InfoHub Logo

ديپلوم جۇمىسى

 

 

 

تاقىرىبى:

بانك تاۋەكەلدەرىن  باسقارۋ  جانە ولاردى باعالاۋ ادىستەرى

 

 

 

 

 

اۆتورەفەرات

1. كىرىسپە

       نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى تاۋەكەلدىك تۇسىنىگى بانكتەر ومىرىنە ناقتى كىرۋدە. تاۋەكەلدىلىك كەز كەلگەن بانكتىك وپەراسيالاردا بولادى. جالپى، تاۋەكەل تاريحي كاتەگوريا رەتىندە قوعام دامۋىمەن بايلانىستى بولىپ، ادامنىڭ بولاشاقتا بولاتىن ءقاۋپىن تۇسىندىرۋمەن بايلانىستى بولادى.

       ديپلوم جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى – قازىرگى كەزدەگى بانكتىك نارىق تاۋەكەلدىكسىز مۇمكىن ەمەس. ول كەز-كەلگەن وپەراسيادا بولادى، تەك تاۋەكەلدىك ءار ءتۇرلى كولەمدە بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا بانك قىزمەتىندە تاۋەكەلدىلىكتىڭ مۇلدەم بولماۋى ماڭىزدى ەمەس، ونىڭ ەڭ از شاماداعى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ جانە كەمىتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

       ديپلوم جۇمىستىڭ ماقساتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتىك تاۋەكەلدەردى باعالاپ جانە ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ تالداي وتىرىپ، قولدانىستاعى بانكتىك تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جانە باعالاۋ ادىستەرىن زەرتتەپ، ونى باسقارۋدىڭ جاڭا جانە جەتىلدىرۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ.

جۇمىستىڭ تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعى – قازىرگى داعدارىس كەزىندە بانكتەردىڭ تاۋەكەلىن زەرتتەۋ، باسقارۋ، باعالاۋ وتە ماڭىزدى. ديپلوم جۇمىسىندا جاسالعان ناتيجەلەر قازاقستاننىڭ بانك سەكتورىندا بانك تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ جاعدايى مەن ولاردى باعالاۋ ادىستەرىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

2. نەگىزگى ءبولىم

بانكتىك بيزنەستىڭ كىرىستىلىگى تومەندەۋىنىڭ بايقالعان ءۇردىسى بانكتەردىڭ نەسيەلىك پورتفەلىنىڭ ساپاسى ناشارلاعاندىقتان نەسيەلىك بەلسەندىلىكتىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋىمەن قاتار بانكتەردىڭ زالالدىعىنا اۋىستى. جوعارى نەسيەلىك تاۋەكەلدەر بانكتەردىڭ كاپيتالىنا قىسىم جاسايتىن جانە ەكونوميكانى نەسيەلەۋدىڭ تەپە-تەڭ قارقىنىن قالپىنا كەلتىرۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن بانك جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ءالسىز جاعى بولىپ تابىلادى.

3. قورىتىندى

قازاقستاننىڭ بانك جۇيەسىنىڭ داعدارىستىق قۇبىلىستارعا جوعارى سەزىمتالدىعى 1)ەكونوميكانى قارجىلاندىرۋدىڭ ءارتاراپتاندىرىلماعان كوزدەرى، 2)قور نارىعىنىڭ دامىماۋى، 3) ەكونوميكانىڭ سەگمەنتتەلگەن ناقتى سەكتورى، 4) ەكونوميكانى جانە بانك جۇيەسىن دوللارلاندىرۋ جوعارى دەڭگەيى، 5) نەسيەلىك تاۋەكەلدى سالالىق شوعىرلاندىرۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى، سونداي-اق 6) بانكتىك ەكسپانسيالىق اگرەسسيالىق قارقىندارىنا بايلانىستى تاۋەكەلدەردى باسقارۋدىڭ ءتيىمدى ەمەس جۇيەلەرى سياقتى قۇرىلىمدىق پروبلەمالاردىڭ بولۋىنا سەبەپشى بولدى.

تاۋەكەلدى رەتتەۋدىڭ مىنا شارالارىن اتاپ ايتۋعا بولادى: 1)بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن ۇلعايتۋ، 2)رەتتەۋ كاپيتالىن ەسەپتەۋ تەتىكتەرىن وزگەرتۋ، 3) كاپيتال جەتكىلىكتىلىگى نورماتيۆتەرىن وزگەرتۋ، 4)رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەر دەڭگەيىن شەكتەيتىن كوەففيسيەنتتەردى وزگەرتۋ، 5)وتىمدىلىك كوەففيسيەنتتەرىن وزگەرتۋ، 6)كرەديتتەردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى بويىنشا پروۆيزيالار قۇرۋ جونىندەگى  تالاپتاردى قاتاڭداتۋ، 7)ەدب-دىڭ ورنىقتىلىق دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن انىقتاۋ ءۇشىن ققا پايدالاناتىن فاكتورلاردى قايتا قاراۋ،8)پروبلەمالى بانكتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىن رەتتەۋ.

 

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

ەكونوميكا جانە بيزنەس فاكۋلتەتى

 

قارجى كافەدراسى

 

 

قارجى ماماندىعى

 

 

ديپلوم جۇمىسىن دايىنداۋ

گرافيگى

 

رەتتىك №	بولىمدەر اتاۋى، قاراستىرىلاتىن سۇراقتار ءتىزىمى	عىلىمي جەتەكشىگە تاپسىرۋ مەرزىمى	ەسكەرتۋلەر
1.	ادەبيەتتەردى تاڭداۋ، ولاردى زەرتتەۋ مەن وڭدەۋ. نەگىزگى كوزدەر بويىنشا بيبليوگرافيا جاساۋ
2.	ديپلوم جۇمىسىنىڭ جوسپارىن جاساۋ جانە ونى جەتەكشىمەن قاراستىرۋ
3.	ءبىرىنشى ءبولىمدى جازۋ جانە ونى تەكسەرۋگە ۇسىنۋ
4.	پراكتيكالىق ماتەريالداردى جانە ت.ب. جيناقتاۋ، جۇيەلەۋ جانە تالداۋ.
5.	قورىتىندى مەن ۇسىنىستاردى عىلىمي جەتەكشىمەن كەلىسۋ.
6.	ەسكەرتۋگە سايكەس ديپلوم جۇمىسىن قايتا  وڭدەۋ (تولىقتىرۋ). اياقتالعان جۇمىستى كافەدراعا ۇسىنۋ.
7.	رەسەنزيا مەن پىكىرلەرمەن تانىسۋ
8.	رەسەنزيا مەن پىكىرلەردى ەسكەرە وتىرىپ،قورعاۋعا دايىندىقتى اياقتاۋ.

 

 

تاپسىرمانىڭ بەرىلگەن كۇنى  _________________________________________

 

كافەدرا مەڭگەرۋشىسى     _____________________________________  ءاتى-جونى

                                                                                   (قولى)

جۇمىس جەتەكشىسى  __________________________________________________

                                                                                   (قولى)

تاپسىرمانى ورىنداۋعا العان ستۋدەنت _________________________________

                                                                                   (قولى)

                    

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                          

                                                         سىن-پىكىر

 

         بۇگىنگى تاڭدا بانكتەردىڭ قىزمەت كورسەتۋ نارىعىنداعى قاتاڭ باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءداستۇرلى بانك قىزمەتىن كورسەتىپ ،ونىڭ ىشىندە بانكتىڭ ءپاسسيۆتى وپەراسيا قۇرىلىمىنداعى بانك رەسۋرستارىن ءوز دەنگەيىندە  دۇرىس قالىپتاستىرماۋى كەز-كەلگەن بانكتى داعدارىسقا ۇشىراتۋى مۇمكىن.سول تۇرعىدان العاندا ستۋدەنتتىڭ ديپلوم جۇمىسىنا تاڭداپ العان تاقىرىبى وزەكتى بولىپ تابىلادى.

         ستۋدەنت  ديپلوم جۇمىسىندا  تاقىرىپقا قاتىستى تەوريالىق ماسەلەلەردى جەتە تالعاپ،تاجىريبەدە «بتا بانك» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ   مالىمەتتەرى نەگىزىندە بانكتىڭ  مەنشىكتى قاراجاتتارى مەن تارتىلعان قاراجاتتار قۇرىلىمى بويىنشا تەرەڭ  تالداۋ جاساعان.

-----         

 

جالپى،قورىتا كەلگەندە  ءبيبىنۇر العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن مىندەتتەرىن ورىنداي وتىرىپ،مالىمەتتەردى كەستە،دياگرامالار ارقىلى ورنەكتەپ، جازعان ديپلوم جۇمىسىن ءوز دەڭگەيىندە اشا بىلگەندىكتەن ستۋدەنتتىڭ  «بانكتىك تاۋەكەلدى باسقارۋ جانە باعالاۋ ادىستەرى» تاقىرىبىنا جازىلعان ديپلوم جۇمىسى   «وتە جاقسى  »دەگەن باعالاۋعا لايىق.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      مازمۇنى

 

كىرىسپە .................................................................................................................8

 

تاراۋ-1 ەكىنشى دەنگەيلى بانكتەردىڭ تاۋەكەلدەرىن  باسقارۋ  جانە ولاردى باعالاۋ ادىستەرىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى

 

 

• بانكتىك تاۋەكەل جىكتەمەسى جانە ونى باسقارۋدىڭ ەكونوميكالىق ءمانى................……………………………………………………….............10

1.2  نەسيەلىك تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى............................................17

1.3 پايىزدىق  تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى..........................................30

1.4 ۆاليۋتالىق تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى.........................................37

1.5 وتىمدىلىك تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى............................................44

 

تاراۋ-2 ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر  مالىمەتتەرى نەگىزىندە بانك تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ جۇرگىزۋ

 

• ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قارجىلىق جاعدايى.......52 
• ق.ر بانك سەكتورىنىڭ تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ...........................................60
• «بتا بانك» اق-نىڭ زاڭدى تۇلعا «كوكتەم» جشس-نە نەسيە بەرۋ تاجىريبەسى نەگىزىندە بانك تاۋەكەلىنە تالداۋ جۇرگىزۋ............................70                                                                                                                  

             

                                                                    

تاراۋ-3 قارجى داعدارىسى جاعدايىندا  بانك تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ پروبلەمالارى جانە ولاردى شەشۋ جولدارى .............................................77

  قورىتىندى........................................................................................................86

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى......................................................................88

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

كىرىسپە

 

       بانكتەر ءوز قىزمەتىن جۇرگىزۋ پروسەسىندە پايدا بولعان جەرى، ولاردىڭ دەڭگەيىنە اسەر ەتۋشى سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلاردىڭ جيىنتىعى، ولاردى تالداۋ ءتاسىلى جانە ولاردى سيپاتتاۋ ادىستەرى بويىنشا بىر-بىرىنەن وزگەشەلەنەتىن ءار ءتۇرلى تاۋەكەلدەردىڭ جيىنتىعىمەن بەتپە-بەت كەلەدى.

نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى تاۋەكەلدىك تۇسىنىگى بانكتەر ومىرىنە ناقتى كىرۋدە. تاۋەكەلدىلىك كەز كەلگەن بانكتىك وپەراسيالاردا بولادى. ولاردىڭ اۋقىمى ءار ءتۇرلى. جالپى،  تاۋەكەل تاريحي كاتەگوريا رەتىندە قوعام دامۋىمەن بايلانىستى بولىپ، ادامنىڭ بولاشاقتا بولاتىن ءقاۋپىن تۇسىندىرۋمەن بايلانىستى بولادى. قوعامنىڭ دامۋى بارىسىندا تاۋەكەل ەكونوميكالىق كاتەگورياعا اينالدى.

       ديپلوم جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى – قازىرگى كەزدەگى بانكتىك نارىق تاۋەكەلدىكسىز مۇمكىن ەمەس. ول كەز-كەلگەن وپەراسيادا بولادى، تەك تاۋەكەلدىك ءار ءتۇرلى كولەمدە بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا بانك قىزمەتىندە تاۋەكەلدىلىكتىڭ مۇلدەم بولماۋى ماڭىزدى ەمەس، ونىڭ ەڭ از شاماداعى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ جانە كەمىتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

       ديپلوم جۇمىستىڭ ماقساتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتىك تاۋەكەلدەردى باعالاپ جانە ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاپ تالداي وتىرىپ، قولدانىستاعى بانكتىك تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جانە باعالاۋ ادىستەرىن زەرتتەپ، ونى باسقارۋدىڭ جاڭا جانە جەتىلدىرۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ.

       ديپلوم جۇمىستىڭ مىندەتتەرىنە مىنالار جاتادى:

• ەكىنشى دەنگەيلى بانكتەردىڭ تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ  جانە ولاردى باعالاۋ ادىستەرىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى قاراستىرۋ؛
• ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مالىمەتتەرى نەگىزىندە بانك تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ جۇرگىزۋدى كورسەتۋ؛
• قارجى داعدارىسى جاعدايىندا بانك تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ پروبلەمالارى جانە ولاردى شەشۋ جولدارىن انىقتاۋ؛

ديپلوم جۇمىسىنىڭ زەرتتەۋ ءپانى – نارىقتىق قاتىناستاردىڭ كەز-كەلگەن وپەراسيالارىندا ورىن الىپ وتىراتىن – بانكتىك تاۋەكەلدەر، ولاردىڭ تۇرلەرى.

ديپلوم جۇمىسىن زەرتتەۋ وبەكتىسى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى – بانك تاۋەكەلدەر تۇرلەرى. بانك ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ىس-ارەكەتتەرى ناتيجەسىندە تاۋەكەلدەردىڭ سان الۋان تۇرلەرىمەن كەزدەسەدى. مۇنداي تاۋەكەلدەر پايدا بولۋ ۋاقىتىسىنا، پايدا بولۋ جەرىنە، ىشكى، سىرتقى فاكتورلارعا جانە تاعى باسقا كوپتەگەن كريتەرييلەرگە بايلانىستى جىكتەلەدى. تاۋەكەلدىڭ بارلىق تۇرلەرى ءوزارا بايلانىستى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ونىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ وزگەرۋى باسقا دا تاۋەكەلدەر تۇرلەرىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى.

بانك تاۋەكەلدىلىگى – بۇل نەسيە مەكەمەلەرىنىڭ جۇزەگە اسىراتىن، بانك وپەراسيالارىنىڭ ەرەكشەلىگىنەن تۋىندايتىن شىعىن قاتەرى، ياعني، دالىرەك ايتساق، بانكتەردىڭ ءوز رەسۋرستارىنىڭ، تابىستارىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپىن نەمەسە قارجىلىق وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قوسىمشا شىعىن شىعارۋ ءقاۋپىن ايتامىز. تاۋەكەل  بانكتىڭ بەرگەن نەسيەسى  تولەمسىزدىك  تۋىنداعان جاعدايدا ، رەسۋرستىق  بازا جەتكىلىكسىز بولعاندا ،جالپى مىندەتتەمەلەرى بويىنشا جاۋاپ  بەرۋ مۇمكىندىگى  ازايعاندا  پايداسىنان  ايىرىلىپ قالۋ  ىقتيمالدىعىن  بىلدىرەدى.

تاۋەكەل مەن تابىستىلىق دەڭگەيلەرى ءوزارا پروپورسيونال بولىپ كەلەدى، ياعني، تاۋەكەل دەڭگەيى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، تابىستىلىق دەڭگەيى دە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. كەرىسىنشە، تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن بولسا، تابىس تا تومەن بولادى. سوندىقتان كەز كەلگەن كاسىپورىن تابىس پەن تاۋەكەل دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىنان ەڭ ءتيىمدى نەمەسە التەرناتيۆتى اراقاتىناستى تاڭدايدى.

بانكتىك قىزمەتكە ءتان تاۋەكەلدىكتى سيپاتتايتىن جالپىلاما كورسەتكىش رەتىندە جوعالتۋلاردى، بانكتىك تابىستىڭ تومەندەۋى رەتىندە تۇسىنەمىز. وسى كورسەتكىش وزىندە شىعىن مەن زالالدى ۇيلەستىرەدى، سوندىقتان تاۋەكەلدىك دەڭگەيىن جاقسى بەينەدە سيپاتتايدى. تاۋەكەلدىك پەن جوعالتۋ تۇسىنىكتەرىوزارا تىعىز بايلانىستى. سول سەبەپتى تاۋەكەلدى جوعالتۋ كاتەگورياسىن قولدانۋ ارقىلى سان جاعىنان دا بەينەلەۋگە بولادى.

بانكتەر ءوز قىزمەتى بارىسىندا بەلگىلى ءبىر شىعىندار شىعارادى. بۇل سالىمشىلارعا تولەنەتىن پايىزدار؛ باسقا قارجىلىق ينستيتۋتتاردان قارىزعا الىناتىن نەسيەلىك رەسۋرستار ءۇشىن تولەم؛ ەسەپ-ايىرىسۋ وپەراسيالارىمەن، باعالى قاعازدارمەن بايلانىستى شىعىندار؛ جۇمىسكەرلەردى، عيماراتتاردى، ت.ب. ۇستاۋعا كەتەتىن شىعىندار. شىعىن كاتەگورياسىنا قاتىستى تاۋەكەلدىك، كوزگە كورىنبەيتىن جاعدايلارعا بايلانىستى بەلگىلەنگەن مولشەردەن كوبىرەك شىعىن شەگۋ ناتيجەسىندە پايدا بولادى.

تابىستى تولىق الا الماي نەمەسە كوزدەلگەن مولشەردەن ارتىق شىعىننىڭ جۇمسالۋ فورماسىندا كورىنىس تاباتىن زالالدار الداعى وپەراسيالاردى، ەسەپتەۋلەرگە جاسالاتىن تالداۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن نەمەسە جاعدايدىڭ بولجانا الماۋىنا بايلانىستى بولادى. سول سياقتى زالالدار تاۋەكەلدىگى ناشار نەسيەلىك پورتفەلمەن، كونيۋنكتۋرانىڭ تولىق ەسەپتەلىنبەۋىمەن بايلانىستى بولعاندا بانككە ءارقاشان قولايسىز جاعدايلارعا ۇشىراۋىنا ءقاۋىپ توندىرەدى. بانك جەتەكشىلەرى پايدانى جوعارىلاتۋعا تىرىسا وتىرىپ، شىعىن مەن زياندى بارىنشا ازايتۋعا ۇمتىلىس جاسايدى.

مۇنىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر شامادا بىر-بىرىنە قاراما-قايشىلىق تۋدىرادى، وعان بانك يەلەرى مەن ونىڭ سالىمشىلارىنىڭ مۇددەلەرىنىڭ قارسى كەلۋى نەگىز بولادى. بىرىنشىلەر، قوسىمشا پايدا تابۋ ءۇشىن تاۋەكەلدىككە بارۋعا دايىن بولسا، ال ەكىنشىلەر ءۇشىن، بانككە سەنىپ تاپسىرىلعان قاراجاتتاردىڭ ساقتالۋى ەڭ ماڭىزدى. تابىستىلىق پەن تاۋەكەلدىكتىڭ اراسىنداعى ىقشامدى قاتىناستى ۇستاپ وتىرۋ، بانكتى باسقارۋدىڭ ءبىرشاما كۇردەلى ماسەلەلەرىن قۇرايدى.

ديپلوم جۇمىسىن جازۋ بارىسىندا مىنانداي وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار قولدانىلدى: ع.س. سەيىتقاسىموۆتىڭ، ا.ب. سادۆاكاسوۆا مەن ا.ب حوججييەۆانىڭ، س.ب. ماقىشتىڭ، ت.ب. وقۋلىقتارى، مەرزىمدى باسىلىمدارداعى مالىمەتتەر، اتاپ ايتقاندا،  يمرامزييەۆا م. مەن نۋرتازينوۆا ا.س، ەسەنجول ك.م. مەن  چينيبايەۆا ش.گ. ماقالالارى، ستاتيستيكالىق اقپاراتتىق الىمەتتەر، ءنورماتيۆتى قۇجاتتار قولدانىلدى.

                                                       

 

 

 

تاراۋ-1 ەكىنشى دەنگەيلى بانكتەردىڭ تاۋەكەلدەرىن  باسقارۋ  جانە ولاردى باعالاۋ ادىستەرىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى

 

1.1. بانكتىك تاۋەكەل جىكتەمەسى جانە  ونى باسقارۋدىڭ ەكونوميكالىق ءمانى

 

بۇگىنگى تاڭدا حالىق شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى بانك جۇيەسىنىڭ  ەكونوميكانى دامىتۋدا الار ورنى ەرەكشە. بۇگىنگى تاڭداعى نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا بانك سالاسىندا بانكتەر ءار ءتۇرلى بانكتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءوز موينىنا الاتىن قاتەرلەردى دۇرىس باعالاي ءبىلۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. ءار بانك ءوز قىزمەتىنىڭ پروسەسىندە ءوز تاۋەكەلى دەڭگەيىن جاقسى ءبىلىپ، تاۋەكەلدىلىك پەن تابىستىلىق دەڭگەيىن دۇرىس ساقتاي ءبىلۋى كەرەك.

تاۋەكەلدىلىك كەز كەلگەن بانكتىك وپەراسيالاردا بولادى. ولاردىڭ اۋقىمى ءار ءتۇرلى. سوندىقتان دا بانك قىزمەتىندە تاۋەكەلدىلىكتىڭ مۇلدەم بولماۋى ماڭىزدى ەمەس، ونىڭ ەڭ از شاماداعى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ جانە كەمىتۋ ماڭىزدى. جالپى،  تاۋەكەل تاريحي كاتەگوريا رەتىندە قوعام دامۋىمەن بايلانىستى بولىپ، ادامنىڭ بولاشاقتا بولاتىن ءقاۋپىن تۇسىندىرۋمەن بايلانىستى بولادى. قوعامنىڭ دامۋى بارىسىندا تاۋەكەل ەكونوميكالىق كاتەگورياعا اينالدى.

بانك تاۋەكەلدىلىگى – بۇل نەسيە مەكەمەلەرىنىڭ جۇزەگە اسىراتىن، بانك وپەراسيالارىنىڭ ەرەكشەلىگىنەن تۋىندايتىن شىعىن قاتەرى، ياعني، دالىرەك ايتساق، بانكتەردىڭ ءوز رەسۋرستارىنىڭ، تابىستارىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپىن نەمەسە قارجىلىق وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قوسىمشا شىعىن شىعارۋ ءقاۋپىن ايتامىز. تاۋەكەل  بانكتىڭ بەرگەن نەسيەسى  تولەمسىزدىك  تۋىنداعان جاعدايدا ، رەسۋرستىق  بازا جەتكىلىكسىز بولعاندا ،جالپى مىندەتتەمەلەرى بويىنشا جاۋاپ  بەرۋ مۇمكىندىگى  ازايعاندا  پايداسىنان  ايىرىلىپ قالۋ  ىقتيمالدىعىن  بىلدىرەدى.

تاۋەكەلدەن قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان دا كەز كەلگەن بانك تاۋەكەل دەڭگەيىن مينيمۋمعا تۇسىرۋگە تىرىسادى جانە بىرنەشە التەرناتيۆتى شەشىمدەر ىشىنەن تاۋەكەل دەڭگەيىن تۇسىرەتىن شەشىمدەردى تاڭدايدى. وسىعان بايلانىستى ق ر بانكيرلەرىنە بانكتىك قىزمەت نارىعىندا قالىپتاسقان جاعدايدى باعالاۋعا كوڭىل اۋدارۋى ءتيىس.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                بانكتىڭ قىزمەتى تاۋەكەلدەرمەن بايلانىستى بولىپ كەلەتىندىكتەن، ولار تاۋەكەلدەردى باسقارۋعا كوپ كوڭىل بولەدى.

تاۋەكەل مەن تابىستىلىق دەڭگەيلەرى ءوزارا پروپورسيونال بولىپ كەلەدى، ياعني، تاۋەكەل دەڭگەيى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، تابىستىلىق دەڭگەيى دە سوعۇرلىم جوعارى بولادى. كەرىسىنشە، تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن بولسا، تابىس تا تومەن بولادى. سوندىقتان كەز كەلگەن كاسىپورىن تابىس پەن تاۋەكەل دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىنان ەڭ ءتيىمدى نەمەسە التەرناتيۆتى اراقاتىناستى تاڭدايدى./6/

بانك ءۇشىن تاۋەكەلدى باسقارۋ – ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سەبەبى كەز كەلگەن بانكتىڭ قالىپتاسۋ پروسەسىنەن باستاپ، بۇكىل قىزمەت ەتۋ ۋاقىتىسىنداعى ىس-ارەكەتى كوپتەگەن تاۋەكەلدەرگە تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەدى، ياعني بانكتىڭ بولاشاقتا بانكروتتىققا ۇشىراۋى نەمەسە ۇشىراماۋى ونىڭ تاۋەكەلدى باسقارۋىمەن بايلانىستى. جالپى، تاۋەكەل جاعىمسىز وقيعانىڭ بولۋ ىقتيمالدىعىمەن سيپاتتالادى. وعان مىنالار جاتادى: تابىستىڭ تومەندەۋى، بەرىلگەن نەسيەلەردىڭ قايتارىلماۋىنا بايلانىستى شىعىنداردىڭ پايدا بولۋى، بازالىق رەسۋرستاردىڭ ازايۋى، بالانستان تىس وپەراسيالار بويىنشا تولەمدەردىڭ تولەنبەۋى جانە تاعى باسقالارى. ءبىراق  تاۋەكەل دەڭگەيى قانشالىقتى تومەن بولسا، جوعارى تابىس الۋ ىقتيمالدىعى دا سونشالىقتى تومەن بولاتىندىقتان، كەز كەلگەن بانك ءوزىنىڭ قاراجاتتارىن تابىسى جوعارى جانە تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن ءىس – ارەكەتتەرگە جۇمساۋعا تىرىسادى.

بانك ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس – ارەكەتتەرى ناتيجەسىندە تاۋەكەلدەردىڭ سان الۋان تۇرىنە ۇرىنادى. مۇنداي تاۋەكەلدەر پايدا بولۋ ۋاقىتىسىنا، پايدا بولۋ جەرىنە، ىشكى، سىرتقى فاكتورلارعا جانە تاعى باسقا كوپتەگەن كريتەرييلەرگە بايلانىستى جىكتەلەدى. تاۋەكەلدىڭ بارلىق تۇرلەرى ءوزارا بايلانىستى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ونىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ وزگەرۋى باسقا دا تاۋەكەل تۇرلەرىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى. وسىعان بايلانىستى بانك ءۇشىن ءار تاۋەكەلدىڭ ءتۇرىن تالداۋ، ونىڭ باسقا تاۋەكەلدىڭ تۇرلەرىمەن بايلانىسىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى.

تاۋەكەلدى باسقارۋ مەن باعالاۋ تيىمدىلىگى كوبىنە ونىڭ كلاسسيفيكاسياسىمەن انىقتالادى. تاۋەكەلدەردى كلاسسيفيكاسيالاۋ دەپ – كوزدەلگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ولاردى انىقتالعان بەلگىلەرى بويىنشا بەلگىلى ءبىر توپتارعا ءبولۋدى ايتامىز. عىلىمي نەگىزدەلگەن كلاسسيفيكاسيا جالپى جۇيەدەگى ءاربىر تاۋەكەلدىڭ ورنىن انىقتاۋعا جانە تاۋەكەلدى باسقارۋدىڭ كەرەكتى ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن ءتيىمدى قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى زامانعا ساي ەكونوميكالىق ادەبيەتتەردە كورسەتىلگەندەي جانە تاجىريبەدە باسقارۋ مەن تالداۋ ماقساتتارىنا بايلانىستى بانك تاۋەكەلدەرىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار.

تاۋەكەلدى كلاسسيفيكاسيالاۋ – كوزدەلگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن ولاردى انىقتالعان بەلگىلەرى بويىنشا بەلگىلى ءبىر توپتارعا ءبولۋدى ايتامىز.

بانكتىك تاۋەكەلدى جىكتەۋ قاعيدالارى:

• بانكتىك تاۋەكەلدىڭ اسەر ەتۋ جانە قىزمەت ەتۋ اياسى
• بانك كليەنتتىڭ قۇرامى
• بانكتىك وپەراسيالار سيپاتتاماسى
• كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ تۇرلەرى

اسەر ەتۋ مەن قىزمەت ەتۋ اياسىنا بايلانىستى بانكتىك تاۋەكەلدەر:

1. سىرتقى
2. ىشكى (1-سۋرەتتە كورسەتىلگەن)

سىرتقى تاۋەكەلدەرگە بانكتىك قىزمەتىنە تىكەلەي بايلانىستى ەمەس نەمەسە بەرىلگەن ءبىر كليەنتپەن بايلانىستى ەمەس تاۋەكەلدەر جاتقىزىلادى. بانكتە انىقتالعان اقشا-قاراجاتتارى بولعاندا، ول جاناما تۇردە سىرتقى تاۋەكەلدەردى الدىن الا بولجاي الادى جانە ولاردى ءوز ۋاقىتىندا باسقارا الادى. سىرتقى تاۋەكەلدەر ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق، باسەكەلەستىك، قارجىلىق جانە باسقاداي فاكتورلاردان پايدا بولادى.

ساياسي – سوعىس، جاۋلاپ، باسىپ كىرۋ، ساياسي كوتەرىلىستەر مەن تارتىپسىزدىك، يدەولوگيالىق كەلىسپەۋشىلىكتەر، ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىق قاقتىعىستارى، مەملەكەت قۇرىلۋ ەرەشەلىگىمەن بايلانىستى ، مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى قىزمەتىنىڭ تۇراقسىزدىعى، ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ساياساتتاردى دۇرىس جۇرگىزبەۋى(ۇلتشىلدانۋ، جەكەشەلەندىرۋ) ەتنيكالىق جانە ايماقتىق ماسەلەلەر جانە ت.ب تاۋەكەلدەر.

قۇقىقتىق – بانك قىزمەتىنە قاتىستى زاڭدىق جانە باسقا دا نورماتيۆتىك شەكتەۋلەر (ەكسپورتتىق-يمپورتتىق شەكتەۋلەر، شەتەل بانكتەر قىزمەتىن ليسەنزيالاۋ، شەتەل ينۆەستيسيالارىن ليميتتەۋ)

ەكونوميكالىق – جالپى ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەر، ەكونوميكالىق قۇندىلىقتار، ەكونوميكالىق ساياساتپەن  بايلانىستى جيىنتىق ءجىو-نىڭ ءوسۋى، ۇزاق مەرزىمدى تومەندەۋى، يمپورتتىڭ –ەكسپورتتان جوعارلانۋى، ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىستىڭ ازايۋى، الەمدىك نارىقتاعى وتاندىق تاۋارلار باسەكەلەستىگىنىڭ تومەندەۋى، ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ تومەندەۋى، باسقا دا مەملەكەتتەرمەن بايلانىستاردىڭ ازايۋى،حالىقتىڭ ءبىرىڭعايلىعى مەن ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى،ينفراقۇرىلىمنىڭ ناشار دامۋى جانە ت.ب.

بانكتىڭ ءوزىنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى جانە ول تاۋەكەل جاعدايلاردى بەلسەندى تۇردە باسقارۋ مۇمكىندىگىن يەلەنەدى. ىشكى تاۋەكەلدەرگە بەرىلگەن جەكەلەنگەن كوممەرسيالىق بانك يەلەنەتىن كاسىپكەرلىك ارتىقشىلىقتار اسەر ەتەدى. اتاپ ايتساق، قارجىلىق نارىقتىڭ بەرىلگەن نارىقتىڭ بەرىلگەن اياسىندا بانكتىڭ قىزمەت كورسەتۋىن ۇيىمداستىرۋ كەزىندە ونىڭ باسشىلارى مەن دۇرىس تاڭدالعان ستراتەگياسى مەن ساياساتى. بانكتىك وپەراسيالار تەحنولوگيالىق پروسەستەرىمەن ماماندانعان قىزمەتكەرلەر جەتكىلىكتى مينيمۋمىن وپتيمالدى باسقارۋ، ءتيىمدى ماركەتينگتىك ستراتەگيانى جانە تاكتيكانى تاڭداۋ جانە ت.ب. فاكتورلار. ىشكى تاۋەكەلدەر بانكتىڭ ءوز قىزمەتىنەن كليەنتتەردىڭ قارىز الۋشىلاردىڭ نەمەسە ونىڭ بەرىلگەن كونتر سەرىكتەستەر قىزمەتىنە بايلانىستى. ولاردىڭ دەڭگەيىنە بانك باسشىلارىنىڭ ىسكەرلىك بەلسەندىلىگى، باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن تاكتيكاسى     جانە باسقاداي فاكتورلار ۇلكەن اسەر ەتەدى. وسىدان كەلە تاۋەكەلدەر كەلەسىدەي بولىنەدى:

• بانك اكتيۆتەرىمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر (نەسيەلىك، ۆاليۋتالىق، نارىقتىق، كاسسالىق، ەسەپ-ايىرىسۋ، فاكتورينگتىك، كوررەسپوندەنتتىك، قارجىلىق، ينۆەستيسيالىق تاۋەكەلدەر)
• بانك پاسسيۆتەرىمەن بايلانىستى (سالىم جانە دەپوزيت بويىنشا، بانكارالىق نەسيەلەردى تارتۋ تاۋەكەلدەرى، ديۆەرسيفيكاسيا تاۋەكەلدەرى)
• بانكتىڭ ءوزىنىڭ اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىن باسقارۋ ساپاسىمەن بايلانىستى (پايىزدىق تاۋەكەل، وتىمدىلىك تاۋەكەل، ولەم قابىلەسىزدىك تاۋەكەلى، كاپيتال قۇرىلىمى تاۋەكەلى، بانك كاپيتالى جەتكىلىكسىزدىگى تاۋەكەلى)
• قارجىلىق قىزمەت جۇزەگە اسىرۋ تاۋەكەلىمەن بايلانىستى (وپەراسيوندىق، تەحنولوگيالىق، جاڭا ەنگىزۋلەر تاۋەكەلى، ستراتەگيالىق، بۋحگالتەرلىك، قاۋىپسىزدىك تاۋەكەلدەرى)

نەسيەلىك تاۋەكەل – نەگىزگى سسۋدا بويىنشا قارىزدىڭ قايتارىلماۋ تاۋەكەلى.

پايىزدىق تاۋەكەل – بەرىلگەن سسۋدا بويىنشا پايىزدىڭ الىنباۋ تاۋەكەلى.

قارجىلىق تاۋەكەلدەر – اقشا-نەسيە جۇيەسى داعدارىسى، ينفلياسيا، سىرتقى قارىزدىڭ كۇرت ءوسۋى، سىرتقى قارىزدىڭ وتەۋ كولەمىنىڭ تومەندەۋى، سىرتقى قارىزعا جاپپاي مونوتورينگ ، ترانسفەرتتىك تاۋەكەل، ەلدە نەسيە مەن زايمدار بويىنشا تولەمدەر جاساۋ ءۇشىن قاجەتتى مولشەردە شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ بولماۋى، سونداي-اق يمپورتپەن سالىستىرمالى شەتەل رەزەرۆتەرىنىڭ ازايۋى، جاڭا ەكونوميكالىق نورماتيۆتەر، سالىقتار، الىمدار، باجدار، تاريفتەر مەن كۆوتانىڭ ەنگىزىلۋى.

وتىمدىلىك تاۋەكەلى – بانكتىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرىن ۋاقىتىندا ورىنداماۋ تاۋەكەلى، وتىمدىلىك نورماتيۆتەرىن بۇزۋ تاۋەكەلى.

         كاپيتال قۇرىلىمىنىڭ تاۋەكەلى – كاپيتال جەتكىلىكتىلىك ءنورماتيۆىنىڭ بانك ورىنداماۋ تاۋەكەلى، ونىڭ كاپيتال قۇرىلىمىنىڭ راسيونالدى ەمەس ۇيىمداستىرۋ تاۋەكەلى.

         فاكتورينگتىك وپەراسيالار بويىنشا تاۋەكەلدى تومەندەتۋ ءۇشىن قارىز الۋشىنىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن، ونىڭ شارۋاشىلىق بايلانىسىنىڭ سيپاتىن جانە جابدىقتاۋشىلارمەن قارىم-قاتىناسىن، تولەمدەر قۇرىلىمىن، ءونىمنىڭ باسەكەلەس قابىلەتتىلىگىن،ونىڭ قايتارۋ جاعدايلارى سانىن جانە ت.ب. قورىتىندىلاۋ كەرەك. بانكتىڭ فاكتورينگتىك بولىمىمەن ۆەكسەلدى ساتىپ العاندا، جابدىقتاۋشىلاردىڭ قولا ۆەكسەلدى يە بولۋدا قوسىمشا تاۋەكەلدىڭ پايدا بولۋىنا سوعادى.

         ىشكى تاۋەكەلدەر بانكتىڭ تۇرىنە جانە ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. بۇنى بىلايشا تۇسىنۋگە بولادى: بارلىق بانكتەرگە سىرتقى تاۋەكەلدەرى، قارجىلىق قىزمەت كورسەتۋ تاۋەكەلى ءتان بولا تۇرا، نەگىزگى زونالار، كولەمدەرى جانە ارتىقشىلىقتى باعىتتار بانكتىڭ ماماندانۋىنا بايلانىستى ءار ءتۇرلى قالىپتاسادى، وسىدان كەلە بانك قىزمەتىنىڭ ءاربىر ءتۇرى ءار ءتۇرلى سيپاتتالىنادى. تاۋەكەلدەر جيناعى بۇل بانكتەر ءۇشىن ءار ءتۇرلى بولادى. اقشالاي بوس قاراجاتتاردى تارتۋ جانە ولاردى باسقا دا نەسيەلىك مەكەمەلەردە ورنالاستىرۋمەن اينالىساتىن بانكتەر ءۇشىن سالىمدار مەن دەپوزيتتىك وپەراسيالار بويىنشا تاۋەكەلدەر ءتان، سونىمەنقاتار بانكارالىق نەسيەلەردىڭ قايتارىلۋ مۇمكىندىگى بار. نەگىزگى باعىتتارى يننوۆاسيا بولىپ تابىلاتىن مامانداندىرىلعان بانكتەرگە جاڭا تەحنولوگيالاردى ۇزاق جانە ورتا مەرزىمدى نەسيەلەندىرۋمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر ءتان بولىپ كەلەدى. سوندىقتان مۇنداي بانكتەردە ءبىرىنشى ورىندا يننوۆاسيا تاۋەكەلى، سونىمەن قاتار ماركەتينگتىك تاۋەكەلدەر – ياعني، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزەتىن ونەركاسىپتىڭ ءونىمدى وندىرۋدە تۋىندايتىن الدىن الا بولجانباعان قيىندىقتارمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر. بۇل جاعدايدا ەرەكشە ماعىناعا سىرتقى جوبالىق تاۋەكەلدەر، ياعني فيرماىشىلىك نەمەسە كورپاراتيۆتىك تاۋەكەلدەر، نارىقتىق نەمەسە پورتفەلدىك تاۋەكەل. بۇل جەردە الدىن الا ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتى، ساپالىلىعىن باعالاماي، تەحنولوگيالىق جاڭالىقتى يگەرۋدە ۇلكەن تاۋەكەلگە تاپ بولادى، ياعني جاڭا تەحنولوگيانى ۋاقىتىنان بۇرىن باستاسا، جاڭا ونىمگە تۇتىنۋشى سۇرانىسى جوق نەمەسە از بولسا، وندىرەتىن ءونىمنىڭ بەلگىلى ءبىر باعىتتا ءتۇرى كوپبولسا جانە ت.ب.

كورسەتىلگەن جىكتەۋلەر جانە قاعيدالار، بانكتىك تاۋەكەلدەردىڭ تۇرلەرىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە سايكەس جانە ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تاۋەكەلدەر بولادى. /7/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-سۋرەت. بانك تاۋەكەلىنىڭ جىكتەلىمى

 

بانكتىك تاۋەكەل جىكتەمەسى

  سىرتقى                                                                   ىشكى

 

 

 

بانك اكتيۆتەرمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر

بانك پاسسيۆتەرىمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر

قارجىلىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋ تاۋەكەلى

اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەرىن باسقارۋ ساپاسىمەن

• ساياسي
• قۇقىقتىق
• ەكونوميكالىق

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

دەرەك كوزى: /7/

تابىستىلىق پەن تاۋەكەلدىلىكتىڭ اراسىنداعى وڭتايلى اراقاتىناستى ۇستاپ تۇرۋ بانكتەردى باسقارۋدىڭ باستى ءارى ەڭ كۇردەلى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. بانك ءۇشىن تاۋەكەلدەردى باسقارۋ  وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

 

 

 

 

 

 

1-كەستە. بانك تاۋەكەل ايماعىنا سيپاتتاما

 

تاۋەكەل ءتۇرى	تاۋەكەل ايماعى
نەسيەلىك تاۋەكەل	قارىز الۋشىنىڭ تولەمقابىلەتتىگىنىڭ تومەندەۋى نەسيەلىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى مەرزىمى وتكەن نەگىزگى قارىزدىڭ جانە پروسەنتتىك تولەمدەردىڭ پايدا بولۋى پربلەمالى سسۋدالاردىڭ تۋىنداۋى ىسكەر تاۋەكەل فاكتورىنىڭ پايدا بولۋى
باللانستالماعان وتىمدىلىك تاۋەكەلى	ۇزاق مەرزىمدى اكتيۆتەردىڭ ورنىن باسۋ ماقساتىندا  قىسقا مەرزىمدى رەسۋرستاردى قولدانۋ وتىمدىلىگى تومەن اكتيۆتەردى جوعارى سۇرانىسى بار رەسۋرستارمەن جابۋ
پايىز تاۋەكەلى	اعىمداعى كەزەڭگە پايىز ستاۆكاسىنىڭ وزگەرۋىنە سەزىمتال اكتيۆ پەن ءپاسسيۆتىڭ كولەمى مەن مەرزىمىنىڭ سايكەس كەلمەۋى پايىز مارجاسىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىن اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى پايىز ستاۆكاسىنىڭ وزگەرۋى مەن سايكەسسىزدىگىنىڭ بولجانۋى بانكتىڭ بەلگىلى ءبىر اكتيۆتى وپەراسيالارى بويىنشا پايىز مارجاسىنىڭ تومەندەۋى
تابىستى جوعالتۋ تاۋەكەلى	رەسۋرستار قۇنىنىڭ جوعارىلاۋى تەرىس پايىز مارجاسىنىڭ پايدا بولۋى مەن تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىن وتىدىلىگى جوعارى اكتيۆتى جابۋ ماقساتىندا تۇراقتى جانە ۇزاق مەرزىمدى رەسۋرستاردى قولدانۋ جۇمىس اتقارمايتىن اكتيۆتەردىڭ بولىگى رەنتابەلدىلىگى جوق تاۋارلار
وپەراسيوندى تاۋەكەل	جاڭا ءونىمنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى پەرسونالدىڭ سول سالادا ماماندىلىعىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى تاۋەكەلدىڭ پايدا بولۋى بانك قىزمەتىنىڭ بەلگىلى باعىتتارىنا بايلانىستى پروگراممالىق قامسىزداندىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى قۇقىقتىق قامسىزداندىرۋدىڭ كەمشىلىگى ماماندانعان كادرلار مەن ىشكى رەگلامەنتتەرى جوق بانك قىزمەتىنىڭ ورتاسى بانك قىزمەتىنىڭ سەگمەنتتەرىنە بايلانىستى ىشكى باقىلاۋدىڭ تومەندىلىگى ماماندانباعان كونتراگەنتتەرمەن وپەراسيالار

دەرەك كوزى: /22/

تاۋەكەلدەردى باسقارۋ  - كەزەكتى قىزمەت تۇرىنە بايلانىستى  تۋىندايتىن  تاۋەكەلدەردى تومەندەتۋگە  باعىتتالاتىن ادىستەر مەن تاسىلدەردىڭ جيىنتىعى.

    ستراتەگيالىق باسقارۋ  مەن جوسپارلاۋ  ونىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. وسى ارقىلى  بانك  وزىندەگى بار رەسۋرستار مەن ماقساتتار سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتەدى. بانكتىك تاۋەكەلدى  باسقارۋ جۇيەسى  ناقتى شارالار ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. ونداي شارالار  ستراتەگيالىق باسقارۋ  دەنگەيىندە نەمەسە ۇيىمداستىرۋشىلىق دەنگەيدە  جۇزەگە اسىرىلادى. بانكتىك تاۋەكەلدى باسقارۋعا بايلانىستى   ءجيى كەزدەسەتىن كەلەسىدەي ادىستەر قولدانىلادى:

 

• ديۆەرسيفيكاسيا؛
• ساقتاندىرۋ؛
• حەدجيرلەۋ؛
• ءوزىن - ءوزى ساقتاندىرۋ؛
• ليميتتەۋ؛
• ساپانى باسقارۋ.

ديۆەرسيفيكاسيالاۋ  ارقىلى بانكتىك وپەراسيالاردىڭ ءبىر تۇرىنە بايلانىستى تاۋەكەلدىلىكتى جويادى نەمەسە تومەندەتەدى. بانك ءوزىنىڭ پورتفەلىن تومەندە كورسەتىلگەن باعىتتارعا بايلانىستى ءجيى ديۆەرسيفيكاسيالاۋى كەرەك.

ا)  تارتىلعان قاراجاتتىڭ ديۆەرسيفيكاسياسى:

• مەرزىمى بويىنشا؛
• تارتىلۋ تۇرلەرى بويىنشا (زاڭدى ءتۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرى، جەكە تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرى، بانكارالىق   نەسيە،   حالىق ارالىق قارىزدار)؛
• تارتىلۋ كوزدەرى بويىنشا (سالا، كليەنتتەردىڭ توپتارى بويىنشا)؛

ب)  قولدانىلاتىن     قۇرالداردىڭ     ديۆەرسيفيكاسياسى:      اكتيۆتەر
پورتفەلىندە تولەم كۇرالدارى كوپ بولۋ كەرەك؛

س) قالىپتاستىرىلعان پورتفەلدىڭ ديۆەرسيفيكاسياسى:

• مەرزىمى بويىنشا: كوبىنەسە ۇزاك مەرزىمدى جانە كىسقا مەرزىمدى بولىپ بولىنەدى؛
• قارىز الۋشىلار بويىنشا: سسۋدالىق پورتفەلدە كارىزدىڭ از مولشەردە ءبىراق كوپ ءتۇلعالارعا بەرىلۋى كەرەك.

ساقتاندىرۋ.  مۇمكىندىگىنشە تاۋەكەل دەڭگەيى   بار بانك اكتيۆتەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرى ساقتاندىرىلۋى كەرەك.

حەدجيرلەۋ.  قارجىلىق قۇرالداردى ساتۋ-ساتىپ الۋ بويىنشا اشىق پوزيسيالار كەرى مامىلەلەر ارقىلى حەدجيرلەنۋى كەرەك.

ءوزىن-وزى ساقتاندىرۋ.  بانكتىڭ سسۋدا بويىنشا ءۇمىتسىز قارىزداردى
ەسەپتەن شىعارۋ جانە وپەراسيالار بويىنشا مۇمكىن شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن
مەملەكەتتەن نەمەسە كۇرىلتايشىلاردان قوسىمشا العان قۇرالدار نەمەسە
بانكتىڭ پايداسىنان قۇرالعان رەزەرۆتىك قورى بولۋى كەرەك.

ليميتتەۋ – بانكتىڭ كولەمى، قۇرالدارى، ارىپتەستەرى جانە سول سياقتى باسقادا وپەراسيالاردى شەكتەۋ بولىپ تابىلادى. شەكتەۋدىن كەلەسىدەي كوپ تاراعان تۇرلەرى بار:

ء-اربىر جەكە كونتر-پورتنەر وپەراسيالار بويىنشا شەكتەۋ؛

ء-اربىر قۇرالدارعا، اكتيۆ تۇرىنە، ناقتى بولىمشەلەرگە نەمەسە ديلەرلەرگە      شەكتەۋلەر؛

ء-بىر كارىز الۋشى ءۇشىن  جوعارعى سسۋدا مولشەرىن  بەكىتۋ؛

-بالانستان تىس مىندەتتەمەلەردىڭ تومەنگى مولشەرى بەكىتۋ؛

         -كەلەسى كۇنگە كالدىرۋعا مۇمكىن اشىق پوزيسيانىڭ  تومەنگى مۇمكىن  مولشەرى؛

         -بانكتىڭ ءار بولىمشەلەرىنىڭ ءار ءتۇرلى پوزيسياسى بويىنشا پايدا مەن شىعىنداردى شەكتەۋ.

ساپانى باسقارۋ - تاۋەكەلدى باسقارۋ قازىرگى زاماناۋي ءادىس  بولىپ تابىلادى. بۇل نەگىزىنەن جوعارى ماماندانعان  باسقارۋشىلاردىڭ بانك ءۇشىن قيىنشىلىقتار تۋعانعا دەيىن  پايدا بولعان مالىمەتتەردى شەكتەۋدەگى ادىستەر رەتىندە  سيپاتتالادى. ساپانى باسقارۋ ءۇشىن ارينە بانك وتە بىلىكتىدە ، جوعارى ءبىلىمدى ماماندارعا جۇگىنەدى.

 

• نەسيەلىك تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى

 

بانكتەر قۇرالداردى بەرۋ بارىسىندا دەلدال بولىپ تابىلادى، سوندىقتان وزىنە نەسيە تاۋەكەلدىلىگىن قابىلدايدى. نەسيە – بۇل بانك ساپاسىن جانە جۇمىس بارىسىن قاراستىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن بانكتەردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋلارىن زەرتتەۋ بارىسىندا بانكروتتىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ، نەسيەلەردىڭ تومەنگى ساپادا بولۋىن كۋالاندىرادى. وسىعان وراي، نەسيەنى باسقارۋ پروسەسىنىڭ وزىندىك تۇسىنىگى قاجەت.

نەسيە ساياساتىنىڭ جاقسى دامۋى جانە پروسەدۋراسى؛ پورتفەلدى ساۋاتتى باسقارۋ؛ نەسيەلەردى ناتيجەلى باقىلاۋ؛ وسى سفەرادا جۇمىس جاسايتىن قىزمەتشىلەردى دايىنداۋ ءتيىمدى نەسيەلىك باسقارۋدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتتەرى بولىپ تابىلادى.

دەگەنمەن، كوپتەگەن بانكتەر وڭدەلگەن نەسيە باسقارۋلارىن جانە نەسيە تاۋەكەل پروسەستەرىن ءتيىمدى جايعاستىرا المايدى. سوندىقتان دا، ولار نەسيە رەسۋرستارىنىڭ قايتارىلماۋ ماسەلەلەرىمەن كۇندەلىكتى سوقتىعىسىپ قالادى. بۇل ءوز كەزەگىندە نەسيەلەردى ساپالى باسقارۋ ءۇشىن وبەكتيۆتى ءقيىندىوتاردىڭ بار بولۋىن كۋالاندىرادى، سونداي-اق، مۇنداي باسقارۋ ءتۇرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كۇشەيتۋدى راستايدى.

بانكتەر كۇندەلىكتى ءوزىنىڭ بارلىق تاۋەكەلدەرىن باعالاي وتىرىپ، سونىمەن قاتار، شامادان تىس كونسەنتراسيا پورتفەل تاۋەكەلىمەن كۇرەسۋگە ءتيىستى. وسى تاۋەكەل تۇرلەرى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى: نەسيەنى تولەۋ قابىلەتتىلىك تاۋەكەلى، پايىزدىق، ساۋدا، گەوگرافيالىق، ساياسي، وپەراسيالىق. بانك باسشىلىعى ونى قالايتىن جانە قابىل الا الاتىن مۇمكىن تۇرلەردى جانە تاۋەكەل مولشەرلەرى انىقتاۋىنا جاۋاپتى. ەكونوميكانىڭ سول نەمەسە باسقا سەكتورعا، مۇمكىن تاۋەكەل مولشەرىنە شەكتەۋلەر ورناتۋى قاجەتتى. /22/

كەز كەلگەن، بانكتىڭ نەسيە پورتفەلى كۇندەلىكتى رەتتەلىپ وتىرۋى ءتيىستى، ويتكەنى پورتفەل ساپاسى، تاۋەكەلدىلىكتى باعالاۋعا جانە بانك سەنىمدىلىگى ءۇشىن جوعارى دارەجەدە ماڭىزدى. 

كەز كەلگەن بانكتىڭ قىزمەتىنىڭ تابىستىلىعى بانكتىڭ بەرگەن نەسيەلەرىنىڭ ساپاسىنا، ياعني ونىڭ قايتارىمدىلىق دارەجەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. نەسيەنىڭ ۋاقتىلى قايتارىلماۋى بانكتىڭ زيان شەگۋىنە يتەرمەلەيدى. سوندىقتان دا بانكتەر نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ شارالارىمەن ۋاقتىلى اينالىسىپ وتىرۋعا ءتيىس.

كەز كەلگەن بانكتىڭ قىزمەتىنىڭ تابىستىلىعى بانكتىڭ بەرگەن نەسيەلەرىنىڭ ساپاسىنا، ياعني ونىڭ قايتارىمدىلىق دارەجەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. نەسيەنىڭ ۋاقتىلى قايتارىلماۋى بانكتىڭ زيان شەگۋىنە يتەرمەلەيدى. سوندىقتان دا بانكتەر نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ شارالارىمەن ۋاقتىلى اينالىسىپ وتىرۋعا ءتيىس.

نەسيەلىك تاۋەكەل – قارىز الۋشىنىڭ بانكتەن العان نەسيەسى بويىنشا قارىزىن نەمەسە وعان ەسەپتەلىنگەن سىياقىسىن ءوز ۋاقىتىندا قايتارا الماۋىنا بايلانىستى بانكتىڭ زيان شەگۋىن سيپاتتايدى.

كوممەرسيالىق بانكتەگى نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ جۇيەسى ەكى سۋبجۇيەدەن تۇرادى:

- باسقاراتىن سۋبەكتى

- باسقارىلاتىن وبەكت

  باسقارۋ سۋبەكتى – بۇل ارنايى ەڭبەك، اقپارات، ماتەريالدىق جانە قارجىلىق رەسۋرستاردى پايدالانا وتىرىپ، نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ پروسەسسىن جۇزەگە اسىراتىن بانكتىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەسى.

  نەسيەلىك تاۋەكەل بۇل قارىز الۋشىنىڭ بانكتەن العان نەسيەسى بويىنشا قارىزىن نەمەسە وعان ەسەپتەلىنگەن سىياقىسىن ءوز ۋاقىتىندا قايتارا الماۋىنا بايلانىستى بانكتىڭ زيان شەگۋىن سيپاتتايدى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدەن تۋىندايتىن شىعىنداردى ەكىگە تىكەلەي جانە جاناما دەپ ءبولىپ قاراستىرعان دۇرىس. تىكەلەي شىعىندار نەسيەنى قايتارماۋعا جانە قاراجاتتىڭ تۇسپەۋىنە بايلانىستى تۋىنداسا، ال جاناما شىعىندار كەپىلگە قوياتىن زاتتىڭ قۇنىنىڭ تومەندەۋى، پروبلەمالىق نەسيەلەرگە بايلانىستى بانكتىڭ قۇراتىن رەزەرۆتەرىنىڭ كولەمىنىڭ ۇلعايتۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندايدى.

جالپى نەسيەلىك تاۋەكەل دارەجەسى مىناداي فاكتورلارعا تاۋەلدى:

• ەلدەگى جانە وڭىردەگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايلار؛
• بانكتەردىڭ جەكەلەگەن ەكونوميكا سالالارىنا نەسيە بەرۋى؛
• قارىز الۋشىلاردىڭ نەسيەلىك قابىلەتى مەن بەدەلىنە؛
• قارىز الۋشىنىڭ بانكروتتىعىنا؛
• قارجىلىق قيىندىقتارعا ۇشىراعان كليەنتتەرگە بەرىلگەن نەسيەلەر ۇلەسىنىڭ جوعارى بولۋىنا؛
• جاڭا، تانىس ەمەس كومپانيالارعا بەرىلگەن نەسيەلەرگە؛
• جاقىن ارادا تارتىلعان نەمەسە جاڭا كليەنتتەرگە بەرىلگەن نەسيەلەر ۇلەسىنىڭ جوعارى بولۋى؛
• قارىز الۋشىنىڭ تاراپىنان بولاتىن الدامشىلىق ارەكەتتەرگە؛
• قيىن ىسكە اسىرىلاتىن نەمەسە تەز قۇنسىزدانۋعا يكەمدى كەپىل زاتىن قامتاماسىز ەتۋ مۇلكى رەتىندە قابىلداۋىنا؛
• نەسيەلىك قورجىننىڭ ديۆەرسيفيكاسيالانۋ دەڭگەيىنە؛
• ينۆەستيسيالىق جوبانىڭى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىنىڭ تۋرالىعىنا؛
• نەسيەنى بەرۋ جانە قورجىندى قالىپتاسىرۋعا بايلانىستى نەسيەلىك ساياساتقا ءجيى ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە؛
• بەرىلەتىن نەسيەلەردىڭ تۇرلەرىنە، مولشەرىنە جانە نىساندارىنا، سونداي-اق قامتاماسىز ەتۋ تۇرىنە.

نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ مىناداي جىكتەلىمىن جاساۋعا بولادى:

1) فاكتورلاردىڭ ارەكەت ەتۋ سالاسىنا قاراي:

- ىشكى نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

- سىرتقى نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

2) فاكتورلاردىڭ بانك قىزمەتىنە بايلانىسىنا قاراي:

- بانك قىزمەتىنە بايلانىستى نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

- بانك قىزمەتىنە بايلانىسسىز نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

3) بانك قىزمەتىنە اكەلەتىن زياندىلىق دارەجەسىنە قاراي:

-تىكەلەي نەسيەلىك تاۋەكەل؛

- جاناما نەسيەلىك تاۋەكەل؛

4) نەسيەلىك وپەراسيالاردىڭ ەسەپ الىنۋ سيپاتىنا قاراي:

- بالانستىق نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

- بالانستان تىس نەسيەلىك تاۋەكەلدەر؛

5) پايدا بولۋ اۋقىمىنا قاراي:

- ىرگەتاستىق نەسيەلىك تاۋەكەلدەر، ياعني اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى باسقارۋمەن اينالىساتىن مەنەدجەرلەردىڭ قابىلدايتىن شەشىمدەرىنە بايلانىستى؛

- كوممەرسيالىق نەسيەلىك تاۋەكەلدەر، ياعني بانك كليەنتتەرىن نەسيەلەۋ ساياساتىنا بايلانىستى؛

- جەكەشە نەسيەلىك تاۋەكەلدەر، ياعني نەسيەلىك ءونىم، قىزمەت، وپەراسيالارعا، قارىز الۋشىلارعا نەمەسە وزگە دە كونتراگەنتتەرگە بايلانىستى.

 6) باسقارۋ سيپاتىنا قاراي:

- تىكەلەي نەسيەلىك تاۋەكەل، ياعني قارىز الۋشىعا قاتىستى نەسيەلىك تاۋەكەل؛

- قورجىندىق نەسيەلىك تاۋەكەل، ياعني نەسيەلىك قورجىننىڭ ساپاسىنا بايلانىستى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ بانكتىڭ اكتيۆىن باسقارۋدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە نەسيەلىك تاۋەكەلدى تومەندەتۋگە بايلانىستى شارالاردىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەدى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن نەسيەلىك تاۋەكەلدى جىكتەلىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، جالپى نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋعا ەكى تۇرعىدان كەلۋ قاجەت:

• ناقتى قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ؛
• نەسيەلىك قورجىننىڭ تاۋەكەلىن باسقارۋ.

وسى ەكى ءتۇرلى نەسيەلىك تاۋەكەلدەردى باسقارۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ەڭ باستىسى ماقساتتارىنا بايلانىستى: 1)قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋدىڭ ماقساتى نەسيەنى قايتارماعان جاعدايدا بانكتىڭ شىعىنىن ازايتۋ جانە قارىز الۋشىنىڭ بانك الدىنداعى كەلىسىمشارتتا كوزدەلگەن مىندەتتەمەلەرىن ورىندالماي قالۋ ىقتيمالدىعىن ازايتۋ بولىپ تابىلادى؛

2)نەسيەلىك قورجىننىڭ تاۋەكەلىن باسقارۋدىڭ ماقساتى بانكتىڭ نەسيەلىك وپەراسيالارىن ۇيىمداستىرۋ تيىمدىلىگىن سيپاتتايتىن كورسەتكىشتەردى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قولداپ وتىرۋ.

قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ بانكتەگى نەسيەلدىك ۇدەرىستى ۇيىمداستىرۋ شەگىندە جۇزەگە اسىرالادى. نەسيەلەۋدىڭ ءاربىر كەزەڭىندە نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ ۇدەرىسىن مىناداي كەزەڭدەردى قامتيدى          (2-سۋرەت).

 

2-سۋرەت. نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋ ۇدەرىسىنىڭ كەزەڭدەرى

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋدىڭ ۇدەرىسىندە قاراستىرىلعان كەزەڭدەرى نەسيەلىك تاۋەكەلدى جەكەلەگەن قارىز الۋشىلار دەڭگەيىندە، سونداي-اق جالپى نەسيەلىك قورجىن دەڭگەيىندە باسقارۋدا دا قولدانىلادى.

ەڭ ءبىرىنشى قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ ۇدەرىسىنىڭ كەزەڭدەرىنە توقالايىق.

ءبىرىنشى كەزەڭ - يدەنتيفيكاسيالاۋ كەزەڭى. نەسيەلىك تاۋەكەلدى يدەنتيفيكاسيالاۋ بۇل نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ پايدا بولۋ اۋماعىن ايقىنداۋدى بىلدىرەدى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى يدەنتيفيكاسيالاۋدىڭ ماقساتى قارىز الۋشىنىڭ كەلىسىمشارتتا كوزدەلگەن مىندەتتەمەلەردى ورىنداماۋ سەبەپتەرىن انىقتاۋ. وعان ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ىشكى فاكتورلار ياعني بۇل بانكتىڭ نەسيەلەۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋمەن بايلانىستى، ال سىرتقى فاكتورلار بۇل قارىز الۋشىنىڭ تولەم قابىلەتسىزدىگىنە نەمەسە ونىڭ بانك الدىنداعى مىندەتتەمەسىن ورىنداۋعا ىنتاسىزدىق تانىتۋىنان، سونداي-اق نەسيەنى قامتاماسىز ەتۋ مۇلكىنە بايلانىستى تۋىنداۋى مۇمكىن.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى يدەنتيفيكاسيالاۋ ءۇشىن قارىز الۋشى تۋرالى تولىق اقپارتتاردى جيناقتاۋ قاجەت. قارىز الۋشىلار جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار رەتىندە بولادى. ەندەشە قارىز الۋشى جەكە تۇلعاعا قاراعاندا زاڭدى تۇلعالارى بويىنشا اقپاراتتار جيناۋ كۇردەلى بولىپ كەلەدى. ايتالىق قارىز الۋشى زاڭدى تۇلعا ءۇشىن كومپانيانىڭ قىزمەتىنىڭ باعىتتارى، نەسيەلىك تاريحى، ىسكەرلىك بەدەلى، مەنشىك يەلەرىنىڭ قۇرىلىمى، مەنەدجمەنت  ساپاسى، باسەكەلەستىك قابىلەتتىگى، رەنتابەلدىگى جانە ءوندىرىسىنىڭ دامۋ جاعدايى، وعان سالالىق، نارىقتىق جانە جاعرافيالىق تاۋەكەلدەردىڭ ىقپال ەتۋى، سونداي-اق كەپىل زاتىنىڭ وتىمدىلىگى، جەتكىلىكتىگى جانە ساقتالىمى نەمەسە وزگەدە قامتاماسىز ەتۋ نىساندارىنا قاتىستى تاۋەكەلدەردىڭ بولۋى تۋرالى اقپاراتتار جاتادى. قارىز الۋشى جەكە تۇلعا بويىنشا اقپاراتتارعا: جەكە تۇلعانىڭ قىزمەتى، نەسيەلىك تاريحى، تابىسى، بيزنەسىنىڭ دامۋى مەن باسەكەلەستىگى، سونداي-اق كەپىل زاتىنا قاتىستى جوعارىدا اتالعان تاۋەكەلدەر تۋرالى اقپاراتتار جاتادى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى يدەنتيفيكاسيالاۋ بانكتىڭ نەسيەلىك قىزمەتتەرلەرىنىڭ، زاڭ قىزمەتىنىڭ، قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ، تاۋەكەل-مەنەدجەرلەرىنىڭ كومەگىمەن قارىز الۋشىلار ساناتتارىنا جانە سالالىق سيپاتىنا قاراي جاسالاتىن ساراپتامالىق قورىتىندى دايىنداۋ كەزىندە جۇزەگە اسىرىلادى.

قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ الدىڭعى مىندەتتەمەلەردى قالاي ورىنداۋى، بۇرىنعى وزگە بانكتەردەن العان زايمدارى تۋرالى، قازىرگى بانكتىڭ بەرگەن نەسيەسىنە قىزمەت ەتۋ جاعدايى، قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك ءتارتىبى تۋرالى اقپاراتتار تالدانادى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى يدەنتيفيكاسيالاۋعا قاجەتتى اقپارات كوزدەرىنە مىنالار جاتۋى مۇمكىن:

• قارىز الۋشىنىڭ بانككە نەسيە الۋ ءۇشىن بەرگەن اقپاراتتارى؛
• نەسيەلىك بيۋرونىڭ بەرەتىن اقپاراتتارى؛
• وزگە اقپاراتتار.

جالپى قازىرگى بانكتىك تاجىريبەدەگى قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ ادىستەرى تومەندەگى 3-سۋرەتتە بەرىلگەن.

 

3-سۋرەت. قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ ادىستەرى

 

قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باسقارۋ ادىستەرى

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن تومەندەتۋدىڭ كەلەسى ادىستەرىنىڭ بىرىنە مامىلەنى قۇرىلىمداۋ جانە قارجىلاندىرۋ شارتىن انىقتاۋ جاتادى.

مامىلەنى قۇرىلىمداۋ زايم تۋرالى كەلىسىمشارت جاساۋ كەزەڭىندە جۇزەگە اسىرىلادى. قۇرىلىمداۋ نەسيەلىك مامىلەنىڭ جەتىستىكتەرىنە ىقپال ەتەدى. مامىلەنى قۇرىلىمداۋ بارىسىندا كليەنتكە مامىلەنىڭ سيپاتىنا جاۋاپ بەرەتىن نەسيەنىڭ ءتۇرى مەن وتەلۋ شارتى ۇسىنىلادى.

مامىلەنى قۇرىلىمداۋ ۇدەرىسىندە بانك قارجىلاندىرۋى شارتىنىڭ ءتۇرىن، مەرزىمىن، وتەلۋ ءتاسىلىن، تولەمدەر كەستەسىن، سىياقى مولشەرلەمەسىن، قامتاماسىز ەتىلۋى جانە وزگە دە شارتتاردى ءوزى انىقتايدى.

ەڭ باستىسى قارجىلاندىرۋ شارتىن جاساۋ بارىسىندا قارجىلاندىرۋدىڭ ەڭ قولايلى ءتۇرى: زاەم، نەسيەلەۋ شەگى (كومپانيالاردىڭ اينالىم قارجاتتارىن قارجىلاندىرۋدا)، ليزينگ، كەپىل-حات، اككرەديتيۆ جانە ت.ب. انىقتاۋى قاجەت.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى تومەندەتۋدىڭ نەگىزگى تاسىلدەرىنىڭ بىرىنە كليەنتتىڭ بانك الدىنداعى مىندەتتەمەسىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى جاتادى. ال، بۇگىنگى نەسيەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى رەتىندە كەپىل، كەپىل-حات، كەپىلدەمە مىندەتتەمەلەرى قولدانىلۋدا. ەندى وسى نەسيەنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋ تاسىلدەرىنە توقتالايىق.

كەپىلگە بەرىلەتىن نەسيە – بۇل قارىز الۋشىنىڭ اكتيۆتەرىمەن قامتاماسىز  ەتىلگەن نەسيە. كەپىلگە بەرىلەتىن اكتيۆتەر قارىز الۋشىنىڭ  يەلىگىندە قالىپ، ونىڭ پايدالانۋىندا بولادى.

كەپىل زاتىنا: زاتتار، باعالى قاعازدار، باسقا دا مۇلىكتەر جانە مۇلىكتىك قۇقىقتار جاتادى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باسقارۋدىڭ كەلەسى ءبىر ادىسىنە نەسيەلەردى ساقتاندىرۋ جاتادى.

نەسيە بەرۋگە بايلانىستى تاۋەكەلدى ساقتاندىرۋدىڭ ءۇش ءتۇرى قولدانىلادى:

• قارىز الۋشىنىڭ بەرىلگەن نەسيەگە كەپىلگە قويعان مۇلكىن ساقتاندىرۋ؛
• قارىز الۋشىنىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ساقتاندىرۋ؛
• قارىز الۋشىنىڭ ءومىرىن ساقتاندىرۋ.

ساقتاندىرۋدىڭ ەرەكشەلىگى قارىز الۋشىنىڭ مۇددەسىن قورعاي وتىرىپ، ءبىر مەزەتتە بانكىگە بەرىلگەن نەسيەنىڭ قايتارىلۋىنا كەپىلدىك بەرىلەدى.

بەرىلگەن نەسيەگە قارىز الۋشى كەپىلدىككە قويعان مۇلىكتى ساقتاندىرۋ وبەكتىسىنە قۇرال-جابدىقتار، ستانوكتار، كولىك قۇرالدارى، شيكىزات جانە ماتەريالدار، دايىن ونىمدەر جانە تاعى باسقالارى جاتادى. ساقتاندىرۋ تاۋەكەلى رەتىندە ادەتتە ءارتۇرلى اپات سالدارىنان (ءورت، توپان سۋ، نايزاعاي) مۇلىكتىڭ ءبۇلىنۋى نەمەسە جويىلۋى، باسقا دا جاعدايلار، ءۇشىنشى بىرەۋدىڭ قىلمىستىق ارەكەتى الىندى.

بانكتىڭ ساقتاندىرۋ وتەمىن الۋ قۇقىعى بىرىنشىدەن نەسيە تولىق نەمەسە ءىشىنارا قايتارىلماعاندا، ەكىنشىدەن ساقتاندىرۋ شارتى كۇشىندە تۇرعاندا كەپىلگە قويىلعان مۇلىك جويىلۋ ناتيجەسىندە ساقتاندىرۋ وقيعاسى تۋىنداعان جاعدايدا كۇشىنە ەنەدى. ەگەر قارىز الۋشى ساقتاندىرۋ وقيعاسى بولا تۇرا نەسيەنى وتەپ شىقسا، وندا ساقتاندىرۋ وتەمى بانكىگە ەمەس، مۇلىك يەسىنە تولەنەدى.

قارىز الۋشىنىڭ ەڭبەككە جارامدىلىعىن ساقتاندىرۋ ساقتانۋشىنىڭ دەنساۋلىعىن جوعالتىپ، نەسيەنى قايتارۋ مەن پايىزدى تولەۋ مىندەتتەمەسىن ورىنداۋعا مۇمكىندىگىن جوعالتۋى مۇمكىن جاعدايعا جۇرگىزىلەدى. ساقتاندىرۋ شارتى نەسيەنى تولىق قايتارىپ بەرۋ مەرزىمى اياقتالعانشا جاسالادى. ساقتاندىرۋ وقيعاسى تۋىنداسا، ساقتاندىرۋ كومپانياسى بانك قارىزىن وتەۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

قارىز الۋشىنىڭ ءومىرىن ساقتاندىرۋدا نەسيە شارتى بويىنشا مىندەتتەمەنى ورىنداۋ ساقتاندىرۋ كومپانياسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە وتەدى، ەگەر قارىز الۋشى قايتىس بولسا ساقتاندىرۋ كومپانياسى قارىز وتەۋدى ءوز موينىنا الادى. مۇنداي ساقتاندىرۋ ءومىردى ساقتاندىرۋ دەپ اتاۋعا بولادى.

قارىزدى سيندينسيرلەۋ قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن تومەندەتۋدىڭ ماڭىزدى ادىستەرىنىڭ بىرىنە جاتادى.

سيندينسيرلەنگەن نەسيەلەردى بەرۋ بۇل نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ بىرنەشە بانكتەر اراسىندا ءبولىنۋىن بىلىدىرەدى.

سيندينسيرلەۋگە نەگىزگى جانە اينالىس قۇرالدارىن ساتىپ الۋعا ارنالعان نەسيەلەر، جوبالىق قارجىلاندىرۋ، ليزينگتىك مامىلەلەر، نەسيەلىك جەلىلەر، اككرەديتيۆ جانە ت.ب. جاتادى. سيندينسيرلەۋ ارقىلى قارىز الۋشىلار ءىرى سومادا نەسيە الۋعا قول جەتكىزەدى جانە مۇنداي سومادا نەسيە بەرۋگە، ياعني بانك جالعىز ءوزى تاۋەكەلگە بارمايدى.

سيندينسيرلەۋدىڭ بىرنەشە تاسىلدەرى قولدانىلادى، اتاپ ايتساق، ءبىرىنشىسى، بۇل بىرنەشە بانكتەردىڭ بىرىگىپ قارىز الۋشىعا نەسيە بەرۋى، ەكىنشىسى، ۇلكەن سومادا نەسيە بەرگەن بانكتىڭ نەسيەنىڭ ءبىر بولىگىن قايتالاما نارىقتا ساتىپ الۋشىلارعا ساتۋى، ءۇشىنشىسى ءبىرىنشى مەن ەكىنشى ءتاسىلدىڭ بىرىگۋىنەن تۋىندايدى.

قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن تومەندەتۋدىڭ كەلەسى ءتاسىلى بۇل مۇددەلەردىڭ قاقتىعىستارىن بولدىرماۋ. مۇددەلەردىڭ قاقتىعىستارىن بولدىرماۋ نەگىزىنەن بانكتىڭ نەسيەلىك قىزمەتىنە بايلانىستى قويىلاتىن تالاپتاردى بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورىنداۋىن كوزدەيدى.

مۇددەلەردىڭ قاقتىعىستارىن بولدىرماۋدىڭ مىناداي جولدارى بار:

• نەسيەلىك ۇدەرىسكە قاتىسۋشى نەسيەلىك قىزمەتكەرلەردىڭ نەسيەلەۋگە بايلانىستى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك اكتىلەردى قاتاڭ ساقتاۋى؛
• نەسيەلىك مامىلە تۋرالى شەشىم قابىلداۋشىلاردىڭ اراسىندا قۇزىرەتتەردىڭ ءبولىنۋى؛
• جەكە باسىنىڭ بايلانىسى بار نەمەسە قارجىلىق مۇددەسى بار بانك قىزمەتكەر اتالعان ۇيىمدى نەمەسە تۇلعانى نەسيەلەۋ ۇدەرىسىنە قاتىستىرماۋ، نە بولماسا ونداي نەسيەلىك مامىلەنى وزگە ءبىر بانك قىزمەتكەرىنىڭ قاراۋىنا بەرۋ جانە اتالعان قىزمەتكەردىڭ ول ىسكە ارالاسۋىنا تيىم سالۋ؛
• نەسيەلەۋ ۇدەرىسى بارىسىندا الىنعان كليەنتتەر نەمەسە ولاردىڭ كوممەرسيالىق قىزمەتى تۋرالى اقپاراتتاردى جەكە مۇددەگە نەمەسە وزگە زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىنە پايدالانۋعا جول بەرمەۋ؛
• نەسيەلىك قىزمەتكە قاتىسۋشى قىزمەتكەرلەردى ادەپتىلىككە ۇيرەتۋ جانە مۇددەلىك قاقتىعىستاردى بولدىرماۋعا شاقىرۋ؛
• مۇمكىن بولاتىن مۇددەلىك قاقتىعىستارعا قاتاڭ تاۋەلسىز باقىلاۋ جاساۋ.

قورجىننىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن يدەنتيفيكاسيالاۋدىڭ ماقساتى بانكتىڭ نەسيەلىك قورجىنى تاۋەكەلگە ۇشىراۋىنا ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردى ايقىنداۋ جانە ولاردىڭ بانكتىڭ نەسيەلىك قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىنە ىقپالىن انىقتاۋ.

قورجىندىق نەسيەلىك تاۋەكەل بۇل قارىز الۋشىنىڭ بانك الدىنداعى نەسيەگە قاتىستى مىندەتتەمەسىن ورىنداۋ ناتيجەسىندە تۋىندايدى.

قورجىندىق تاۋەكەلگە ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردى ەكىگە بولەدى: سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلار.

سىرتقى فاكتورلار بانك قىزمەتىنە بايلانىسسسىز، ياعني ەكونوميكالىق، ساياسي، قۇقىقتىق، تابيعي جانە وزگە دە فاكتورلارعا تاۋەلدى ورىن الادى. ىشكى فاكتورلار بۇل بانكتىڭ نەسيەلىك ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋعا تىكەلەي بايلانىستى.

قورجىندىق نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ پايدا بولۋىنا مىناداي تاۋەكەلدەر سەبەپشى بولادى:

شوعىرلانۋ تاۋەكەلى، ياعني مۇنداي تاۋەكەل بانكتىڭ نەسيەلىك رەسۋرستارىنىڭ ەكونوميكانىڭ ءبىر سالاسىنا، ءبىر ۆاليۋتادا، ءبىر ايماقتا كوبىرەك شوعىرلانۋىنان پايدا بولادى.

سەزىمتالدىق تاۋەكەلى، ياعني قورجىننىڭ ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلارعا سەزىمتالدىعىنان تۋىندايدى.

اكتيۆتەردىڭ قۇنىن جوعالتۋ تاۋەكەلى، ياعني قارىز الۋشىلاردىڭ العان نەسيەلەرى بويىنشا نەگىزگى قارىزدارىن نەمەسە پايىزدارىن تولىق نەمەسە جارتىلاي قايتارماۋىنان نەسيەلىك قورجىن قۇنىنىڭ تومەندەۋىن سيپاتتايدى.

قامتاماسىز ەتۋ تاۋەكەلى، ياعني كەپىل زاتىنىڭ نارىقتىق قۇندارىنىڭ تومەندەۋىنە، وتىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋىنە، سونداي-اق فورس-ماجورلىق جاعدايلارعا بايلانىستى فاكتورلاردىڭ نەسيەنى قامتاماسىز ەتۋگە العان كەپىل زاتتارىنىڭ قۇندارىنىڭ تومەندەۋىنە ىقپال ەتۋى.

تابىستىلىقتىڭ تومەندەۋ تاۋەكەلى، ياعني نەسيەلىك تاۋەكەلدەردەن تۋىندايتىن زيانداردىڭ ورنىن جابۋعا قۇرىلاتىن رەزەرۆتەردىڭ نەسيەلىك قورجىننىڭ تابىستىلىعىنىڭ تومەندەۋىنە تيگىزەتىن ىقپالى.

قورجىندىق نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ بانكتىڭ نەسيەلىك قىزمەتىنە تەرىس ىقپالىن بىلۋدە ونىڭ فاكتورلارى مەن قاۋىپتەرىن انىقتاپ ءبىلۋ جەتكىلىكسىز.

سوندىقتان دا قارىز الۋشىلار مەن نەسيەلىك قورجىننىڭ تاۋەكەلدەرىن يدەنتيفيكاسيالاۋ ناتيجەلەرى بويىنشا كەلەسى كەزەڭدە قارىز الۋشىنىڭ جانە قورجىننىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باعالاۋ جانە ولشەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باعالاۋ ساپالىق جانە ساندىق تالداۋلار تۇرعىسىنان ىسكە اسادى.

ساپالىق تالداۋ بۇل نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ پايدا بولۋى اۋماعىن نەمەسە ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردى جانە تاۋەكەلدى انىقتاۋدا پايدالانىلاتىن اقپارات كوزدەرىن تالداۋدى قامتيدى. ساپالىق تالداۋ اسىرەسە بانكتىڭ نەسيەلىك قورجىنىنىڭ ساپاسىن تالداۋ نەگىزىندە جاسالادى.

ساندىق تالداۋ بۇل نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ دارەجەسىن فورمالاۋ، ياعني ساندىق تۇرعىدان انىقتاۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسادى.

بانكتىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن باعالاۋ ەكى تاسىلگە نەگىزدەلۋگە ءتيىس:

• نەسيەلىك تاۋەكەل دەڭگەيىن باعالاۋ؛
• نەسيەلەردى تاۋەكەل دارەجەسىنە قاراي جىكتەۋ.

نەسيەلىك تاۋەكەلدى باعالاۋدا مىناداي باستى كورسەتكىشتەر پايدالانىلادى:

• كوەففيسيەنتتەر؛
• بولجاناتىن شىعىن مولشەرى؛
• نەسيەلىك قورجىننىڭ ساپاسىنىڭ كورسەتكىشتەرى.

وتاندىق بانكتىك تاجىريبەدە قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك قابىلەتىن باعالاۋداعى باستى فاكتورعا ونىڭ قارجىلىق جاعدايى جاتادى. ول قارىز الۋشىنىڭ قىزمەتىن كورسەتەتىن كورسەتكىش رەتىندە قىزمەت ەتە وتىرىپ، مەنشىكتى جانە زاەمدىق قاراجاتتاردى ورنالاستىرۋ جانە پايدالانۋ قۇرىلىمدارىمەن، سونداي-اق پايدانى الۋ، ءبولۋ، جانە ءتيىمدى پايدالانۋمەن سيپاتتالادى.

ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ تاجىريبەسىندە ءىرى بيزنەس-جوبالار بويىنشا نەسيەلەۋدە قارىز الۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرىن تالداۋدا Project Expert باعدارلاماسى پايدالانىلادى. بۇل باعدارلاما جوبانىڭ تيىمدىلىگىن قايتا ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك جاساۋمەن قاتار، قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك تاۋەكەلىن انىقتاۋعا جانە وعان ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردى ساندىق تۇرعىدان تالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سكورينگ  بۇل بانككە «بۇرىنعى» كليەنتتەردىڭ نەسيەلىك تاريحى نەگىزىندە الۋيەتتى قارىز الۋشىنىڭ نەسيەنى ۋاقىتىندا قايتارماۋ ىقتيمالدىعىنىڭ قانشالىقتى جوعارى  ەكەنىن انىقتاۋدا كومەك بەرەتىن ماتەماتيكالىق نەمەسە ستاتيستيكالىق ۇلگى.

قارىز الۋشىلاردىڭ تولەم قابىلەتسىزدىگىنەن تۋىندايتىن قارىزدىڭ قايتارىلماۋىنان شەگەتىن زيانداردى بولدىرماۋ ماقساتىندا وتاندىق بانكتەردە نەسيەلىك تاۋەكەلدى باعالاۋ تاجىريبەسى جۇزەگە اسادى.

بارلىق نەسيەلەر جانە نەسيەگە تەڭدەستىرىلەتىن كليەنتتەردىڭ قارىزدارى بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل باعالانادى جانە ونى ءتيىستى شوتتار بويىنشا جىكتەلەدى.

نەسيەلەردى جىكتەۋ بارىسىندا بارلىق نەسيەلىك وپەراسيالار بويىنشا قارىز الۋشىنىڭ جالپى قارىزى رەتىندە قارىز الۋشىعا كەلەتىن جيىنتىق تاۋەكەل انىقتالادى.

جالپى اكتيۆتەردى، سونىڭ ىشىندە نەسيەلەردى جىكتەۋ جانە نەسيەلىك تاۋەكەلدى باعالاۋ مىناداي كريتەريلەردى ەسكەرە وتىرىپ جۇزەگە اسادى:

• قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق جاعدايى؛
• بانك الدىنداعى جىكتەلىنگەن اكتيۆتەر جانە شارتتى مىندەتتەمەلەر بويىنشا مەرزىمى وتكەن قارىزدارىنىڭ بولۋى؛
• قامتاماسىز ەتۋ ساپاسى؛
• نەسيەنىڭ مەرزىمىنىڭ ۇزارتىلۋى؛
• وزگە دە مەرزىمى وتكەن مىندەتتەمەلەردىڭ بولۋى؛
• نەسيەلەردىڭ كوزدەلەگەن ماقساتقا جۇمسالىنباعان بولىگى، %-بەن؛
• وزگە نەسيە بەرۋشىلەر الدىندا شەگەرىلگەن قارىزدارىنىڭ بولۋى؛
• قارىز الۋشىدا ۇلتتىق بانكتىڭ بەكىتكەن تىزىمىنە ەنگەن رەيتينگتىك اگەنتتىكتەردىڭ رەيتينگىنىڭ بولۋى.

بانك تاجىريبەسىندە نەسيەلەندىرۋ تۇرلەرى بايلانىستى نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ پروبلەمالارى بار:

1. پايدا ءمانىنىڭ ءوسۋى دەپ ويلاۋى: نەسيەلىك پورتفەل – پايدا الۋدىڭ كوزى. پايدا وسىرۋگە دەگەن قۇشتارلىق كەي جاعدايلاردا تاۋەكەل نەمەسە بانككە ءتيىمسىز شارتتار مەن نەسيە بەرۋىنە الىپ كەلەدى، ياعني ويلانباي بەرگەن نەسيەلەر ودان الاتىن تابىستارىنا قاراعاندا وتە قىمباتقا تۇسەدى.
2. نەسيەلەندىرۋ پرينسيپتەرىنىڭ بۇزۋ – بانك جەتەكشىلىگى نەسيەلەندىرۋ پرينسيپتەرىن بۇزىپ تۇرعانىن بىلە تۇرىپ نەسيە بەرەدى، مۇنىڭ سەبەبى شامادان تىس تابىس الۋعا دەگەن قۇشتارلىق باسەكەلەستەرىنىڭ باسىنۋى، دوستاستىق قارىم-قاتىناسىنىڭ بولۋى
3. نەسيەلىك كەلىسىمنىڭ قاناعاتتاندىرىلماۋى - نەسيەلىك كەلىسىم-شارت قۇقىقتىق جاعىنان وتە جوعارى دەڭگڭەيدە تولتىرىلۋى ءتيىس
4. قارىز الۋشى تۋرالى تولىق ەمەس جانە سەنىمسىز اقپارات – قارىز الۋشىنىڭ قىزمەتى تۋرالى تولىق اقپارات، كۇماندى نەسيەلەردى تۋدىرۋى مۇمكىن، ءاربىر نەسيە قىزمەتتەرى كليەنت تۋرالى نەسيە تاريحىن بۇكىل قۇجاتتار تەكسەرە وتىرىپ جاسالۋى ءتيىس
5. ناشار مونيتورينگ – باستاپقى نەسيەدە ستاندارتتى نەسيەلەر بولادى، كەيىننەن قاناعاتتانارلىق، كۇماندى بولادى. بۇل نەسيە قىزمەت تاراپىن نەسيەگە دۇرىس باقىلاۋ جاسالاۋىنان بولاتىندىقتان ول نەسيەلىك تالداۋدى جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزە الادىنداي مامانداندىرىلۋى ءتيىس. /11/

VAR ءادىسناماسى كومەگىمەن بانكتىك نەسيە تاۋەكەلىن ولشەۋ

حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا بانك تاۋەكەلىن باقىلاۋ، تاۋەكەلدى ولشەۋ جانە ەسەپتەۋ ادىستەمەسى سالاسىنا كىرگەن جاڭالىقتار اسەرىنەن ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. وسىنىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى ءبىر نوۋ-حاۋ لو بانك قىزمەتىندەگى تاۋەكەلدى ولشەۋدىڭ جاڭا ءادىسناماسى – VAR (Value at Risk – تاۋەكەل اسىتىنداعى قۇن) دەپ اتالادى.  VAR-دى بانكتى قاداعالاۋ جونىندەگى بازەل كوميتەتى قارجى نارىعىنداعى كونيۋنكتۋرانىڭ جاعىمسىز جاققا وزگەرۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن الەۋەتتى شىعىندار تاۋەكەلىن باعالاۋ ءۇشىن كىرگىزدى. Var ءادىسناماسىنىڭ  نەگىزگى ءمانى – ول ينۆەستورلارعا نەسيە تاۋەكەلىنىڭ كولەمىن ولشەۋگە، كاپيتالدىڭ جالپى تابىسىنداعى ءار نەسيەنىڭ ۇلەسىن كورسەتۋگە، بانكتىڭ نەسيە قورجىنىنداعى ءار جەكەلەگەن پوزيسيانى تاۋەكەلدىكتەن قورعاۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى مولشەردەگى كاپيتالدى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

تاۋەكەلدىك قۇنى اكتيۆ قورجىنى قۇنىنىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى تۋىندايتىن مۇمكىن بولاتىن جوعارى شىعىنداردى كورسەتەدى، اتالعان مەرزىم ۋاقىتىندا تاۋەكەلدىك جاعدايدىڭ مۇمكىن بولۋى تۋىنداۋى مۇمكىن، ول بانك اكتيۆى قۇنىنىڭ وزگەرۋى دەپ اتالادى.

قۇن تاۋەكەلدىگى – شىعىننىڭ جوعارى مولشەرى، ونىڭ ح%-تەن اسۋىنا مۇمكىن ەمەس جانە الداعى n كۇندەردىڭ ىشىندە كوتەرىلۋى (100-x%) مۇمكىن ەمەس.

سەنىمدى ينتەرۆال 90، 95، 97، 5 نەمەسە 99%-عا  باعالانۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەن 95%-عا تەڭ سەنىمدى ينتەرۆالدا، 95% زالالدى جاعدايدا پوزيسيانى قولداۋ كەزىندە VaR تاۋەكەلدىك قۇنىنان اسپايدى، تەك 5%-عا  جوعارى بولۋى مۇمكىن. 2-كەستە  VaR ءادىسناماسىنىڭ كوپ قولدانىلاتىن تەرميندەرىنىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. 

2-كەستە VaR ءادىسناماسىنىڭ نەگىزگى تەرميندەرى جانە ونىڭ ەكونوميكالىق ءمانى

 

نەگىزگى تەرميندەر

ەكونوميكالىق ماعىناسى

VaR (تاۋەكەل استىنداعى نەمەسە تاۋەكەل قۇنى)   Loss distribution (زالالدى ءبولۋ)   Confidence Level (سەنىم ينتەرۆالى)   Economic capital (ەكونوميكالىق كاپيتال) Holding period (پوزيسيانى ۇستاۋ كەزەڭى)   Unexpected losses (كۇتپەگەن زالال)   Distance to default (دەفولتقا دەيىنگى ارالىق)   Zoss severity (زالالدىڭ تەرڭدىگى)   Credit migration (نەسيە ميگراسياسى)

بەلگىلى ءبىر مەرزىم ىشىندە بەلگىلى دەڭگەيدە بولۋى مۇمكىن ەڭ جوعارعى شىعىن. نەسيە قورجىنى بويىنشا زالالدى ءبولۋ. قورجىن بويىنشا نەمەسە كەيدە ينۆەستيسيالۆق پوزيسيا بەلگىلى كولەمنەن اسپاۋ مۇمكىندىگى. نەسيە قورجىنىن ۇستاپ تۇرۋعا قاجەتتى كاپياتال. نەسيە قورجىنى بويىنشا پوزيسيانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ ۇزاقتىعى (ەسەپتەۋ كەزەڭى). شىعىننىڭ مولشەرى.   دەفولتقا جەتۋ مۇمكىندىگى (بانكروتقا ۇشىراۋ).   دەفولت جاعداىندا كۇتىلەتىن زالالدىڭ مولشەرىن ولشەيتىن ەلەمەنت. نەسيە رەيتينگىسىنىڭ وزگەرۋ تاۋەكەلدىلىگى.

 

بۇگىنگى كۇنى نەسيە تاۋەكەلىن ولشەۋ مەن باعالاۋ ءۇشىن الەمدەگى ءىرى بانكىلەردە VaR ءادىسناماسىنىڭ مىناداي مودەلدەردى قولدانىلادى: Credit Metrics؛ Credit Risk+؛ Partfolio Manager؛ Credit Partfolio View؛ Jarrow – Tumbull Model.

VaR مودەلىنىڭ كومەگىمەن نەسيە تاۋەكەلىن ولشەۋ پروسەدۋراسىنا دەفولتتىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن تالداۋ، بانكتىڭ رەزەرۆىن جاساۋعا قاجەتتى جانە زالالدىڭ مولشەرىن بولجاۋ، قورجىندى قۇرايتىن ءار نارسە بويىنشا كۇتىلەتىن قالدىق قۇندى تالداۋ كىرەدى.

اتالعان مودەلدەردىڭ اراسىندا Credit Metrics بانك نەسيە تاۋەكەلىن  ولشەۋ ادىستەمەسى كەڭىنەن تاراعان. ول 1994  جىلى پايدالانۋعا ەنگىزىلىپ، 1997 جىلى نەسيە نارىعىنىڭ جەتەكشى وپەراتورى – J.P. مورگان بانكىمەن كەيىن جەكە كومپانيا بولعان –Risk Metrics Croup (RMG Corporation) ونىڭ بولىمشەسىندە جەتىلدىرىلدى. بۇل مودەل تالداۋدىڭ ستاتيستيكالىق ادىسىنە، ونىڭ ىشىندە مونتە كارلو ستاتيستيكالىق سىناق ادىستەمەسىنە نەگىزدەلگەن. زالالدى ءبولۋ نەسيە ميگراسياسى دەپ اتالاتىن مۇمكىن ءمان نەگىزىندە انىقتالادى.

مونتە كارلو ءادىسى قورجىن بويىنشا زالالداردى ءبولۋدى اكتيۆتەردىڭ اينالىمى مەرزىمى كولەمىندەگى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.  ءاربىر قارىز الۋشى ءۇشىن نەسيە رەيتينگى انىقتالىپ، سونان سوڭ وتپەلى ماتريسا كومەگىمەن دەفولتتىڭ نەمەسە رەيتينگىنىڭ وزگەرۋ مۇمكىندىگى ەسەپتەلەدى. بۇل ادىستەمە سەبەپتى تاۋداۋعا نەگىزدەلمەگەن، ول تاريحي ستاتيستيكاعا سۇيەنەدى، سوندىقتان وتكەن دەرەكتەردى باعىتقا ۇستاۋ ءوزىن–ءوزى اقتاي ما دەگەن سۇراق تۋادى. سەبەبى ولار بولاشاقتاعى نەسيە تاۋەكەلىنىڭ دامۋىن سەنىمدىلىكپەن ناقتى كورسەتىپ بەرە المايدى. مىنە، وسىنداي بەلگىسىزدىك جاعداي قارجى نارىعى قارقىنداپ دامىپ جانە ونىڭ قازىرگى زامانداعى الەمدەگى ەكونوميكامەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋى كەزىندە ءتىپتى وسە ءتۇسىپ وتىر.

Credit Partfolio View مودەلىن 1997 جىلى Credit Suisse ينۆەستيسيالىق توبىنىڭ ماماندارى ويلاستىرىپ جاسادى. ونداعى نەسيە تاۋەكەلىن ولشەك ءادىسىنىڭ نەگىزىندە بەلگىلى رەيتينگىلىك توپتاعى وزگە كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا دەفولت بولۋ مۇمكىندىگىنىڭ كورسەتكىشتەرى جاتىر.

ءبىرىنشى دارەجەلى كومپلەكستى باعالاۋ دەرەكتەر بويىنشا جانە «Moody’s»،  «Standart & Poor’s» حالاقارالىق رەيتينگىلىك اگەنستۆالاردىڭ رەيتينگىلەرى نەگىزىندە پايدانى جوعالتۋ ستاتيستيكاسىن زەرتتەپ ۇيرەنۋدى قاراستىرادى.

 

4-سۋرەت. Credit Metrics ادىستەمەسى بويىنشا VaR باعالاۋدىڭ پروسەدۋراسى

 

 

 

باستاپقى ەرەجە: ءار تاۋەكەلدى اكتيۆ ءۇشىن تاۋەكەلدىككە ۇشىراعان سومانى انىقتاۋ

 

 

	نارىقتىق VaR – قورجىننىڭ قۇنى: VaR جەكەلەگەن كورسەتكىشتەرىنىڭ كوررەلياسيانى ەسەپكە الا وتىرىپ بىرىگۋى. ادىستەمە Monte Carlo Simulation

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ەكىنشى دارەجەلى كومپلەكستى باعالاۋ بارلىق قارىز الۋشىلاردى توپتارعا ءبولۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرادى. ماسەلەن سالالار بويىنشا، جانە ءار توپ ءۇشىن پايدانى جوعالتۋ ۇلەسى كورسەتكىشىن كوپ فاكتورلى تالداۋعا نەگىزدەلگەن.

بۇل مودەلدە پاۋسسون ءبولىنىسى قولدانىلادى، پاۋسسون ءبولىنىسى از ىقتيمالدىقتاعى كەزدەيسوق وقيعانىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن بەلگىلى ۋاقىت كەزەڭىندە جانە وتە ۇلكەن ساندى قايتالانۋ تالپىنىسىمەن قاراستىرادى. سوندىقتان Credit Risk+ مودەلى فەفولتتىڭ سەبەبىن زەرتتەۋگە ەمەس، كەزدەيسوق وقيعا سياقتى كورسەتكىشتەردى تالداۋعا ارنالعان. مۇندا پايدالانىلاتىن ماتەماتيكالىق ادىستەر ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان ساقتاندىرۋ تاۋەكەلىندەگى قولدانىلاتىن اكتۋارييلىك ەسەپ ادىسىنە ۇقساستىرۋ.

         شىعىن دەڭگەيىن باعالاۋ كەشەندىلىك دەڭگەيىنىڭ ۇشەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ نەگىزىندە جاسالادى.

 

5-سۋرەت. Credit Risk+ ادىستەمەسى بويىنشا VAR باعالاۋدىڭ پروسەدۋراسى

 

 

	باستاپقى ەرەجە: ءار تاۋەكەلدى اكتيۆ ءۇشىن تاۋەكەلدىككە ۇشىراۋشى سومانى انىقتاۋ
		شىعىننىڭ ۇلەسىن جانە پايدا شىعىننىڭ ۇلەسىن باعالاۋ بۇل جەردە كەشەندىلىكتىڭ ءۇش دارەجەسىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا بولادى. 1            دارەجەلى: حالىقارالىق رەيتينگ اگەنستۆالارى رەيتينگىسىنە تاۋەلدى، پايدا شىعىنىنىڭ ۇلەسىنىڭ ستاتيستيكاسى؛ 2            دارەجەلى: ءبىر فاكتورلى بايلام: قارىزگەرلەردى تاۋەكەلدىك دارەجەسى بويىنشا ءبولىپ تاستاۋ جانە ءار توپ ءۇشىن پايدا شىعىنىنىڭ ۇلەسىن انىقتاۋ؛ 3            دارەجە: كوپفاكتورلى تالداۋ: ا) قارىزگەرلەردى تاۋەكەلدىك توبى قاتارى بويىنشا ءبولۋ ب) ءاربىر تاۋەكەلدىك توبى ءۇشىن شىعىن ۇلەسىن باعالاۋ؛ ۆ) تاۋەكەلدىككە سايكەس بىرىكتىرۋ. پايدانىڭ شىعىن ۇلەسى جانە وسى مولشەردىڭ اۋىتقۋىنىڭ ينتەنسيۆتىلىگى وسىلايشا انىقتالادى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Credit Risk+ دەفولت تاۋەكەلىنىڭ ءابسوليۋتتى دەڭگەيى پايدالانىلمايدى. نەسيە رەيتينگىسىن بەرۋ ءۇشىن نەگىز بولا وتىرىپ، ولار ۋاقىت اعانامەن وزگەرىپ وتىرادى، ال ولاردىڭ ساندىق ءماناناڭ وزگەرۋى ستاندارتتىق اۋىتقۋى رەتىندە قاراستىرىلادى. Credit Risk+ ۇلگىسىنىڭ ەرەكشەلىگى مىنادا، ول شىعىننىڭ جالپى دەڭگەيىن ەسپتەپ شىعارۋعا قولدانۋعا قولايلى ءجان شىعىنداردى بولدىراتىن سەبەپتەردى تالداۋعا ءدال كەلە بەرمەيدى. سونىمەن بىرگە بانك نەسيە تاۋەكەلىن ولشەۋ تاجىريبەسىندە Credit Risk+ مودەلى قولدانۋعا قاراپايىم، باستاپقى اقپاراتقا از تالاپ قويۋ، تالداۋ ەسەپتەۋدى جىلدام جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندىكتەن پايدالانۋعا بولاتىن قۇرال بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

Jarrow-Tumbull Model 1993 جىلى Kamakura كومپانياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى روببەرت دجەرروۋ مەن پروفەسسور ستيۋارت تەرنبۋلدىڭ ۇسىنۋىمەن نەسيە نارىعىنا قاتىسۋشىلارعا ۇسىنىلدى. بۇل مودەل بەلگىلى ۋاقىت ارالىعىنداعى بانكروت بولۋ ىقتيمالدىعىمەن پايىزدىق مولشەرلەمەناى وزگەرۋى اراسىنداعى بايلانىستى ساندىق باعالاۋ ماسەلەسىن تابىستى شەشەدى.

Portfolio Manager مودەلى 1993 جىلى KMVCorporation قىزمەتكەرلەرى جاساپ، ۇسىندى. مودەل نەسيە تاۋەكەلىن ولشەۋ قۇرالى بولىپ سانالادى. ونىڭ نەگىزىندە مەرتون مودەلى جاتىر، بۇل مودەل قارىزدى جابۋدىڭ مەرزىمى جاقىنداعانداعى كومپانيا اكسياسىنىڭ قۇنىنىڭ تومەندەۋ پايىزىن بەينەلەيدى. فيرما دەفولتتف جاريالاپ، بانكروت بولعانىن بۇل مودەل دەفولت نۇكتەسى سانايدى. وسى نۇكتەگە جەتۋ ىقتيمالدىعىن انىقتاۋ ءۇشىن مودەل اۆتورلارى «دەفولتقا دەيىنگى ديستانسيا» دەگەن ۇعىمدى كىرگىزدى. وسى كورسەتكىشتىڭ كومەگىمەن جانە دەرەكتەر باعاسىنا سۇيەنىپ كۇتىلىپ وتىرعان دەفولتتىڭ جيىلىگى ەسەپتەلەدى.

         Portfolio Manager مودەلىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى نەسيە پورتفەلىن وڭتايلاندىرۋ، قولايلى ساتىپ الۋ، ساتۋ جانە اكتيۆكە يە بولۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ نەسيە قۇنىن ەسەپتەۋ، ەكونوميكالىق كاپيتالدىڭ دەڭگەيىن ايقىنداۋعا دايىن دەرەكتەرگە جانە VAR ادىستەمەسىنە سۇيەنەتىندىگى.

مۇنىمەن قاتار، Portfolio Manager مودەلى مونتە كارلو مودەلىمەن بىرلەسىپ ەسەپتى كەزەڭدەگا كەز كەلگەن كۇنگى نەسيە قورجىنى بويىنشا زالالدىڭ ءبولىنىسىن بەكىتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى تاۋەكەلدىك پوزيسياسىن ۇستاۋ ءۇشىن قاجەتتى كاپيتالدىڭ شاماسىن انىقتايدى.

قورىتى ايتقاندا، اتالعان مودەلدىڭ باستى جەتىستىگى قارىز الۋشىنىڭ نەسيە قابىلەتتىلىگىنىڭ تومەندەگەنى تۋرالى اقپاراتتى ۋاقىتىندا بەرەدى، تاۋەكەلدىك جاعداي تۋىنداۋدان جارتى جىلداي بۇرىن مۇمكىن بولاتىن دەفولت تۋرالى ەسكەرتەدى./12/

 

1.3 پايىزدىق  تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى

پايىز تاۋەكەلى  - پايىدىق مولشەرلەمەنىڭ بولجانباعان اۋىتقۋىنان ىسىراپقا ۇشىراۋ مۇمكىندىگى.

پايىزدىق مولشەرلەمە وزگەرگەندە بانك تابىستارى مەن شىعىندارى، اكتيۆتەردىڭ نارىقتىق قۇنى، پاسسيۆتەر مەن باللانستان تىس سچەتتار دا وزگەرەدى.

پايىزدىق تاۋەكەل بەرىلگەن سسۋدا مەن تارتىلعان قاراجاتتىڭ قايتارىلاتىن مەرزىمدەرى سايكەس كەلگەندە نەمەسە اكتيۆتىك جانە پاسسيۆتىك وپەراسيالار بوىنشا مولشەرلەمەلەر ءارتۇرلى تاسىلمەن بەرىلگەندە پايدا بولادى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-سۋرەت. پايىزدىق تاۋەكەل كلاسسيفيكاسياسى

وزگەرمەلى پايىزدىق قويىلىم بويىنشا

بەكىتىلگەن پايىزدىق قويىلىم بويىنشا

وپسيوندىق تاۋەكەل

تابىستىڭ وزگەرۋ تاۋەكەلى

جاڭا باعا قۇرۋ بويىنشا اكتيۆ پەن پاسسيۆ باعالارىنىڭ وزگەرۋ تاۋەكەلى

بازيستىك تاۋەكەل

پايىزدىق تاۋەكەل كلاسسيفيكاسياسى:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پايىزدىق تاۋەكەلگە اسەر ەتەتىن سىرتقى فاكتورلار:

• پايىزدىق تاۋەكەل جاعىنان نارىق كونيۋنكتۋراسىنىڭ تۇراقسىزدىعى
• پايىزدىق تاۋەكەلدى قۇقىقتىق رەتتەۋ
• ساياسي جاعداي
• مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جاعىدايى
• بانك قىزمەت نارىعىنداعى باسەكەلەستىك
• كليەنتتەرم ەن سەرىكتەستەردىڭ قارىم-قاتىناسى
• حالىقارالىق جاعداي

پايىزدىق تاۋەكەلگە اسەر ەتۋشى ىشكى فاكتورلار:

• بانكتىڭ پايىز تاۋەكەلدى باسقارۋ جونىندەگى ناقتى ستراتەگيانىڭ بولماۋى
• تاۋەكەل جاعدايعا اكەلەتىن بانكتىك وپەراسيالاردى باسقارۋداعى جاڭىلىس ەسەپتەۋلەر (سترۋكتۋرانىڭ تەڭگەرىمسىزدىگىنە اكەلىپ سوعاتىن اكتيۆ پەن پاسسيۆ مەرزىمدەرىن وتەۋ تابىستىلىق قيسىعىنىڭ قاتە بولجامى) ت.س.س
• پايىزدىق تاۋەكەلدى حەدجيرلەۋگە بايلانىستى قۇراستىرعان بانكتىڭ باعدارلاماسىنىڭ بولماۋى
• وپەراسيالاردى جۇرگىزۋ كەزەڭدەرى قىزمەتكەرلەردىڭ قاتەلىكتەرى
• پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ تۇرلەرىن دۇرىس تاڭداماۋ

پايىز تاۋەكەلىن باسقارۋ بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىن باسقارۋدىڭ نەگىزگى سالاسىنىڭ بىرىنە جاتادى.

پايىزدىق تاۋەكەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتتەرىنە مىنالار جاتادى:

• پايىزدىق تاۋەكەلدى ايقىنداۋ (يدەنتيفاكسيالاۋ)، ياعني پايىزدىق مولشەرلەمەنى وزگەرۋتۋگە جانە سول ارقىلى بانكتىڭ تازا پايداسى مەن ەكونوميكالىق قۇنىنا تەرىس ىقپال ەتەتىن فاكتورلاردى انىقتاۋ؛
• پايىزدىق تاۋەكەلدى باعالاۋ، پايىز مولشەرلەمەسىندەگى الشاقتىقتى انىقتاۋعا ارنالعان پايىزدىق تاۋەكەلدى باعالاۋ ادىستەرىن پايدالانۋ؛
• پايىزدىق تاۋەكەلدىڭ الدىن الۋ، ياعني اكۆيۆتەر مەن پاسسيۆەردى باسقارۋعا باعىتتالعان زالادىڭ الدىن الۋعا ارنالعان ۇيىمداستىرۋشىلىق-تەحنيكالىق شارالاردىڭ جيىنتىعى؛
• باقىلاۋ، ياعني پايىزدىق تاۋەكەلدى باسقارۋ پروسەسسىنە ءجيى باقىلاۋ جاساۋ.

پايىزدىق تاۋەكەلدى كەلەسىدەي ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى كەمىتۋگە بولادى:

• پايىزدىق تاۋەكەلدى ساقتاندىرۋ
• مەرزىمدى كەلىسىم
• پايىزدىق فيۋچەرلىك كونتراكت
• پايىزدىق وپسيون
• پايىزدىق سۆوپ

پايىزدىق تاۋەكەلدى ساقتاندىرۋ – ءتيىستى تاۋەكەلدى، ياعني قاتەردى ساقتاندىرۋشى ۇيىمعا تولىق بەرۋدى ۇيعارادى، ياعني نەسيە نارىعىن ساقتاۋ سياقتى بنكتەگى جاعداي وزگەرگەندە بانكتەگى پايىز مولشەرنىڭ تيىسىنشە وزگەرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.

مەرزىمدى كەلىسىم - قاتەردەن قورعانۋ ءادىسى. ول بانكتى قارىز الۋشىنىڭ ايتىلعان مەرزىمدە بەلگىلى ءبىر سومماداعى سوممانى بەلگىلەنگەن مەرزىمدە بەرۋ تۋرالى ارنايى فورۆاردتىق كەلىسىمدى بەكىتۋمەن بايلانىستى جۇزەگە اسادى.

بانك سسۋدانى بەرۋ ساتىنە پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرىسىنەن ورىن الاتىن ىسىراپقا ۇرىنىپ قالۋ قاترىنەن ءوزىن وسىنداي كەلىسىمدى بەكىتۋ ارقىلى قورعايدى.

پايىزدىق فيۋچەرلىك كونتراكت – ول مەرزىمدى كونتراكتىنى بىلدىرەدى. ول پايىز مولشەرلەمەسىن ويناتۋ ءۇشىن پايدالانادى.

ساتۋشى شارت بويىنشا ساتادى، ال ساتىپ الۋشى قارجى قۇجاتىن وسى ساتتەگى كەلىسىلگەن، تىركەلگەن باعا بويىنشا كەلەشەكتەگى ايتىلعان ۋاقىت مەرزىمىندە بەلگىلى ءبىر كەزەڭنەن سوڭ ساتىپ الادى.

پايىزدىق وپسيون – وپسيوننىڭ يەسىنە قىسقا مەرزىمدى سسۋدانى نەمەسە دەپوزيتتى تۇراقتى تىركەلگەن باعا بويىنشا كەلەشەكتەگى بەلگىلى ءبىر كۇنگە دەيىن نەمەس سول كۇنى ساتۋىنا نەمەسە ساتىپ الۋىنا قۇقىق بەرەتىن كەلىسىم.

پايىزدىق سۆوپ – ونىمەن 1 عانا سومماعا، الايشا ءبىر ءتۇرلى شارتپەن بەكىتىلگەن نەسيە مىندەتتەمەسىنە بايلانىستى پايىزدىق تولەمدەردىڭ تومەندەۋىن بىلدىرەدى.

پايىز تاۋەكەلىن باقارۋدىڭ باستى ماقساتى پايىز مارجاسىنىڭ دەڭگەيىنە باقىلاۋ جاساۋ بولىپ تابىلادى. سەبەبى، پايىز مارجاسى بانك پايداسىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى.

بانكتىك تاجىريبەدە پايىز تاۋەكەلىنىڭ مىناداي ەكى ءتۇرى بولادى:

• بازالىق پايىز تاۋەكەلى؛
• ۋاقىت الشاقتىعىنىڭ تاۋەكەلى.

بازالىق پايىز تاۋەكەلى – بانكتىڭ قاراجاتتى ءبىر پايىز مولشەرلەمەسىمەن تارتا وتىرىپ، ونى باسقا پايىز مولشەرلەمەسىمەن ورنالاستىرۋ ناتيجەسىندە تۋىندايتىن تاۋەكەل.

 

پايىزدىق مارجا = پايىزدىق تابىستار – پايىزدىق شىعىستار

 

پايىزدىق تاۋەكەلدىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى – ۋاقىت الشاقتىعىنىڭ تاۋەكەلى. ۋاقىت الشاقتىعىنىڭ تاۋەكەلى نەگىزىنەن بانك قاراجاتتى ءبىر بازالىق مولشەرلەمەدە تارتىپ جانە ونى سول مولشەرلەمەدە، ءبىراق ۋاقىت الشاقتىعىمەن ورنالاستىرعان جاعدايدا تۋىندايدى.

        بانكتىك تاجىريبەدە بانكتىڭ تازا پايداسىنا پايىزدىق تاۋەكەلدىڭ قانشالىقتى ىقپال ەتەتىندىگىن باعالاۋدا مىناداي تاسىلدەر قولدانىلادى:

• پايىزدىق مارجا دەڭگەيىن جانە ديناميكاسىن باعالاۋ؛
• Spread كوەفييسيەنتىنىڭ دەڭگەيىن جانە ديناميكاسىن باعالاۋ؛
• GAP تالداۋى؛
• ديۋراسيا؛
• يميتاسيالىق مودەلدەۋ.

Spread – بۇل بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرى پايىزدىق مولشەرلەمەلەر اراسىنداعى ايىرما.

                                             

                                                 Spread = i_ا - ءى_پ

 

مۇنداعى، i_ا –  تابىس اكەلەتىن اكتيۆتەر بويىنشا پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ ورتاشا دەڭگەيى؛

ءى_پ   - بانكتىڭ مىندەتتەمەلەرى بويىنشا تولەنەتىن پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ ورتاشا دەڭگەيى.

         پايىزدىق تاۋەكەلدى باعالاۋدىڭ كەلەسى تاسىلىنە GAP تالداۋى جاتادى.

GAP – ۇلگىسىنىڭ فورمۋلاسى تومەندەگىدەي:

GAP = RSA – RSL

 

مۇنداعى، GAP -   پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرىسىنە سەزىمتال بانك اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرما.

RSA  - پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرىسىنە سەزىمتال بانك اكتيۆتەرى.

RSL  - پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرىسىنە سەزىمتال بانك پاسسيۆتەرى.

بانك كاپيتالىنىڭ پايىزدىق تاۋەكەلگە تاۋەلدىلىگىن تەك قانا ديۋراسيا تاسىلمەن باعالاۋعا بولادى. ديۋراسيا اقشالاي قاراجاتتاردىڭ قوزعالىسىن، سونىڭ ىشىندە نەگىزگى قارىز جانە پايىزدىق تولەمدەردىڭ قايتارۋ مەرزىمدەرىن ەسكەرە وتىرىپ، بانك اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ نارىقتىق قۇندارىنىڭ وزگەرىسىنە بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

D =1*PVCFt+2*PVCF2+…n*PVCFn

K*PVTCF

يميتاسيالىق مودەلدەۋ كومەگىمەن پايىز مولشەرلەمەلەرىنىڭ بولاشاقتاعى وزگەرىسىنە بولجام جاساۋ ارقىلى، ولاردىڭ اقشا قاراجاتتار اعىمىنا، سونداي-اق بانكتىڭ تابىسى مەن ەكونوميكالىق قۇنىنا ىقپال ەتۋ دارەجەسىن باعالاۋعا بولادى.

وكىنىشكە وراي، پايىزدىق تاۋەكەلدى باعالاۋدىڭ ەكى ءتاسىلى دە وتاندىق بانكتىك تاجىريبەمىزدە قولدانىلماي وتىرعانى، ءبىراق الداعى ۋاقىتتاردا قولدانىلۋى ماڭىزدى تاسىلدەردىڭ بىرىنە جاتادى.

يمميتاسيالىق مودەلدەۋ ارقىلى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن:

• اعىمدىعى باللانستى ەسەپتەۋدەن الشاق بولۋ كەرەك
• بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەرىن جۇرگىزۋدە قارجىنى تارتۋداعى پايىز ستاۆكاسى
• دۇرىس بولجام

پايىزدىق تاۋەكەلدى باعالاۋدا اكۆتيتەر مەن پاسسيۆتەر مەرزىمدەرىندەگى الشاقتىققا شەك قويۋ قولدانىلادى. شەك قويۋ اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەردىڭ جەكەلەگەن توپتارى بويىنشا جۇزەگە اسادى. مىسالى پايىز مولشەرلەمەسى تومەندەۋى كۇتىلگەن جاعدايدا، بانك قىسقا مەرزىمدىك پاسسيۆتەر ەسەبىنەن اكتيۆتىك پورتفەلىن قالىپتاستىرادى، سەبەبى پاسسيۆتەردىڭ باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن بانك پايدا كورەدى. ال پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ ءوسۋى كۇتىلگەن جاعدايدا، بانك ۇزاق مەرزىمدىك پاسسيۆتەر ەسەبىنەن اكتيۆتىك پورتفەلىن قالىپتاستىرادى./6/

پايىز تاۋەكەلدىلىگى قازاقستان بانكتەرى ءۇشىن قارجى قۇرالدارىنىڭ تابىستىلىعىنىڭ تومەندەۋى مەن پايىزدىق مارجانىڭ ازايۋىنىڭ جالعاسۋىنا سايكەس بىرتە-بىرتە ۇلكەن ءمان ارتىپ كەلە جاتىر. ولاردىڭ قاتىسۋشىلارى نارىقتىق قاعيدالارعا سۇيەنگەن جۇمىس جاسايتىن قارجى نارىقتارىندا، ياعني نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ پايىز مولشەرلەمەسىن قايتا رەتتەۋى جۇرگىزىلەتىن جەرلەردە پايدا بولادى. پايىز تاۋەكەلدىلىگىنىڭ دەڭگەيىنە اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلار پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن ديناميكاسى مولشەرلەمەنىڭ وزگەرۋىنە يكەمدى كەلۋى جاعىنان قاراعاندا بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى جانە دە ۋاقىت مەرزىمىنە بايلانىستى اكتيۆ پەن ءپاسسيۆتىڭ تەڭگەرىلىم دەڭگەيى بولىپ تابىلادى.

تاۋەكەلدىلىكتىڭ باسقا دا تۇرلەرىنە سايكەس پايىز تاۋەكەلدىلىگى دە انىقتالماعاندىعىمەن بايلانىستى.

بۇل جاعدايدا انىقتالماعاندىق پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ بولاشاق باعىتتارى مەن دەڭگەيىنە قاتىستى. پايىز تاۋەكەلدىلىگى قارىز الۋشىعا، نەسيە بەرۋشىگە دە اسەر ەتەدى.

پايىز تاۋەكەلدىلىگى پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ دەڭگەيىندەگى وزگەرىسكە قاتىستى تابىستىلىقتىڭ نەمەسە قارجىلىق اكتيۆتەردىڭ باعاسىنىڭ وزگەرۋى رەتىندە انىقتالۋى مۇمكىن. بۇل انىقتاۋ نەگىزىنەن اقشا نارىعى مەن كاپيتال نارىعىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا قاتىستى. جالپى اكتيۆتەرى قالىپتى بولاتىن كوممەرسيالىق بانكتەر ءۇشىن انىقتاما وزگەرىلۋى مۇمكىن.

قازىرگى جاعدايدا پايىز تاۋەكەلدىلىگىن رەتتەۋدەگى وزەكتى ماسەلە – جالپى نارىقتىق جاعدايعا مونيتورينگ جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى وسە تۇسەدى.

پايىز مولشەرلەمەسىن قالىپقا كەلتىرۋ قاجەتتىلىگى، ولاردىڭ شامادان تىس قوزعالۋى بانكتىك جۇيە وپەرسيالارىنىڭ تيىمدىلىگىنە كەدەرگى، ءارى جوعارى پايىز تاۋەكەلدىلىگىنىڭ تۋۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىندىلىگىنەن شىعادى.

پايىز مولشەرلەمەسىنىڭ وقىس جاعدايداعى وزگەرىسى بانكتىڭ پايداسىناڭ جانە اكسيونەرلىك كاپيتالدىڭ نارىقتىق قۇنىنىڭ ەداۋىر وزگەرۋىنە اكەلۋىنە مۇمكىن.

پايىز تاۋەكەلدىلىگى وسى وزگەرىستەردى قامتيدى. اقشا اعىمى بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەمەلەرىنە تاۋەكەلدى؛ بۇل پايىز مولشەرلەمەسىندەگى وزگەرىس اكتيۆ پەن مىندەتتەمەلەردىڭ پايىزدىق تابىسىن جانە نارىقتىق قۇنىن ءوسىرۋى نەمەسە تومەندەتۋى مۇمكىن. پايىز تاۋەكەلىنىڭ دەڭگەيى مىنا تومەندەگىلەرگە تاۋەكەلدى:

 - اكتيۆتىك وپەراسيا مەن تۇراقتى جانە ەركىن مولشەرىندەگى نەسيە مەن ينسۆەستيسيا كولەمىنىڭ قاتىناسىنداعى پورتفەلدىك وزگەرىس، ولاردىڭ نارىقتاعى باعاسىنىڭ ديناميكاسى؛

 - پاسسيۆتىك وپەراسياداعى وزگەرىستەر مەنر تۇراقتى جىنە ەركىن مولشەرلەمەسىندەگى دەپوزيتتەر كولەمىنىڭ ارا-قاتىناسى؛

 - مەنشىكتى جانە تارتىلعان قاراجاتتار ارا-قاتىناسىنداعى وزگەرىس؛

 - پايىز مولشەرلەمەسىندەگى وزگەرىسىندەگى ديناميكا.

پايىز تاۋەكەلدىلىگىنىڭ دەڭگەيىن باقىلاۋ جانە باسقارۋ ءۇشىن ناقتى جاعدايلارعا بايلانىستى بانك قىزمەتىنىڭ ناقتى ستراتەگياسى جاسالادى.

ءارتاراپتاندىرۋ ءمانى بانك ءۇشىن ءبىر فاكتوردىڭ تاۋەكەلدىلىگىنە قانشالىقتى از تاۋەكەلدىلىگى مۇمكىنشىلىگىنەن شىعادى. ەگەر قارجىلپندىرۋ كوزىنىڭ كەڭ كولەمدى جەتكىلىكتىلىگىمەن بانكتىڭ ينۆەستيسيالاردى ورنالاستىرۋ ورنۆ بار بولسا، بانك تاۋەكەلدىلىگى ءبىرشاما از بولار ەدى.

ارنايى وپەراسيالارعا نەمەسە ءوز قىزمەتىندەگى قىزمەتى قانداي دا ءبىر فاكتورعا ازىراق باعىتتان بانكتەر اناعۇرلىم تۇراقتى ءارى تابىستى بولىپ تابىلادى.

ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى شارتى - ءاردايىم وزگەرىستە بولاتىن نارىق كونيۋنكتۋراسىنداعى جاعدايلاردى ءاردايىم قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى جانە جەكە فاكتورلار توبىنا تاۋەكەلدىلىگى قانشالىقتى از بولعان سايىن، ول كوپ ءارى ۇزاعىراق تۇراقتى جانە ومىرلىك بولادى.

كەز كەلگەن جاعدايدا بانك يەلەرى دەپوزيتتەردى قايتارۋ جانە نەسيەلەر بەرۋ جانە ت.ب. جاعدايلاردى قامتاماسىز ەتۋ قولما-قول نەمەسە تارتىلعان قاراجاتتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىك ماسەلەسىمەن كەزدەسۋى مۇمكىن. بانكتە وسىنداي جاعداي تۋىنداعاندا ول قولما-قول قاراجاتتارعا اعىمدىق تالاپتاردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن وتە جوعارى مولشەر بويىنشا قاراجاتتار تارتادى. بۇل بانكتىڭ پايداسىنىڭ تومەندەۋ مەن وتىمدىلىك تاۋەكەلىن ازايتۋعا اكەلەدى. بانك وتىمدىلىگىنىڭ تاۋەكەلى – بۇل بانكتىڭ اكتيۆتەرىن وتكىزۋ جولىمەن قاراجاتتاردى الۋ قيىندىعى جاعدايىندا بانكتىڭ پايداسىنا تۋىنداعان قورقىنىش مۇمكىندىگى.

بانكتىڭ قاجەتتى وتىمىدىلىك دەڭگەيىن ۇستاپ تۇرۋدىڭ ماڭىزدى شارتى – بۇل بانكتە ءوتىمدى اكتيۆتەردىڭ جەتكىلىكتى سوماسىنىڭ بولۋى. ءوتىمدى قاراجاتتار بانكتىڭ قارجىلىق مىندەتتەرىن جابۋ ءۇشىن قولدانىلادى. وتىمدىلىكتى قولدانۋ بانكتىڭ قىزمەتىن باسقارۋدىڭ بىردەن-بىر نەگىزگى ءادىسى بولىپ تابىلادى.

بانك ءوز قىزمەتىن تەك كليەنتتەرى مەن باسقا دا بانكتەر اراسىنداعى بارلىق مىندەتتەرىن اتقارا الاتىنىنا سەنگەن جاعدايدا عانا جۇرگىزە الادى. بانك مۇنداي سەنىمدى تەز جوعالتىپ الۋى مۇمكىن، ەگەر ولار بۇل بانكتى بارلىق زاڭدى ۇلەستىك مىندەتتەرىمەن ەسەپ جاساي المايدى دەپ ويلاعان جاعدايدا.

ەگەر اكتيۆتەردى قايتارۋ مەن مىندەتتەردى وتەۋ مەرزىمىنىڭ اراسىنداعى ءدال سايكەستىكتى قاماتاماسىز ەتە العان جاعدايدا وتىمدىلىكتىڭ قاجەتتى دەڭگەيىنە قول جەتكىزۋگە بولادى. ءبىراق تا بانك قارجى دەلدالى رەتىندە ءتۇسىپ وتىرعاندىقتان، ول بۇل مەرزىمدى ءاردايىم تۇرلەندىرىپ وتىرۋعا مىندەتتى. بىزگە بەلگىلى بانك قارىزعا اقشا قاراجاتىنىڭ از عانا بولىگىن كوپ مولشەردە قىسقا مەرزىمگە الادى دا، ۇزاق مەرزىمگە ءىرى سومانى قارىزعا بەرەدى. بۇل كەزە بانك الداعى ۋاقىتتا دا مىندەتتەرىن وتەۋ ءۇشىن سالىمداردى تارتىپ جانە تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى شوتتاردان الىنعان اقشا قاراجاتتارىن قايتارامىن دەپ ەسەپتەۋدى. ءبىراق تا، ناقتى جاعدايدا الەمدەگى بىردە-بىر بانك مەرزىمسىز سالىمدارعا ورنالاستىرىلعان بارلىق اقشانى ءبىر كۇنگە قايتارۋعا جاعدايى جەتپەيدى.

بانكتە وتىمدىلىكپەن ماسەلە تۋىنداعاندا ول اقشا قاراجاتىنا سۇرانىس تۋادى. بۇنى الۋدىڭ بىردەن-بىر كوزى اكتيۆتەردى ساتۋ بولىپ تابىلادى. اكتيۆتەردىڭ كەيبىر تۇرلەرى ءجيى ساتىلىپ جانە ساتىپ الىنىپ وتىرادى، سول سەبەپتى بۇل اكتيۆتەرگە نارىقتىڭ ءادىل باعاسى قويىلعادىقتان، بانكتىڭ قىسقا جانە تەز ارادا ساتىپ الۋشىنا تابۋىنا مۇمكىندىك بار./14/

بۇنداي كاتەگورياداعى اكتيۆتەر بىرتەكتى بولىپ جانە ءوتىمدى اكتيۆ بولىپ سانالادى.

قولما-قول اقشاعا باسقا بانكتەرگە بەرگەن قىسقا مەرزىمدى قارىزدار نەمەسە باسقا بانكتەردەگى دەپوزيتتەرىن جاتقىزۋعا بولادى، سەبەبى بۇل قارىزداردى نەمەسە دەپوزيتتەردى ساتىپ الاتىن باسقا بانكتەردى ىزدەۋ سياقتى قانداي دا ءبىر قيىندىقتار تۋمايتىنى ءسوزسىز. مەملەكەتتىڭ قۇندى قاعازدارى جانە بالانستىڭ  ەسەپتەگ اكتيۆتەرى وتىمدىلىكتىڭ تەز ساتىلاتىن كوزى بولىپ تابىلادى.

اكتيۆتەردىڭ ءجيى ساتىلمايتىن جانە ساتىپ الىنبايتىن تۇرلەرى دە كەزەدەسەدى. وسىنداي جاعداي بولعاندا، ولاردىڭ باعاسىن ساتىپ الۋشى مەن ساتۋشىنىڭ اراسىندا كەلىسىمگە كەلۋ قاجەتتىلىگى تۋادى، سەبەبى نارىقتى باعاسىن الۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى جوق. بۇنداي اكتيۆتەردى ساتىپ الۋشىنى تابۋ قيىنعا تۇسەدى. وسىنداي تۇردەگى اكتيۆتەر بىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنە تۇسكەندىكتەن، ولاردى سالىستىرۋ قيىنشىلىق تۋعىزادى. بانكتىك قارىزدىق مۇمكىنشىلىگىن انىقتايتىن نەگىزگى فاكتور ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ جانە ق ر ۇب-نىڭ وتىمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن بانكتەرگە قارىز بەرۋ ساياساتى بولىپ تابىلادى.

ەگەر نەسيە بەرۋشى بانكتىڭ قىسقا مەرزىمگە وتىمدىلىك ماقساتى ءۇشىن نەسيە بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ورىنداۋ كەزىندە ءوزىنىڭ قارجىلىق قىزۋعۋشىلىعى شەگىندە ىس-ارەكەت جاساسا وندا ول كەلەسىدەي تالداۋ جۇرگىزۋى قاجەت.

ەڭ الدىمەن نەسيە بەرۋشى تاپشىلىقتىڭ سەبەبىن انىقتايدى. ەگەر وتىمدىلىك جەتىسپەيشىلىگى اعىمدىق شىعىندارى نەمەسە دەپوزيتتەردىڭ ءجيى اۋىسۋى سياقتى بانكتىڭ ءوز ماسەلەلەرى تۋىنداسا، وندا نەسيە بەرۋشى نەسيەنى بولۋگە ونشا كوڭىل بولە قويمايدى. ول جوعارى ساپالى تەز ارادا وتەتىن اكتيۆتەرگە كەپىلدىككە سالىنۋىن تالاپ ەتۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، ەگەر وتىمدىلىك تاپشىلىعى نەسيە بەرۋگە دەگەن ءسۇرانىستىڭ ءوسۋى سياقتى ءپوزيتيۆتى دامۋ نەگىزىنەن تۋىنداسا، بانكتىڭ قارىز الۋ مۇمكىنشىلىگى ارينە جوعارىلايدى.

ءارى قاراي نەسيە بەرۋشى بانكتىڭ بارلىق قارجىلىق جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، وسى تالداۋدىڭ ناتيجەسىنە سۇيەنە وتىرىپ قانشالاقتى قاراجات بەرەتىنىن جانە قانداي ۋاقىتقا بەرەتىنىن انىقتايدى.

ورتالىق  بانك رەتىندە ق ر ۇب-ى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ بانك جۇيەسىندەگى وسىنداي جاعدايداعى قىزمەت ەتۋىنە جاۋاپ بەرەدى. ول وتىمدىلىك تاپشىلىعى بار بانكتەردى نەسيەلەۋدى ق ر ۇب-ڭ ءوزىنىڭ قارجىلىق قىزىعۋشىلىعىنا اسەر ەتۋى مىندەتتى ەمەس شارالار نەگىزىندە جۇرگىزۋ ساياساتىن قولدانۋى مۇمكىن. وسىعان وراي، بانكتىڭ قاداعالاۋ دەپارتامەنتىنىڭ ينسپەكتورلارى مەن تالداۋشىلارى ورتالىق بانكتىڭ ناقتى بانككە قاتىستى نەسيەلىك ساياساتىمەن تانىسىپ الۋعا مىندەتتى.

 

 

1.4 ۆاليۋتالىق  تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى

         ۆاليۋتالىق تاۋەكەل – كونتراكتىگە قول قويعان كەزەڭى مەن ول بويىنشا تولەمدى جاساۋ ارالىعىنداعى كەزەڭ ىشىندە تولەيتىن ۆاليۋتاعا قاتىستى ۆاليۋتا باعامىنداعى وزگەرىستىڭ ناتيجەسىندە تۋىندايتىن زيان شەگۋ ءقاۋپى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل – قانداي دا ءبىر شەتەل ۆاليۋتاسىنا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قاتىناسى كەزەڭىندەگى كۋرستىق وزگەرۋ ناتيجەسىندە زيان شەككەن بانكتەردە جانە ءوز قورلارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جوعالۋىنا، تابىستاردىڭ تولىق الىنباۋىنا، قوسىمشا شىعىنداردىڭ شىعىپ كەتۋىنە الىپ كەلەدى.

ۆاليۋتالاردىڭ كۋرسى سالىستىرمالى تۇردە بىر-بىرىنە ءاردايىم وزگەرىستە بولاتىنى بەلگىلى، ول بانك قىزمەتىنىڭ پايداسى مەن شىعىندارىندا كورىنىس تابادى.

ەكسپورتەر جانە نەسيە بەرۋشى تولەيتىن ۆاليۋتاعا قاتىستى ۆاليۋتا باعامىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى زيان شەگەتىن بولسا، يمپورتەر نەمەسە زايم بويىنشا بورىشقور تولەيتىن ۆاليۋتا باعامىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى زيان شەگەدى.

         ۆاليۋتالىق تاۋەكەل اسىرەسە ءار ءتۇرلى ۆاليۋتالىق رىنوكتاردى سول ءبىر ۆاليۋتانىڭ كۋرستارى چايكەس كەلمەۋىنە بايلانىستى، ايىرمادان تابىس تاباتىن «سپەكۋلياتيۆتى تابىس» نەمەسە ۆاليۋتا كۋرسىنىڭ ءارتۇرلى ۋاقىت كەزەڭدەرىندە ايىرىمىنان تۇسەتىن پايدا.

مىسالى: وربيتراجدىق وپەراسيالار جۇرگىزەتىن بانكتەردە بولادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل قارىزدى قايتارۋ كەزەڭى، نەسيەلىك كونتراكت سومماسى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم تاۋەكەل دە جوعارى بولادى.

بانكتەردىڭ ۆاليۋتالىق تاۋەكەلى اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا كەزىندە پايدا بولادى.

ۆاليۋتالىق پوزيسيا – شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ تالاپتارى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ ءوزارا قاتىناسى.

ۆاليۋتالىق پوزيسيا تۇرلەرى:

• اشىق
• جابىق
• ۇزىن
• قىسقا

جابىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا – شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ تالاپتارى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ ءوزارا سايكەستىگى.

اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا – شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ تالاپتارى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ سومماسىنىڭ ءوزارا سايكەس كەلمەۋىن بىلدىرەدى.

ياعني، بانكتىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ سايكەس كەلمەۋى، ول تابىس تاپشىلىعىنا اكەلەدى.

تابىس پەن شىعىن بانكتىڭ اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسياسىنىڭ قانداي ەكەندىگىنە، ياعني ۇزاق نەمەسە قىسقا ما جانە قرۇب-ڭ كۋرسىنىڭ رەسمي وزگەرۋ بەلگىسى قانداي، سوعان بايلانىستى بولادى.

ۇزىن ۆاليۋتالىق پوزيسيا – ۆاليۋتاداعى اكتيۆتەرىڭ پاسسيۆتەردەن ارتىپ كەتۋىن بىلدىرەدى جانە ول +بەلگىسىمەن بەلگىلەنەدى.

قىسقا مەرزىمدى پوزيسيا – ۆاليۋتاداعى پاسسيۆتەردىڭ اكتيۆتەردەن اسىپ كەتۋىن بىلدىرەدى جانە ول  « - »  بەلگىلەنەدى.

ەگەر دە بانكتەر كليەنتتەر الدىنداعى مىندەتتەمەسى بانكتىڭ ۆاليۋتالىق كوررەسپوندەنتتىك شوتىنا قاراعاندا وتە كوپ مولشەردە جوعارىلاپ كەتسە، ول ۆاليۋتالىق مىندەتتەمەلەر بويىنشا تۇراقتىلىق جاعدايىنىڭ تومەن ەكەنىن بىلدىرەدى.

مىسالى، دوللاردىڭ تەڭگەگە ايىرباس كۋرسىنىڭ ءوسۋى كەزەڭىندەگى قىسقا ۆاليۋتالىق پوزيسيا بانك ءۇشىن ءتيىمدى ەمەس، ويتكەنى كليەنتكە قاتىستى ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن ارى-قاراي ورىنداۋ ءۇشىن بانككە تەڭگەنىڭ قورىن كوپ مولشەردە جۇمساۋ كەرەك.

نەسيە بەرۋدەگى ۆاليۋتا تولەم باللانسىمەن سايكەس كەلمەسە دە ۆاليۋتالىق تاۋەكەل پايدا بولادى.

ءبىر بانكتىڭ بىرنەشە فيليالدارى بىرىكتىرىلىپ، تولەم جۇرگىزگەن كەزدە دە ۆاليۋتالىق تاۋەكەل بولۋى مۇمكىك، ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدىڭ بولۋى قارجىلىق –نەسيەلىك مەكەمەگە وتە ماڭىزدى اۋقىمدى زيان اكەلەدى.

سوندىقتان قارجىلىق-نەسيەلىك مەكەمەلەردە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدى بولجاۋ ءۇشىن نەمەس ولاردىڭ سالدارىن نەعۇرلىم بولدىرماۋ ءۇشىن ىس-ارەكەتتەردى ءوز ۋاقىيىندا جۇرگىزۋ كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا ۆاليۋتالىق تاۋەكەل ءار ۋاقىتتا قاداعالانىپ وتىرۋعا تىرىساتىن جانە ۆاليۋتالىق كۋرس ماڭىزدى قارجىلىق ينديكاتورى بولىپ تابىلاتىن، نەگىزگى قارجىلىق تاۋەكەلدىڭ ءبىرى.

مەملەكەت ەكونوميكا ءۇشىن نەگىزگى فاكتور رەتىندە ۆاليۋتالىقكۋرستىڭ اسەر ەتۋ ءىنىڭ 2 جولىن قولدانۋى مۇمكىن:

• بەلگىلەنگەن ۆاليۋتالق كۋرستى حابارلاۋ –كۋرستى قانداي دا ءبىر تۇراقتى ۆاليۋتاعا بەكىتۋ، وسىعان بايلانىستى ۇلتتىق ءوندىرىس پەن ەلدىڭ ەكسپورتتىق جانە يمپورتتىق بالانسىنا ءبىر باعىتتا اسەر ەتۋ
• ينفلياسيا جانە باسقا دا فاكتورلارعا بايلانىستى كۋرستىڭ ءاردايىم وزگەرىپ وتىرۋى، بۇل كوزقاراستا وڭ جاعىمەن قاتار، تەرىس جولى دا قارالادى. قازاقستاندا 2ء-شى ءادىسى قولدانىلادى.

بانكتىك تاجىريبەدە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدىڭ بىرنەشە تۇرلەرى قولدانىلادى اتاپ ايتساق:

• ايىرباس باعامىنىڭ وزگەرۋ تاۋەكەلى؛
• كونۆەرسيوندى وپەراسيالار تاۋەكەلى؛
• ترانسلياسيالىق تاۋەكەلدەر؛
• فورفەيتينگ تاۋەكەلى.

ايرىباس باعامىنىڭ وزگەرۋى تاۋەكەلى.  ۆاليۋتا باعامى - ءبىر ەلدىڭ اقشا بىرلىگىنىڭ ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ اقشا بىرلىگىنە قاتىستى باعاسى. ۆاليۋتالاردىڭ باعامدارىن انىقتاۋ باعامداۋ (كوتيروۆكا) دەپ اتالادى. باعامداۋ ەكى تۇرگە: تىكەلەي جانە جاناما بولىپ بولىنەدى. تىكەلەي باعامداۋدا شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنى ۇلتتىق ۆاليۋتامەن بەينەلەنەدى.

 

تىكەلەي باعام = ۇلتتتىق ۆاليۋتا / شەتەل ۆاليۋتاسى

 

جاناما باعامداۋدا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ شەتەل قۇنى ۆاليۋتامەن بەينەلەنەدى.

 

جاناما باعام = شەتەل ۆاليۋتاسى / ۇلتتتىق ۆاليۋتا

 

كروسس-باعام – بۇل ءۇشىنشى ۆاليۋتاعا بايلانىستى انىقتالاتىن ەكى ۆاليۋتانىڭ شەكتى قاتىناسى.

كروسس-باعامىنىڭ (كب) ەسەبىن تومەندەگىدەي فورمۋلامەن بەرۋگە بولادى. مىسالعا، تەڭگەنىڭ كروسس-باعامىن ەسەپتەۋ.

 

               شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ دوللارعا قاتىستى باعامى

 كب (تەڭگە) = ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

                             ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ دوللارعا قاتىستى باعامى

 

ۆاليۋتالىق مامىلەلەردى ىسكە اسىرۋعا بايلانىستى باعامداردى سپوت جانە فورۆارد دەپ بولەدى.

سپوت باعام مامىلە جاسالعاننان كەيىنگى ەكىنشى جۇمىس كۇنىندە ۆاليۋتانى ايىرباستاۋ شارتىنا سايكەس مامىلە جاساۋ ۋاقىتىندا بەكىتىلگەن ۆاليۋتا باعامى.

فورۆاردتىق باعام – بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن بەلگىلى بولاتىن ۆاليۋتانىڭ بولاشاق قۇنى. فورۆاردتىق باعام كەيدە سپوتتىق باعامنان جوعارى نەمەسە تومەن بولۋى مۇمكىن.

فورۆاردتىق باعام ۆاليۋتالىق فورۆاردتىق كونتراكتىمەن ۆاليۋتالىق مامىلە جاساۋدا قولدانىلادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل ۋاقىت بويىنشا ۆاليۋتالىق باعامدارىنىڭ وزگەرىسىنە تىكەلەي تاۋەلدى. سوندىقتان مەرزىمدى مامىلەلەر جاساۋدا ۆاليۋتالى تاۋەكەلدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەرزىمدى كونتراكتىلەر، سونىڭ ىشىندە فيۋچەر جانە وپسيون كونتراكتىلەرى (ولار تۋرالى ۆاليۋتالىق وپەراسياارعا ارنالعان تاقىرىپتان وقي الاسىزدار) قولدانىلادى.

كونۆەرسيوندىق تاۋەكەل  - بۇل ناقتى ءبىر ۆاليۋتالىق وپەراسيالار بويىنشا تۋىندايتىن ۆاليۋتالىق شىعىن. كونۆەرسيوندىق تاۋەكەلدەرگە اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا ءليميتى تاۋەكەلى جانە اۋدارىم تاۋەكەلى جاتادى.

اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا ءليميتى تاۋەكەلى شەتەل ۆاليۋتاسىندا بەينەلەنگەن بانكتىڭ تالاپتارى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ كولەمدەرى بويىنشا سايكەس كەلمەۋى بارىسىندا تۋىندايدى.

اۋدارىم تاۋەكەلى – ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇلدىراۋىنا شەتەل جانە ۆاليۋتاسىندا بەينەلەنگەن بانك اكتيۆتەر مەن كاپيتال قۇنىن قايتا باعالاۋ  قاجەتتىگىنە بايلانىستى تۋىندايتىن اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەر قۇنىنىڭ وزگەرۋ ءقاۋىپى.

ترانسلياسيوندىق نەمەسە بۋحگالتەرلىك تاۋەكەل بانك بالانسىنىڭ اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىن قايتا باعالاۋ باراسىندا تۋىندايتىن تاۋەكەل. بۇل تاۋەكەل قايتا ساناۋ ۆاليۋتاسىنا جانە ونىڭ تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي تاۋەكەلدى. قايتا ساناۋ ەكى ادىسپەن جۇزەگە اسادى: اعىمدىق جانە تاريحي. اعىمدىق ءادىستى قايتا باعالاۋ اعىمداعى باعاممەن نەمەسە قايتا باعالاۋ كۇنىندەگى باعاممەن جۇرگىزىلەدى. ال تاريحي ءادىس بويىنشا قايتا باعالاۋ ناقتى وپەراسياسىنىڭ جاسالعان كۇنىندەگى باعام بويىنشا جۇزەگە اسادى. كەيبىر بانكتەر بارلىق اعىمدىق وپەراسيالاردى اعامداعى باعامەن قايتا باعالايدى.

فورفەيتينگ تاۋەكەلى بانكتىڭ فورفەيتينگ وپەراسياسى بويىنشا ەكسپورتەردىڭ ۆاليۋتا بويىنشا تاۋەكەلدەرىنىڭ فاكتورينگ قىزمەتىن كورسەتۋشى بانككە اۋىسۋىنان تۋىندايتىن تاۋەكەل.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدى تومەندەتۋدىڭ مىناداي نەگىزى ادىستەرى بولادى:

• ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى ساقتاندىرۋ؛
• حەدجيرلەۋ؛
• ديۆەرسيفيكاسيالاۋ.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى ساقتاندىرۋ ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى باسقارۋدىڭ نەگىزگى ادىستەرىنىڭ بىرىنە جاتادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدى تومەندەتۋ ادىستەرىنە، الەمدىك تاجىريبەدە 2 ءادىس:

• مەچينگ
• نەتتينگ

مەچينگ – كىرىستەردى ەسەپتەۋ ارقىلى بانكتىڭ ۆاليۋتالىرىنىڭ اعىمى ونىڭ كولەمىنە جانە ءوز تاۋەكەلىنە اسەر ەتە الادى.

نەتتينگ – ماسشتابتاۋ ارقىلى ۆاليۋتا مامىلەسىنىڭ كولەمىنىڭ ماكسيمالدى شەكتەۋ. جۇزەگە اساتىن شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ ساتۋ-ساتىپ الۋ وتىنىشتەرىن ءبولىپ قاراستىرۋ.

حالىقارالىق بانكتىك تاجىريبەدە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى ساقتاندىرۋدىڭ تومەندەگىدەي ءۇش ءتاسىلى قولدانىلادى:

• كونتراگەنتتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ءبىرجاقتى ىسارەكەتى؛
• بانكتىك جانە ۇكىمەتتىك كەپىل-حاتتار؛
• مامىلەگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءوزارا كەلىسىمدەرى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل ساقتاندىرۋدا قورعانىس كەلىسىمدەرى، ياعني ۆاليۋتالىق باعامدارداعى وزگەرىستەرگە سايكەس ۆاليۋتالىق مامىلە كەلىسىمشارتى نەمەسە كونتراكتىنىڭ ورىندالۋى بارىسىن قايتا قاراۋ مۇمكىندىكتەرى ءوزارا كەلىسىلەدى. ناقتىراق ايتساق، ۆاليۋتانىڭ باعامىنداعى وزگەرىستەردەن ەكسپورتەردى نەمەسە نەسيە بەرۋشىنى ساقتاندىرۋ ءۇشىن باعامداعى وزگەرىسكە بايلانىستى تولەم سوماسىن قايتا قاراۋ تۋرالى كەلىسىمى نەسيەلىك نەمەسە كوممەرسيالىق كونتراكتىنىڭ شارتىندا كوزدەلەدى.

حەدجيرلەۋ ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدى ساقتاندىرۋدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە بەلگىلى ءبىر وپەراسيالاردى جۇرگىزۋ جانە مەرزىمدى كونتراكتىلەردى جاساۋدى بىلدىرەدى.

حەدجيرلەۋ تاسىلدەرىنە قۇرىلىمدىق (اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەردى، الاشاق جانە بەرەشەك قارىزداردى) تەڭەستىرۋ، تولەم مەرزىمىن وزگەرتۋ، قارجىلىق قۇرالدار جاتادى.

قۇرىلىمدىق تەڭەستىرۋ ۆاليۋتالىق باعامنىڭ وزگەرىسەن تۋىندايتىن زيانداردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەر قۇرىلىمىن تەڭەستىرىپ وتىرۋدى قولداۋدى بىلدىرەدى. بۇل نەگىزىنەن اشىق ۆاليۋتا پوزيسيا ءليميتىن ۇستاپ وتىرۋمەن تىكەلەي بايلانىستى.

اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا ءليميتى تاۋەكەلىن باسقارۋ شەتەل ۆاليۋتاسىندا بەينەلەنگەن بانكتىڭ تالاپتارى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ اراسىنداعى ايىرمانى رەتتەۋدى بىلدەرەدى.

اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا ءليميتى بۇل ۇزىن نەمەسە قىسقا پوزيسيالاردىڭ بانكتىڭ كاپيتالىنا قاتىستى بەلگىلەنەدى. ەگەر قانداي دا ءبىر شەتەل ۆاليۋتاسى بويىنشا ق ر ۇلتتىق بانكى بەكىتكەن ليميتتەن  اسقان جاعدايدا سول ۆاليۋتانى ساتادى نەمەسە ساتىپ الادى. وسىنداي شارالار ارقىلى بانك ءوزىنىڭ ۆاليۋتالىق پوزسيا بويىنشا ءليميتىن رەتتەپ وتىرادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدى ديۆەرسيفيكاسيالاۋ بۇل ۆاليۋتالىق نەسيەلەر بويىنشا نەسيەلىك پورتفەلدى ديۆەرسيفيكاسيالاۋدى سيپاتتايدى. ۆاليۋتالىق نەسيەلىك پورتفەلدى ديۆەرسيفيكاسيالاۋ مىناداي تاسىلدەر ارقىلى ىسكە اسادى:

• ۆاليۋتالىق نەسيەلەر سومالارىنا شەك قويۋ؛
• قارىز الۋشىلاردى ديۆەرسيفيكاسيالاۋ؛
• نەسيەنى قامتاماسىز ەتۋگە قابىلداناتىن كەپىل زاتتارىن ديۆەرسيفيكاسيالاۋ؛
• ۆاليۋتالىق نەسيەلەر مەرزىمدەرى بويىنشا ديۆەرسيفيكاسيالاۋ.

فاكتورينگ – بۇل تاۋارلاردى نەمەسە قىزمەتتەردى جابدىقتاۋشىدان تولەم قۇجاتتارىن ساتىپ الۋدى بىلدىرەدى. فاكتورينگتىڭ ماقساتى – كەز كەلگەن نەسيەلىك وپەراسيالاردىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلاتىن تاۋەكەلدى قالپىنا كەلتىرۋ. نارىق ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردە تولەمدەردىڭ ساقتالۋ مەرزىمدەرىنە باستى كوڭىل اۋدارىلادى. ەندەشە فاكتورينگ كومپانيالار مەن بانكتەردىڭ فاكتور بولىمدەرىنىڭ قىزمەتى جابدىقتاۋشىلار مەن ساتىپ الۋشىلار اراسىنداعى قاتىناستارداعى تاۋەكەلدەر مەن تولەمدەر مەرزىمدەرىنە بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالادى.

فاكتور ءسوزى اعىلشىن تىلىنەن “factor”، اۋدارعاندا “ماكلەر، دەلدال” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەكونوميكالىق جاعىنان العاندا – بۇل دەلدالدىق وپەراسيا.

فاكتورينگ – جابدىقتاۋشى-كليەنتتىڭ جابدىقتاعان تاۋارى مەن كورسەتكەن قىزمەتتەرى ءۇشىن تولەنبەگەن تولەم  تالابىن (شوت-فاكتۋراسىن) بانككە ساتۋمەن بايلانىستى كوميسسيوندىق-دەلدالدىق وپەراسيا. 

فورفەيتينگ ءسوزى فرانسۋز تىلىندە “a forfaءىt”، اۋدارعاندا “قۇقىقتان باس تارتۋ” دەگەندى بىلدىرەدى. فورفەيتينگ – تاۋارلاردى جابدىقتاۋ نەمەسە قىزمەتتەردى كورسەتۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن جانە الداعى ۋاقىتتاردا وتەلۋگە ءتيىستى مىندەتتەمەلەردى ساتىپ الۋدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن پايدالانىلاتىن تەرمين. 

فورفەيتينگ قىزمەتى حالىقارالىق ساۋدانى ورتا مەرزىمدە قارجىلاندىرۋدىڭ بالاما تاسىلدەرىنە جاتادى.

فورفەيتينگ – بۇل فورفەيتوردىڭ، ياعني كوممەرسيالىق بانكتىڭ نەمەسە ارنايى كومپانيانىڭ ەكسپورتەرعا يمپورتەردىڭ تولەۋگە ءتيىستى تولەم تالابىن ساتىپ الۋى.

كونۆەرسيوندىق وپەراسيالار – سول ەلدىڭ قولما-قول جانە قولما-قولسىز ۇلتتىق ۆاليۋتالارىنا قولما-قول جانە قولما-قولسىز شەتەل ۆاليۋتالارىن ساتىپ الۋ جانە ساتۋ مامىلەلەرى.

كونۆەرسيوندىق وپەراسيالارعا مىناداي ۆاليۋتالىق مامىلەلەر جاتادى:

• سپوت مامىلەسى – ءبىر ۆاليۋتاعا قارسى ەكىنشى ۆاليۋتانى ساتىپ الۋ جانە ساتۋعا بايلانىستى مامىلە جاسالعان كۇننەن كەيىنگى ەكىنشى بانكتىك جۇمىس كۇنىندەگى ۆاليۋتالاۋ كۇنى جۇرگىزىلگەن وپەراسيالار.
• فورۆارد (مەرزىمدى، اۋترايت) مامىلەسى - ءبىر ۆاليۋتاعا قارسى ەكىنشى ۆاليۋتانى ساتىپ الۋ جانە ساتۋعا بايلانىستى مامىلە جاسالعان كۇننەن كەيىنگى 2 بانكتىك جۇمىس كۇنىندەگى ۆاليۋتالاۋ كۇنى جۇرگىزىلگەن وپەراسيالار.
• سۆوپ مامىلەسى - ءبىر ۆاليۋتاعا قارسى ەكىنشى ۆاليۋتانى ساتىپ الۋ جانە ساتۋعا بايلانىستى وسى ۆاليۋتانى بولاشاقتا قايتا ساتىپ الۋ جانە ساتۋعا سايكەس، ياعني ەكى قاراما-قارسى وپەراسيادان تۇراتىن بانكتىك مامىلە.
• اۋترايتپەن جاسالاتىن مامىلە – بەلگىلى ءبىر كۇنگە ۆاليۋتامەن جابدىقتاۋ شارتىن بىلدىرەدى؛
• وپسيونمەن جاسالاتىن مامىلە – ۆاليۋتامەن جابدىقتاۋدىڭ كۇنى بەلگىلەنبەگەن شارتىن سيپاتتايدى.

ۆاليۋتالىق نەمەسە كۋرستىق تاۋەكەل – بۇل قانداي دا ءبىر شەتەلدىك ۆىاليۋتاعا ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قاتىناسى كەزىندە كۋرسىنىڭ وزگەرۋى ناتيجەسىندە زيان شەككە بانكتەردە ءوز قورلارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جوعالۋىنا، تابىستارىنىڭ تولىق الىنباۋىنا نەمەسە قوسىمشە شىعىنداردىڭ شىعىپ كەتۋىنە الىپ كەلەدى.

ۆاليۋتالاردىڭ كۋرسى سالىستىرمالى تۇردە بىر-بىرىنە ءاردايىم دا وزگەرىستەر بولاتىنى بەلگىلى. (تەنگە/دولل.، DM/دولل.،YEN/BGP جانە ت.ب.)، ول بانك قىزمەتىنىڭ پايداسى مەن شىعىنىندا كورىنىس تابادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەر وپەراسيالىق، كونتراكتىلىك، ترانسلياسيالىق جانە باسقا دا تاۋەكەلدەردى اجىراتادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل پايىزدىق ستاۆكا جانە وتىمدىلىك تاۋەكەلمەن بايلانىستى. ول ۆاليۋتالىق پاسسيۆ جانە اكتيۆ قۇرىلىمدارى سايكەس كەلمەگەندە، سونداي-اق مەملەكەتتەگى ينفلياسيالىق پروسەسستەر كەزىندە بولۋى مۇمكىن. ۆاليۋتالىق تاۋەكەل نەگىزىندە بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ىشىندەگى نەسيەلىك نەمەسە باسقا دا كەلىسىمنىڭ اقشالاي مىندەتتەمەسىنىڭ ناقتى قۇنىنىڭ وزگەرىسى جاتىر. سونىۆمەن قاتار، ۆاليۋتالىق تاۋەكەلگە كەلىسىم-شارتتىڭ كەز-كەلگەن جاعى بارۋى مۇمكىن (نەسيەلىك، ساۋدىلىق جانە ت.ب.): كرەديتور ءوزىنىڭ شەتەلدىك كونتراگەنتىنە بانكتىك نەسيە بەرە وتىرىپ، قارىزگەرگە ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرگەن قۇنىنىڭ ەكۆيۆالەنتىن قايتارىپ الا الماۋ تاۋەكەلىنە بارادى. ال قارىفزگەر نەسيەنى العان كەزدەگى بولعان كۋرس بويىنشا نەسيەلىك كەلىسىم-شارتتا ۆاليۋتا كۋرسىن بەلگىلەگەنمەن سالىستىرعاندا، تولەيتىن كەزدەگىا ۆاليۋتا قۇنىنىڭ كوتەرىلىپ كەتۋىنەن قۇنىن جوعالتاتىن ۆاليۋتالىق تاۋەكەلگە بارادى.

ۆاليۋتالىق تاۋەكەل، اسىرەسە ءار ءتۇرلى ۆاليۋتالىق رىنوكتاردا سول ءبىر ۆاليۋتانىڭ كۋرستارى سايكەس كەلمەۋىنە بايلانىستى سول ايىرىمداردان پايدا تاباتىن (سپەكۋلياتيۆتاك تابىس) نەمەسە ۆاليۋتا كۋرسىن ءار ءتۇرلى ۋاقىت كەزەڭدەرىندە ايىرىمىنان تۇسەتىن پايدا، مىسالى، وربيتراجدىق وپەراسيالار جۇرگىزىتىن بانكتەردە، ياعني سونداي قارجىلىق-نەسيەلىك ينستيتۋتتاردا وتە جوعارى. ۆاليۋتالىق تاۋەكەل قارىزدى قايتارۋ كەزەڭى جانە نەسيەلىك كونتراكت سوماسى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ءسوعۇرلىم جوعارى بولادى.

بانكتەردىڭ ۆاليۋتالىق تاۋەكەلى اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا كەزىندە بولادى.

اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسيا دەگەنىمىز – ول بانكتىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى اكيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ سايكەس كەلمەى. ول تابىس تا، شىعىن دا اكەلەدا. تابىس پەن شىعىن بانكتىڭ اشىق ۆاليۋتالىق پوزيسياسىن قانداي ەكەندىگىنە، ياعني ۇزاق نەمەسە قىسقا ما جانە دە ق ر ۇب-ڭ كۋرسىنىڭ رەسمي وزگەرۋ بەلگىسى قانداي، سوعان دابايلانىستى بولادى.

ۇزاق پوزيسيا ۆاليۋتاداعى اكتيۆتەردىڭ، پاسسيۆتەردىڭ اسىپ كەتۋىن بىلدىرەدى جانە دە “+” بەلگىسىمەن بەلگىلەنەدى. قىسقا پوزيسيا ۆاليۋتاداعى پاسسيۆتەردىڭ اكتيۆتەردەن ارتىپ كەتۋىن بىلدىرەدى جانە دە “-“ بەلگىسىمەن بەلگىلەنەدى.

ەگەر دە بانكتىڭ كليەنتتەر الدىنداعى مىندەتتەمەسى (ۆاليۋتالىق قورلارعا قاتىستى) بانكتىڭ ۆاليۋتالىق كوررەسپوندەنتتىك شوتىنا قاراعاندا وتە كوپ مولشەردە جوعارىلاپ كەتسە، ول ۆاليۋتالىق مىندەتتەمەلەر بويىنشا تۇراقتىلىق جاعدايىنىڭ تومەن ەكەندىگىن ءبىلدىرىدى (ياعني “قىسقا ۆاليۋتالىق پوزيا”). دوللار/تەڭگە ايىرباس كۋرسىنىڭ ءوسۋى كەزىندەگى قىسقا ۆاليۋتالىق پوزيسيا بانك ءۇشىن ءتيىمدى ەمەس، ويتكەنى كليەنتكە قاتىستى ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن ارى-قاري ورىنداۋ ءۇشىن بانككە تەڭگەنىڭ قورىن كوپ مولشەردە جۇمساۋ قاجەت بولادى. مۇنداي جايت ءتيىمدى بولادى، ەگەر دە ءبولىپ الىنعان تەڭگە قورى وسپەي، ايىرباس كۋرسىنىڭ قوسىمشا شىعىندارىن جابا العانداي ەتىپ پايدالانىلعان بولسا. وسىنداي دارەجەدەگى ۇزاق پوزيسيادا كۋرستىڭ تومەندەۋى كەزىندە ءتيىمدى ەمەس.

نەسيە بەرۋدەگى ۆاليۋتا تومەن ۆاليۋتاسىمەن سايكەس كەلمەسە دە ۆاليۋتالىق تاۋەكەل بولادى. ءبىر بانكتىڭ بىرنەشە فيليالدارى بىرىگىپ تولەم جۇرگىزگەن كەزدە دە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەر بولۋى مۇمكىن. ءورىپ، وتىرعانىمىزداي، ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردىڭ بولۋى قارجىلىق-كرەديتتىك مەكەمەگە وتە ماڭىزدى زيان اكەلەدى. سوندىقتان قارجىلىق-*كرەديتتىك مەكەمەگە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەردى بولجاۋ ءۇشىن نەمەسە ولاردىڭ سالدارىن نەعۇرلىم بولدىرماۋ ءۇشى ماقساتتى ىس-ارەكەتتەرداى ءوز ۋاقىتىندا ويلاستىرىپ جۇرگىزۋ قاجەت.

بۇگىنگى كۇندە ۆاليۋتالىق تاۋەكەل – بۇل ءبارى ءاردايىم قاداعالاپ وتىرۋعا تىرىساتىن جانە دە ۆاليۋتالىق كۋرس مڭىزدى قارجىلىق ينديكاتور بولىپ تابىلاتىن نەگىزگى قارجىلىق تاۋەكەلدەردىڭ ءبىرى./6/

مەملەكەت ەكونوميكا ءۇشىن نەگىزگى فاكتور رەتىندە ۆاليۋتالىق كۋرستىڭ اسەر ەتۋىنىڭ 2 جولىن قولدنۋى مۇمكىن:

1. بەلگىلەنگەن ۆاليۋتالىق كۋرستى حابارلاۋ – كۋرستى قانداي دا ءبىر «تۇراقتى» ۆاليۋتاعا بەكىتۋ جانە دە وسىعان بايلانىستى ۇلتتىق ءوندىرىس پەن ەلدىڭ ەكسپورتتىق-يمپورتتىق بالانسىنا ءبىر باعىتتا اسەر ەتۋ. بۇل كوزقاراستا ارتىقشىلىق كوپ، ءبىراق كوبى ولاي ويلامايدى. وسى دولميەن كوپتەگەن گۇلدەنۋشى مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى ءجۇرىپ وتكەن؛
2. ينفلياسيا جانە دە باسقا فاكتورلارعا بايدانىستى كۋرستىڭ ءاردايىم وزگەرىپ وتىرۋى. بۇل كوزقاراستا وڭ جاعىمەن قاتار، تەرىس جاعى دا از ەمەس. بۇعان مىسال بولا الاتىن رەسەي.

مىسالى ليتۆا ءبىرىنشى جولدى تاڭداپ الدى.(ليتۆانىڭ اقشا بىرلىگى – ليت. ول اقشا اقش دوللارىنا قاتاڭ بايلانىستىرىلعان)، ال قر-سى ەكىنشى جولمەن كەتتى.

 بۇگىندە ۆاليۋتالىق كۋرس – بۇل ەلدەگى ەكسپورت پەن يمپورت اراسىنداعى بالانستىڭ سالدوسىن باعالاۋ عانا ەمەس، ول مەملەكەتتىڭ وتە عالامدىق ساياساتى. ەلدەردىڭ التىن-ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرى ەلدەردىڭ مىندەتتەمەلەرى مەن بىرگە مىندەتتى تۇردە حالىقارالاق بىرلەستىكتەرى مەن كەلىسىمدەر كونتەكستىندە قاراستىرۋ كەرەك.

قارجى نارىقتارىندا مەملەكەت ءوز مۇددەسىن قورعاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرۋ وتە ماڭىزدى، ايتپەسە ول وتە تەز جانە وزىنە دە بىلىنبەستەن ءوزىنىڭ بارلىق قارجى رەسۋرستارىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن (مىسالى، وڭتۇستىك كورەيا). الەمدىك قارجى نارىقتارىندا ءاردايىم قارجىلىق كۇرەس ءجۇرىپ جاتادى، وندا ءبىرقاتار جاقتاردىڭ مۇددەلەرى ۇيلەسۋى نەمەسە الشاقتاۋى مۇمكىن. سوندۆقتان وسى نارىقتارعا قاتىسۋ ءۇشىن (قر-سى شەتەلدىك قارجى نارىقتارىندا ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن سالادى) بىرنەشە جاعدايلاردى ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى ولاردى ساقتاماسا، قاتىسقان كەزەد ايتارلىقتاي زيان كەلۋى مۇمكىن.

سونداي-اق، ايتا كەتەتىن جايت، وزگەرىستەر بولىپ جاتقان ەلدەردىڭ وزدەرى عانا ۆاليۋتاەىڭ ايىتقۋىنداعى قيىفن بولجاناتىن تاۋەكەلدەرگە بارمايدى، سونىمەن قوسا وسى داعدارىستاعى ەلدەرمەن كورشىلەس ەلدەردە دە نەمەسە شامالى ەكونوميكالىق بولماشى ساياسي بايلانىستىرا بار ەلدەر دە وسى تاۋەكەلدەرگە بارادى.

فورس-ماجورلى جاعدايلاردىڭ تاۋەكەل دەگەنىمىز – بۇل بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا بولاتىن اياق-استى بولاتىن جانە الدىن-الۋ مۇمكىن ەمەس جايتتاردىڭ بولۋىنىڭ ىقتيمالدىعى (ستيحيالىق تولقۋلار: سۋ تاسقىنى، جەر سىلكىنىسى، قوعامدىق قۇبىلىستار، توڭكەرىس، اسكەري قاتىسۋلار، ەرەۋىلدەر جانە ت.ب.)، ولار ءوز كەزەگىندە نەسيەلىك كەلىسىم-شارت جاعدايلارىنىڭ ورىندالۋىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى. فورس-ماجورلىق مىندەتەمەلەردىڭ ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ پايدا بولۋى كەلىسىم-شارتتى بەكىتۋشى جاقتاردىڭ ەركىنەن تىس بولۋىنا.

فورس-ماجورلى جاعدايلار بولعان كەزدە كەلىسىم-شارتتى بەكىتۋشى جاقتار جاۋاپكەرشىلىكپەن بوسايدى، ول جونىندە بۇۇ كونۆەنسياسىنىڭ تاۋارلاردى ساتىپ الۋ-ساتۋدىڭ حالىقارالىق كەلىسىم-شارتى تۋرالى 79-شى بابىندا، سونداي-اق ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ ازاماتتىق كودەكترەىندە تىكەلەي كورسەتىلگەن.

ادەتتە فورس-ماجورلى مىندەتتەمەلەردىڭ تاۋەكەلى بانك مۇلىكتەرىن ساقتاندىرۋ كومپانيالارىندا ساقتاندىرۋ ادىستەرىمەن شەكتەلەدڭ.

بانكتەر جۇرگىزەتىن كەلىسىمدەردىڭ اراسىندا نەسيەلىك وپەراسيالاردىڭ تاۋەكەلدەرى وتە ۇلكەن بولادى، ويتكەنى كرەديت بەرۋ تابىس الۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى كوزى بولىپ تابىلادى. نەسيەلىك تاۋەكەلدى مينيميزاسيالاۋ نەسيەلىك مەكەمەلەر قىزمەتىن باسقارۋداعى باستى مىندەت بولىپ تابىلادى.

رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق بانكىنىڭ تەگىن نەمەسە جەڭىلدىك نەسيە ەسەبىنەن اينالىس سفەراسىن نەسيەلەۋگە، تەرىس پايىزدىق مولشەرلەمە كەزىندە دە ينفلياسيا دەڭگەيىنەن تابىستىلىعى جوعارى بولعان. رەسەي جانە قازاقستاننىڭ ۆاليۋتالىق رفنوكتارىندا سپەكۋلياتيۆتىك قاردىلىق وپەراسيالاردىق دامۋىنا نەگىزدەلگەن وسى كەزەڭدەگى بانكتىك جۇيەنىڭ نەسيەلىك ساياساتىنىڭ ستراتەگياسى وعان تەك قۇر سوزدەگى پايدا نورمالارىن قامتاماسىز ەتكەن./13/

 

1.5 وتىمدىلىك تاۋەكەل جانە ونى باسقارۋ ادىستەرى

 

وتىمدىلىك – بانكتىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، ونىڭ قىزمەتىنىڭ جالپى سيپاتتامالاردىڭ ءبىرى.

بانك وتىمدىلىگى – بۇل سالىمشىلار مەن قارىز بەرۋشىلەر الدىندا بانكتىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرىن ۋاقىتىندا جانە شىعىنسىز ورىنداۋ قابىلەتتىگى.

ەگەر كوممەرسيالىق بانكتىڭ بورىشتىق جانە قارجىلىق مىندەتتەمەلەردى ۋاقتىسىندا ورىنداۋ ءۇشىن قولما-قول اقشالاي قاراجاتتار مەن باسقا دا ءوتىمدى اكتيۆتەرى بولىپ، سونىمەن قاتار باسقا كوزدەردەن قاراجاتتاردى تەز ارادا جۇمىلدىرۋ مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى بولسا، وندا بۇل ءوتىمدى بانك بولىپ تابىلادى.

بانك وتىمدىلىگى اتالعان بارلىق مىندەتتەمەلەردى، سونىمەن بىرگە بولاشاقتا پايدا بولۋى مۇمكىن مىندەتتەمەلەردى ۋاقىتىندا ورىنداۋىن سيپاتتايدى. مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ ءۇشىن كاسساداعى جانە كوررەسپوندەنتتىك شوتتارداعى (ورتالىق بانكتە جانە باسقا كوممەرسيالىق بانكتەردە) قالدىقتارىمەن سيپاتتالاتىن بانكتىك اقشالاردىڭ بارلىعى؛ قولما-قول اقشاعا تەز اينالاتىن اكتيۆتەر؛ بانكارالىق نارىقتان نەمەسە ورتالىق بانكتەن الىناتىن بانكارالىق نەسيەلەر سياقتى قاراجات كوزدەرى پايدالانادى.

بانك وتىمدىلىگى مىناداي قىزمەتتەردى اتقارادى:

• دەپوزيتتەردى الۋ مەن نەسيەلەرگە بايلانىستى سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ؛
• تيىمدىلىك تاۋەكەلىن ازايتۋ جانە بانكتىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ؛
• اكتيۆتەردى زيانسىز ساتۋ؛
• تارتىلعان قاراجاتتارى بويىنشا تولەي الماۋ تاۋەكەلى ءۇشىن سىياقى مولشەرىن شەكتەۋ.

بانك وتىمدىلىگىنىڭ ەكى فورماسى، ياعني مىندەتتەمەلەردى ءوز ۋاقىتىندا جانە شىعىنسىز ورىنداۋى كوپتەگەن ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ ىقپالىمەن انىقتالادى.

ىشكى فاكتورلار قاتارىنا مىنالار جاتادى (8-سۋرەت):

• بانك كاپيتالىنىڭ بازاسى؛
• بانك اكتيۆتەرىنىڭ ساپاسى؛
• دەپوزيتتەردىڭ ساپاسى؛
• سىرتقى قاراجات كوزدەرىنە ورتاشا تاۋەلدىگى؛
• مەرزىمى بويىنشا اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەردىڭ ءوزارا سايكەستىگى؛
• ساۋاتتى مەنەدجمەنت؛
• بانكتىڭ جوعارى دارەجەلى بەدەلى.

وتىمدىلىك تەورياسى مەن وتىمدىلىكتى انىقتاۋ ادىستەرىنىڭ بۇكىلالەمدىك تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ ق ر بانك جۇيەسىنىڭ دامۋىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا سايكەس كەلەتىن بانك وتىمدىلىگىنىڭ كورسەتكىشتەرى:

• كاپيتال جەتكىلىكتىك كوەف-تى = مەنشىكتى كاپيتال / تاۋەكەل ەسكەرىلە وتىرىپ ەسەپتەلگەن اكتيۆتەردىڭ جالپى سوماسى >0.08
• اعىمداعى وتىمدىلىك كوەف-تى = اعىمداعى وتىمدىلىك اكتيۆ / اعىمداعى مىندەتتەمە >0.2
• لەزدىك وتىمدىلىك كوەف-تى = جوعارى ءوتىمدى اكتيۆ / تالاپ ەتۋگە دەيىنگى مىندەتتەمە
• ۇزاق مەرزىمدى وتىمدىلىك كوەف-تى = ۇزاق مەرزىمدى سسادۋلار / مەنشىكتى كاپيتال + 1 جىلدان جوعارى مەرزىمدەگى دەپوزيت بويىنشا مىندەتتەمە
• جالپى وتىمدىلىك كوەف-تى = ءوتىمدى اكتيۆ + قورعالعان كاپيتال / مىندەتتەمەنىڭ جالپى سوماسى
• بازەل كەلىسىمى بويىنشا وتىمدىلىك كوەف-تى = اقشا قاراجاتتارى + بانكارالىق نەسيە+ءوتىمدى باعالى قاعازدار / اكتيۆتەردىڭ جالپى سوماسى
• اكتيۆتەردىڭ قولما-قول اقشاعا تەز اۋىسۋ قابىلەتى = ءوتىمدى اكتيۆ / جالپى اكتيۆ
• سىرتقى كوزدەرگە قول جەتەرلىك كوەف-تى = بانكارالىق نەسيە / مىندەتتەمە
• دەپوزيتتەردىڭ تۇراقتىلىق دەڭگەيى = تۇراقتى دەپوزيت / دەپوزيتتەردىڭ جالپى سوماسى.

بانك كاپيتالىنىڭ بازاسى – بۇل سالىمشىلار قاراجاتتارى مەن دەپوزيتتەرىنە كەپىل بەرەتىن جانە ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعايتىن مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتى مولشەرىن سيپاتتايدى. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ كوزىنە: جارعىلىق كاپيتال جانە ءار ءتۇرلى ماقساتتار ءۇشىن باعىتتالعان بانكتىڭ باسقا دا قورلارى جاتادى. بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، ونىڭ وتىمدىلىگى سوعۇرلىم جوعارى بولادى.

رەزەرۆتىك قور – بانك قىزمەتىندە پايدا بولۋى يۇمكىن زياننىڭ ورنىن جابۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قاراجات قورى.

قوسىمشا كاپيتال – نەگىزگى قوردىڭ توزۋىنا بايلانىستى اۋدارىلعان اۋدارىمدار ەسەبىنەن جانە بەلگىلى ءبىر ماقساتقا باعىتتالعان پايدانى ءبولۋ ناتيجەسىندە قۇرىلعان قاراجاتتار.

ارنايى قورلار – نەگىزگى قورلاردى قايتا باعالاۋ نەگىزىندە ۆاليۋتالىق قاراجاتتاردى قايتا باعالاۋ قورى، ياعني ۇلتتىق ۆاليۋتا مەن شەتەل ۆاليۋتا اراسىنداعى ايىرما ناتيجەسىندە قۇرىلادى.

بولىنبەگەن پايدا – اكسيالار بويىنشا ديۆيدەنتتى تولەگەننەن كەيىن جانە رەزەرۆتىك قورعا اۋدارعاننان قالعان پايدانىڭ 1 بولىگى.

بانك اكتيۆتەرىنىڭ ساپالالىعى كەلەسى 4 كريتەرييلەرى انىقتالادى:

• وتىمدىلىك
• تاۋەكەلدىلىك
• تابىستىلىق
• ديۆەرسيفيكاسيا

بانك اكتيۆتەرىنىڭ ساپالىلىعى مىناداي ءتورت كريتەرييلەرمەن انىقتالادى: وتىمدىلىك، تاۋەكەلدىك، تابىستىلىق پەن ديۆەرسيفيكاسيا.

اكتيۆتەردىڭ وتىمدىلىگى – بۇل قارىز الۋشىنىڭ مىندەتتەمەلەردى وتەۋ نەمەسە وسى اكتيۆتەردى ساتۋ ارقىلى ولاردىڭ قولما-قول اقشالارعا اينالۋ قابىلەتى.

اكتيۆتەردىڭ وتىمدىلىك دارەجەسى ولاردىڭ اينالىمىنا بايلانىستى. اقشالاي فورماداعى بانكتىڭ اكتيۆتەرى تولەم قىزمەتىن ورىنداۋعا باعىتتالعان.

اكتيۆتەر تاۋەكەلى كريتەرييى، ولاردىڭ اقشالاي فورماعا اينالدىرۋ كەزىندە شىعىندارعا ۇشىراۋ مۇمكىندىگىن سيپاتتايدى. اكتيۆتەردىڭ تاۋەكەل دارەجەسى، ولاردىڭ ءار ءتۇرى ءۇشىن ەرەكشە كوپتەگەن فاكتورلارمەن انىقتالادى. مىسالى، نەسيەلىك تاۋەكەل قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق جاعدايىنا، قارىز كولەمىنە، بەرۋ مەن وتەۋ تارتىبىنە، ت.ب. فاكتورلارعا بايلانىستى.

بانك اكتيۆتەردىڭ تاۋەكەلى نەعۇرلىم جوعارى بولعان سايىن، بانكتىڭ وتىمدىلىگى سوعۇرلىم تومەن بولادى.

اكتيۆتەردىڭ تابىستىلىعىنىڭ كريتەرييى رەتىندە: اكتيۆتەردىڭ جۇمىس جاساۋ قابىلەتى، تيىمدىلىگى، ياعني تابىستى اكەلۋ قابىلەتى، سونىمەن قاتار بانكتىڭ دامۋى ءۇشىن قاراجات كوزىن تابۋ جانە بانكتىڭ كاپيتال بازاسىن نىعايتۋ قابىلەتى. تابىستىلىق دارەجەسى بويىنشا اكتيۆتەر: تابىس اكەلەتىن جانە  تابىس اكەلمەيتىن بولىپ ەكىگە بولىنەدى.

اكتيۆتەردىڭ ديۆەرسيفيكاسياسى كريتەرييى بانكتىڭ رەسۋرستارىن ءار ءتۇرلى ورنالاستىرۋ ايالارى بويىنشا ءبولۋ دارەجەسىن سيپاتتايدى. اكتيۆتەردى ديۆەرسيفيكاسيالاۋ كورسەتكىشتەرى مىناداي: رەسۋرستاردى ورنالاستىرۋ باعىتتارى بويىنشا بانك اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى، وبەكتىلەر مەن سۋبەكتىلەرى بويىنشا نەسيەلىك جۇمسالىمداردىڭ قۇرىلىمى؛ باعالى قاعازدار پورتفەلىنىڭ قۇرىلىمى، ۆاليۋتالار قۇرىلىمى؛ بانكپەن كوررەسپوندەنتتىك جانە نەسيەلىك قاتىناستاردا بولاتىن باسقا بانكتەردىڭ قۇرىلىمدىق قۇرامى. اكتيۆتەر نەعۇرلىم كوپ ديۆەرسيفيكاسيالانسا، سوعۇرلىم بانكتىڭ وتىمدىلىگى جوعارى بولادى.

بانك وتىمدىلىگىن انىقتايتىن فاكتور – بانكتىڭ دەپوزيتتىك بازاسىنىڭ ساپالىلىعى. دەپوزيتتىك بازانى مەرزىمدى دەپوزيتتىك جانە جيناق سالىمدارى، ەسەپ ايىرىسۋ جانە اعىمداعى شوتتارداعى قاراجاتتارى رەتىندە بانكتە جيناقتالعان زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ قاراجاتتارى قۇرايدى. دەپوزيتتەردىڭ ساپالىلىعىنىڭ باستى كريتەرييى ولاردىڭ تۇراقتىلىعىن سيپاتتايدى.  دەپوزيتتەردىڭ تۇراقتى بولىگى نەعۇرلىم كوپ بولسا، بانكتىڭ وتىمدىلىگى سوعۇرلىم جوعارى بولادى. دەپوزيتتەردىڭ تۇراقتى بولىگىنىڭ كوبەيۋى بانكتىڭ ءوتىمدى اكتيۆتەرگە مۇقتاجدىعىن ازايتادى. تالاپ ەتىلگەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەر جوعارى تۇراقتىلىققا يە، ويتكەنى بۇل دەپوزيتتەردىڭ ءتۇرى سىياقى مولشەرلەمەسىنە بايلانىسسىز. بانكتە وسى دەپوزيت ءتۇرىنىڭ كوپ بولۋى بانكتىڭ قىزمەت ەتۋدىڭ ساپالىلىعى مەن جىلدامدىعى، بانكتىڭ كليەنتكە جاقىن ورنالاسۋى سياقتى فاكتورلارعا بايلانىستى. ال، مەرزىمدى جانە جيناق دەپوزيتتەرىندەگى قالدىقتارى تۇراقتىلىقتىڭ تومەن دارەجەسىنە يە، سەبەبى وعان بانكتىڭ سىياقى مولشەرلەمەسى ىقپال ەتەدى./10/

بانك وتىمدىلىگىنىڭ جاعدايى ءبىرقاتار سىرتقى فاكتورلارعا، ياعني بانك قىزمەتىنەن تىس فاكتورلارعا بايلانىستى.(7-سۋرەت) ولارعا مىنالار جاتادى:

• ەلدەگى جالپى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعداي؛
• باعالى قاعازدار نارىعىنىڭ دامۋى؛
• بانكارالىق نەسيە نارىعىنىڭ دامۋى؛
• قايتا قارجىلىندارۋ جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋ؛
• ورتالىق بانكىنىڭ قاداعالاۋ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى.

 

7-سۋرەت. بانك وتىمدىلىگىنە اسەر ەتەتىن ماكروەكونوميكالىق فاكتورلار:

 

	ەلدەگى ەكونوميكالىق ساياسي جاعداي							مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەن باقىلاۋدىڭ تيىمدىلىگى
	مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ مۇمكىندىگى							قارجى نارىعى سەگمەنتىنىڭ تيىمدىلىگى مەن دامۋى

 

 

 

 

 

 

 

 

8-سۋرەت. بانك وتىمدىلىگىنە اسەر ەتەتىن ميكروەكونوميكالىق فاكتورلار:

	بانك قىزمەتىن باسقارۋدىڭ ساپاسى		مەنشىك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگى

 

 

كوممەرسيالىق بانك وتىمدىلىگى

اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەردىڭ سومماسى مەن مەرزىمى بويىنشا باللانستاندىرىلۋى

قارىز الۋدىڭ سىرتقى كوزىنە تاۋەلدىلىك دەڭگەيى

اكتيۆتەر قۇرىلىمى مەن ديۆەرسيفيكاسيا

رەسۋرستىق بازانىڭ تۇراقتىلىعى مەن ساپاسى

بانك اكتيۆتەرىنىڭ تابىستىلىعى

بانك اكتيۆتەرىنىڭ تاۋەكەلدىلىگى

كەز-كەلگەن بانكتى باسقارۋ پروسەسسىندەگى ەڭ ماڭىزدى مىندەت - وتىمدىلىكتىڭ ادەكۆاتتىق دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.

بانكتىڭ وتىمدىلىگى ونىڭ مەرزىمى مەن ساپاسى بويىنشا اكتيۆ پەن ءپاسسيۆتىڭ تەڭگەرىلىمىمەن انىقتالاتىن ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن ءوز ۋاقىتىندا ورىنداي الۋ قابىلەتتىگىمەن تۇسىندىرىلەدى.

وتىمدىلىك تاۋەكەلى بانك ءوز مىندەتتەمەلەرىن كەشىكتىرمەۋى كەزىندە ورىنداي الماعان جاعدايدا جانە ءوز اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمىندا كۇردەلى تۇزەتۋلەر بولماعان جاعدايدا كورىنەدى.

وتىمدىلىكتى باسقارۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ مەرزىمى جەتكەن كەدە ولاردى ۋاقىتىلى وتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ، بانكتەگى، ەكونوميكاداعى جاعىمسىز جاعداي سالدارىنان ورىن العان كليەنتتىڭ اقشا قاراجاتىنىڭ كەتۋىن بولدىرماۋ.

وتىمدىلىكتى باسقارۋدىڭ مىندەتتەرى - وتىمدىلىكتىڭ شاماسىن ولشەۋ مەن ونى باسقارۋ قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ جانە تومەندە كورسەتىلەتىن جاعدايلار بويىنشا كەلەسى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋعا بايلانىستى:

• بالانستاندىرىلماعان وتىمدىلىك تاۋەكەلىن شەكتەۋ
• قارجى نارىعىنىڭ ءارتۇرلى قۇرالدار بويىنشا اشىق پوزيسيانى ۇستانۋ ارقىلى ىس-ارەكەت ناتيجەسىن وڭتايلاندىرۋ
• ەنشىلەس بانكتەردى نەسيەلىك رەسۋرستارمەن قاماماسىز ەتۋ ءۇشىن تاپسىرىستى ورىنداۋ
• رەسۋرستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ
• تاۋەكەل كوزدەرىن انىقتاۋ

قر-سى پرۋدەنسيالدى نورماتيۆ بويىنشا وتىمدىلىك كەلەسىدەي كوەففيسيەنتتەرمەن انىقتالادى:

• ك41>1
• ك42>0.9
• ك43>0.8

ك41 – 7 كۇنگە دەيىن قوسا العاندا وتەلگەنگە دەيىن قالعان مەرزىممن مەرزىمدى مىندەتتەمەلەردى ورتاشا ايلىق مولشەرىنە جوعارى ءوتىمدى اكتيۆتەردىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرىنىڭ قاتىناسىن بىلدىرەدى.

ك42 – 1 ايعا دەيىن قوسا العاندا وتەلگەنگە دەيىن قالعان مەرزىممن مەرزىمدى مىندەتتەمەلەردى ورتاشا ايلىق مولشەرىنە جوعارى ءوتىمدى اكتيۆتەردىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرىنىڭ قاتىناسىن بىلدىرەدى.

ك43 – 3 ايعا دەيىن قوسا العاندا وتەلگەنگە دەيىن قالعان مەرزىممن مەرزىمدى مىندەتتەمەلەردى ورتاشا ايلىق مولشەرىنە جوعارى ءوتىمدى اكتيۆتەردىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرىنىڭ قاتىناسىن بىلدىرەدى.

بانك وتىمدىلىگىن تالداۋدىڭ كەزەڭدەرى:

1.بانكتىڭ قارجىلىق جاعدايىن وتىمدىلىگى تۇرعىسىنان باعالاۋ

2. وتىمدىلىككە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردى تالداۋ
3. 3.1 پاسسيۆتەردى قۇرىلىمدىق تالداۋ

   3.2 اكتيۆتەردى قۇرىلىمدىق تالداۋ

4. وتىمدىلىك كوەففيسيەنتىن ەسەپتەۋ مەن تالداۋ
5. وتىمدىلىكتى ارى قاراي باسقارۋدى ۇسىنىستار دايىنداۋ

          نەسيەلەندىرۋ – نارىقتىق ەكونوميكاداعى بانك قىزمەتىنىڭ ماڭىزدى جانە ەڭ ءتيىمدى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

بانكتەر قارجى سالاسىنىڭ دەلدالدارى رەتىندە شارۋاگەرلىك سۋبەكتىلەردىڭ، تۇرعىندار قورىنىڭ، باسقا ەركىن اينالىستاعى قاراجات ەسەبىنەن كاپيتال جينايدى جانە ولاردى الىمشىلارعا ۋاقىتشا زاەمعا بەردى، اقشالايەسەپ ايىرۋ جانە دە باسقا كوپتەگەن قىزمەت تۇرلەرىن كورسەتەدى. ءتۇرلى قارجى كوزدەرىنىڭ كاپيتالىن توعىستىرا وتىرىپ، بانكتەر قولما-قول ەمەس قارجى قورلارىن قۇرادى، ءسويتىپ ولاردى ارەكەت ەتۋشى كاپيتال قورىنا اينالدىرادى، ءوز بەتىنشە نەسيە ساياساتىن جۇرگىزە وتىرىپ، ءار ءتۇرلى شارتتار بويىنشا نەسيەلىك تالاپتاردى قاناعاتتاندىرادى.

سوعان بايلانىستى بانك سەكتورلارى – ەكونوميكا سالاسندا قارجى داعدارىسىنا تەز ۇشىرايتىن ءالسىز سەكتورعا جاتادى. بانكتەردىڭ تولەمگە قابىلەتسىز تۇتىنۋشىلارعا نەسيە بەرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە، تۇتىنۋشىلاردىڭ بانك قاراجاتىن قايتارماۋ ءقاۋپى تۋىندايدى، بۇل – تەك بانكتەر ءۇشىن عانا ەمەس، بانك سالىمشىلارى مەن اكسيونەرلەرى ءۇشىن، سونداي-اق بانك جۇيەسى ءۇشىن دە ءقاۋىپتى جاعداي.

نەسيەلىك قاۋىپ-نەسيە الۋشىنىڭ بانككە نەگىزگى قارىزى مەن نەسيە شارتىندا كورسەتىلگەن پايىزدىق ءوسىماقىنى ۋاقىتىلى تولەمەۋىنىڭ سالدارىنان تۋىندايتىن ءقاۋىپ. سوعان سايكەس نەسيە ءقاۋپىنىڭ بولۋى نەمەسە ونىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى تەك نەسيە الۋشى وتىمدىلىگىنىڭ جوقتىعىنىڭ اسەرىنەن دە تۋىنداۋى مۇمكىن.

بانكتەردەگى جەكەلەگەن اكتيۆتەردىڭ كولەمى جەكەلەگەن مىندەتتەردىڭ مولشەرىنەن اسىپ كەتەدى؛ تۇتىنۋشىلاردىڭ قارجىلاي تالاپتارىنىڭ وتىمدىلىك اكتيۆتەردىڭ وتىمدىلىگىنەن دە جوعارى بولادى، ال بانك اكتيۆتەرىنە بايلانىستى قاۋىپتەر ونىڭ مىندەتتەرىنە بايلانىستى قاۋىپتەن دە جوعارى بولىپ جاتادى.

اكتيۆتەرگە بايلانىستى قاۋىپتىلىك ولاردى تەز جۇزەگە اسىرىپ، قولما-قول اقشاعا اينالدىرۋعا سەنىمدىلىكتىڭ جوقتىعىمەن دا بايلانىستى تۋىندايدى، ياعني اكتيۆتەرگە بايلانىستى ءقاۋىپ كوبەيگەن سايىن، ولاردىڭ وتەمپازدىعى تومەندەيدى. وسىنداي وتەمپازدىق پەن پايدالى تابىس اراسىنداعى تارتىس –انكتەردىڭ ءوز قاراجاتتارىن ورنالاستىرۋداعى وزەكتى ماسەلەلەرداىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بانك باسشىلارى، ءبىر جاعىنان، ءوز قاراجاتتارىن قۇندى قاعازدار مەن ينۆەستيسيالارعا اينالدىرۋ ارقىلى جوعارى تابىس تابۋدى كوزدەيتىن اكسيونەرلەرگە قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەردى تالدايدى، ەكىنشى جاعىنان، بۇل ارەكەتتەردىڭ ءبارى بانكتىڭ وتىمدىلىك جاعدايىن ناشارلاتاتىن دا جاقسى تۇسىنەدى.

كوپ جاعجايدا نەسيەلىك ءقاۋىپ جۇيەلى تۇردەگى قاۋىپكە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن، ياعني  ءبىر قاتىسۋشىنىڭ نەسيەلىك مىندەتتەرىن وتەمەگەندىگىنىڭ كەسىرىنەن، قارجى نارىعىندا تولەنبەگەن قارىزدار تىزبەگىنىڭ پايدا بولۋى ىقتيمال.

سوندىقتان دا كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ نەسيەلىك ساياساتىن رەتتەۋ اياسىندا نەسيەلىك ءقاۋىپتى باسقارۋ ماسەلەسى – مەملەكەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.

نەسيە بەرۋشى ۇيىمداردىڭ سسۋدالاردىڭ شىعىنىنا بايلانىستى، ۆاليۋتالىق، پايىزدىق، جانە دە باسقا قاراجاتقا، سونداي-اق قۇندى قاعازداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا بايلانىستى ءقاۋىپتى جاعدايلارعا قاجەتتى قور قۇرۋ – نەسيەلىك ءقاۋىپتى تومەندەتۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى. ارەكەت ەتۋشى زاڭنامادا نەسيەلەندىرۋ ۇيىمدارىنىڭ بانك قاراجاتىنىڭ سەنىمدىلىگىن، تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا مۇنداي قوردى مىندەتتى تۇردە قۇرۋ قاجەتتىلىگى قاراستىرىلعان.

“ق ر بانك جانە بانك قىزمەتى تۋرالى” زاڭىندا نەسيەلىك ءقاۋىپتى جابۋ ءۇشىن بانك ۇيىمدارىنىڭ مىندەتتى تۇردە رەزەرۆ قۇرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار، اتالمىش قورلاردى قۇرۋ جانە پايدالانۋ رەتىن ۇلتتىق بانك تاعايىندايدى جانە بانكتەر قۇراتىن قاراجات قورىنىڭ مينيمالدى كولەمىن انىقتايتىن دا ۇلتتىق بانك بولىپ تابىلادى. نەسيەلىك ۇيىمدارعا اكتيۆتەردى توپتاستىرۋ، كۇدىكتى جانە سەنىمسىز نەسيەلەردى انىقتاۋ شارالارى جۇكتەلگەن./1/

سسۋدا بويىنشا بولجالدى شىعىنداردى جابۋعا قاجەتتى رەزەرۆ قۇرۋ، بىرىنشىدەن، كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ سسۋدالارىنىڭ ناقتىلى باعاسىن قارجى ەسەبىندە كورسەتۋگە، ەكىنشىدەن، بولاشاقتا تۇسكەن كىرىستىڭ قانداي دا ءبىر بولىگىن سسۋدا بويىنشا شىققان شىعىندى جابۋعا جۇمساۋدىڭ الدىن الۋعا ىقپال ەتەدى.

سسۋدالىق قارىزدار قامتاماسىز ەتىلۋىنە جانە ۋاقتىلى تولەنبەگەن كۇندەرىنە بايلانىستى ءتورت توپقا بولىنەدى: ستاندارتتى، سۋبستاندارتتى، كۇدىكتى جانە سەنىمسىز.

قامتاماسىز ەتىلگەن ناقتىلى سسۋدالارعا وتىمدىلىك اكتيۆتەر كەپىلدىككە الىناتىن سسۋدالار جاتادى، ونداعى اكتيۆتەردىڭ باعاسى بەرىلەتىن قارىزدىڭ قۇنىنا تەڭ نەمەسە ودان جوعارى بولۋى ءتيىس، سونداي-اق ساقتاندىرىلعان سسۋدالار مەن كەپىلدىكتەر ارقىلى بەرىلگەن سسۋدالار جاتادى. سونىمەن قاتار، سسۋدا ءبولۋ بارىسىندا بەرىلەتىن كەپىلدىكتەرگە – باسقا بانكتەر بەرەتىن كەپىلدەمەلەر، قازاقستان ۇكىمەتى جانە ق ر قارجى مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسىمەن رەسپۋبليكاداعى باسقا سۋبەكتىلەر بەرەتىن كەپىلدىكتەر جاتادى.

ەگەر سسۋدانى قامتاماسىز ەتۋ قۇنى ونى بەرۋ كەزىندەگى سسۋدانىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ 60 %-نان اسپاسا، ءبىراق ناتيجەسىندە ونىڭ ناقتىلى قۇنى تومەندەپ نەمەسە قامتاماسىز ەتىلۋى قيىنداپ كەتسە، وندا سسۋدا جەتكىلىكتى تۇردە قاماتاماسىز ەتىلمەگەن بولىپ ەسەپتەلەدى.

ەگەر سسۋدا قامتاماسىز ەتىلمەگەن بولسا نەمەسە ونىڭ قامتاماسىز ەتۋ قۇنى وزىندىك قۇنىنىڭ 60%-نان تومەن بولسا، ونداي سسۋدا قاماتاماسىز ەتىلمەگەن بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

ءسويتىپ، سسۋدانىڭ قامتاماسىز ەتىلۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ بارىسىندا نازارعا الىناتىن باستى نارسە – قامتاماسىز ەتىلۋ فاكتىسى ەمەس، كرەديتوردىڭ نەسيە قايتارىلماي قالعان جاعدايدا، زاەم الۋشى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ءوز شىعىنىن تولىق جابۋى.

تاجىريبەدە ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى سسۋدانىڭ قامتاماسىز ەتىلۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ جانە ناقتىلى قامتاماسىز ەتىلگەن سسۋدالار مەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلمەگەن سسۋدالار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ايقىنداۋ كۇردەلى ماسەلە بولىپ تابىلادى، ءبىراق مۇنداي كلاسسيفيكاسيا جاساۋ ءۇشىن قاجەتتى العىشارتتاردى تاڭداپ الۋ – ماسەلەنى شەشۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى جولى دەۋگە بولادى، سەبەبى ول  العىشارتتار الەمدىك بانك قىزمەتى تاجىريبەسىندە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قولدانىلعان، دالەلدەنگەن.

نەسيەلىك قاۋىپتىلىكتى باعالاۋدىڭ جوعارىدا اتالعان نەگىزدىمەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستان ۇلتتىق بانكى ءبىرىنشى ءقاۋىپتى وپقا ستاندارتتى سسۋدالاردى جاتقىزادى.

قارىز الۋشى نەگىزگى قارىز بويىنشا تولەم مىندەتتەرىنەن دەر كەزىندە قۇتىلسا، بانكتەر سسۋدا قايتارىلماي قالعان جاعدايدا شىعىندى تولتىرۋعا قاجەتتى رەزەرۆتەرگە قارجى قۇيۋ مىندەتىنەن قۇتىلادى.

قارىز الۋشى نەگىزگى قارىزدى قايتارماعان جاعدايدا، شىعىندى جابۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تاراۋ-2 «بتا بانك» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ  مالىمەتتەرى نەگىزىندە بانك تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ جۇرگىزۋ

 

2.1 ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قارجىلىق جاعدايى

 

    قازاقستاندا 2010 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنە 39 ەكىنشى دەڭگەيلى بانك جۇمىس ىستەيدى،35 بانكتەردىڭ 355 فيليالى، ونىڭ ىشىندە الماتى قالاسى بويىنشا 35 فيليالى ورنالاسقان .

 

3-كەستە. بانكتىك سەكتور قۇرىلىمىنىڭ مالىمەتتەرى                                            

بانكتىك سەكتور قۇرىلىمى	01.01.09	01.03.10
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر سانى، ونىڭ ىشىندە:	37	38
- جارعىلىق كاپيتالى 100% مەملەكەت قاتىسۋىمەن بانكتەر	1	1
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر فيليالدارىنىڭ سانى	379	354
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ەسەپ-ايىرىسۋ كاسسالىق بولىمدەرىنىڭ سانى	2167	1862
شەت ەلدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ وكىلدىكتەرى سانى	15	18
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيرەزيدەنت-بانكتەر وكىلدىكتەرىنىڭ سانى	26	31
جەكە تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن مىندەتتى بىرلەسكەن كەپىلدەۋ جۇيەسىمەن بانكتەر-قاتىسۋشىلار سانى	35	36
كاستودياندىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋعا ليسەنزياسى بار بانكتەر سانى	11	11

كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2009 جىلدىق ەسەبى. [8.]

 

    ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ جيىنتىق ەسەپ-ايىرىسۋ مەنشىكتى كاپيتال مولشەرى 2009 جىلعى جاعدايىنا بايلانىستى 127،6 ملرد. تەڭگەنى قۇرادى. وسىدان، ءبىرىنشى دەڭگەيلى كاپيتال 2010 جىلدىڭ باسىنداعى كورسەتكىش بويىنشا 1085،6ملرد. تەڭگەگە دەيىن تومەندەپ، ەكىنشى دەڭگەيلى كاپيتال 307،9 ملرد.تەڭگەگە كوبەيدى.

 

    4-كەستە. مەنشىكتى كاپيتال كورسەتكىشتەرى                                                        

اتاۋى	01.01.09. (ملرد. تەڭگە)	01.03.10 (ملرد.تەڭگە)	01.03.10** (ملرد.تەڭگە)
1ء-شى دەڭگەيلى كاپيتال	1525،0	-1085،6	1076،6
جارعىلىق كاپيتال	1017،7	1435،3	778،6
قوسىمشا كاپيتال	4،9	4،5	4،5
2ء-شى دەڭگەيلى كاپيتال	501،2	307،9	307،9
رەتتەلگەن بورىش	562،6	590،4	368،2
3ء-شى دەڭگەيلى كاپيتال	0،9	0،6	0،6
بانكتەردىڭ ينۆەستيسيالارى	73،3	174،3	0
بارلىق مەنشىكتى ەسەپ ايىرىسۋ كاپيتال	1 953،9	-951،5*	1385،1

كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2008 جىلدىق ەسەبى.

* ەسەپتەلگەن مەنشىكتى كاپيتالدىڭ تەرىس ءمانى «بتا بانك» اق، «اليانس بانك» اق جانە «بتا بانك» اق- «تەمىربانك» ەۇ اق مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى.

** دەرەكتەر «بتا بانك» اق، «اليانس بانك» اق، «بتا بانك» اق – «تەمىربانك» ەۇ اق ەسەپكە الۋسىز.

 

  2010جىلعى 1 ناۋرىزدىعى جاعداي بويىنشا  بانكتىك سەكتوردىڭ مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىگىنىڭ كورسەتكىشتەرى  ك1 – -8،6  (0،06 ءنورماتيۆى بويىنشا) (بانكتىك حولدينگ قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلاتىن بانككە – 0،05 ءنورماتيۆى)، ك2 – -12،1 (0،12 ءنورماتيۆى بويىنشا) (بانكتىك حولدينگ قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلاتىن بانككە – 0،10 ءنورماتيۆى).

 

5-كەستە. ق ر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرىنىڭ مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتتەرى

 

مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىلىنىڭ كوەففيسيەنتى ك1-1	01.01.09	01.03.10	01.03.10*
مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتى ك1-2		-11،6	11،9
مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتى ك2	14،9	-12،1	14،9
مەنشىكتى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتى ك1-1	12،4	-8،6	19،2

 

كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2009-2010 جىلدىڭ مالىمەتتەرى.

* دەرەكتەر «بتا بانك» اق، «اليانس بانك» اق، «بتا بانك» اق – «تەمىربانك» ەۇ اق ەسەپكە الۋسىز.

 

 

    جىل باسىنان باستاپ ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر اكتيۆتەرى 187،9 ملرد.تەڭگەگە نەمەسە 1،6%-عا كوبەيدى، بانكتىك زايمدار جانە «كەرى رەپو» وپەراسيالارى 83،0 ملرد. ەڭگەگە نەمەسە 0،9%-عا ازايدى، رەزەرۆتەر (پروۆيزيالار) 51،7 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 1،3% تومەندەدى.

2010 جىلعى اقپان ايىندا ەدب اكتيۆتەرى 76،6 ملرد.نەڭگەگە نەمەسە 0،7%-عا كوبەيدى، بانكتىك زايمدار جانە «كەرى رەپو» وپەراسيالارى 2،0 ملرد. تەڭگەگە ازايدى، رەزەرۆتەر (پروۆيزيالار) 36،7 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 0،9 %-عا كوبەيدى.

 

 

 

 

6-كەستە. بانكتىك سەكتوردىڭ جيىنتىق اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى جانە ديناميكاسى

 

بانكتىك سەكتوردىڭ جيىنتىق اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى جانە ديناميكاسى	01.01.10.		01.03.10.		ءوسۋ، (%-بەن)
	ملرد. تەڭگە	قورىتىن-دىعا %-بەن	ملرد. تەڭگە	قورىتىن-دىعا %-بەن
قولما-قول اقشالار، تازارتىلعان قىمبات مەتاللدار جانە كوررەسپوندەنتتىك شوتتار	1037،0	8،97	893،5	7،6	-13،8
سالىمدار، باسقا بانكتەردە ورنالاستىرىلعان	1072،1	9،28	1153،7	9،8	7،6
باعالى قاعازدار	1779،7	15،40	2063،5	17،6	15،9
بانكتىك قارىزدار جانە «كەرى رەپو» وپەراسيالارى	9638،9	83،40	9555،9	81،3	-0،9
كاپيتالعا ينۆەستيسيالار	290،6	2،51	294،1	2،5	1،2
رەزەرۆتەر (پروۆيزيالار)	-4000،3	-34،61	-3948،6	-33،6	-1،3
باسقا اكتيۆتەر	1739،3	15،05	1733،1	14،8	-0،4
بارلىق اكتيۆتەر	11557،3	100،0	11745،2	100،0	1،6

 

كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2009-2010 ەسەبى.

 

    بانكتەردىڭ اكتيۆتەر قۇرىلىمىندا  بانكتىك زاەمدار جانە «كەرى رەپو» وپەراسيالارى (81،3%)، قولما-قول اقشالار، تازارتىلعان قىمبات مەتاللدار جانە كوررەسپوندەنتتىك شوتتارداعى قالدىقتار (7،6%)، باعالى قاعازدار پورتفەلى (17،6%)، باسقا بانكتەردە ورنالاستىرىلعان سالىمدار (9،8%) الادى. 2010 جىلدىڭ باسىنان باستاپ بانكتىك زاەمدار جانە «كەرى رەپو» وپەراسيالارى 83 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە -0،9%- عا تومەندەدى ،   قولما-قول اقشالار، تازارتىلعان باعالى مەتاللدار جانە كوررەسپوندەنتتىك شوتتارداعى قالدىقتار 143،5ملرد. تەڭگەگە نەمەسە -13،8%-عا كەمىدى ، باعالى قاعازدار – 283،8 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 15،9 %-عا ءوستى، باسقا بانكتەردە ورنالاستىرىلعان سالىمدار – 81،6 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 7،6%-عا كوبەيدى، كاپيتالعا ينۆەستيسيالار – 3،5 ملرد تەڭگەگە نەمەسە 1،2 %-عا كوبەيدى.

   

 

1-گرافيك. 01.01.09ج. جاعداي بويىنشا بانك سەكتورى اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى

2-گرافيك.  01.01.10 ج. جاعداي بويىنشا بانك سەكتورى اكتيۆتەرىنىڭ قۇرىلىمى

جىكتەلۋگە ءتيىس اكتيۆتەر مەن شارتتى مىندەتتەمەلەردىڭ مولشەرى جىلدىڭ باسىنان باستاپ 536،0 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 3،3 %-عا ازايدى. بۇل رەتتە، جىكتەلۋى ءتيىس ستاندارتتى اكتيۆتەر مەن شارتتى مىندەتتەمەلەر 295،3 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 3،5%-عا ازايدى، كۇماندىلە - 224،8 ملرد.تەڭگەگە نەمەسە 5،0%-عا ازايدى، ۇمىتسىزدەر – 15،8 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 0،5%-عا ازايدى. اكتيۆتەر مەن شارتتى مىندەتتەمەلەر بويىنشا مىندەتتەمەلەر بويىنشا پروۆيزيالار 62،8 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 1،5 %-عا ازايدى.

 

7-كەستە. اكتيۆتەردىڭ جانە شارتتى مىندەتتەمەلەردىڭ ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.

 

	اكتيۆتەردىڭ جانە شارتتى مىندەتتەمەلەردىڭ ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.	1.01.09.		1.03.10.
		نەگىزگى بورىش سوماسى،ملرد.تەنگەمەن	جيىنتىعىندا %-بەن	نەگىزگى بورىش سوماسى،ملرد.تەنگەمەن	جيىنتىعىندا %-بەن
	بارلىق اكتيۆتەر مەن شارتتى مىندەتتەمەلەردىڭ ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.	13 711،5	100	15893،5	100،0
ستاندارتتى .		8 305،0	60،6	8213،4	51،7
	كۇماندى.	4 993،4	36،4	4316،9	27،1
	1-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى تولىق جانە ۋاقتىلى تولەگەن كەزدە.	2 334،9	17،0	1553،3	9،8
	2-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى كەشىكتىرگەن نەمەسە تولىق تولەمەگەن كەزدە.	604،6	4،4	482،1	3،0
	3-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى تولىق جانە ۋاقتىلى تولەگەن كەزدە	1 594،3	11،6	1311،6	8،3
	4-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى كەشىكتىرگەن نەمەسە تولىق تولەمەگەن كەزدە	210،8	1،6	307،7	1،9
	5-ساناتتى كۇماندى.	248،8	1،8	662،2	4،2
	ۇمىتسىزدەرى.	413،1	3،0	3363،2	21،2

 كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2009-2010 جىل ەسەبى.

 

 

قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭ ىشىندە بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلى  قۇرىلىمىندا  ستاندارتتى نەسيەلەر ۇلەسى 60،6%-دان 51،7 % عا تومەندەدى، كۇماندى نەسيەلەر ۇلەسى 36،4%-دان 27،1%-عا  دەيىن ازايدى،بۇل رەتتە ءۇمىتسىز نەسيەلەردىڭ 3،0%-دان 21،2%-عا دەيىن ءوستى.

 

            8-كەستە. نەسيەلىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.

 

نەسيەلىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.	1.01.09.		1.03.10.
	نەگىزگى بورىش سوماسى،ملرد.تەڭگەمەن	جيىنتىعىندا %-بەن	نەگىزگى بورىش سوماسى،ملرد.تەڭگەمەن	جيىنتىعىندا %-بەن
نەسيەلىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ديناميكاسى.	9 238،4	100	9555،9	100،
ستاندارتتى .	4000،7	43،3	2455،0	25،7
كۇماندى.	4 835،6	52،3	4170،8	43،6
1-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى تولىق جانە ۋاقتىلى تولەگەن كەزدە	2 214،5	24،0	1522،1	15،9
2-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى كەشىكتىرگەن نەمەسە تولىق تولەمەگەن كەزدە	588،0	6،4	468،2	4،9
3-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى تولىق جانە ۋاقتىلى تولەگەن كەزدە	1 582،9	17،1	1232،3	12،9
4-ساناتتى كۇماندى-تولەمدەردى كەشىكتىرگەن نەمەسە تولىق تولەمەگەن كەزدە	206،0	2،2	297،6	3،1
5-ساناتتى كۇماندى.	244،2	2،6	650،5	6،8
ۇمىتسىزدەرى.	402،1	4،4	2930،1	30،7

 

كوزى: قارجىلىق قاداعالاۋ اگەنتتىگىنىڭ 2009-2010 جىل ەسەبى.

 

 

 

 

 

3-گرافيك.  01.01.09ج. ساپا بويىنشا نەسيە پورتفەلىنىڭ قۇرىلىمى

 

 4-گرافيك. 01.03.10ج. ساپا بويىنشا نەسيە پورتفەلىنىڭ قۇرىلىمى

 

ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلى جىلدىڭ باسىنان باستاپ 83،0 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 0،9 %-عا ازايدى. ستاندارتتى زايمدار 5،8 ملرد. تەڭگەگە (0،2%) كوبەيدى، كۇماندىلەر – 71،1 ملرد. تەڭگەگە (-1،7 %)، ۇمىتسىزدەر – 17،6 ملرد. تەڭگەگە (-0،6%) ازايدى. ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە بەرىلگەن زايمدار بويىنشا پروۆيزيالار 38،2 ملرد. تەڭگەگە (-1،1) ازايدى.

نەسيە پورتفەلى ساپاسىنىڭ ديناميكاسىنا قاتىستى تەرىس كۇتۋلەرى بار رەسپوندەنتتەردىڭ ۇلەسى شامالى قارقىنمەن تومەندەۋدە. ماسەلەن، رەسپوندەنتتەردىڭ  28% نەسيە پورتفەلى ساپاسىنىڭ ودان ءارى شامالى ناشارلاۋىن كۇتۋدە جانە رەسپوندەنتتەردىڭ 63% ساپا وزگەرىسسىز قالادى دەپ بولجاۋدا، سونىمەن قاتار وتكەن توقساندا نەسيە پورتفەلى ساپاسىنىڭ ناشارلايتىنىن رەسپوندەنتتەردىڭ 37% كۇتكەن بولاتىن.

كورپوراتيۆتىك سەكتوردى جانە جەكە تۇلعالاردى كرەديتتەۋ سەگمەنتى بويىنشا تيىسىنشە 29% جانە 33% پورتفەل ساپاسىنىڭ ناشارلايتىنىن كۇتۋدە، 61% جانە 54% پورتفەل ساپاسىنىڭ بۇرىنعى دەڭگەيدە قالاتىنىن كۇتۋدە.

تاۋەكەلدەر دارەجەسىن بولۋگە قاتىستى ايتاتىن بولساق، وندا رەسپوندەنتتەر كرەديتتىك تاۋەكەلدىڭ ءوسۋىن كورسەتتى. سونداي-اق بانكتەر ءۇشىن وپەراسيالىق تاۋەكەلدىڭ ءوسۋى سەزىلەتىن تاۋەكەل بولىپ تابىلادى (رەسپوندەنتتەردىڭ 26%). سونداي-اق بانكتەر ءۇشىن وتىمدىلىك تاۋەكەلى جانە ۆاليۋتالىق تاۋەكەل بىرتىندەپ تومەندەپ وتىرعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت، سوڭعى كورسەتكىش ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەدى، اتاپ ايتقاندا: وتىمدىلىك تاۋەكەلىنىڭ ۇلعايۋىن رەسپوندەنتتەردىڭ 17%، ال ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدىڭ ۇلعايۋىن رەسپوندەنتتەردىڭ نەبارى 8% اتاپ ءوتتى.

بانكتەر قوسىمشا قارجىلاندىرۋ كوزدەرى بويىنشا جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن تارتۋعا ارتىقشىلىقپەن سۇيەنۋىن جالعاستىرىپ وتىر  (66% جانە 70% وسى قارجىلاندىرۋ كوزىنىڭ جوعارى ارتىقشىلىعىن اتاپ ءوتتى). بانكتەر سونداي-اق جۇمىس ىستەپ تۇرعان اكسيونەرلەردىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن كاپيتالدى ۇلعايتۋعا (رەسپوندەنتتەردىڭ 48%) جانە الىنعان پايدانى قايتا ينۆەستيسيالاۋعا (رەسپوندەنتتەردىڭ 47%) جوعارى ءمان بەرەدى.

بانكتەردىڭ سىرتقى مىندەتتەمەلەرىن وتەۋ 4-توقساندا ورتاشا العاندا مىناداي كوزدەر ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى:

-     ىشكى مىندەتتەمەلەر ەسەبىنەن (25%)؛

• قايتا قۇرىلىمداۋ ەسەبىنەن (26%)؛
• اكتيۆتەردىڭ جانە رەزيدەنتتەرگە تالاپتاردىڭ قىسقارۋى ەسەبىنەن (17%)؛
• سىرتقى اكتيۆتەردىڭ تومەندەۋى ەسەبىنەن (13%)؛
• سىرتقى نارىقتاردا رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەردى قارجىلاندىرۋ ەسەبىنەن (19%).

كەلەسى 12 اي ىشىندە بانكتەر سىرتقى مىندەتتەمەلەردىڭ ءبىر بولىگىن ىشكى مىندەتتەمەلەرىمەن اۋىستىرۋدى كوزدەيدى (19%)؛ سونداي-اق سىرتقى مىندەتتەمەلەردى ىشكى اكتيۆتەردىڭ تومەندەۋى ەسەبىنەن جابۋ جوسپارلانىپ وتىر (شامامەن 10%). سىرتقى بورىشتى قايتا قۇرىلىمداۋ جوسپارىنا سايكەس 3 بانك جىل ىشىندە ءوزىنىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ جيىنتىق كولەمىن تومەندەتۋدى جوسپارلايدى. ناتيجەسىندە جوسپارلانىپ وتىرعان تولەمدەر جانە بانك جۇيەسىنىڭ سىرتقى بورىشتى وتەۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا اعىمداعى جۇكتەمەسى شامامەن 2 ەسە (62%) تومەندەيدى.

بانكتەر كرەديتتەۋدىڭ كورپوراتيۆتىك سەكتورى جانە سول سياقتى بولشەك سەگمەنتى بويىنشا زاەمداردى قايتا قۇرىلىمداۋ جانە كەپىلگە سالىنعان مۇلىكتى ءوندىرۋ بويىنشا قارقىندى جۇمىس جۇرگىزۋدى جالعاستىرادى.

2009 جىلعى 4-توقساندا جىلجىمايتىن مۇلىك باعالارىنىڭ تۇراقتاندىرىلعانىن ەسكەرە وتىرىپ، كەپىلگە سالىنعان مۇلىكتىڭ ودان ءارى قۇنسىزدانۋ پروبلەماسىنىڭ وتكىرلىگى تومەندەگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. بانكتەردىڭ باعالاۋى بويىنشا كەپىلگە سالىنعان مۇلىكتىڭ بارىنشا قۇنسىزدانۋى 2009 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا بولدى.

         بانكتەر ءۇشىن ماڭىزدى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى جيناقتالعان كەپىلحاتتى وتكىزۋدەن تۇرادى، زاەمشىلار كوبىنەسە وزدەرىنىڭ قارجىلىق جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنان زاەمدار بويىنشا مىندەتتەمەلەرىنەن باس تارتادى جانە ولاردىڭ كەپىلگە سالىنعان مۇلكى بانككە وتەدى، ال قۇنسىزدانعان كەپىلزاتتى، اسىرەسە جىلجىمايتىن مۇلىكتى وتكىزۋ جىلجىمايتىن نارىق وتىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋى سەبەپتى بارىنشا كۇردەلى بولادى.  

          

• ق.ر بانك سەكتورىنىڭ تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ

كرەديتتىك تاۋەكەلدەر

قازاقستاندىق بانكتەردىڭ كرەديتتىك پورتفەلىنىڭ ساپاسى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارى بويىنشا دەرلىك ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ باياۋلاۋىنا قاراي تومەندەدى. ناتيجە رەتىندە، بانكتەردىڭ كرەديتتىك بەلسەندىلىگى بولىپ تابىلاتىن وبەكتيۆتىك كرەديتتىك كونسەرۆاتيزم ەسەبىنەن تومەن بولدى، ونىڭ نەگىزگى قوزعالۋشى فاكتورلارى ىشكى زاەمشىلاردىڭ اعىمداعى زالالدارى جانە جوعارى كرەديتتىك تاۋەكەلدەردىڭ ساقتالىپ وتىرعان باعالارى بولدى.

2009 جىلعى 1 قازانداعى جاعداي بويىنشا قازاقستاندىق بانكتەردىڭ بىرىكتىرىلگەن كرەديتتىك پورتفەلىنىڭ كولەمى اعىمداعى جىلدىڭ باسىنان 9،7%-عا ۇلعايىپ، ابسوليۋتتىك كورسەتۋدە 10 138،3 ملرد. تەڭگە بولدى. بۇل رەتتە، وسى كەزەڭدە ءوسۋدىڭ تەك 2،5% بولىپ بەلگىلەنگەندىگىنە قاراماستان وسى جىلعى ءوسىمنىڭ ديناميكاسىنا نەگىزگى اسەردى تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى سالدارىنان شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى نەسيە پورتفەلىن قايتا باعالاۋ كورسەتتى، ونىڭ نەسيە پورتفەلىندەگى ۇلەسى 2009 جىلى 52-دان 60%-عا دەيىن ءوستى. قۇنسىزدانۋ اسەرىن ەسەپتەمەگەندە نەسيە پورتفەلى شامالى عانا وزگەردى.

تۇتاستاي العاندا، 2009 جىلى كرەديتتىك كونسەرۆاتيزم بانكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە ءتان بولدى - بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلىنىڭ توقساندىق وزگەرىستەرى ماندەرىنىڭ شاشىراڭقى بولۋى، دەمەك كرەديتتىك نارىقتاعى بانكتەردىڭ ستراتەگيالارىنىڭ ءبىرىڭعاي بولماۋى ەداۋىر قىسقاردى.                                                                                                                                                                                                                                    ەكونوميكانى جانە قارجى سەكتورىن تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى داعدارىسقا قارسى شارالاردى ىسكە اسىرۋ كرەديتتەۋدىڭ جالپى دەڭگەيىن ايتارلىقتاي وزگەرتكەن جوق، سونىمەن قاتار، كرەديتتىك بەلسەندىلىكتى قولداۋعا مۇمكىندىك بەردى جانە قازىرگى زاەمشىلاردىڭ كوپ بولىگىن، اسىرەسە قۇرىلىس سەكتورىندا جانە يپوتەكالىق         كرەديتتەۋدە قايتا قارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتتى. اتاپ ايتقاندا، 2009 جىلى يپوتەكالىق تۇرعىن ءۇيدى كرەديتتەۋدى جانە قۇرىلىستى كرەديتتەۋدى ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ اگەنت بانكتەرى قامتاماسىز ەتتى.

سونىمەن بىرگە باعدارلاماعا قاتىسپايتىن بانكتەر، كرەديتتەۋدىڭ جالپى كولەمىنە ەداۋىر بارىنشا تومەن ۇلەس قوسۋىنا قاراماستان، ىشكى رەسۋرستار ەسەبىنەن اگەنت بانكتەرمەن قارقىنى سالىستىرىلاتىن يپوتەكالىق كرەديتتەۋ جانە قۇرىلىستى كرەديتتەۋ سەگمەنتتەرىندە نەسيە پورتفەلدەرىن ۇلعايتۋعا سەبەپشى بولدى. بۇدان باسقا، تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەۋ نارىعىنىڭ ايتارلىقتاي قىسقارۋى جاعدايىندا، مەملەكەتتىك باعدارلاماعا قاتىسپايتىن بانكتەر تۇتىنۋ كرەديتتەرىنىڭ پورتفەلىن ءوسىرىپ قانا قويعان جوق، نارىقتىڭ وسى بولىگىندەگى ءىرى جانە ورتاشا بانكتەر تاراپىنان تومەنگى باسەكەلەستىك جاعدايىندا ءوزىنىڭ نارىقتىق ۇلەسىن ءۇلعايتتى.

ەكىنشى جاعىنان، ەكونوميكانىڭ ىشكى سالالارىن كرەديتتەۋدىڭ باياۋلاۋىمەن قاتار 2009 جىلى رەزيدەنت ەمەستەردى (ونىڭ ىشىندە ەگەر تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى ناتيجەسىندە قايتا باعالاۋ اسەرىن الىپ تاستاسا) كرەديتتەۋدىڭ ءوسۋى جالعاستى، ونىڭ ۇلەسى ءبىر جىلدا جالپى نەسيە پورتفەلىندە 16،6-دان 19،3%-عا دەيىن ۇلعايدى.

جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمدار ۇلەسىنىڭ كورسەتكىشتەرى جالپى الەمدىك پراكتيكادا قابىلدانعان، رۇقسات ەتىلگەن ماندەردەن ەداۋىر استى. بانك جۇيەسىنىڭ بىرىكتىرىلگەن نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپاسىن تالداۋ سىرتقى مىندەتتەمەلەردى قايتا قۇرىلىمداۋ بارىسىندا تۇرعان بانكتەردى قوسپاعاندا، سالىستىرمالى تۇردە بارىنشا قالىپتى كرەديتتىك تاۋەكەلدەر جانە ولاردىڭ ەكونوميكانىڭ سالالارى بويىنشا بولىنۋىنەن بىركەلكى ەمەستىگى تۋرالى كۋالاندىرادى. سونداي-اق، پروبلەمالىق اكتيۆتەردىڭ وسۋىنە تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋ اسەرىنىڭ اۋقىمىن ءادىل تۇردە قايتا باعالاۋعا بولمايدى، سەبەبى حالىق، سول سياقتى كاسىپورىندار سالاعا قاراماستان نەعۇرلىم تومەن ىشكى جانە سىرتقى سۇرانىس جانە ەكونوميكانى كرەديتتەۋدىڭ باياۋلاۋى ناتيجەسىندە كىرىستەردىڭ جانە اقشا قاراجاتى تۇسىمدەرىنىڭ، سونداي-اق بانكتەردەن تۇسكەن قارجى رەسۋرستارىنىڭ تومەندەۋىن باستان كەشىردى.

بىركەلكى كرەديتتەر بويىنشا پروۆيزيالاردى ەسكەرە وتىرىپ، 5-ساناتتى كۇماندى جانە ءۇمىتسىز زاەمدار (ءققا-نىڭ ءادىسناماسى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمدار) 2009 جىلعى 9 ايدا 4،5 ەسەدەن استام ءوستى جانە جيىنتىق كرەديتتىك پورتفەلدەن 35% بولدى. حالىقارالىق ءادىسناماعا سايكەس 90 كۇننەن استام مەرزىمى وتكەن تولەمدەرى بار كرەديت رەتىندە ەسەپتەلەتىن جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمدار وسى كەزەڭ ءۇشىن 3،5 ەسەدەن استام ۇلعايدى جانە كرەديتتىك پورتفەلگە قاتىناسى بويىنشا 17،5% بولدى (5-گرافيك).

 

 5-گرافيك. نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپاسى (پروبلەمالىق زاەمدار، نەسيە پورتفەلىنە %-بەن)

نەسيە         پورتفەلى ساپاسى ناشارلاۋىنىڭ جالپى ءۇردىسى بانكتەر بويىنشا بىركەلكى بولىنبەدى. اتاپ ايتقاندا، مەرزىمى وتكەن بەرەشەگى 90 كۇننەن استام زاەمداردىڭ بارىنشا تومەن ۇلەسى بار بانكتەردىڭ كوپشىلىگى 2008 جىلى جەنە 2009 جىلى دا سالىستىرمالى تۇردە اكتيۆتەردىڭ بارىنشا جوعارى ساپاسىن ساقتاپ قالدى (2008 جىلى پروبلەمالىق كرەديتتەردىڭ ۇلەسى بويىنشا ءتىزىمنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا كىرگەن 17 بانكتىڭ 14ء-ى 2009 جىلى دا وسى توپتا قالدى). وسى توپقا نەگىزىنەن ورتا جانە ۇساق بانكتەر كىرەدى، ولار نە شەتەلدىك بانكتەردىڭ ەنشىلەس ۇيىمدارى بولىپ تابىلادى نە تالداپ وتىرعان كەزەڭدە نەسيە پورتفەلىن ايتارلىقتاي وسىرەدى. توپتا نەسيە پورتفەلىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە بارىنشا تومەن ساپاسىمەن احۋال بىردەي ەمەس - كرەديتتەر ساپاسىنىڭ جالپى ناشارلاۋ اياسىندا كەيبىر بانكتەر باسقالارىنا قاراعاندا، مەرزىمى وتكەن تولەمدەرى بار زاەمداردىڭ وسۋىنە بارىنشا ءتيىمدى باقىلاۋعا قابىلەتتى بولدى. ءىرى جانە ورتا بانكتەر كەڭىنەن پايدالاناتىن قايتا قۇرىلىمداۋ پراكتيكاسى قارجى ينستيتۋتتارىنا ۋاقىتشا قيىندىقتاردى باسىنان كەشىرگەن زاەمشىلاردىڭ قارجىلىق جاي-كۇيىن ودان ءارى قالپىنا كەلتىرۋدى كۇتۋ كەزىندە جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمداردىڭ ءوسۋىن ءىشىنارا شەكتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

سونىمەن قاتار، جۇيە بويىنشا جالپى كورىنىسكە ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەن قايتا قۇرىلىمداۋ بارىسىنداعى بانكتەردەگى نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپاسىن قايتا باعالاۋ كوپ جاعدايدا، تاۋەكەل-مەنەدجمەنتتىڭ تومەنگى ساپاسىن جانە زاەمشىلاردى تاڭداۋدىڭ تومەن ءتيىمدى جۇيەسىن كورسەتتى. اتاپ ايتقاندا، تاۋەكەل-مەنەدجمەنت جۇيەسىنىڭ تومەن ساپاسى وسى بانكتەردەگى پروبلەمالىق زاەمدار دەڭگەيىنىڭ وسى بانكتەردىڭ زاڭدى تۇلعالارعا نەسيە پورتفەلىنىڭ سالالار بويىنشا 62%-دان 82%-عا دەيىن جانە جەكە تۇلعالاردى كرەديتتەۋ سەگمەنتتەرى بويىنشا 31%-دان 52%-عا دەيىن قۇبىلىنۋىنا اكەلدى.

بانكتەردەگى قايتا قۇرىلىمداۋ جانە قايتا قارجىلاندىرۋ ۇدەرىستەرى.

كورپوراتيۆتىك زاەمشىلاردىڭ جانە حالىقتىڭ قارجىلىق جاي-كۇيىنىڭ ناشارلاۋى جاعدايىندا بانكتەر كرەديتتەردى قايتا قۇرىلىمداۋ ادىستەرىن بەلسەندى تۇردە قولداندى. بانكتەردىڭ اقپاراتى بويىنشا اعىمداعى جىلعى قاڭتار - قىركۇيەك ارالىعىنداعى كەزەڭدە ورتاشا العاندا بارلىق بانك زاەمدارىنىڭ 12%-ى قايتا قۇرىلىمدالدى. بۇل رەتتە بانكتەر تەڭ دارەجەدە دەرلىك جەكە تۇلعالاردىڭ، سول سياقتى قارجىلىق ەمەس ۇيىمداردىڭ زاەمدارىن - ورتاشا العاندا زاەمداردىڭ 13،7% جانە 12،3% زاەمشىلاردىڭ ءتيىستى توبىنا قايتا قۇرىلىمدادى. سونداي-اق ماندەردىڭ شاشىراڭقى بولۋى بارىنشا جوعارى، مۇندا ماكسيمۋم نەسيە پورتفەلىنە جانە كرەديتتەۋدىڭ جەكەلەگەن سەگمەنتتەرىنە قاتىستى 40%-عا جەتەدى.

جەكە تۇلعالارعا قاتىستى كوپ دارەجەدە يپوتەكالىق زاەمدار قايتا قۇرىلىمداۋعا جاتادى. سونىمەن قاتار كرەديتتەرى شەتەل ۆاليۋتاسىمەن كورسەتىلگەن زاەمشىلاردىڭ جۇكتەمەسىن قۇنسىزدانۋدىڭ ۇلعايتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى زاەمداردى قايتا قۇرىلىمداۋ ۇلتتىق ۆاليۋتاداعى زاەمداردى قايتا قۇرىلىمداۋعا قاراعاندا بارىنشا كوپ تاراعان دەپ ايتۋعا بولادى.

تۇتاستاي العاندا، نەسيە پورتفەلىن قايتا قۇرىلىمداۋ نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپاسىن بارىنشا ءتيىمدى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون، الايدا جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمدار دەڭگەيىمەن بايلانىس ءارقاشان انىق بولمايدى. سونىمەن قاتار ونىڭ تيىمدىلىگى ەداۋىر دارەجەدە قولايلى سىرتقى باعا كونيۋنكتۋراسى اياسىندا ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعىنا جانە قالپىنا كەلتىرۋدىڭ جىلدامدىعىنا بايلانىستى.

بانكتەردىڭ وسى توبى جالپى سالالىق تاۋەكەلدەردىڭ جاعدايىن ايتارلىقتاي بۇرمالايدى. ەگەر ۇساق بانكتەردى جانە قايتا قۇرىلىمداۋ جۇرگىزىپ جاتقان بانكتەردى الىپ تاستاساق، وندا ورتاشا العاندا كرەديتتەۋ سالالارى جانە سەگمەنتتەرى بويىنشا پروبلەمالىق كرەديتتەر دەڭگەيى 2009 جىلعى 9 ايدىڭ اياعىندا 16،6% بولادى. بۇل رەتتە پروبلەمالىق كرەديتتەردىڭ بارىنشا كوپ شوعىرلانۋى قارجى قىزمەتى (40% كرەديت)، قۇرىلىس (23%)، جىلجىمايتىن مۇلىكپەن وپەراسيالار (18%) جانە تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەۋ (17%) سالالارىنا تيەسىلى. سونىمەن قاتار نەسيە پورتفەلىندەگى پروبلەمالىق كرەديتتەردىڭ ۇلەسى 2009 جىلى ساۋدا جانە قۇرىلىس سالالارى بويىنشا تومەندەگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك، بۇعان زاەمشىلاردىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرىن ۇكىمەتتىڭ داعدارىسقا قارسى باعدارلاما شەڭبەرىندە قايتا قارجىلاندىرۋى ءىشىنارا ىقپال ەتتى. قارجىلاندىرۋدىڭ بۇل باعدارلاماسى بولماسا پروبلەمالىق زاەمداردىڭ جالپى دەڭگەيى، پروبلەمالىق زاەمدارداعى ساۋدا جانە قۇرىلىس سەكتورلارى كرەديتتەردىڭ باسىم ۇلەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ايتارلىقتاي جوعارى بولىپ قالىپتاساتىن ەدى. ۇساق بانكتەردىڭ جالپى كرەديتتەرىندەگى پروبلەمالىق تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەردىڭ سالىستىرمالى تۇردە بارىنشا جوعارى ۇلەسىن اتاپ وتكەن ءجون، بۇل ولاردىڭ سوڭعى جىلدارداعى كرەديتتەۋ باسىمدىقتارىنا بارا-بار.

اقپاندا جۇرگىزىلگەن تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى زاەمشىلاردىڭ بەرەشەكتەرىنە قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا جۇكتەمەنى شىنايى تۇردە ءۇلعايتتى، ولاردىڭ كىرىستەرىنىڭ نەگىزگى ۆاليۋتاسى بانكتەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەردىڭ ۆاليۋتاسىنا سايكەس كەلمەيدى. سونىمەن قاتار، ۆاليۋتالىق كرەديتتەردىڭ جانە زاەمشىلاردىڭ ۆاليۋتالىق ۇستانىمىنىڭ ۇلەسىن كرەديتتەۋ سالالارى جانە سەگمەنتتەرى بويىنشا دەفولت (5-ساناتتى كۇماندى پليۋس ءۇمىتسىز) ىقتيمالدىلىعىنىڭ جوعارى ۇلەسى بار زاەمداردىڭ وسىمىمەن سالىستىرۋ سالانىڭ/سەگمەنتتىڭ ەكونوميكالىق قىزمەتىن دوللارلاندىرۋ دارەجەسىنەن پورتفەل ساپاسىنىڭ وزگەرۋ اۋقىمىنا ايتارلىقتاي تاۋەلدىلىكتى كورسەتپەيدى.

تۇتاستاي العاندا، جوعارى سالالىق تاۋەكەلدەر جانە بانكتەردىڭ بالانسىنداعى جۇمىس ىستەمەيتىن كرەديتتەردىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسى كرەديتتەردىڭ باعالىق جانە باعالىق ەمەس ولشەمدەرىنە تەرىس ىقپال ەتۋدى جالعاستىرۋدا، بۇل ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورى تاراپىنان كرەديتتىك رەسۋرستارعا جوعارى ىسكە اسىرىلماعان سۇرانىستى ساقتايدى.

2009 جىلعى 9 اي بويى بانكتەردىڭ باعالارى بويىنشا قارجىلىق ەمەس ۇيىمدار تاراپىنان كرەديتتىك رەسۋرستارعا شەكتەۋلى سۇرانىس ءۇردىسى باسىم بولدى.

بانكتەردىڭ كرەديتتىك رەسۋرستاردى ۇسىنۋ تالاپتارى قارجىلىق ەمەس ءۇيىمدار تاراپىنان سۇرانىستى شەكتەيدى، ول كوپ دارەجەدە     اينالىم كاپيتالىنان قارجىلاندىرۋعا جانە بار بورىشتاردى قايتا قۇرىلىمداۋعا ساقتالىپ وتىرعان قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋعا باعدارلانعان.

بۇل رەتتە بولشەك سەكتوردا 2009 جىلى تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەۋگە سۇرانىستىڭ وڭ ءۇردىسى بايقالدى. بۇل ءۇردىستى بانكتەر كرەديتتەۋدىڭ تۇتىنۋشىلىق سەگمەنتى سالىنعان كاپيتالدىڭ تەز اينالىمدىلىعىمەن سيپاتتالاتىندىعىمەن بايلانىستىرادى، بۇل تيىسىنشە كىرىستى الۋعا وڭ ىقپال ەتەدى. ال 2009 جىلعى 3-توقساندا 2008 جىلدان باستاپ العاشقى رەت يپوتەكالىق كرەديتتەۋ بويىنشا سۇرانىستى باعالاۋ وڭ بولىپ قالىپتاستى. بانكتەردىڭ باعالاۋ بويىنشا ءبىرىنشى كەزەكتە بۇل جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنىڭ قازىرگى ۋاقىتتا «تۇبىنە» جاقىن ەكەندىگىنە، ال جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ ءوزى جاقىن ارادا ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيسيالار وبەكتىسى رەتىندە قابىلداناتىندىعىنا بايلانىستى.

كرەديتتەۋ شارتتارىنا قاتىستى ايتاتىن بولساق، اعىمداعى جىلى بانكتەر جەتكىلىكتى تۇردە قاتاڭ كرەديتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋدى جالعاستىردى (2-گرافيك). ەكونوميكالىق دامۋدىڭ اعىمداعى ۇردىستەرى، تاۋەكەلى جوعارى زاەمدار ۇلەسىنىڭ ءوسۋى جانە ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىنداعى تاۋەكەلدەر ءپروفيلىنىڭ وزگەرۋى قاتاڭ كرەديتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋگە بارىنشا ەلەۋلى ىقپال ەتتى.

جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بانكتەر كرەديت نارىعىنىڭ كەيبىر جاندانۋىن كۇتەدى. ماسەلەن، رەسپوندەنتتەردىڭ 45%-ى كورپوراتيۆتىك كرەديتتەۋ بويىنشا، رەسپوندەنتتەردىڭ 44%-ى تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەۋ بويىنشا كرەديتتىك رەسۋرستارعا سۇرانىستىڭ ازداپ ءوسۋىن كۇتەدى. رەسپوندەنتتەردىڭ باسىم بولىگى كورپوراتيۆتىك سەگمەنتتە، سونداي-اق بولشەك كرەديتتەۋ سەگمەنتىندە كرەديتتىك ساياساتتى بۇرىنعى دەڭگەيدە قالدىرۋدى جوسپارلايدى، وعان نەسيە پورتفەلى ساپاسىنىڭ ناشارلاۋى جانە كەيبىر تۇراقتاندىرۋ قارقىنىنىڭ باياۋلاۋى تۋرالى مالىمدەگەن بانكتەر سانىنىڭ ءوسۋى سەبەپشى بولدى.

رەزەرۆتەردىڭ ءوسۋىن تۇتاستاي الگاندا اكتيۆتەر ساپاسىنىڭ ناشارلاۋ ديناميكاسىمەن سالىستىرۋگا بولادى. سونىمەن بىرگە، كرەديتتىك پورتفەل ساپاسىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋىنە قاراماستان بانكتەردىڭ شىعىنداردى مويىنداۋعا بەيىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋى ساقتالىپ وتىر.

قالىپتاسقان جاعدايلاردى بىردەي سەزىنە وتىرىپ، بانكتەر اعىمداعى پايدانى پروۆيزيالاردى قۇرۋعا جىبەرۋدى جالعاستىردى، ولار تۇتاستاي العاندا جىلدىڭ باسىنداعى 11،1%-عا قارسى جيىنتىق كرەديتتىك پورتفەلگە (بتا بانكتى جانە اليانس بانكتى ەسەپتەمەگەندە - 17،6%) قاتىناسى بويىنشا 01.10.2009 جىلى 36،4% بولدى. ولارعا قارسى پروۆيزيالارمەن قالىپتاستىرىلعان تولەۋ مەرزىمى 90 كۇننەن استام كەشىكتىرىلگەن زاەمداردى جابۋ كوەففيسيەنتى 2009 جىلدىڭ باسىندا 0،69 قاراعاندا 0،79 بولدى. رەزەرۆتەردىڭ ءوسۋى ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتۋدى جانە پروۆيزيالاردى ەسكەرە وتىرىپ جابۋ، تۇتاستاي العاندا داعدارىسقا دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرۋعا بولادى، ال رەزەرۆتەردى جابۋ دەڭگەيى كوپتەگەن دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ كورسەتكىشتەرىنەن جوعارى.

بانكتەردى زاەمدار قۇنىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ قۇنىنا اراقاتىناسى بويىنشا ءبولۋ (LTV) بانكتەرگە تيەسىلى وسى زاەمداردىڭ جالپى كولەمىندە تولەۋ مەرزىمى 90 كۇننەن استام كەشىكتىرىلگەن زاەمدار ۇلەسىنىڭ كۇرت ءۇلعايۋىن كورسەتەدى، ولاردىڭ LTV 0.75 اسادى (3-كۆارتيلگە سايكەس كەلەتىن ءمان). ءبولۋدىڭ 4-كۆارتيلىنە ۇشىراعان بانكتەردىڭ توبىنا ىرىكتەۋ بويىنشا تولەۋ مەرزىمى 90 كۇننەن استام كەشىكتىرىلگەن بارلىق زاەمداردىڭ 50% تيەسىلى.

تيىسىنشە، 0،70-0،75 اسپايتىن LTV دەڭگەيى كەپىلدىكتى كرەديتتەۋگە بايلانىستى تاۋەكەلدەر تۇرعىسىنان وڭتايلى بولىپ سانالادى. سونداي-اق، زاەم قۇنىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ ءقۇنىنا اراقاتىناسى بويىنشا يپوتەكالىق ءتۇرعىن ءۇي زاەمدارىن ءبولۋدى تالداي وتىرىپ، جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنىڭ تومەنگى پورتفەل ساپاسىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋىنە قاراماستان بالانسقا ەسەپكە شىعارىلعان كرەديتتەردىڭ ۇلەسى اعىمداعى جاعدايلارعا جاۋاپ بەرمەي تومەن بولىپ قالىپ وتىر، ءبۇل بانكتەردىڭ زيانداردى مويىنداۋدى قالامايتىندىعىن كۋالاندىرادى.

ءبۇعان زيانداردى جابۋعا كاپيتالدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، زاەمشىلاردىڭ قارجىلىق جاي-كۇيىن قالپىنا كەلتىرۋگە ارنالعان ءۇمىت، سونداي-اق پروۆيزيالاردى قالپىنا كەلتىرۋدەن تۋىندايتىن كىرىستەرگە سالىق سالۋ مەسەلەلەرىنىڭ رەتتەلمەۋشىلىگى سياقتى فاكتورلار ىقپال ەتەدى.

نارىقتىق تاۋەكەلدەر

بانك جۇيەسىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن دوللارلاندىرۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى بانكتەردىڭ ۆاليۋتا پوزيسياسىن تەڭەستىرۋ ماقساتىندا شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى اكتيۆتەردىڭ ايتارلىقتاي         ۇلەسىن قولداۋ قاجەتتىلىگىنە سەبەپشى بولدى. ىشكى نارىقتا قاراجاتتى ورنالاستىرۋ ستاۆكالارىن تومەندەتۋ ترەندىن قالىپتاستىرۋ جاعدايىندا بانكتەردە ۇزاق مەرزىمدى رەسۋرستاردى جوعارى ستاۆكالار بويىنشا تارتۋ وتىمدىلىكتى جيناقتاۋمەن قاتار جۇرگەن پايىزدىق تاۋەكەل وسەدى.

تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا جانە بالانستىڭ قىسقا مەرزىمدى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرىنە قاراماستان بانكتەر جىلدىڭ ورتاسىندا ۆاليۋتا اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ اراقاتىناسىن سوڭعى جىلدارداعى دەڭگەيگە سايكەس كەلەتىن ماندەرگە كەلتىردى. 01.10.2009 جىلعى جاعداي بويىنشا وتاندىق بانكتەردىڭ جيىنتىق اكتيۆتەرىندەگى ۆاليۋتا اكتيۆتەرىنىڭ ۇلەسى شامامەن 53،0%، ال ۆاليۋتالىق مىندەتتەمەلەرگە قاتىستى -58،1% بولدى. ۆاليۋتا اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەمەلەرى اراسىنداعى تەرىس ايىرما 2009 جىلدىڭ باسىندا 3،1-دەن 8،1 %-عا دەيىنگى دياپازوندا بولدى.

تۇتاستاي      العاندا بانكتەردىڭ ۆاليۋتا پوزيسياسى تەرىس كاپيتال بەلگىلەنگەن بانكتەردى قوسپاعاندا نورماتيۆتىك ماندەر شەگىندە قالىپتاستىرىلدى. 2008 جىلدىڭ اياعىندا ديەۆالۆاسيالىق كۇتۋلەردى تەرىس پوزيسياسى بار بانكتەر ۆاليۋتا باعامىنىڭ ىقتيمال وزگەرىسىنەن تىكەلەي زيانداردى بارىنشا ازايتۋ ماقساتىندا ونى قىسقارتۋدى ىنتالاندىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. اكتيۆتەر مەن مىندەتتەمەلەردىڭ ۆاليۋتاسىن تەڭەستىرۋى بار جەنە اقش دوللارىنداعى ۇزىن پوزيسيانى ۇلعايتۋ ءۇردىسى بار احۋال 2009 جىلعى 9 اي بويى ورىن الدى.

جالپى ەكونوميكالىق تاۋەكەلدەردىڭ ءوسۋى جانە قورلاندىرۋ بازاسىنىڭ قۇبىلمالىلى جاعدايىندا بانكتەر 2007 جىلدان باستاپ نەعۇرلىم ۇزاق مەرزىمدى اكتيۆتەردى قىسقارتۋ ەسەبىنەن وسىنداي مىندەتتەمەلەرگە قاتىستى نەعۇرلىم قىسقا ورىندالۋ مەرزىمى تالاپتاردىڭ ۇلەسىن بىرتە-بىرتە ۇلعايدى.

تيىسىنشە، قىسقا مەرزىمدى پايىزدىق ستاۆكالاردىڭ اۋىتقۋشىلىعى جاعدايىندا بانكتەر نەعۇرلىم ءوتىمدى قارجى قۇرالدارى بويىنشا زيان شەگۋدەن ساقتاندىرىلعان. سونىمەن قاتار، وتكەن جىلدارعا قاراعاندا 2009 جىلى قارجى اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەمەلەرى اراسىندا 1 جىلدان استام ەلەۋلى الشاقتىق قالىپتاستى، بۇل نارىقتاعى پايىزدىق ستاۆكالاردى تومەندەتۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ترەندىن قالىپتاستىرۋ جاعدايىندا قىمبات رەسۋرستاردى قارقىندى تۇردە تارتقان بانكتەردىڭ پايىزدىق تاۋەكەلىن ۇلعايتادى.

بانكتەردىڭ وتىمدىلىك تاۋەكەلدەرى جانە قورلاندىرۋ كوزدەرى

بەلگىسىزدىك جاعدايىندا قورلاندىرۋ بازاسىنىڭ قۇبىلمالىلىعىن وتەي وتىرىپ، بانكتەر ەكونوميكانى كرەديتتەۋدى ارتىق كوردى، مۇندا زاەمشىلاردىڭ جوعارى سالالىق جانە جەكە تاۋەكەلدەرى، ءوتىمدى جانە تاۋەكەلى تومەن قارجى قۇرالدارىنا سالىمدار باسىمدىققا يە بولدى. بۇل رەتتە بانكارالىق كرەديتتەۋ نارىعىندا سەنىمنىڭ بولماۋى ارتىق جانە جەتكىلىكسىز وتىمدىلىگى بار بانكتەر اراسىنداگى رەسۋرستاردى قايتا ءبولۋ مۇمكىندىگىن شەكتەيدى.

دەپوزيتتەردىڭ جوعارى ءوسۋ قارقىنى بانك كرەديتتەرىنىڭ وسۋىمەن سالىستىرگاندا تاۋەلدىلىكتىڭ تومەندەۋىنە ىقپال ەتەدى، ءبىراق سىرتقى قورلاندىرۋدىڭ ورنىن تولىق جاپپايدى. دەپوزيتتىك بازانىڭ ءوسۋىن ايقىندايتىن فاكتورلار ەكونوميكانىڭ قارجى جانە ناقتى سەكتورلارىن قولداۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە مەملەكەت ورنالاستىراتىن قاراجات بولىپ تابىلادى.

اعىمداعى جىلدىڭ باسىنان باستاپ قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ جيىنتىق اكتيۆتەرىندەگى وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋدىڭ تۇراقتى ترەندى بەلگىلەندى، بۇل بانك جۇيەسىنىڭ وتىمدىلىگىن قولداۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانك وپەراسيالارىنىڭ تۇراقسىزدىق جاعدايىندا كەڭەيۋىنە جەنە بانكتەر تاراپىنان ەدىل كونسەرۆاتيزمگە سەبەپشى بولدى.

وتكەن جىلعى قازاننان باستاپ ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ جيىنتىق اكتيۆتەرىندەگى وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەر ۇلەسىنىڭ ءمانى 14%-19% دياپازونىندا تەربەلدى. سونىمەن قاتار دەپوزيتتەر ماندىلىگىنىڭ ءوسۋى قورلاندىرۋدىڭ وزگە كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا ءوتىمدى اكتيۆتەردىڭ وسۋىنەن باسىم تۇر، بۇل قورلاندىرۋدىڭ قۇبىلمالىلىعى دارەجەسىن ۇلعايتادى جانە رەسۋرستىق بازانىڭ بولجامسىزدىعىن تومەندەتۋ ءۇشىن ەكونوميكانى قارجىلىق قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ ناقتى ۋاقىتشا باعدارلارىن ايقىنداۋ جەنە نارىققا قاتىسۋشىلاردىڭ قارجى جۇيەسىنە سەنىمىن ارتتىرۋدا تالاپ ەتەدى.

بانكتەردى وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ دەڭگەيىنە بايلانىستى توپتار بويىنشا ءبولۋ قۇرىلىمىندا سالىستىرمالى تۇردە وتىمدىلىكتىڭ بارىنشا جوعارى تاۋەكەلىمەن نەمەسە وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ 15% دەڭگەيدەن تومەن ۇلەسى بار توپتاعى بانكتەر سانىنىڭ ەداۋىر تومەندەۋى بايقالادى. بۇل رەتتە، بۇرىنعىسىنشا، بانكتەردىڭ باسىم بولىگى 15-تەن 30%-عا دەيىن ارالىقتاعى وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ ۇلەسىنە يە. 2009 جىلدان باستاپ وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ ەلەۋلى ۇلەسى بار بانكتەر سانى (50% استام) 2 ەسەدەن استام ءوستى.

وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرى جىل باسىنان باستاپ ۇلتتىق         بانكتەگى كوررەسپوندەنتتىك شوتتارداعى جەنە سالىمدارىنداعى قاراجات ۇلەسىنىڭ ەدەۋىر ۇلعايۋىمەن (ولاردىڭ ۇلەسى 2009 جىلعى 9 ايدىڭ ىشىندە 22،9%-دان 46،3%-عا دەيىنگى دياپازوندا، ورتاشا دەڭگەيدە -32،4% بولدى) جەنە مەملەكەتتىك باعالى قاعازداردىڭ (23،6%-42،2% ورتاشا ماندە -30،5%)، سونداي-اق قولما-قول اقشانىڭ جەنە قىمبات مەتالداردىڭ (تيىسىنشە 9،5%-15،7%، 11،4%،) ۇلەس سالماعىنىڭ تومەندەۋىمەن سيپاتتالادى.

0،4   0،3       0،2     0،1   0،0

تۇتاستاي العاندا، وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەردىڭ كولەمى تالاپ ەتۋگە دەيىنگى مىندەتتەمەلەردىڭ جيىنتىق كولەمىنەن ارتادى، ال قىسقا مەرزىمدى بانك مىندەتتەمەلەرىنە قاتىستى (1 جىلعا دەيىن) وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەر ولاردىڭ جارتىسىن عانا جابادى.

ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق جاعدايىندا دەپوزيتتىك بازانىڭ ءوسىمى
بانكتەردىڭ وتىمدىلىگىن قولداپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق بانكتەردىڭ شەكتەۋلى رەسۋرستىق مۇمكىندىكتەرىندە قولدادى. كليەنتتەردىڭ سالىمدارىنىڭ ۇلعايۋى (ارنايى ماقساتتاعى ەنشىلەس ۇيىمداردىڭ سالىمدارىن قوسپاعاندا) وسى جىلدىڭ باسىنان باستاپ 30%-دان ءسال استام بولدى، بۇل ەڭ الدىمەن شارتتى دەپوزيتتەردى مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە ورنالاستىرۋ ەسەبىنەن زاڭدى تۇلعالار سالىمدارىنىڭ       35%-عا وسۋىمەن قامتاماسىز ەتىلدى.

بۇدان باسقا، جەكەلەگەن بانكتەردەگى احۋالدىڭ تۇراقسىزدانۋىنا قاراماستان تۇتاستاي العاندا، حالىقتىڭ بانك سەكتورىنا سەنىمى جوعالعان جوق. 9 ايدىڭ نەتيجەلەرى بويىنشا جۇيەدەن سالىمداردىڭ تازا ەكەتۋى بولعان جوق دەپ ايتۋعا بولادى، بۇل قۇنسىزدانۋدىڭ ەڭ جاعىمسىز نەتيجەسى جەنە 2 بانك مەنەدجمەنتىنىڭ ەرىكسىز اۋىسۋى بولار ەدى.

سالىمشىلار تۇتاستاي العاندا بانك جۇيەسىنەن ەمەسە، جەكەلەگەن بانكتەردەن عانا قاشتى. اتاپ ايتقاندا، بانكتەر اراسىندا 2 جىل بويى دەپوزيتتەردى قايتا ءبولۋدىڭ ورتاشا دەڭگەيى كەزىندە 4-5% دەڭگەيدە، 2009 جىلعى 1 جانە 2-توقساندا سالىمداردىڭ 8-11%، ەڭ باستىسى 5 ملن. تەڭگەدەن استام سوماعا (مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن سوما) سالىمدار بانك جۇيەسىنىڭ ىشىندە «تىنىش جاعالاۋ» نەمەسە بارىنشا تارتىمدى جاعدايلار ىزدەۋمەن ورىن اۋىستىردى.

تۇتاستاي العاندا، دەپوزيتتەردىڭ جوعارى ءوسۋ قارقىنى بانك اكتيۆتەرىمەن سالىستىرعاندا ەكونوميكانى كرەديتتەۋ كوزى رەتىندە دەپوزيتتەردىڭ ەلەۋەتىن نىعايتتى. 01.10.2009 جىلى كرەديتتەردىڭ دەپوزيتتەرگە اراقاتىناسى 1،6 بولدى، بۇل قورلاندىرۋ تەۋەكەلى تۇرعىسىنان العاندا وڭتايلى 1،5 اراقاتىناسىنا جاقىن. بۇل رەتتە بانكتەر بويىنشا كورسەتكىشتەردىڭ ايتارلىقتاي شاشىراڭقى بولۋى ساقتالىپ وتىر - 01.10.2009 جىلى تەك 22 بانك 1،5 (2007 جىلدىڭ ورتاسىندا داعدارىس باستالعاندا 18 بانك) ولشەمىن قاناعاتتاندىردى.

2009 جىلى كرەديتتەردىڭ دەپوزيتتەرگە قاتىناسىنىڭ بىرتىندەپ تومەندەۋى 2009 جىلعى 1 قازاندا بانكتەردىڭ سىرتقى مىندەتتەمەلەرى كولەمىنىڭ 37%-عا دەيىن قىسقارۋى اياسىندا ءوتتى. سىرتقى نارىقتاردا قايتا قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ ناقتى تولىق بولماۋى جاعدايىندا بانكتەردىڭ كوپشىلىگىندە حالىق سالىمدارى اعىنىنىڭ ساقتالۋى جەنە زاڭدى تۇلعالار دەپوزيتتەرىنىڭ ءوسۋى ەكونوميكانى كرەديتتەۋدىڭ قىسقارۋىمەن قاتار بانكتەردىڭ سىرتقى مىندەتتەمەلەردى وتەۋىنىڭ بارىنشا ماڭىزدى كوزدەرى بولدى. قازاقستاندىق بانكتەرگە ارنالعان قورلاندىرۋدىڭ نەگىزگى كوزدەرىنىڭ جەنە جابىق سىرتقى نارىقتاردىڭ قىسقارۋى جاعدايىندا       ىشكى بانكارالىق قورلاندىرۋ الۋەتى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردى قورلاندىرۋ كوزى رەتىندە تومەن بولىپ وتىر. داعدارىس جاعدايىندا بۇل تاراتۋ اسەرى (ءسوپىادىوپ) نەتيجەسىندە زيانداردىڭ اۋقىمىن تومەندەتتى. سونىمەن بىرگە، قارجى جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە بايلانىستى، وتاندىق بانكتەردىڭ رەسۋرستىق بازاسىن تۇرلەندىرۋ جانە ارتىق قارجى رەسۋرستارىن قايتا ءبولۋ قاجەتتىلىگى تۇرعىسىنان بانكارالىق نارىقتى دامىتۋ ەرەكشە وزەكتى رولگە يە بولادى.

كەلەسى 12 ايدىڭ ىشىندە بانكتەر الداعى ۋاقىتتا وتەۋگە جاتاتىن سىرتقى مىندەتتەمەلەردىڭ ءبىر بولىگىن ىشكى مىندەتتەمەلەرمەن اۋىستىرۋدى كوزدەيدى (22%)؛ سونداي-اق سىرتقى مىندەتتەمەلەردى ىشكى جەنە سىرتقى اكتيۆتەردى تومەندەتۋ ەسەبىنەن (20%) وتەۋ جوسپارلانادى. بۇدان باسقا، 2 بانكتىڭ سىرتقى بورىشىن قايتا قۇرىلىمداۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى، ول تابىستى اياقتالعان جاعدايدا بارلىق جۇيەدەگى سىرتقى مىندەتتەمەلەرگە قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا جۇكتەمە تاياۋداعى جىلدىڭ ىشىندە 50%-عا تومەندەيدى.

قارجى تۇراقتىلىعىنىڭ بىرىكتىرىلگەن يندەكسى (قتبي) بازاسىنا بانك جۇيەسىنىڭ قارجى تۇراقتىلىعىن باعالاۋ

2009 جىلدىڭ باسىندا قتبي ءمانى 2،60 بولدى، بۇل بانك جۇيەسىنىڭ جاعدايىن وتە جوعارى دەڭگەيدەگى تاۋەكەلدەرى بار قاناعاتتانارلىق رەتىندە سيپاتتالدى. الايدا، جالپى ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ السىرەۋىنىڭ جالعاسۋىنا بايلانىستى ىشكى تاۋەكەلدەردىڭ كۇشەيۋى، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋى، سونداي-اق اعىمداعى جىلعى ەكىنشى توقساندا 2 بانكتىڭ سىرتقى مىندەتتەمەلەر بويىنشا كەزەكتى تولەمدەردى توقتاتا تۇرۋ جانە بۇدان ءارى ولاردى قايتا قۇرىلىمداۋ تۋرالى مالىمدەۋى بانك جۇيەسىنىڭ قارجى تۇراقتىلىعىن باعالاۋعا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى.

ماسەلەن، قتبي كورسەتكىشى 2009 جىلدان باستاپ 2،60-دان 01.10.2009 ج. 3،43-كە دەيىن ۇلعايدى جانە بانك جۇيەسىنىڭ جاي-كۇيىن جىكتەۋگە سايكەس تۇراقسىز دەپ باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل رەتتە بىرىكتىرىلگەن يندەكستىڭ مانىنە ەڭ كوپ سەزىمتالدىقتى كاپيتالداندىرۋ (4،00) يندەكستەرى  بىلدىرەدى جانە شەكتى دەڭگەيدە بولدى، بۇل بانكتەردىڭ كرەديتتىك پورتفەلى ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە جانە رەزەرۆكە الۋ دەڭگەيىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى. سونىمەن قاتار، سىرتقى مىندەتتەمەلەردى قايتا قۇرىلىمداۋ بارىسىنداعى 2 ەدب-تىڭ دەرەكتەرى ەسكەرىلمەگەن وسى يندەكستىڭ ءمانى 01.10.2009 جىلى 2،59 بولدى، بۇل كاپيتالداندىرۋ يندەكسىنىڭ 1،00-گە تەڭ بارابار ءمانى، وتىمدىلىك يندەكسى – 1،67 جانە نارىقتىق تاۋەكەلى – 2.20 كەزىندە بانك جۇيەسىنىڭ جاي-كۇيىن قاناعاتتانارلىق (تاۋەكەلدىڭ وتە جوعارى دەڭگەيىمەن) دەپ باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى (3-گرافيك). سونداي-اق كرەديتتىك تاۋەكەلدىڭ جوعارى دەڭگەيى جانە كرەديتتىك پورتفەلدىڭ تومەن ساپاسى ءالسىز جاقتار بولىپ قالدى.

بانكتەردىڭ كوپشىلىگى سالىستىرمالى تۇراقتى احۋالى تۋرالى بانكتەردى قارجى تۇراقتىلىعى دارەجەسى بويىنشا جىكتەۋدىڭ دەرەكتەرى كۋالاندىرادى، وعان سايكەس بانكتەردىڭ ەلەۋلى سانى (27) ولاردىڭ سانى 2009 جىلدىڭ باسىندا 31-دەن تومەندەۋىنە قاراماستان يندەكستىڭ ءمانى 1،5-تەن 2،5-كە دەيىن (ياعني قارجى تۇراقتىلىعىنىڭ وڭتايلى دەڭگەيى شەگىندە) سيپاتتالادى. 5 بانكتە جاعداي تاۋەكەلدىڭ اسا جوعارى دەڭگەيىمەن قاناعاتتانارلىق دەپ سيپاتتالادى.

 

7-گرافيك. بانك جۇيەسىنىڭ تاۋەكەلدەر كارتاسى.

** قايتا قۇرىلىمداۋ پروسەسىندە تۇرعان 2 ەدب-تى قوسپاعانداعى دەرەك.

دەرەك كوزى: ق ر ۇب جىلدىق ەسەبى

 

 

 

 

2.3.  «بتا بانك» اق-نىڭ زاڭدى تۇلعا «كوكتەم» جشس-نە نەسيە بەرۋ تاجىريبەسى نەگىزىندە بانك تاۋەكەلىنە  تالداۋ جۇرگىزۋ

                                                                                                                 

         «بتا بانك»اق-دا زاڭدى تۇلعالاردىڭ نەسيەلىك قابىلەتىن باعالاۋ تەجىريبەسىن ج ش س “كوكتەم” مىسالىندا كورسەتەمىز.

         «بتا بانك»اق-دا زاڭدى تۇلعالاردى نەسيەلەۋ پروسەسى دە قارىز الۋشىعا كەڭەس بەرۋدەن باستالادى. ءبىراق «كوكتەم» ج ش س بتا بانكتىڭ بۇرىنعى كليەنتى بولعاندىقتان ول جالپى نەسيەلەۋ شارتىمەن تانىس. “بتا بانك” اق نەسيەلەۋ ءۇشىن كاسىپورىندارعا مىناداي تالاپتار قويادى:

• نەسيەنى وتەۋ ءۇشىن ناقتى رەسۋرستاردىڭ بولۋى
• نەسيەنى ءوتىمدى كەپىلمەن قامتاماسسىز ەتۋ
• جوبانى قارجىلاندىرۋدا مەنشىكتى قاراجاتتاردىڭ قاتىسۋى
• قاتاڭ قارجىلىق ءتارتىپتى ۇستاۋ
• كاسىبي مەنەدجمەنت.

نەسيەلەۋدىڭ كەلەسى كەزەڭى نەسيەگە ءوتىنىشتى قاراۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردى تاپسىرۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى «كوكتەم»ج ش س مىناداي قۇجاتتاردى تاپسىردى:

• نەسيە الۋعا ءوتىنىش
• بيزنەس-جوسپار نەمەسە تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە
• باسشىسىنىڭ سۋرەتى بار قارىز الۋشىنىڭ انكەتاسى
• كاسىپورىننىڭ قارجىلىق قۇجاتتارى
• دەبيتورلىق جانە كرەديتورلىق قارىزداردىڭ تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ ءتىزىمى، پايدا بولۋ مەرزىمدەرى كورسەتىلگەن اشىلۋى
• سسۋدالىق مىندەتتەمەلەردىڭ بولۋى نەمەسە بولماۋى تۋرالى انىقتامانىڭ تۇپنۇسقاسى
• بيۋدجەت الدىنداعى قارىزداردىڭ بولۋى نەمەسە بولماۋى تۋرالى انىقتامانىڭ تۇپنۇسقاسى
• قۇرىلتايشىلىق قۇجاتتارىنىڭ نوتاريالدى تۇردە كۋالاندىرعان كوشىرمەسى
• قۇرىلتايشىنىڭ نەسيەنى الۋ تۋرالى جينالىسىنىڭ شەشىمى.

قۇجاتتاردىڭ تولىقتىلىعى جانە ناقتىلىعى زاڭ بولىمىنەن تەكسەرىلگەننەن كەيىن قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق جاعدايى، ونىڭ نەسيەلىك قابىلەتى جانە جوبا تيىمدىلىگى باعالانادى. ول نەسيەلىك ەكسپەرتتىڭ قورتىندىسى تۇردە راسىمدەلەدى.

 بۇل قورىتىندى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە نەسيەنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى قاراستىرىلادى (9-كەستە):

9-كەستە. نەسيەنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى

قارىز الۋشىنىڭ اتى	ج ش س “كوكتەم”
جوبانىڭ ماقساتى	شيكىزات ساتىپ الۋ
نەسيەنىڭ سوماسى	150 000 $
نەسيەنىڭ مەرزىمى	36 اي
سىياقى مولشەرلەمەسى	جىلدىق 15%
قامتاماسسىز ەتۋ

 

1. شيكىزات جانە ماتەريالدار، كەپىلدىك قۇنى 18 341$
2. جەر ۋچاسكەسى كەپىلدىك قۇنى –151 078.9$

ەندىگى كەزەكتە قارىز الۋشى كاسىپورىن تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى:

ج ش س «كوكتەم» 2004 جىلدان باستاپ جەكە بيزنەسپەن اينالىسىپ كەلەدى. 2005 جىلى وسى فيرمانى مۇحتاروۆا ن.م ساتىپ الدى. كومپانيا باسشىسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، كومپانيا قايتا مەملەكەتتىك تىركەۋ تىزىمنەن ءوتتى.

• ديرەكتور – مۋحتاروۆا ن.م 1970 ج. تۋىلعان
• ءبىلىمى جوعارى: كازنپۋ، قارجى فاكۋلتەتى
• تەرريتوريالىق قىزمەت كورسەتۋ سفەراسى جشس- الماتى وبلسىنىڭ شامالعان، جامبىل، قورداي اۋدانى جانە الماتى قالاسى.وسى فيرمانىڭ قالىپتى جەتكىزۋشىلەرمەن تۇتىنۋشىلار پايدا بولدى
• بيزنەس سترۋكتۋراسى: قارىز الۋشى تاپسىرىس جۇمىسىن ورنىداۋ الدىندا، تاپسىرىس بەرۋشىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرادى. كەلىسىم-شارت بويىنشا  تاپسىرىس بەرۋشى جۇمىسقا كەتەتىن بارلىق شىعىنداردى وتەۋمەن بايلانىستى جۇمىستىڭ جالپى سوماسىنىڭ 50% تولەيدى. وسى اقشا قاراجاتىنا قارىز الۋشى قۇرىلىس ماتەريالدارىن ج ش س گولدەن بولس، ج ش س قالامقاس، قايسار دۇكەنى جانە ت.ب ۇيىمداردان ساتىپ الادى. تاۋاردى جەتكىزۋ ءوزىنىڭ جەكە كولىگىمەن ىسكە اسىرىلادى. وسىدان كەيىن تاپسىرىس جۇمىسىن ورىنداۋدى باستايدى. قازىرگى ۋاقىتتا قارىز الۋشى ركو «ربس» اق –ىڭ رەمونتىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر
• قازىرگى كەزدەگى جۇمىس ورنى –الماتى ق. بوستاندىق اۋدانى، جاروكوۆ  كوشەسى 215 ءۇي. ياعني بۇل جۇمىس ورنىن «لوگيستيك»جشس-نان ارەنداعا الىنعان جالپى. S=15كۆ.م

             وسى فيرمادا 34 ادام جۇمىس ىستەيدى.

 

 ج ش س «كوكتەم» «بتا بانك» اق- عى اعىمدىق شوت بويىنشا 10-كەستەدە كورۋگە بولادى:

10-كەستە. ج ش س «كوكتەم» «بتا بانك» اق- عى اعىمدىق شوت بويىنشا

يەسى	بانك	شوت ءنومىرى	ۆاليۋتا	31.02.2007 قالدىعى	01.01.08-28.02.08 اينال.   دەبيت              كرەديت
«كوكتەم»ج ش س	«بتا»اق	10279961	USD	12،51	489                    476،49
«كوكتەم»ج ش س	“ربس”اق	39752207	KZT	1203،96	12866                7225

 

 

ج ش س «كوكتەم» نەگىزگى قىزمەتى: قۇرىلىس، قۇرىلىس-رەمونتىن، قايتا جوندەۋ جانە ت.ب قىزمەتتەردى ىسكە اسىرۋ.

 قىزمەت باسشىلىعىن كومپانيا ديرەكتورى ىسكە اسىرادى.

         قارىز الۋشى كاسىپورىننىڭ سەنىمدىلىگىن سيپاتتايتىن مالىمەتتەرى دە وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتتا نەسيەلىك ەكسپەرت ۇللتىق بانكتىڭ نەسيەلىك رەگيستر جۇيەسى بويىنشا تەكسەرۋ جاساپ، مىناداي ناتيجە الادى.

• پروبلەمالىق نەسيەلەرى جوق
• باسقا بانكتەردە سسۋدالىق قارىزى – جوق

 كەلەسى كەزەكتە نەسيەلىك ەكسپەرت ج ش س “كوكتەم” جوباسىنا قىسقاشا سيپاتتاما بەرەدى.

نەسيەنىڭ ماقساتى: قارىز الۋشى نەسيە سوماسى 150000$ ءىرى كولەمىندە قۇرىلىس ماتەريالداردى ساتىپ الۋعا جوسپار قۇرىپ تۇر. تاۋاردىڭ ساتىپ الۋ سەبەبى، قارىز الۋشىنىڭ تۇراقتى كليەنتى بولۋى جانە ج ش س “كوكتەم” جۇمىسىنا سايكەس قارىز الۋشى تاپسىرىس بەرۋشىمەن كەلىسىم شارتقا وتىرادى. كەلىسىمشارت بويىنشا تاپسىرىس بەرۋشى قىزمەتتىڭ جالپى سوماسىنىڭ 50% تولەۋ ءتيىس، وسىدان كەيىن اۆانستىق شىعىن قۇرىلىس ماتەريالداردى ساتىپ الۋعا جۇمسالىنادى، ياعني قارىز الۋشى ءوزىنىڭ قىزمەتىن ەرتە باستاۋىنا كەدەرگى كەلتىرىلەدى.وسى سەبەپتەن قارىز الۋشى نەسيە سوماسىنا اۆانستىق تولەمدى كۇتپەي قۇرىلىس ماتەريالداردى ساتىپ العا جوسپار قۇرىپ تۇر. ءقۇرىلىس ماتەريالداردى:ج ش س گولدەن بولس، ج ش س قالامقاس، قايسار دۋكەنىنەن ساتىپ الىنادى.

كەلەسى كەزەكتە قارىز الۋشى كاسىپورىننىڭ قارجىلىق جاعدايىنا تالداۋ جاسالادى. بۇعان سايكەس ج ش س كوكتەم قارجىلىق تالداۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەنەن ونىڭ بۋحگالتەرلىك بالانسىن تولىق تالداپ، ونداعى وزگەرىستەردى جانە ولاردىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ كەرەك. وسى ماقساتتا ج ش س كوكتەم جيناقتالعان بالانسى مىنا كەستەدە كورۋگە بولادى (11-كەستە).

 

11-كەستە. 28.02.2008ج-عى بالانس (USD1=KZT125.00)

 

اكتيۆ	28.02.2008	پاسسيۆ	28.02.2008
كاسسا	22911
جينالىم	20500
ەسەپ ايىرىسۋ شوتى	113
ليكۆيدتى قاراجاتتاردىڭ قورىتىندىسى	43527
شيكىزات جانە ماتەريال	36682
اينالىمداعى قاراجاتتاردىڭ قورىتىندىسى	80209
قۇرالدار	5416
كولىك	31327
نەگىزگى قاراجاتتاردىڭ قورىتىندىسى	36743	مەنشىكتى كاپيتال	116952
بارلىعى	116952	بارلىعى	116952

 

 

         نەسيە ەكسپەرتى بالانستى كومپانيانىڭ بۋحگالتەرلىك ناقتى بالانسىنىڭ نەگىزىندە قۇرعان.

         شيكىزات جانە ماتەريالدارىنا: ارماتۋرا، ارقان، شەگەلەر، كابەل، زاموك، گيبسوكارتون، جانە ت.ب كىرەدى. ياعني وسى ماتەريالدار ج ش س كوكتەم سكلادىندا – 4 585 254،36 تەنگەنى قۇرادى.

 تەحنيكا قۇرالدارىنا : كومپيۋتەر، كاسسالىق اپپارات، كونديسيونەر، پەرفوراتور، تەلەفون جانە ت.س.س ماتەريالدار بالانستا – 676 957،66 تەنگەنى قۇرايدى.

ال اۆتوكولىكتەرى: مەرسەدەس ۆيتو،(2007 جىلى قاڭتاردا ساتىپ الىنعان)، ا/ك MAN 3302-18 (2004 جىلى ساتىپ الىنعان)، ا/ك زيل 554م(2005ج. قاراشادا ساتىپ الىنعان)، ياعني وسى كولىكتەر فيرمانىڭ بالانسىندا – 31327$ قۇراپ تۇر.

 قارىز الۋشىنىڭ قارجىلىق جاعدايىن تولىق ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ پايدا جانە زياندار تۋرالى ەسەبى تالدانۋ قاجەت، وسى سەبەپتەن جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك “كوكتەم”پايدا جانە زياندار تۋرالى ەسەبىن مىنا كەستەدە كورۋگە بولادى.

 

12-كەستە. 2007ج. مامىر-2008ج.اقپان ورتا ءمانى. USD

 

	125	126	125	125	127	127	127	126	125	125
ايلار	مامىر	ماۋسىم	شىلدە	تام.	قىرك.	قازان	قاراش.	جەل.	قاڭ.	اقپ.	ور. ءمانى.
قۇرىلىستان الىنعان تابىسى	115356	97130	2533	92593	39535	67078	1870	31403	13403	17313	59948
سپورتكومپ. الىنعان تابىس	0	0	0	0	0	0	0	671	12412	2360	1544
جالپى تابىس قورىتىندى.	115356	97130	2533	92593	39535	67078	1870	32074	147079	19673	61492
شيكىزات جانە ماتەريال	1525	2103	2688	9952	24181	5969	37386	11333	11600	14184	12092
سالىق	971	2337	1345	1713	1309	1166	1273	11580	3249	10	2495
ققس	0	0	1924	1924	1893	6888	6888	6943	6998	6998	4046
تولەماقى	12926	12840	10669	10287	7755	6853	7469	8506	3362	2948	8362
كولىك شىعىنى	1910	2783	836	1440	3269	1213	822	2273	243	503	1529
وفيس ارەنداسى	160	159	160	160	157	157	157	159	160	160	159
كوم. شىعىندار	0	0	0	0	0	0	0	0	1447	869	232
سپورتكومپلەكس ارەنداسى	0	0	0	0	0	0	0	0	17685	9053	2674
بايلانىس	500	500	500	500	500	500	500	500	500	500	500
باكن قىزمەتى	0	0	0	0	0	220	21	105	319	124	79
ت.ب شىعىندار	7959	7671	7073	8789	7187	7863	7082	7635	8168	8329	7776
بارلىق شىعىندار	25951	28393	25195	34765	46253	30828	61600	49034	53730	43679	39943
نەگىزگى قىزمەتىنىڭ قورىتىندىسى	89405	68737	-22662	57827	-6718	36249	-59729	-16960	93349	-24006	21549
ديۆدەنت	12000	12000	12000	12000	12000	12000	12000	12000	12000	12000	12000
تازا تابىس	77405	56737	-34662	45827	-18718	24249	-71729	-28960	81349	-36006	9549
نەسيە بويىنشا سالىم											7273
قالدىق											2276

 

نەسيە ەكسپەرتى پايدا جانە زياندى تۋرالى ەسەبىن ج ش س كوكتەم ناقتىلانعان بۋحگالتەرلىك قۇجاتى نەگىزىندە قۇرعان.

وسى كەستەدە كورسەتىلگەندەي جالپى تابىستىڭ شىلدە، قىركۇيەك، قاراشا، جەلتوقسان جانە اقپان ايلارىندا تومەندەۋى، رەمونتتىق جۇمىستىڭ ىسكە اسىرىلۋىنا بايلانىستى قۇرىلىس قىزمەتى تولەنەدى.

 قارىز الۋشىنىڭ اي سايىنعى سالىمى مىنا فورمۋلامەن ەسەپتەلىنەدى.

                                                                               

نەسيە بويىنشا اي سايىنعى سالىم(D)=  V/ (((1+I)ⁿ-1)/I*(1+I)ⁿ

D= 150000/(((1+0.15/12)²³-1)/0.0125*(1+0.15/12)²³=7273 

V- نەسيە سوماسى

I- اي سايىنعى سىياقى مولشەرلەمەسى

n- نەسيە مەرزىمى

وسىعان بايلانىستى قارىز الۋشىنىڭ تولەم قابىلەتىن ەسەپتەۋگە بولادى.

 

تولەم.قاب.=نەسيە بويىنشا اي سايىنعى سالىم/تازا تابىس=0،76%

بەرىلگەن كوەفيسيەنت 085% اسپاۋى ءتيىس، ءبىزدىڭ جاعدايدا كوەفيسيەنت 0،76%- عا تەڭ بولىپ تۇر.

         كەلەسى كەزەكتە قارىز الۋشىنىڭ قاراجاتتاردى قايتارىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ 13-كەستەدە كورۋگە بولادى:

 

13-كەستە. قارىز الۋشىنىڭ قاراجاتتاردى قايتارىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ

 

اتاۋى	يەسى	ورنالاسقان جەرى	نارىقتىق قۇنى	كەپىلدىك قۇنى
جەر ۋچاسكەسى جالپى S= 0،0738گا	مۋحتاروۆ ش.ك (ج ش س كوكتەم ديرەكتورىنىڭ اعاسى. )	الماتى وبل. تالعار قالاسى «ساموساد» ۋچ.34	215 827 USD	151 078.9 USD
شيكىزات جانە ماتەريال (تىركەلىمسىز)	ج ش س كوكتەم	الماتى قالاسى، مەدەۋ اۋدانى، جاناتاسوۆ 14.	36 682 USD	18 341 USD
جالپى كەپىل سوماسى			252 509 USD	169 419.9 USD

 

 

وسى قارىز الۋشى تۋرالى مالىمەتتەردى تولىق جيناپ، تالقىلاعاننان كەيىن، نەسيەلىك ەكسپەرت نەسيە بەرۋگە بولادى دەپ، الدىن-الا قورىتىندى جاسايدى.

 

14-كەستەدە قارىز الۋشىنىڭ نەسيە جابۋ گرافيگى كورسەتىلگەن:

 

14-كەستە. نەسيە جابۋ گرافيگى

سوما	$                        150000
پايىز مولشەرلەمەسى	15.0%
ايلار	24.00
سالىم	$                        7273
جالپى سوما	$                        174 552
جالپى پايىز	$                        24 552

 

 

         

№ سالىم	سالىم سوماسى	تولەم	نەگىزگى قارىزدى جابۋ	كاپيتال قالدىعى
1	7273	1875	5398	150000
2	7273	1808	5465	144602
3	7273	1739	5534	139137
4	7273	1670	5603	133603
5	7273	1600	5673	128000
6	7273	1529	5744	122327
7	7273	1457	5816	116583
8	7273	1385	5888	110767
9	7273	1311	5962	104879
10	7273	1236	6037	98917
11	7273	1161	6112	92880
12	7273	1085	6188	86768
13	7273	1007	6266	80580
14	7273	929	6344	74314
15	7273	850	6423	67970
16	7273	769	6504	61547
17	7273	688	6585	55043
18	7273	606	6667	48458
19	7273	522	6751	41791
20	7273	438	6835	35040
21	7273	353	6920	28205
22	7273	266	7007	21285
23	7273	178	7095	14278
24	7273	90	7183	7183
بارلىعى	43638	10221	33417	784252

 

تولەم پايىزى =كاپيتال قالدىعى*(پايىز/12)=15000*(0،15/12)=1875

 

         وسى تالداۋدىڭ ناتيجەلەرىندە ەكسپەرتتىك قورىتىندى تۇرىندە دايىندالىپ، نەسيە كوميتەتىندە تالقىلانادى. نەسيەلىك كوميتەت ج ش س «كوكتەم» سۇرالڭان شارتتارىنا نەسيە بەرىلەدى دەپ شەشىم قابىلدادى. سەبەبى قارىز الۋشىنىڭ تابىسىنىڭ قۇجاتتى تۇردە راستالۋى، تۇراقتى كليەنتىنىڭ بولۋى جانە قارىز الۋشىنىڭ تولەمقابىلەتتىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تاراۋ-3 قارجى داعدارىسى جاعدايىندا  بانك تاۋەكەلدەرىن باسقارۋ پروبلەمالارى جانە ولاردى شەشۋ جولدارى

قازاقستاننىڭ 2008 جىلعى قارجى تۇراقتىلىعىن ايقىنداعان فاكتورلار كەشەنىن باعالاۋ (قازاقستاننىڭ قارجى تۇراقتىلىعى تۋرالى 2008 جىلعى ەسەپ) 2009 جىلى ەكونوميكالىق جاعدايلاردى قالىپتاستىراتىن مىناداي تاۋەكەل فاكتورلارىنا ەرەكشە نازار اۋداردى:

• الەمدىك ەكونوميكاداعى بەلسەندىلىكتىڭ باياۋلاۋى مەن الەمدىك قارجى جانە تاۋار نارىقتارىنىڭ تۇراقسىزدىعى جاعدايىندا قازاقستاندا ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ باياۋلاۋ تاۋەكەلدەرىنىڭ ۋشىعۋى؛
• تولەم بالانسىنداعى تاۋەكەلدەردىڭ ۇلعايۋى ناتيجەسىندە ەلدىڭ حالىقارالىق رەزەرۆتەرىنە اۋىرتپالىقتىڭ ءوسۋى؛
• قارجى جۇيەسىن قورلاندىرۋدىڭ ءداستۇرلى كوزدەرىنىڭ شەكتەۋلى بولۋى جاعدايىندا بانكتەردىڭ كليەنتتەرىنىڭ سەنىمىن ساقتاپ قالۋ ماڭىزدىلىعى؛
• جىلجىمايتىن مۇلىك سەكتورىنداعى تومەن باعا دەڭگەيلەرىن ساقتاۋ؛
• ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ كۇتىلەتىن باياۋلاۋى جانە كاسىپورىنداردىڭ قارجىلىق كورسەتكىشتەرىنىڭ ناشارلاۋى اياسىندا پروۆيزيالاردى قالىپتاستىرۋ بويىنشا شىعىستاردىڭ ءوسۋى جاعدايىندا بانكتەردى كاپيتالداندىرۋدى ارتتىرۋ قاجەتتىگى؛
• قولداۋ كورسەتەتىن ساياساتتان وسالدىق فاكتورلارىن قۇرىلىمدىق تۇزەتۋگە باعىتتالعان ساياساتقا بىرتىندەپ ءوتۋ قاجەتتىگى؛
• اكسيونەرلەردىڭ وزدەرىنە بۇرىن قابىلداعان تاۋەكەلدەرىنىڭ قارجى جۇيەسى قاتىسۋشىلارىنىڭ شىعىنداردى بارابار ءبولۋ قاعيداتتارىمەن مەملەكەتتىڭ وكتەمدىكتەر تەتىكتەرىن ازىرلەۋ قاجەتتىگى.

اعىمداعى جىلدىڭ ناتيجەلەرى جاسالعان باعالاردىڭ بارابارلىعىن دالەلدەدى. 2009 جىلعى احۋال تاۋەكەلدىڭ ءتۇرلى فاكتورلارى كومبيناسياسىنىڭ ايتارلىقتاي تۇراقسىزداندىرۋشى سيپاتتا بولاتىنىن جانە مەملەكەتتەن قارجى تۇراقتىلىعىنا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا كولەمدى قارجى تۇراقتىلىعىنا قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا كولەمدى قارجى جانە تۇراقتى ارالاسۋدى تالاپ ەتەتىندىگىن كورسەتتى.

اتاپ ايتقاندا، الەمدىك باعالاردىڭ تومەندەۋى جانە قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا ارىپتەس         ەلدەرىنىڭ ۆاليۋتالارى قۇنسىزدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە تەڭگەنىڭ ناقتى ءتيىمدى ايىرباستاۋ باعامىنىڭ ولشەمدەرى         ەداۋىر ناشارلادى،

ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ باياۋلاۋ اۋقىمى ءوستى، ەكسپورتتىق وپەراسيالاردان تۇسەتىن شەتەل ۆاليۋتاسىنىڭ كەلۋى ايتارلىقتاي قىسقاردى.

ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ 2009 جىلعى اقپانداعى قۇنسىزدانۋى جانە ۇلتتىق بانك تاڭداعان اقشا-كرەديت ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارى نارىقتاعى الىپساتارلىق كۇتۋلەردى وتەۋگە مۇمكىندىك بەردى، كاسىپورىنداردىڭ الەمدىك تاۋار نارىقتارىنىڭ قولايسىز باعا كونيۋنكتۋراسىنان بولعان زالالدارىن ءىشىنارا وتەدى جانە تولەم بالانسى ديسبالانسىنىڭ كەڭەيۋىن شەكتەدى.

شيكىزات تاۋارلارىنا الەمدىك باعانىڭ ودان كەيىن ءوسۋى ەكونوميكانىڭ ەكسپورتقا باعىتتالعان سالالارىنا قوسىمشا قولداۋ كورسەتتى، ولار جىلدىڭ 2-جارتىسىندا ءوندىرىستىڭ قايتا قالپىنا كەلۋ ديناميكاسىن جانە قارجى كورسەتكىشتەرىنىڭ جاقسارعانىن كورسەتتى.

تۇتاستاي العاندا، تاۋەكەلدەر كارتاسىنىڭ ءبىرقاتار ولشەمدەرىنىڭ تاۋەكەلدەر بولۋ ايماعىندا قالا بەرۋىنە قاراماستان وسالدىلىقتىڭ بارلىق سالالارى بويىنشا دەرلىك 2009 جىلدىڭ اياعىندا باعامدىق ساياسات رەجيمىن اۋىستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان 2009 جىلدىڭ 1-توقسانىنداعى احۋالعا قاتىستى قىسىمنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەگەنى بايقالدى. سونىمەن قاتار وتىمدىلىكپەن، تولەم بالانسىمەن، جيىنتىق بورىشتىق جۇكتەمەمەن جانە ەلدىڭ حالىقارالىق رەزەرۆتەرىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىمەن بايلانىستى احۋال ەداۋىر جاقساردى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ تولەم جاساۋ قابىلەتى مەن وتىمدىلىگى تاۋەكەلدەرىنىڭ ءبىرشاما وسكەنىن ايتا كەتۋ قاجەت. تولەم جاساۋ قابىلەتىنە بورىشتىڭ وسكەندىگى، ال وتىمدىلىك دەڭگەيىنە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ مۇنايعا جاتپايتىن تۇسىمدەر تۇرىندەگى كىرىستەرىنىڭ تومەندەۋى اياسىندا بورىشتى وتەۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا شىعىستار نەگىزگى قىسىم كورسەتىپ وتىر.

ينفلياسيانىڭ قىسقا مەرزىمدى بولاشاقتا تومەن بولىپ قالا بەرۋىنە قاراماستان، فيسكالدى قۇرامداس بولىكتىڭ جوعارى ءرولى ورتا مەرزىمدى بولاشاقتاعى ينفلياسيالىق الەۋەتتى ايقىندايدى. تيىسىنشە، شىعىستاردىڭ شەكتەن تىس ءوسۋىن جانە بيۋدجەتتىڭ مۇنايعا جاتپايتىن دەفيسيتىنىڭ كەڭەيۋىن شەكتەۋ ماڭىزدى.

باعامدىق ساياساتتى تۇزەتۋ ەكسپورتەرلەردىڭ كىرىستىلىگىنە قولداۋ كورسەتۋگە، قۇنسىزدانۋدى كۇتۋدى بارىنشا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەردى، ىشكى سۇرانىستىڭ تومەن بولۋىمەن قاتار يمپورتتىڭ ءوسۋىن شەكتەدى. بۇل رەتتە اعىمداعى باعالارعا سايكەس تولەم بالانسىنىڭ اعىمداعى شوتىنىڭ دەفيسيتى تۇتاستاي العاندا 2009 جىلى جىو-گە قاتىستى 3%-عا جۋىق بولعانىنا قاراماستان ول تىكەلەي ينۆەستيسيالار تۇرىندەگى ايتارلىقتاي كاپيتالدىڭ اكەلىنۋىمەن قارجىلاندىرىلادى دەپ كۇتىلۋدە. سىرتقى سۇرانىستىڭ جانە شيكىزات رەسۋرستارىنا دەگەن باعانىڭ 2010 جىلى ودان ءارى قايتا قالپىنا كەلۋى سىرتقى ەكونوميكالىق وپەراسيالار جاندانىپ، تولەم بالانسىنىڭ اعىمداعى وپەراسيالارى بويىنشا پروفيسيت ازداپ قالىپتاسادى دەپ بولجام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار تىكەلەي ينۆەستيسيالار اعىنىنىڭ جوعارى كولەمدەرى ساقتالادى.

قوسىمشا، سىرتقى نارىق قارجى ينستيتۋتتارى ءۇشىن تولىعىمەن جابىق بولمايدى جانە ايتارلىقتاي كۇشتى بانكتەر كاپيتال نارىعىنا شىعا الادى دەپ بولجام جاساۋعا دا نەگىز بار. جەكەلەگەن بانكتەردىڭ پروبلەمالارىنا قاراماستان، جۇيەنىڭ تۇتاستاي العاندا سىرتقى كۇيزەلىستەرگە قارسى تۇرا الاتىندىعىن، ىشكى جانە سىرتقى مىندەتتەمەلەردى ۋاقتىلى ورىنداي الاتىندىعىن وتكەن جىل كورسەتتى. سونىمەن قاتار قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ نارىققا شىعۋ تابىسى الەمدىك اقشا نارىقتارىنىڭ جانە كاپيتال نارىقتارىنىڭ وتىمدىلىگىنە، مەملەكەتتەردىڭ داعدارىسقا قارسى باعدارلامالارى شەڭبەرىندە قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋىن قىسقارتۋ اۋقىمىنا جانە نارىقتىق ەكونوميكاسى قالىپتاسىپ جاتقان ەلدەردەگى تاۋەلسىز دە، جەكە دە زاەمشىلار اراسىنداعى جوعارى الەۋەتتى باسەكەلەستىككە بايلانىستى، ولار بىرلەسىپ سىرتقى رەسۋرستاردى تارتۋدىڭ باعا ولشەمدەرىنىڭ تارتىمدىلىعىن ايقىندايدى.

سيكلدىڭ جوعارعى فازاسىنا ءتان «الەمدىك باعالار - جەكە زاەمشىلاردىڭ تاۋەكەلدەرى -كاپيتالدىڭ اكەلىنۋى - شيكىزاتتىق ەمەس سالالاردى كرەديتتەۋ» تاۋەلدىگىنىڭ بۇزىلعانىن ەسكەرسەك، ەكونوميكالىق ءوسۋ جانە ونىڭ تۇراقتىلىق بازاسىنىڭ كەڭەيۋى، تۇتاستاي العاندا الدىمەن مەملەكەتتىڭ قارجى رەسۋرستارىنىڭ كوزدەرىن ورنالاستىرۋ قابىلەتىنە عانا ەمەس، جەكە جيناق اقشالار مەن ينۆەستيسيالاردى ۇلعايتۋدى ىنتالاندىرۋىنا نەگىزدەلەدى. بۇل رەتتە تاۋار نارىقتارىنىڭ بەلگىسىزدىگى جاعدايىندا ەگەر ينۆەستيسيالار نەگىزىنەن بورىشتىق مىندەتتەمەلەردىڭ ءوسۋى ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلاتىن جاعدايدا قارجىلىق ەمەس سەكتوردىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ تۇراقتىلىعى قارجى تۇراقتىلىعىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى بولىپ تابىلادى.

2009 جىلعى 9 ايدىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا قۇنسىزدانۋدىڭ جانە بانك جۇيەسىن تۇراقتاندىرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ ەڭ قولايسىز ناتيجەسى بولۋى مۇمكىن جۇيەدەن سالىمداردىڭ تازا اكەتىلۋى بولعان جوق. كەرىسىنشە، حالىقتىڭ سالىمدارى 20%-دان ارتىق ءوستى. بۇل رەتتە سالىمشىلاردىڭ تۇتاستاي العاندا بانك جۇيەسىنەن ەمەس، جەكەلەگەن بانكتەردەن قاشۋى بايقالدى. اتاپ ايتقاندا، بانكتەر اراسىنداعى دەپوزيتتەردى 4-5%-دىق دەڭگەيدە 2 جىل بويىنا قايتا ءبولۋدىڭ ورتاشا دەڭگەيىندە 2009 جىلدىڭ 1 جانە 2-توقساندارىندا سالىمداردىڭ 8-11% جۋىعى تىنىش جەر نەمەسە تارتىمدىراق جاعدايلار ىزدەي وتىرىپ بانك جۇيەسىنىڭ ءوز ىشىندە اۋىسىپ ءجۇردى./29/

ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋى بانك سەكتورىنىڭ كرەديتتىك رەسۋرستارىنا سۇرانىستى ىنتالاندىراتىن بولادى، ول قازىرگى ۋاقىتتا، وكىنىشكە وراي، بانكتەردىڭ وتىمدىلىكتى باسقارۋعا جانە زاەمشىلاردىڭ تاۋەكەلدەرىنە كونسەرۆاتيۆتى قاراۋىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى كرەديتتىك رەسۋرستاردى بارابار ۇسىنۋمەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىرعان جوق. ناتيجەسىندە، دەپوزيتتەردىڭ ءوسۋى ناقتى سەكتوردى كرەديتتەۋدى كەڭەيتۋگە تولىق كولەمدە باعىتتالمايدى، بۇل بانك جۇيەسىنىڭ جوعارى وتىمدىلىگىن ايقىندايدى. وزدەرىنە تاۋەكەل قابىلداعىسى كەلمەگەن بانكتەر اقشا قاراجاتتارىن قارجى جانە كرەديت نارىقتارىنا ورنالاستىرۋعا تالپىنبايدى جانە ولاردى قرۇب شوتتارىندا ۇستاۋدى ءجون كورەدى. كوبىنە احۋال قازاقستاندىق 2 ءىرى بانكتىڭ مىندەتتەمەلەرىن قايتا قۇرىلىمداۋدىڭ اياقتالماعان ۇدەرىسىمەن دە ايقىندالادى، ناتيجەسىندە بەلگىسىزدىك فاكتورى ايتارلىقتاي ازاياتىن بولادى.

نارىقتاردىڭ جوعارى قۇبىلمالىلىعى جانە قاتىسۋشىلاردىڭ كۇتۋلەرىنىڭ تۇراقسىزدىعى كەزەڭىندە وتىمدىلىكتىڭ جوعارى بولۋى ۆاليۋتا نارىعىندا الىپساتارلىق كوڭىل-كۇيدىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى جانە تۇراقسىزداندىرۋ سيپاتىنا يە بولۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايلاردا باعامدىق اۋىتقۋلاردى تۇراقتاندىرۋ جانە ايىرباستاۋ باعامىنىڭ ناقتى باعىتتارىن قۇرۋ جاعىنا قاراي جاسالعان تاڭداۋ بارىنشا اقتالدى. بولاشاقتا كۇتۋلەردىڭ قىسقا مەرزىمدەگى كەزەڭدە تۇراقتانۋى جانە ايىرباستاۋ باعامى ساياساتىنىڭ ورتا مەرزىمدى بولاشاقتا ىرگەلى فاكتورلارعا بايلانىستى يكەمدى بولۋى ۇلتتىق بانكتىڭ باعامدىق ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارى بولادى.

زاەمشىلاردىڭ، اسىرەسە ىشكى نارىققا باعدارلانعان جانە ايتارلىقتاي ۆاليۋتا تۇسىمدەرىنىڭ كوزدەرى جوق سەكتورلاردىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنداعى باعامدىق ساياسات ستراتەگياسىن تۇزەتۋ ناتيجەسىندەگى مىندەتتەمەلەرىن قايتا باعالاۋ بانكتەردىڭ كرەديتتىك پورتفەلدەرىنىڭ ساپاسىنا تۇسەتىن سالماقتى ۇلعايتتى. سوعان قاراماستان قۇنسىزدانۋدىڭ جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمداردىڭ وسۋىنە اسەرىن اسىرا كورسەتۋگە بولمايدى، سەبەبى حالىق تا، كاسىپورىندار دا ىشكى جانە سىرتقى سۇرانىستىڭ ايتارلىقتاي تومەن بولۋىنىڭ جانە ەكونوميكانى كرەديتتەۋدىڭ باياۋلاۋىنىڭ ناتيجەسىندە كىرىستەردىڭ جانە اقشا تۇسىمدەرىنىڭ، سونداي-اق بانكتەردەن قارجى رەسۋرستارىنىڭ تومەندەۋىن سەزىندى. اتاپ ايتقاندا، زاەمشىلاردىڭ ۆاليۋتالىق كرەديتتەرىنىڭ، ۆاليۋتالىق ۇستانىمدارىنىڭ ۇلەستەرىن سالالار جانە كرەديتتەۋدىڭ سەگمەنتتەرى بويىنشا 2009 جىلعى جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمداردىڭ ديناميكاسىمەن سالىستىرۋ پورتفەل ساپاسىنىڭ ناشارلاۋ اۋقىمىنىڭ سالا نەمەسە سەگمەنت قىزمەتىنىڭ دوللارلانۋىنىڭ نەعۇرلىم جوعارى دەڭگەيىنەن ايتارلىقتاي تاۋەلدى ەكەندىگىن كورسەتپەيدى. بۇل رەتتە مىندەتتەمەلەردىڭ جوعارى سالالىق دوللارلانۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى ەڭ الدىمەن بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلىنىڭ ساپاسى ءۇشىن تاۋەكەلدىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ قالا بەردى.

نەسيە پورتفەلىن قايتا قۇرىلىمداۋ قۇرالدارىنىڭ كەڭىنەن پايدالانىلۋى بانكتەرگە نەسيە پورتفەلى ساپاسىنىڭ ناشارلاۋىن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، بانكتەردىڭ اقپاراتى بويىنشا، كليەنتتەردىڭ تولەم جاساۋ قابىلەتىن جاقسارتۋ ماقساتىندا بانكتەر نەسيە پورتفەلىنىڭ 12% جۋىعىنا قاتىستى كرەديتتەۋ شارتتارىن وزگەرتتى. بۇل ءىس-شارالاردىڭ تيىمدىلىگى كوبىنە ەكونوميكانىڭ قايتا قالپىنا كەلۋ جانە قولايلى سىرتقى باعا كونيۋنكتۋراسىنىڭ ساقتالۋ جىلدامدىعىنا جانە اۋقىمدارىنا بايلانىستى.

ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ جانە ىشكى سۇرانىستىڭ باياۋلاۋى سالالاردىڭ تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋلەردىڭ ىشكى تۇتىنۋشىسىنا باعدارلانعان شاعىن كاسىپورىندارىنا ايتارلىقتاي تەرىس اسەر ەتتى. اتاپ ايتقاندا ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ قايتا قالپىنا كەلۋ بازاسى ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سالالارىنىڭ ەسەبىنەن كەڭەيمەسە، جۇمىس ىستەمەيتىن جانە بەلسەندى ەمەس كاسىپورىندار سانىنىڭ ءوسۋى بانكروتتىقتىڭ ءوسۋ تاۋەكەلىن تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە قۇلدىراۋ جانە ءوسۋ فازالارى كاسىپورىنداردىڭ قارجى تۇراقتىلىعىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەشەۋىلدەتۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا 2009 جىلى جوعارى سالالىق تاۋەكەلدەر ساقتالىپ، بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلدەرىنىڭ ساپاسىنا قىسىم تۇسەدى دەپ كۇتۋگە بولادى.

تۇتاستاي العاندا كرەديت پورتفەلى ساپاسىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەۋىنە قاراماستان بالانستان تىس ەسەپتەن شىعارىلعان كرەديتتەردىڭ ۇلەسى اعىمداعى تالاپتارعا سايكەس كەلمەي، ەداۋىر تومەن بولىپ وتىر، بۇل بانكتەردىڭ شىعىندارىن مويىنداعىسى كەلمەيتىنىن بىلدىرەدى. بۇعان شىعىنداردى جابۋعا ارنالعان كاپيتالدىڭ شەكتەۋلىگى، زاەمشىلاردىڭ قارجىلىق جاي-كۇيىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە دەگەن سەنىم، سونداي-اق پروۆيزيالاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدەن تۋىندايتىن كىرىستەرگە سالىق سالۋ ماسەلەلەرىنىڭ رەتتەلمەۋى سياقتى ءبىرقاتار فاكتورلار ىقپال ەتەدى.

ەكونوميكانىڭ بىرتىندەپ قايتا قالپىنا كەلۋىنە جانە زاەمشىلاردىڭ سالالىق ءارى جەكە تاۋەكەلدەرىنىڭ تومەندەۋىنە قاراي كرەديتتەۋ ستاۆكالارىن تومەندەتۋ ترەندى قالىپتاستىرىلاتىن بولادى. مۇنداي جاعدايلاردا قىسقا مەرزىمدى بولاشاقتا بانكتەر، اتاپ ايتقاندا قارجى رەسۋرستارىن ءتيىمدى ورنالاستىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلى بولۋى جاعدايىندا ولاردى تارتۋدىڭ اگرەسسيۆتى ستراتەگياسىن جۇرگىزگەن ينستيتۋتتار پايىزدىق، اسىرەسە ءبىر جىلدان ارتىق مەرزىمدەر بويىنشا تاۋەكەلدى رەتتەۋگە باسا نازار اۋدارۋى قاجەت.

ازداپ تومەندەگەنىنە قاراماستان، قارجى تۇراقتىلىعى تۇرعىسىنان العاندا بانك سەكتورىنىڭ سىرتقى بەرەشەگى جوعارى دەڭگەيدە قالىپ وتىر. قارجىلاندىرۋدىڭ سەنىمدى ءارى تۇراقتى ىشكى كوزدەرىنىڭ بولۋىنىڭ ءوزى بانكتەردى سىرتقى قارجىلاندىرۋ كولەمدەرىنىڭ كەيىن دە اۋىرتپالىقسىز تومەندەۋىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن.

قورلاندىرۋ رەسۋرستارىنىڭ شەكتەۋلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءىس جۇزىندە ورتا مەرزىمدى بولاشاقتا كرەديت پورتفەلى بويىنشا شىعىنداردى سىڭىرە الاتىن ءارى تۇراقتى كرەديتتىك ءوسۋى ءۇشىن ارالىق بۋىن بولا الاتىن كاپيتالدىڭ ءرولى ارتۋدا.

سوڭعى 2 جىلدا شەتەلدىك قاتىسۋى بار بانكتەر سانىنىڭ جانە ءرولىنىڭ بەلسەندى وسۋىنە قاراماستان قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ ۇلەسى ورتا مەرزىمدى بولاشاقتا قارجى تۇراقتىلىعى ءۇشىن ءقاۋىپ توندىرمەيدى جانە مەملەكەت تاراپىنان اكىمشىلىك ارالاسۋدى تالاپ ەتپەيدى. بۇل رەتتە مەملەكەت قارجى سەكتورىن داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدە دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە شەتەلدىڭ وڭتايلى قاتىسۋ ۇلەسىن ناقتى بەلگىلەيدى، ول، ءبىر جاعىنان، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگى مۇددەسىن قامتاماسىز ەتسە، ەكىنشى جاعىنان، داعدارىس احۋالدارى دامىعان جاعدايدا كرەديتتىك بەلسەندىلىككە قولداۋ كورسەتەتىن قارجىلاندىرۋدىڭ ارالىق بۋىنى بولادى.

جالپى العاندا قارجى رەتتەۋشىسىنىڭ پروۆيزيالاردى قالىپتاستىرۋ، ينۆەستيسيالىق پورتفەلدىڭ قۇرىلىمى جانە كاپيتال بويىنشا تالاپتارى بولىگىندەگى باسىمدىقتارى بانكتەردىڭ باسا نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتەتىن تاۋەكەل ايماقتارىن بارابار ايقىندايدى. اتاپ ايتقاندا، زاەمشىلار بالانسىنىڭ اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى بولىكتەرى ۆاليۋتالارىنىڭ سايكەس كەلمەۋىمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر، پورتفەلدىڭ، تۋىندى جانە قۇرىلىمدى قارجى قۇرالدارى تەڭگەرىمدىلىگى تاۋەكەلدەرى كۇتىلەتىن دە، جاسىرىن (لاتەنتتى) دا تاۋەكەلدى ىسكە اسىرۋ كەزىندەگى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگى تاۋەكەلدەرى ساپالى باعالاۋدى تالاپ ەتۋدە. بۇل رەتتە پروسيكلدىلىكتى جانە رەتتەۋ تالاپتارىن جەدەل تۇردە قاتاڭداتۋدى بولدىرماۋ قاجەت.

وتكەن ەكونوميكالىق سيكل تاجىريبەسى قارجى جانە ناقتى اكتيۆتەر نارىقتارىنداعى تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ الدىن الۋ قۇرالدارىنىڭ كونترسيكلدىلىگىنە جانە پارمەندىلىگىنە كوڭىل بولە وتىرىپ، ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى. ماكرو- جانە ميكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋدىڭ كەلىسىلگەن شارالارىنىڭ تيىمدىلىگى قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدى بولاشاقتا تاۋەكەلدەردىڭ تۇرلەندىرىلۋىن جانە ولاردىڭ قارجى تۇراقتىلىعىنا اسەرىن ساپالى باعالاۋعا بايلانىستى. بيزنەس-سيكلدىڭ فازالارىنا قاراي كاپيتالداندىرۋدى جانە وتىمدىلىكتى اۆتوماتتى تۇردە رەتتەۋدى ەنگىزۋ، قارجى جۇيەسىنىڭ ىشىندەگى دە، ودان تىس تا جۇيەلىك تاۋەكەلدەردى ۋاقتىلى انىقتاپ، شارا قولدانۋ ماكروپرەۋدەنسيالدىق رەتتەۋدىڭ نەگىزگى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس. جاڭا رەتتەۋىشتەردىڭ ەنگىزىلۋى ەكونوميكالىق دامۋ سيكلىنىڭ جوعارعى فازاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاراي جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.

ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ شارالارى تۇتاستاي العاندا قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا، تەڭگەرىمسىزدىكتەردىڭ جيناقتالۋىنا جول بەرمەۋگە جانە جۇيەلىك تاۋەكەلدەردىڭ وسۋىنە باعدارلانۋى جانە اقشا-كرەديت، فيسكالدى ساياسات مىندەتتەرىمەن جانە ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ شارالارىمەن بىرگە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ شەڭبەرىندە تاۋەكەلدەردى بارابار باعالاپ، باقىلاۋعا جانە ولاردى بانكتەردە باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ساپاسىنا باسا نازار اۋدارىلاتىن بولادى. بۇل رەتتە رەتتەۋ جۇيەسى قارجى ۇيىمدارىنا قويىلاتىن تالاپتاردى قاتاڭداتۋ مەن پايدا الۋ كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋعا ارنالعان مۇمكىندىكتەردى ساقتاۋ اراسىنداعى وڭتايلى تەڭگەرىمدىكتى ساقتاۋى قاجەت.

تۇتاستاي العاندا، ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋدىڭ ەڭ جوعارعى تيىمدىلىگىنە ەگەر ونى جالپى ماكروەكونوميكالىق ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە جۇزەگە اسىرعان جاعدايدا عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. بۇل ماقساتتاردا قارجى تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ماكروپرۋدەنسيالدىق رەتتەۋدى جۇزەگە اسىرۋعا جاۋاپتى ورتالىق ورگان رەتىندە ۇلتتىق بانكتىڭ ءرولى كۇشەيەدى. /26/

قازىرگى زامانعى بانكتەر تاۋەكەلدى باسقارۋ جۇيەلەرىن قالىپتاستىرعاندا ءبىرقاتار قيىندىقتارمەن كەزدەسەدى. وسى  ماسەلەلەردى تومەندەگى ساناتتار تۇرىندە قۇرىلىمدارعا بولۋگە بولادى:

• ۇيىمداستىرۋ پروبلەمەلارى: بانك اكسيونەرلەرى تاراپىنان تاۋەكەل مەنەدجمەنتىنىڭ ماڭىزى (پايدالىلىققا باسا نازار اۋدارۋىن، شەتەلدىك تاجىريبەگە قاراماستان ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا سول نەمەسە تاۋەكەلدەردىڭ ىقپال ەتۋ سالدارىنان اكسيونەرلەر زالال شەككەن داعدارىستاردىڭ بولماعانىن) جەتكىلىكسىز ءتۇسىنۋ.
• كادر پروبلەمەلارى: تاۋەكەلدەردى باسقارۋ سالاسىندا بىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ بولماۋى تاۋەكەل-مەنەدجمەنتىنىڭ قۇرىلۋ تيىمدىلىگىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى، بۇل جۇرگىزىلەتىن مولشەرلىك ەسەپتەۋلەردىڭ ناقتىلىعى مەن وبەكتيۆتىلىگىنە اسەر ەتەدى.
• تەحنيكالىق پروبلەمالار – ناقتى تاريحي جانە تالداۋ دەرەكتەرىنىڭ بولماۋى نەمەسە ولاردىڭ قورىتىندىلانباۋى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ جاعدايىنا بەيىمدەلگەن جانە بانك جۇيەسى شەڭبەرىندە سالىستىرما تالداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەمەلەردىڭ بولماۋى.

الەمدىك داعدارىس كەزىندە بانكتەردىڭ ءوز الدىنداعى تاۋەكەلىن دۇرىس باسقارۋ، ارينە بانك تابىستىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، بانكتەر قازىرگى جاعدايدا  باراتىن تاۋەكەل ءتۇرىن ءدال انىقتاپ، ونىڭ دەڭگەيىن دۇرىس – تاسىلدەرىن ءوز ۋاقىتىندا، ءوز دارەجەسىندە قولدانا بىلسە، وندا مۇنداي بانكتەر كەز كەلگەن ەلدىڭ بانك جۇيەسىندە ءوتىمدى بانك بولىپ تابىلادى.  /27/

قارجى نارىعىن جانە قارجى ۇيىمدارىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگى قابىلداعان رەتتەۋ شارالارى

2008 جىلعى 4 توقساندا – 2009 جىلعى 3 توقساندا ققا تاۋەكەلدەردى ازايتۋعا جانە بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان پرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ شارالارىنىڭ جيىنتىعىن قابىلدادى:

1. بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن ۇلعايتۋ.

بانك سەكتورىنىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ جانە ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان جانە جاڭادان قۇرىلاتىن بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالدارىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىنە قويىلاتىن تالاپتار 2009 جىلعى 1 قازاننان باستاپ – 5 ملرد. تەڭگەگە دەيىن، 2011 جىلعى 1  شىلدەدەن باستاپ – 10 ملرد.تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتىلادى. الماتى جانە استانا قالالارىن قومپاعاندا، نەگىزگى قىزمەت كورسەتۋ كولەمى قازاقستاننىڭ ايماقتارىندا كورسەتىلەتىن ايماقتىق بانكتەر ءۇشىن مەنشىكتى كاپيتالدارىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى 2009 جىلعى 1 قازاننان باستاپ 2 ملرد.تەڭگەنى؛ 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ 4 ملرد.تەڭگەنى قۇرايدى.

2.رەتتەۋ كاپيتالىن ەسەپتەۋ تەتىكتەرىن وزگەرتۋ. 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالعا كىرگىزىلەتىن ارتىقشىلىقتى اكسيالاردىڭ ۇلەسى ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ ون بەس پايىزىنان اسپاۋى ءتيىس. بۇل شاما كونترسيكلدىك سيپاتتا بولادى، سەبەبى، ءمانى بويىنشا ونى ەنگىزۋ ەدب-دىڭ كاپيتالدارى جەتكىلىكتىلىگىنىڭ ەسەپتىك كوەففيسيەنتتەرى ماندەرىنىڭ ۇلعايۋىنا الىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ رەتتەۋ كاپيتالىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ ەسەبىنەن ەكىنشى دەڭگەيدەگىكاپيتالدى ەسەپتەۋ كەزىندە پايدالانىلاتىن مەرزىمسىز قارجى قۇرالدارى الىنىپ تاستالاتىن بولادى.

3. كاپيتال جەتكىلىكتىلىگى نورماتيۆتەرىن وزگەرتۋ. بانكتىك قاداعالاۋ جونىندەگى بازەل كوميتەتىنىڭ ستاندارتتاىنا سايكەس ك1-2 كاپيتالى جەتكىلىكتىلىگىنىڭ جاڭا كوەففيسيەنتى ەنگىزىلدى (ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ تاۋەكەل دارەجەسى بويىنشا الىنعان اكتيۆتەر مەن مىندەتتەمەلەر سوماسىنا قاتىناسى):

• رەيتينگىلىك اگەنتتىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر رەيتينگىسىنە يە قاتىسۋشىسى بانك حولدينگى نەمەسە باس بانك بولىپ تابىلاتىن بانك ءۇشىن، اكسيالارىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتەر جانە بانك قىزمەتى تۋرالى» 1995 جىلعى 31 تامىزداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 17-2-بابىندا كوزدەلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى نە ۇلتتىق باسقارۋشى حولدينگ ساتىپ العان بانك ءۇشىن، سونداي-اق ورنالاستىرىلاعن اكسيالارىنىڭ ەلۋ پايىزدان استامى مەملەكەتكە تيەسىلى بانك ءۇشىن ك1-2 مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىك كوەففيسيەنتىنىڭ ءمانى كەمىندە 0،05، ال 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ – كەمىندە 0،08 بولۋى ءتيىس؛
• ك1-2 ءىرى قاتىسۋشىسى جەكە تۇلعا بانك ءۇشىن كەمىندە 0،07، ال 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ بۇل كوەففيسيەنت كەمىندە 0،10 بولۋى ءتيىس؛
• قالعان بانكتەر ءۇشىن ك1-2 مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىك كوەففيسيەنتى كەمىندە 0،06، ال 2010 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ – كەمىندە 0،09 بولۋى ءتيىس.

4. رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەر دەڭگەيىن شەكتەيتىن كوەففيسيەنتتەردى وزگەرتۋ. ەلدىڭ بانك سەكتورىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ك9 كوەففيسيەنتىنىڭ ەڭ جوعارى ءمانى (رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالعا قاتىناسى) 2009 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ 3-تەن اسپاۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، شەتەلدىڭ قاتىسۋىمەن بانكتەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە الۋ ماقساتىندا ك8 جانە ك9 كوەففيسيەنتتەرىنىڭ ەسەبىنەن رەزيدەنت ەسەم باس بانك الدىنداعى رەتتەلگەن بورىشتىق مىندەتتەمەلەر الىنىپ تاستالدى.

         2009 جىلعى 1 قازاننان باستاپ كاتودياندىق شارت نەگىزىندە بانكتەر قابىلداعان ينۆەستيسيالانباعان قاراجات قالدىقتارى بانكتەردىڭ كاپيتالداندىرۋ كوەففيسيەنتتەرىن ك7، ك8 جانە ك9 رزمدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەرگە ەسەپتەۋ شەڭبەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەزيدەنت ەمەستەرى الدىنداعى مىندەتتەمەلەر سوماسىنان شىعارىلىپ تاستالدى. وسى كۇننەن باستاپ بانكتەردىڭ كاپيتالداندىرۋ كوەففيسيەنتتەرىن ك8 جانە ك9 ەسەپتەگەن كەزدە سىرتقى قارىز الۋ كولەمدەرىن، ونىڭ ىشىندە بانكتەردىڭ اففيليرلەنگەن قۇرىلىمدارى ارقىلى سىرتقى قارىز الۋدى تارتۋ بويىنشا سحەمالاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، شەكتەۋ ماقساتىندا رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەرگە قامتاماسىز ەتىلمەگەن كەپىلدىكتەر مەن بانكتىڭ كەپىلدەمەسى قوسىلاتىن بولدى.

5. وتىمدىلىك كوەففيسيەنتتەرىن وزگەرتۋ. ەلدىڭ بانك سەكتورىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋ جانە بانكتەردىڭ دەپوزيتورلارىن قورعاۋ ماقساتىندا نورماتيۆتىك ءمانى 0،3-كە تەڭ اعىمداعى وتىمدىلىك كوەففيسيەنتى ك4 ەنگىزىلدى (بانكتىڭ ورتاشا ايلىق وتىمدىلىگى جوعارى اكتيۆتەرىنىڭ ەسەپتەلگەن سىياقىنى قوسا العاندا تالاپ ەتۋ بويىنشا مىندەتتەمەلەرىنىڭ ورتاشا ايلىق مولشەرىنە قاتىناسى).

2009 جىلعى 1 قازاننان باستاپ اعىمداعى وتىمدىلىك كوەففيسيەنتىن ك-4 ەسەپتەۋ الگوريتمىنە تالاپ ەتۋ بوىنشا مىندەتتەمەلەردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە بانكتىڭ ەنشىلەس ۇيىمدارى، بانكپەن اففيليرلەنگەن زاڭدى تۇلعالار سىرتقى قارىزدار تارتۋ كەزىندە، سونداي-اق بانكتىڭ سەكيۋريتيزاسيالاۋ بويىنشا مامىلەلەرى شەڭبەرىندە كرەديتوردىڭ مىندەتتەمەلەردى مەرزىمىنەن بۇرىن وتەۋدى تالاپ ەتۋ قۇقىعىمەن بەرگەن بانكتىڭ قامتاماسىز ەتىلمەگەن كەەپىلدىكتەرى مەن كەپىلدەمەلەرى كىرگىزىلدى. بانكتەردىڭ كوبى بەلگىلەنگەن نورماتيۆتەردەن ايتارلىقتاي اسىپ كەتتى، سوندىقتان بۇل بانكتەردىڭ وتىمدىلىگىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتكەن جوق.

6. كرەديتتەردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى بويىنشا پروۆيزيالار قۇرۋ جونىندەگى تالاپتاردى قاتاڭداتۋ. كرەديتتىك تاۋەكەلدەدى رەتتەۋ ماقساتىندا ءتيىستى ۆاليۋتالىق تۇسىمدەرى جوق جانە ۆاليۋتالىق تاۋەكەلدەرى زاەمشىنىڭ تاراپىنان ءتيىستى حەدجيرلەۋ قۇرالدارىمەن جابىلماعان زاەمشىلارعا شەتەل ۆاليۋتاسىمەن بەرىلگەن كرەديتتەر بويىنشا پروۆيزيالاردى قالىپتاستىرۋ جونىندەگى تالاپتار قاتاڭداتالدى.

سونىمەن قاتار 2010 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ وففشورلىق ايماقتا تىركەلگەن تۇلعاعا وففشورلىق ايماقتا تىركەلگەن تۇلعاعا تاۋەلدى نەمەسە ەنشىلىس بولىپ تابىلاتىن زاەمشىعا بەرىلگەن كرەديتتىڭ جىكتەلگەن ساناتى باستاپقى كەزەڭنەن باستاپ «ءۇمىتسىز» رەتىندە ايقىندالادى.

7. ەدب-دىڭ ورنىقتىلىق دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن انىقتاۋ ءۇشىن ققا پايدالاناتىن فاكتورلاردى قايتا قاراۋ:

 - مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىك كوەففيسيەنتىن جانە وتىمدىلىك كوەففيسيەنتتەرىن ازايتۋدىڭ ءقاۋىپتى ماندەرى قايتا قارالدى؛

 - «جۇمىس ىستەمەيتىن زاەمدار» ايقىنداماسى ناقتىلاندى؛

 - قۇرىلىس سالاسىن كرەديتتەۋگە بايلانىستى تاۋەكەلدەر انىقتالعان كەزدە كوممەرسيالىق جانە تۇرعىن ءۇي جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋعا جانە قۇرىلىسىنا بەرىلگەن زاەمدار جانە يپوتەكلىق تۇرعىن ءۇي زاەمدارى عانا ەسەپكە الىناتىن بولدى.

8. پروبلەمالى بانكتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىن رەتتەۋ. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە اقشا تولەمى مەن اۋدارىمى، قارجى ۇيىمدارىنىڭ بۋحگالتەرلىك ەسەبى مەن قارجىلىق ەسەپتىلىگى، بانك قىزمەتى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ قىزمەتى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىن جەتىلدىرىۋ ماسەلەسى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2009 جىلعى 11 شىلدەدە قابىلدانعان زاڭنىڭ شەگىندە بانكتەردىڭ مىندەتتەمەلەرىن قايتا قۇرىلىمداۋ جانە تۇراقتاندىرۋ بانكىن قۇرۋ راسىمدەرى رەتتەلەدى.

وسى زاڭعا سايكەس قارجى ۇيىمدارىن قايتا قۇرىلىمداۋ تۋرالى شەشىمدى ارنايى سوت قابىلدايدى. قايتا قۇرىلىمدايتىن ۇيىمنىڭ مارتەبەسى قارجى ۇيىمىن قايتا قۇرفلفمداۋ بولجاناتىن مىندەتتەمەلەرى بار قارجى ۇيىمى كرەديتورلارىنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋدى توقتاتا تۇرۋدى كوزدەيدى.

تۇراقتاندىرۋ بانكى رەتتەۋشىنىڭ شەشىمى بويىنشا پروبلەمالى بانكتى كونسەرۆاسيالاۋ رەجيمىندە قۇرىلادى، بۇل رەتتە پروبلەمالى بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن مىندەتتەمەلەرى بەرىلەتىن مىندەتتەمەلەردى جابۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مولشەردەگى اكتيۆتەرى بولعان جاعدايدا بەرىلگەن. ناتيجەسىندە تۇراقتاندىرۋ بانكى اكتيۆتەر مەن مىندەتتەمەلەردى ساتىپ الۋشى بانكە بەرۋگە قۇقىلى، بۇدان كەيىن تۇراقتاندىرۋ بانكىنىڭ قىزمەتى توقتاتىلادى. /29/

تاۋەكەلدى باسقارۋ جانە باعالاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ نەگىزىندە بانكتەرگە مىنا جەتىلدىرۋ جولدارىن اتاپ ايتۋعا بولادى:

• سيگنالدى كارتالاردى ۇيىمداستىرۋ. تاۋەكەلى كورسەتىلگەن دياگراممالاردا (كاتەگوريا مەن سوممالار)، ونىڭ ءوزى ءاربىر بيزنەس-بىرلىككە جانە تاۋەكەلگە قاتىستى جالپى كورپوراتيۆتى كورسەتكىشتىڭ بەيىمدەلۋى.
• تاۋەكەلدى باسقارۋ ستراتەگياسىنىڭ انىقتالۋى. ينۆەستيسيالىق شەشىمدەردىڭ بارلىعى تاۋەكەل ستراتەگياسىنا بايلانىستى بولعانىمەن، قازىرگى كەزدە كوپتەگەن بانكتەردە ونىڭ جوقتىعى بايقالادى.
• تاۋەكەل-مەنەدجەرلەرىنىڭ ەففەكتيۆتى توپتارىنىڭ بولۋى، ۇيىمداسۋى. تاۋەكەل-منەدجەرلەر توپتارىنىڭ ماقساتى – تاۋەكەلدى انىقتاۋ، ولشەۋ، باعالاۋ، باقىلاۋ. جانە دە تاۋەكەل كولەمى تاۋەكەل ستراتەگياسىنىڭ جالپىكورپوراتيۆتىك پرينسيپتەرىنە قاتىستى بولۋى ءتيىس.
• جوعارىماماندانعان تاۋەكەل-مەنەدجەرلەرىنىڭ بولۋى. تاۋەكەل-مەنەدجەرلەر توپتارىن بولىمشەلەر مەن كورپوراتيۆتى ورتالىق نەگىزىندە جوعارى ساپالى ينتەللەكتۋالدى رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى ءتيىس
• قىزمەتتەردىڭ ءبولىنۋى. بانكتىڭ ءبىر قىزمەتكەرى تاۋەكەل ستراتەگياسىن انىقتاۋمەن، تاۋەكەل شەشىمدەرىن جانە ونى باعالاۋمەن بىردەن اينالىسۋىنا جول بەرىلمەۋى ءتيىس. قىزمەتتەردىڭ بارلىعى جۇمىسشىلار اراسىندا ءبولىنۋى ءتيىس.
• تاۋەكەلگە جاۋاپ بەرۋ. بانكتە كورپوراتيۆتى تاۋەكەل-مەنەدجمەنتىنىڭ توپتارىنىڭ بولۋىنا قاراماستان، بانكتىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرى ولارمەن قابىلدانعان تاۋەكەلگە جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
• تاۋەكەلدى ەسەپتەۋ. ديرەكتورلار كەڭەسى مەن بانك باسقارماسىنا ۇسىنعان ەسەپتەردىڭ بارلىعىنا تاۋەكەل مەن تابىستىلىقتىڭ قاتىناسىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرى كورسەتىلۋى ءتيىس.
• وقىتۋ جانە ماماندانۋ.
• ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ قىزمەتى. ديرەكتورلار كەڭەسى ءاردايىم بانكتىك تاۋەكەلدى ەففەكتيۆتى باسقارۋ جانە باعالاۋ سۇراقتارى بويىنشا مەنەدجەرلەرىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ.
• تاۋەكەلدى قابىلداۋدىڭ كۋلتۋراسىنىڭ دامۋى. ۇيىمداسقان جالپىكورپوراتيۆتى تاۋەكەل ءاناليزىنىڭ بولۋى ءۇشىن تاۋەكەلدى قابىلداۋدىڭ كۋلتۋراسى دامۋى ءتيىس.
• قىزمەتكەرلەردى موتيۆاسيالاۋ. تاۋەكەل اۋماعىندا ەففەكتيۆتى شەشەمدەر قابىلداۋ ءۇشىن جانە تەك تازا تابىس كورسەتكىشتەرى نەگىزىندە بولىمشەلەر باسشىلارىنىڭ قىزمەتىن باعالاۋدى عانا ەمەس،سونىمەن قاتار، تاۋەكەلدى ەسەپتەۋمەن دە جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

قورىتىندى

 

سونىمەن، تاۋەكەل ءوزىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ كەزدەيسوق جاعدايى بار قۇننىڭ جوعالۋى جانە ۇتىلۋىن بىلدىرەدى. تاۋەكەلدىڭ تۇسىنىگىنىڭ كەز-كەلگەن انىقتاماسى زاڭدى جانە قۇقىقتى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ول ءار ءتۇرلى كۇتۋلەردى سيپاتتايدى.

نارىقتىق قاتىناستاردىڭ كەڭ دامۋىمەن جانە بانك قىزمەتىنىڭ تۇرلەنۋىنە بايلانىستى تاۋەكەل تۇسىنىگى بانكتەر ومىرىنە تەرەڭ ەنۋدە. ءار ءتۇرلى وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋدا بانك وزىنە الاتىن تاۋەكەلدى دۇرىس باعالاۋ اسا مىڭىزدى. بانك ىسىندە تاۋەكەلدى مۇلدەم بولدىرماۋ ەمەس، ونى مينيمالدى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى تاۋەكەل بانك تاجىريبەسىندە مىندەتتى تۇردە كەزدەسەدى.

تاۋەكەلدەر بانك يەلەرى مەن ونىڭ سالىمشىلارىنىڭ مۇددەلەرىنىڭ قارسى كەلۋىنە نەگىز بولادى. بىرىنشىلەر، قوسىمشا پايدا تابۋ ءۇشىن تاپسىرىلعان قاراجاتتاردىڭ ساقتالۋى ەڭ ماڭىزدى. تابىستىلىق پەن باسقارۋدىڭ ءبىرشاما كۇردەلى ماسەلەلەرىن قۇرايدى.

بانك ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءىس – ارەكەتتەرى ناتيجەسىندە تاۋەكەلدەردىڭ سان الۋان تۇرىنە ۇرىنادى. مۇنداي تاۋەكەلدەر پايدا بولۋ ۋاقىتىسىنا، پايدا بولۋ جەرىنە، ىشكى، سىرتقى فاكتورلارعا جانە تاعى باسقا كوپتەگەن كريتەرييلەرگە بايلانىستى جىكتەلەدى. تاۋەكەلدىڭ بارلىق تۇرلەرى ءوزارا بايلانىستى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ونىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ وزگەرۋى باسقا دا تاۋەكەل تۇرلەرىنىڭ وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى. وسىعان بايلانىستى بانك ءۇشىن ءار تاۋەكەلدىڭ ءتۇرىن تالداۋ، ونىڭ باسقا تاۋەكەلدىڭ تۇرلەرىمەن بايلانىسىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى.

بانك ءۇشىن تاۋەكەلدى باسقارۋ – ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سەبەبى كەز كەلگەن بانكتىڭ قالىپتاسۋ پروسەسىنەن باستاپ، بۇكىل قىزمەت ەتۋ ۋاقىتىسىنداعى ىس-ارەكەتى كوپتەگەن تاۋەكەلدەرگە تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەدى، ياعني بانكتىڭ بولاشاقتا بانكروتتىققا ۇشىراۋى نەمەسە ۇشىراماۋى ونىڭ تاۋەكەلدى باسقارۋىمەن بايلانىستى. جالپى، تاۋەكەل جاعىمسىز وقيعانىڭ بولۋ ىقتيمالدىعىمەن سيپاتتالادى. وعان مىنالار جاتادى: تابىستىڭ تومەندەۋى، بەرىلگەن نەسيەلەردىڭ قايتارىلماۋىنا بايلانىستى شىعىنداردىڭ پايدا بولۋى، بازالىق رەسۋرستاردىڭ ازايۋى، بالانستان تىس وپەراسيالار بويىنشا تولەمدەردىڭ تولەنبەۋى جانە تاعى باسقالارى. ءبىراق  تاۋەكەل دەڭگەيى قانشالىقتى تومەن بولسا، جوعارى تابىس الۋ ىقتيمالدىعى دا سونشالىقتى تومەن بولاتىندىقتان، كەز كەلگەن بانك ءوزىنىڭ قاراجاتتارىن تابىسى جوعارى جانە تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن ءىس – ارەكەتتەرگە جۇمساۋعا تىرىسادى.

تاۋەكەلدەردى باسقارۋ  - كەزەكتى قىزمەت تۇرىنە بايلانىستى  تۋىندايتىن  تاۋەكەلدەردى تومەندەتۋگە  باعىتتالاتىن ادىستەر مەن تاسىلدەردىڭ جيىنتىعى.

    ستراتەگيالىق باسقارۋ  مەن جوسپارلاۋ  ونىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. وسى ارقىلى  بانك  وزىندەگى بار رەسۋرستار مەن ماقساتتار سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتەدى. بانكتىك تاۋەكەلدى  باسقارۋ جۇيەسى  ناقتى شارالار ارقىلى جۇزەگە اسىرادى. ونداي شارالار  ستراتەگيالىق باسقارۋ  دەنگەيىندە نەمەسە ۇيىمداستىرۋشىلىق دەنگەيدە  جۇزەگە اسىرىلادى. بانكتىك تاۋەكەلدى باسقارۋعا بايلانىستى   ءجيى كەزدەسەتىن كەلەسىدەي ادىستەر قولدانىلادى: ديۆەرسيفيكاسيا؛ ساقتاندىرۋ؛ حەدجيرلەۋ؛ ءوزىن - ءوزى ساقتاندىرۋ؛ ليميتتەۋ؛ ساپانى باسقارۋ.

قازىرگى زامانعى بانكتەر تاۋەكەلدى باسقارۋ جۇيەلەرىن قالىپتاستىرعاندا ءبىرقاتار قيىندىقتارمەن كەزدەسەدى. وسى  ماسەلەلەردى تومەندەگى ساناتتار تۇرىندە قۇرىلىمدارعا بولۋگە بولادى:

• ۇيىمداستىرۋ پروبلەمەلارى: بانك اكسيونەرلەرى تاراپىنان تاۋەكەل مەنەدجمەنتىنىڭ ماڭىزى (پايدالىلىققا باسا نازار اۋدارۋىن، شەتەلدىك تاجىريبەگە قاراماستان ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا سول نەمەسە تاۋەكەلدەردىڭ ىقپال ەتۋ سالدارىنان اكسيونەرلەر زالال شەككەن داعدارىستاردىڭ بولماعانىن) جەتكىلىكسىز ءتۇسىنۋ.
• كادر پروبلەمەلارى: تاۋەكەلدەردى باسقارۋ سالاسىندا بىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ بولماۋى تاۋەكەل-مەنەدجمەنتىنىڭ قۇرىلۋ تيىمدىلىگىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى، بۇل جۇرگىزىلەتىن مولشەرلىك ەسەپتەۋلەردىڭ ناقتىلىعى مەن وبەكتيۆتىلىگىنە اسەر ەتەدى.
• تەحنيكالىق پروبلەمالار – ناقتى تاريحي جانە تالداۋ دەرەكتەرىنىڭ بولماۋى نەمەسە ولاردىڭ قورىتىندىلانباۋى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ جاعدايىنا بەيىمدەلگەن جانە بانك جۇيەسى شەڭبەرىندە سالىستىرما تالداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەمەلەردىڭ بولماۋى.

قارجى نارىعىن جانە قارجى ۇيىمدارىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگى رەتتەۋ شارالارىن 2008 جىلعى 4 توقساندا – 2009 جىلعى 3 توقساندا ققا تاۋەكەلدەردى ازايتۋعا جانە بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان پرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ شارالارىنىڭ جيىنتىعىن قابىلدادى:

1. بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرىن ۇلعايتۋ
2. رەتتەۋ كاپيتالىن ەسەپتەۋ تەتىكتەرىن وزگەرتۋ
3. كاپيتال جەتكىلىكتىلىگى نورماتيۆتەرىن وزگەرتۋ
4. رەزيدەنت ەمەستەر الدىنداعى مىندەتتەمەلەر دەڭگەيىن شەكتەيتىن كوەففيسيەنتتەردى وزگەرتۋ
5. وتىمدىلىك كوەففيسيەنتتەرىن وزگەرتۋ
6. كرەديتتەردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى بويىنشا پروۆيزيالار قۇرۋ جونىندەگى

          تالاپتاردى قاتاڭداتۋ

7. ەدب-دىڭ ورنىقتىلىق دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن انىقتاۋ ءۇشىن ققا پايدالاناتىن فاكتورلاردى قايتا قاراۋ
8. پروبلەمالى بانكتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىن رەتتەۋ

الەمدىك داعدارىس كەزىندە بانكتەردىڭ ءوز الدىنداعى تاۋەكەلىن دۇرىس باسقارۋ، ارينە بانك تابىستىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، بانكتەر قازىرگى جاعدايدا وزدەرى قازىرگى جاعدايدا وزدەرى باراتىن تاۋەكەل ءتۇرىن ءدال انىقتاپ، ونىڭ دەڭگەيىن دۇرىس – تاسىلدەرىن ءوز ۋاقىتىندا، ءوز دارەجەسىندە قولدانا بىلسە، وندا مۇنداي بانكتەر كەز كەلگەن ەلدىڭ بانك جۇيەسىندە ءوتىمدى بانك بولىپ تابىلادى.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمءى:

1. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتەر جانە بانك قىزمەتى تۋرالى» زاڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1995 جىلعى 31 تامىزداعى N 2444 زاڭى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسiنiڭ جارشىسى، 1995 ج.، N 15-16، 106-قۇجات
2. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارجى سەكتورىن داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدە دامىتۋ تۇجىرىمداماسى تۋرالى» ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى استانا، اقوردا، 2010 جىلعى 1 اقپان № 923
3. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارجى سەكتورىن دامىتۋدىڭ 2007-2011 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2006 جىلعى 25 جەلتوقسانداعى N 1284 قاۋلىسى
4. «ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردە تاۋەكەلدى باسقارۋ جانە ىشكى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بولۋىنا قويىلاتىن تالاپتار تۋرالى» №434  12.2007ج
5. سەيتكاسىموۆ ع.س.اقشا،كرەديت،بانكتەر. الماتى،ەكونوميكا-2006
6. ماقىش س.ب. «بانك ءىسى» وقۋلىق. - الماتى: جەتىجارعى. 2008. – 500 بەت
7. شاياحمەتوۆا ك.و «بانك تاۋەكەلدەرى» قازۇۋ-2004
8. سەيىتقاسىموۆ گ.س. «بانك ءىسى». وقۋلىق. الماتى «قارجى-قاراجات» 2003.
9. حاميتوۆ ن.ن. «بانك ءىسى»: لەكسيالار كۋرسى. – الماتى؛ ەكونوميكا، 2007.
10. وماربايەۆا ا.ك. «بانكتەردىڭ وتەمپازدىق داعدارىسى كەزىندە بانك سەكتورلارىن السىرەتەتىن فاكتورلار جانە ولاردى جويۋ جولدارى» قازۇۋ حابارشىسى. ەكونوميكا سەرياسى، №2 (72). 2009 جىل
11. يمرامزييەۆا م. «نەسيە تاۋەكەلىن باسقارۋ» كازۇۋ حابارشىسى. ەكونوميكا سەرياسى. №5 (51). 2005
12. نۋرتازينوۆا ا.س «VAR ءادىسناماسى كومەگىمەن بانكتىك نەسيەلىك تاۋەكەلىن ولشەۋ» قازۇۋ حابارشىسى. ەكونوميكا سەرياسى، №2 (72). 2009 جىل
13. چينيبايەۆا ش.گ. «ۆاليۋتالىق تاۋەكەل» قازۇۋ حابارشىسى. ەكونوميكا سەرياسى. №5 (51). 2005
14. ەسەنجول ك.م. «پايىز تاۋەكەلدىلىگى» قازۇۋ حابارشىسى. ەكونوميكا سەرياسى. №5 (51). 2005
15. ۇ.م. يسكاكوۆ «قازاقستاننىڭ قارجى نارىعىنداعى تاۋەكەلدەر»، «قارجى مەنەدجمەنتى» كاسىبي جۋرنال №8 (8)،2008
16. بايسەيتوۆ م.ر. «ۋپراۆلەنيە كرەديتنىم ريسكوم: پروبلەمى ي پۋتي رەشەنيا» كازەۋ يم. ت.رىسكۋلوۆا
17. سادۆاكاسوۆا ا.ب.، حادجييەۆا ا.ب «ۋپراۆلەنيە ريسكامي ۆ بانكوۆسكوي سفەرە رك» ۆەستنيك كازگۋ. سەريا ەكونوميچەسكايا. الماتى، 2000، №2
18. ليساك ب.ي. «و سيستەماح ۋپراۆلەنيا ريسكامي ۆ كوممەرچەسكيح بانكاح»//بانكي كازاحستانا 2007 گ. № 3
19. «بانكوۆسكيە ريسكي ۆ كازاحستانە: ۆ پوگونە زا ميروۆىمي ستاندارتامي» سەنتيابر، 2007 گود
20. جاركوۆسكايا ە. «بانكوۆسكوە دەلو». – 2008
21. لاۆرۋشين و.ي. «بانكوۆسكوە دەلو». ۋچەبنيك. – م.: كنورۋس،2008.
22. و.ي. لاۆرۋشين ي ن.ي. ۆالەنسيەۆا «بانكوۆسكيە ريسكي»: ۋچەبنوە پوسوبيە. – 2-ە يزد.،ستەر. – م.:كنورۋس، 2008.-232 س.
23. باحمۋتوۆا ە. سيستەما ۋپراۆلەنياريسكامي ۆ بانكاح ۆتوروگو ۋروۆنيا// بانكي كازاحستانا. №2004
24. «بانكي كازاحستانا» ەجەمەسياچنىي فينانسوۆىي جۋرنال №5،7 2009
25. حەنني ۆان گريۋنينگ «اناليز بانكوۆسكيح ريسكوۆ». م-ۆەس مير – 2004
26. داريا ميحايلوۆا، ستاتيا «بانكي كازاحستانا ۆ وپاسنوستي»، يانۆار 2010گ.
27. يا نوۆوستي-كازاحستانا «بانكي كازاحستانا وكازاليس ۆ زونە ريسكا»، 01.10.2009
28. www.inform.kz
29. nationalbank.kz
30. afn.kz