايىپ وقيعالى ەرتەگىلەر، باتىرلىق جىرلار، ءومىر تاجىريبەسىنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسى – ماقال - ماتەلدەر، ويعا تۇرتكى سالاتىن سىر ساندىقتى جۇمباقتار، قيىننان قيىستىرىلعان تاقپاق – جاڭىلتپاشتار - ءبارى دە بالاباقشادا كەڭىنەن پايدالاناتىن دۇنيەلەر. بۇلار بالالاردى ەلىن سۇيۋگە، باتىلدىققا، ادامگەرشىلىككە ۇيرەتەدى. بالاباقشا باعدارلاماسىندا اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى ۇيرەتۋگە باسا نازار اۋدارىلعان. وندا وقىلعان ەرتەگى، اڭگىمە مازمۇنىن جۇيەلى بايلانىستىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرۋگە ۇيرەتۋ، ەرتەگى مازمۇنىندا كەزدەسەتىن كەيىپكەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتىنە ساي وبرازدى سوزدەر مەن ديالوگتاردى، كەيبىر ولەڭ شۋماقتاردى بۇلجىتپاي جاتقا ايتا بىلۋگە، ەكى ادامنىڭ ديالوگىندا كەزدەسەتىن سۇراق، قورقىنىش، تالاپ تىلەكتەردى بىلدىرەتىن سوزدەرگە داۋىس ەكپىنىن دۇرىس قويىپ، مانەرلى ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس سالتىن، ارمان ءۇمىتىن، وتكەن ءومىرىن كەڭىنەن تانىتاتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ كولەمدى سالاسىنىڭ ءبىرى – ەرتەگىلەر. ەرتەگىلەر وتە ەرتە زاماندا، ءتىپتى جازۋ سىزۋ ونەرى بولماعان كەزدىڭ وزىندە – اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا دا، جازباشا دا جەتكىزىپ كەلەدى.
ەرتەگىنىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى بار. قانداي ەرتەگىنى الساق تا، ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلادى، وقيعا جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قايشىلىقتار ورىستەي كەلە، ادىلدىك ۇستەمدىك قۇرىپ، زۇلىمدىق جەڭىلىس تابۋمەن اياقتالىپ وتىرادى.
اسىرەسە، ادام ومىرىنە بايلانىستى ءىس - ارەكەتتەر وتكىر سىقاق - مىسقىلمەن بەرىلىپ، بالا سەزىمىن سەلت ەتكىزىپ، كۇلكىگە ءماز ەتەدى.
بالالار جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ جامان ارەكەتتەرىنەن بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، جاقسىلىققا قۇمارتادى. ەرتەگىنىڭ وسىنداي ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى بالا ساناسىنا لايىقتاپ جەتكىزۋ ايتۋشىنىڭ شىنايى شەبەرلىگىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. سولاردىڭ ىشىندەگى باستىلارى:
1. قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرى
2. حايۋاناتتار جايىنداعى ەرتەگىلەرى
3. تۇرمىس - سالت ەرتەگىلەرى
4. اڭىز ەرتەگىلەرى
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا وسى اتالعانداردىڭ باستاپقى ەكى ءتۇرى وقىتىلادى. ەرتەگىلەر بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي جوسپارلانادى.
كىشى توپتاردا (3 - 4 جاس) اۋىزشا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. ەرەسەكتەر توبىندا (5 - 6 جاس) وقىعاندى تىڭداتۋ مەن اڭگىمەلەپ بەرۋ قاتار جۇرگىزىلەدى.
مۇنداعى ماقسات – ەرتەگىنى اڭگىمەلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، وقىلعان ەرتەگىنى شىدامدىلىقپەن تىڭداي بىلۋگە ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى.
حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىلعان حالىقتىڭ اسىل ويىنىڭ كوركەم جيىنتىعى - ماقال مەن ماتەلدەر ارقىلى دا بەرىلەدى. قازاقتىڭ ماقال - ماتەلدەرى نەگىزىنەن ەلدىككە، ىنتىماق - بىرلىككە، ادامگەرشىلىككە، يناباتتىلىققا تاربيەلەيدى. حالىقتىق شىعارمالار ىشىندە جۇمباقتار ۇلكەن ءرول اتقارادى.
جۇمباقتار بالانى بايقاعىشتىققا، تاپقىرلىققا باۋلىپ، وي - قيالىن ۇشتاستىرۋعا كوپ اسەر ەتەدى. حالىقتىق شىعارمالار ىشىندە بالانى دۇرىس تا، ايقىن سويلەۋگە ۇيرەتەتىن، ءتىلىن جاتتىقتىرۋعا بەيىمدەيتىن جانر – جاڭىلتپاش. بالالار جاڭىلتپاش ارقىلى سوزدەردى دۇرىس سويلەۋگە، جەكە دىبىستاردى الماستىرماي دۇرىس ايتۋعا ۇيرەتەدى.
بالا ءتىلىن دامىتۋدا، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋدە حالىق اۋىز ادەبيەتىن بالاباقشادا پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور.
حالىق اۋىز ادەبيەتى - تالاي عاسىرلاردان كەلە جاتقان مۇرا، سارقىلماس باي، اسىل قازىنا، حالىق شەجىرەسى. ونان حالقىمىزدىڭ وتكەنىن بىلەمىز، سول ارقىلى بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ۇلىلىعىن تانيمىز، حالقىمىزدىڭ باتىرلىق، ەرلىك تاريحىن كورەمىز.
بالاباقشادا بۇلدىرشىندەردى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىمەن تانىستىرىپ، ولاردىڭ رۋحاني ءومىرىن بايىتا ءتۇسۋ بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى.
بۇلدىرشىندەردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋعا، قيالىن شارىقتاتىپ، ءتىل بايلىعىن دامىتۋدا اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى - ەرتەگىلەر، جۇمباقتار، جاڭىلتپاشتاردىڭ تيگىزەتىن پايداسى ۇشان - تەڭىز.
قيال دۇنيەسىنەن تۋعان عاجايىپ وقيعالى ەرتەگىلەر، باتىرلىق جىرلار، ءومىر تاجىريبەسىنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسى – ماقال - ماتەلدەر، ويعا تۇرتكى سالاتىن سىر ساندىقتى جۇمباقتار، قيىننان قيىستىرىلعان تاقپاق – جاڭىلتپاشتار - ءبارى دە بالاباقشادا كەڭىنەن پايدالاناتىن دۇنيەلەر. بۇلار بالالاردى ەلىن سۇيۋگە، باتىلدىققا، ادامگەرشىلىككە ۇيرەتەدى. بالاباقشا باعدارلاماسىندا اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى ۇيرەتۋگە باسا نازار اۋدارىلعان. وندا وقىلعان ەرتەگى، اڭگىمە مازمۇنىن جۇيەلى بايلانىستىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرۋگە ۇيرەتۋ، ەرتەگى مازمۇنىندا كەزدەسەتىن كەيىپكەرلەردىڭ ءىس - ارەكەتىنە ساي وبرازدى سوزدەر مەن ديالوگتاردى، كەيبىر ولەڭ شۋماقتاردى بۇلجىتپاي جاتقا ايتا بىلۋگە، ەكى ادامنىڭ ديالوگىندا كەزدەسەتىن سۇراق، قورقىنىش، تالاپ تىلەكتەردى بىلدىرەتىن سوزدەرگە داۋىس ەكپىنىن دۇرىس قويىپ، مانەرلى ايتا بىلۋگە تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس سالتىن، ارمان ءۇمىتىن، وتكەن ءومىرىن كەڭىنەن تانىتاتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ كولەمدى سالاسىنىڭ ءبىرى – ەرتەگىلەر. ەرتەگىلەر وتە ەرتە زاماندا، ءتىپتى جازۋ سىزۋ ونەرى بولماعان كەزدىڭ وزىندە – اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا دا، جازباشا دا جەتكىزىپ كەلەدى.
ەرتەگىنىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى بار. قانداي ەرتەگىنى الساق تا، ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلادى، وقيعا جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قايشىلىقتار ورىستەي كەلە، ادىلدىك ۇستەمدىك قۇرىپ، زۇلىمدىق جەڭىلىس تابۋمەن اياقتالىپ وتىرادى.
اسىرەسە، ادام ومىرىنە بايلانىستى ءىس - ارەكەتتەر وتكىر سىقاق - مىسقىلمەن بەرىلىپ، بالا سەزىمىن سەلت ەتكىزىپ، كۇلكىگە ءماز ەتەدى.
بالالار جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ جامان ارەكەتتەرىنەن بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، جاقسىلىققا قۇمارتادى. ەرتەگىنىڭ وسىنداي ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى بالا ساناسىنا لايىقتاپ جەتكىزۋ ايتۋشىنىڭ شىنايى شەبەرلىگىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. سولاردىڭ ىشىندەگى باستىلارى:
1. قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرى
2. حايۋاناتتار جايىنداعى ەرتەگىلەرى
3. تۇرمىس - سالت ەرتەگىلەرى
4. اڭىز ەرتەگىلەرى
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا وسى اتالعانداردىڭ باستاپقى ەكى ءتۇرى وقىتىلادى. ەرتەگىلەر بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي جوسپارلانادى.
كىشى توپتاردا (3 - 4 جاس) اۋىزشا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. ەرەسەكتەر توبىندا (5 - 6 جاس) وقىعاندى تىڭداتۋ مەن اڭگىمەلەپ بەرۋ قاتار جۇرگىزىلەدى.
مۇنداعى ماقسات – ەرتەگىنى اڭگىمەلەۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، وقىلعان ەرتەگىنى شىدامدىلىقپەن تىڭداي بىلۋگە ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى.
حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن تانىلعان حالىقتىڭ اسىل ويىنىڭ كوركەم جيىنتىعى - ماقال مەن ماتەلدەر ارقىلى دا بەرىلەدى. قازاقتىڭ ماقال - ماتەلدەرى نەگىزىنەن ەلدىككە، ىنتىماق - بىرلىككە، ادامگەرشىلىككە، يناباتتىلىققا تاربيەلەيدى. حالىقتىق شىعارمالار ىشىندە جۇمباقتار ۇلكەن ءرول اتقارادى.
جۇمباقتار بالانى بايقاعىشتىققا، تاپقىرلىققا باۋلىپ، وي - قيالىن ۇشتاستىرۋعا كوپ اسەر ەتەدى. حالىقتىق شىعارمالار ىشىندە بالانى دۇرىس تا، ايقىن سويلەۋگە ۇيرەتەتىن، ءتىلىن جاتتىقتىرۋعا بەيىمدەيتىن جانر – جاڭىلتپاش. بالالار جاڭىلتپاش ارقىلى سوزدەردى دۇرىس سويلەۋگە، جەكە دىبىستاردى الماستىرماي دۇرىس ايتۋعا ۇيرەتەدى.
بالا ءتىلىن دامىتۋدا، وي - ءورىسىن كەڭەيتۋدە حالىق اۋىز ادەبيەتىن بالاباقشادا پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور.
You Might Also Like
-
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋداعى ويىننىڭ ءرولى
