InfoHub Logo

وتباسىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم – جاقىندارىنا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى.

ن.ءا.نازاربايەۆ

قازاق وتباسىندا بالاعا ءتىلى شىعىپ، انىق سويلەي باستاعان كەزدەن-اق، اعايىن-تۋىسىن، ناعاشى جۇرتىن، اتا-تەگىن، رۋىن، ەل-جۇرتىن تاني بىلۋگە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. بالاعا 7-9 جاسىندا اكەسىنەن باستاپ اعايىن-تۋىستى، ناعاشى جۇرتىن، الىس-جاقىندى تانىستىرۋ، اتا-تەگىن، رۋىن، ەل جۇرتىن بىلدىرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. «جەتى اتاسىن ءبىلۋ» زاڭ بولعان. قازاق وتباسىندا بالانى ومىرگە دايىنداۋ ءداستۇرىنىڭ ءبىرى - شەجىرە ۇيرەتۋ. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - اتا-تەكتى ءبىلۋ، ۇرپاق تازالىعىن ساقتاۋ. شەجىرە اقىل–ويعا قوزعاۋ سالىپ ادامدى تانۋعا يتەرمەلەيدى. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، اعايىن-تۋمالارىنىڭ قايدان شىققانىن ءبىلۋ وتە قاجەت. وسى ارقىلى جىگىتتىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرى تانىلعان. 

ەر جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار، ونىڭ شىعۋ تاريحىن، تەگىن ءبىلۋ ءار ازاماتقا پارىز دەپ ۇققان حالىق «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى جۇرتقا ءجون ايتار» دەگەن اتالى ءسوزدى ارقاۋ ەتىپ، بالاسىنا اتا تاريحىن جاستايىنان جاتتاتىپ، ەل-جۇرت تاريحىن بىلۋ-ەر ازاماتتى ەرلىككە، ەلدىككە، وتان سۇيۋشىلىككە باۋليدى دەپ ۇققان. اكەسى، اتاسى بالاعا تەك جەتى اتاسىنا دەيىنگى بابالارىنىڭ اتىن جاتتاتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ قانداي ادام بولعانىن، ەلى- جۇرتى ءۇشىن ەتكەن ەرلىگى، ونەگەلى ىستەرى جايىندا اڭگىمە ەتكەن. سول ارقىلى بالا اتا ءداستۇرىن جالعاستىرسا ەكەن دەگەن ماقسات كوزدەلگەن.

اتا، رۋ تاريحىن ءبىلۋ جاقسى. ءبىراق بالانى ءوز رۋىنىڭ ادامدارىن عانا قولپاشتاپ، جاقسى، تەكتى، اسىل ازاماتتار تەك ءبىزدىڭ رۋدان عانا شىققان دەگەن وزىمشىلدىك، تەرىس كوزقاراستا تاربيەلەۋ دۇرىس ەمەس. باسقا رۋلاردىڭ ، ەلدەردىڭ دە اقىلدى، شەشەن، باتىر، اقىن ادامدارى تۋرالى ءسوز قوزعاپ اڭگىمە ەتۋ، «جاقسى كوپكە ورتاق»، «جاقسى تۋسا ەلدىڭ ىرىسى»، «جاقسىدا جاتتىق جوق، ول حالىقتىڭ قامقورشىسى» دەگەن وي-پىكىردى جاستاردىڭ جەتەسىنە جەتكىزۋ ازاماتتىق پارىز.

ەشكىم دە تۋىسقان-تۋعانسىز، اعايىنسىز ەمەس. كىم بولسا دا ادامنان شىعىپ، ادامنان تاراعان، ال ادام دا سول كوپ جاپىراعى بار بۇتاق پەن كوپ تامىرلارى بار اعاشقا ۇقسايدى. تۋعان-تۋىس دەگەنىمىز دە سول ءبىر تۇبىردەن ءوسىپ شىققان اعاشتىڭ بۇتاقتارى ءتارىزدى. ادامنىڭ كورگەن تاربيەسى، العان ءنارى، بۇرىنعىدان قالعان ميراس-مۇراسى، ءبارى-بارى الپىس ەكى تامىر ارقىلى تۇلا بويعا تاراعان قانى ءبىر ءتۇپ اعاش ءتارىزدى.

قازاق بىرەۋدىڭ  بىلىك-بىلىمىن، مىنەز-بولمىسىنا، حام- حارەكەتىنە، اقىل-پاراساتىنا ريزا بولسا، «اپىر-اي، بۇل تەكتى جان ەكەن عوي!» دەپ سۇيسىنەدى. ولاي بولسا  تەكتىلىك- قاسيەتتى ۇعىم. تەكتىلىك ادام بويىنا انا سۇتىمەن، اكە تاربيەسىمەن بويعا دارىپ، بارا – بارا ءومىردى تاني كەلە، بىلە كەلە كەمەلدەنە تۇسەدى. اينالاڭداعى ادامداردىڭ  تىنىس-تىرشىلىگى، بولمىس- ءبىتىمى، سەنىڭ ءوز وي تۇيۋىڭە تۇرتكى بولادى. قازاقتا «تەگى جاقسى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ارقىلى ادامدى ءوسىرىپ وتىرسا، «تەكسىز» سوزىمەن ءوشىرىپ تە وتىرعان. قاتتى كوڭىلى قالسا «سول تەكسىز نەمەنى، قويشى» دەپ ۇلدان ءۇمىتىن ۇزگەن.

دانا اباي اتامىز: «ادام اتا–انادان تۋعاندا ەستى بولمايدى: ەستىپ، كورىپ، ۇستاپ، تاتىپ ەسكەرسە، دۇنيەدەگى جاقسى، جاماندى تانيدى- داعى، سوندايدان بىلگەنى، كورگەنى كوپ بولعان ادام ءبىلىمدى بولادى. ەستىلەردىڭ ايتقان سوزدەرىن ەسكەرىپ جۇرگەن كىسى ءوزى دە ەستى بولادى».- دەگەن.

اتادان جاقسى ۇل تۋسا،

ەلىنىڭ قامىن جەيدى.

اتادان جامان ۇل تۋسا،

ەلىنىڭ مالىن جەيدى-دەگەن ءسوزدى اتا –بابالارىمىز تاۋىپ ايتقان.

جاستاردىڭ بويىنا كوپشىل، قوعامشىل رۋحتى سەبە ءبىلۋ، «ادام بالاسىن باۋىر تۇتۋ» قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ وزەكتى ماسەلە. ىلايىم جاقسىلىقتىڭ نۇرىن سەبۋدەن جالىقپايىق، اعايىن.

قوستاناي اۋدانى،
ميچۋرين ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى: بايمۋحانوۆا گۋلميران ابيلحانوۆنا

 

---