بانكتىك كاپيتالدى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ جولدارى
بانكتىك كاپيتالدى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ جولدارى
مازمۇنى
|
|
كىرىسپە........................................................................................... |
2 |
|
|
|
|
|
1 |
نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بانكتىك كاپيتالدى باسقارۋدى قالىپتاستىرۋدىڭ تەوريالىق اسپەكتىلەرى |
|
|
1.1 1.2 |
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى ۇعىمى جانە ونىڭ قۇرىلىمى................... قازاقستانداعى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ تۇسىنىگى........................ |
4 10 |
|
1.3 |
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ رەسۋرستارىنىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمى......................................................................................... |
24 |
|
|
|
|
|
2 |
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بانكتىك كاپيتالدى تالداۋ |
|
|
2.1 |
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سەرپىنى مەن قۇرىلىمىن تالداۋ........................................................................... |
30 |
|
2.2 |
بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىگىنىڭ دەڭگەيىن باعالاۋ..................... |
38 |
|
2.3 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن وتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى............................................... |
50 |
|
|
|
|
|
3 |
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بانكتىك كاپيتالىن باسقارۋدى جەتىلدىرۋ |
|
|
3.1 |
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بانكتىك كاپيتالىن باسقارۋدى جەتىلدىرۋ.......................................................................................... |
60 |
|
3.2 |
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بانكتىك كاپيتالىن باسقارۋ ماسەلەرىن شەشۋ جولدارى................................................................ |
65 |
|
|
|
|
|
|
قورىتىندى.................................................................................. |
74 |
|
|
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى................................... |
77 |
كىرىسپە
ديپلومدىق جۇمىس تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىندا ەرەكشە رول اتقاراتىن نەسيە-بانك جۇيەسىندە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋ ماسەلەسى ماڭىزدى ورىن الادى. اتالعان ماسەلە ءار ءتۇرلى اۆتورلارمەن ادەبيەتتەر مەن جاپپاي اقپارات قۇرالدارىندا تالقىلانىپ جاتقانى ءبىرىنشى جىل ەمەس. سەبەبى مەنشىكتى كاپيتال كولەمى كەز-كەلگەن بانكتىڭ ىرگە تاسى عانا ەمەس، باستى سيپاتتاماسى بولىپ تابىلادى.
وسىعان بايلانىستى، ديپلوم جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگى -بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى - بۇل بانككە تولەۋ قابىلەتىن ، ياعني بانكتىڭ قاجەتتى مەرزىمدە جانە تولىق سومادا ءوز مىندەتتەمەلەرى بويىنشا جاۋاپ بەرۋ قابىلەتىن، ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن رەزەرۆتىك رەسۋرستار بولىپ تابىلاتىندىعىندا. مەنشىكتى كاپيتالدى باسقارۋ ەڭ الدىمەن بانكتىڭ نەعۇرلىم ناقتى قارجىلىق سەنىمدىلىگىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى.
جۇمىستىڭ نەگىزگى ماقساتى - مەنشىكتى كاپيتالدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرىنىڭ ماقساتتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى ءرولىن كورسەتۋ.
قويىلعان ماقساتقا سايكەس اۆتورعا الدىندا كەلەسى مىندەتتەردى شەشۋ قاجەت:
- ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قارجىلىق رەسۋرستارىنىڭ قالىپ-تاسۋىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن زەرتتەۋ؛
- ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ديناميكاسى مەن كۇرىلىمىن قاراستىرۋ؛
- ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگىن قالىپتاس-تىرۋداعى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ءرولىن زەرتتەۋ؛
- ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋدىڭ نەگىزگى العى شارتتارىن باعالاۋ جانە انىقتاۋ:
- كاپيتالدى باسقارۋ ماسەلەلەرىن شەشۋدەگى كەمشىلىكتەردى
ايقىنداۋ؛ - نەسيە-بانك جۇيەسىنىڭ جالپى دامۋىنىڭ شەڭبەرىندەگى
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ءۇشىن مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋ
ماسەلەلەرىن شەشۋ جونىندەگى شارالاردىڭ وپتيمالدى
ۇيلەستىرۋ ۆاريانتىن تاڭداۋ.
ۇسىنىلىپ وتىرعان جۇمىستىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرى تابىلادى. زەرتتەۋدىڭ زاتى - بانك سالاسىنداعى بەلگىلى ماسەلەلەرمەن قاتار جۇرەتىن مەنشىكتى كاپيتالدى باسقارۋ.
زەرتتەۋ پروسەسسىندە ستاتيستيكالىق، تالداۋ جانە سينتەز ادىستەرى، سونىمەن قاتار نورماتيۆتىك-پوزيتيۆتىك تاسىلدەردى ۇيلەستىرۋ ءادىسى قولدانعان.
قازاقستاندا ماسەلەنى زەرتتەۋ ق ر ۇكىمەتىنىڭ، قارجى مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ق ر ۇلتتىق بانكىمەن، «امەلين جانە پارتنەرلار» بانكتىك تالداۋ ءبىر قاتار عالىم-ەكونوميستەردىڭ كاتىسۋىمەن جۇرگىزىلۋدە.
بۇرىڭعى كەزدە جانە ءقازىر وتكىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋلەر مەنشىكتى كاپيتالدى
باسقارۋ، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىن، رەنتابەلدىلىگىن رەتتەۋدى جەتىلدىرۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنە قاتىستى. نەگىزىندە وسى زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى باتىس ەلدەرىنىڭ نەسيە-بانك جۇيەسىندەگى سحەمالار مەن مودەلدەردى كوشىرۋ ەسەبىنەن وتكىزىلۋدە. سونىمەن، بۇل سالادا ق ر تەرريتورياسىنداعى بانك ءىسىنىڭ دامۋىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەگەن جانە زەرتتەلمەگەن. سونىمەن قاتار اتالمىش ماسەلەنى شەشۋ ادىستەرى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قۇرىلىمىنداعى ءوتىپ جاتقان پروسەسستەردىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەيدى.
ديپلوم جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قارجى رەسۋرستارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تەوريالىق اسپەكتىلەرى قاراستىرىلادى.
ەكىنشى بولىمدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ديناميكاسى مەن قۇرىلىمى زەرتتەلەدى.
ءۇشىنشى بولىمدە قر-دا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ ادىستەرى ۇسىنىلعان.
قورىتىندىدا باياندالعان جۇمىستىڭ بارلىك بولىمدەرى بويىنشا كىسقاشا ناتيجەلەرى شىعارىلعان.
زەرتتەۋدىڭ ءپانى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىندەگى مەنشىكتى كاپيتالدى باسقارۋ سانالادى.
زەرتتەۋ وبەكتىسى بولىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرى سانالادى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك نەگىزىن زەرتتەۋ تاقىرىبىنا قاتىستى وتاندىق جانە شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرى، زاڭدار، ۇكىمەتتىڭ جانە ق ر پرەزيدەنتىنىڭ رەسمي قۇجاتتارى، زاڭ جانە ءنورماتيۆتى قۇجاتتار، ق ر قارجى مينيسترلىگىنىڭ نۇسقاۋلارى مەن ادىستەمەلىك ۇسىنىستارى، عىلىمي ماقالالار مەن ستاتيستيكالىق ماتەريالدار قۇرايدى.
- نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايدا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قارجىلىق رەسۋرستارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ تەوريالىق اسپەكتىلەرى
- بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى ۇعىمى جانە ونىڭ قۇرىلىمى
بانك رەسۋرستارى" تەرمينى "نەسيە رەسۋرسىنا" قاراعاندا كەڭ ۇعىمدى بىلدىرەدى. بانك رەسۋرستارى تەك نەسيەلەۋگە عانا ەمەس، سول سياقتى باسقا دا اكتيۆتى نەمەسە كوميسسيوندىق وپەراسيالاردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى [4، ب.12].
جوسپارلى ەكونوميكانى اكىمشىل جانە ءامىرشىل باسقارۋ جۇيەسى جاعدايىندا بانك ءىسىن ۇيىمداستىرۋدا مەملەكەتتىك مونوپوليا كورىنىسى بايقالدى. بارلىق كاسىپورىندار، ۇيىمدار جانە مەكەمەلەر زاڭدى تۇردە مەملەكەتتىك بانك مەكەمەلەرىندە وزدەرىنىڭ رەسۋرستارىن مىندەتتى تۇردە ساقتاۋعا ءتيىس بولدى. بانككە كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردىڭ رەسۋرستارى ءىس جۇزىندە اقىسىز تارتىلدى. تەك كووپەراتيۆتىك كاسىپورىندارعا عانا جارتىلاي مولشەردە تولەندى. وسىنداي جاعدايلاردا جالپى مەملەكەتتىك قارىز قورى دەگەن ەكونوميكالىق تۇسىنىك قالىپتاستى. جالپى مەملەكەتتىك قارىز قورى حالىق شارۋاشىلىعىن نەسيەلەۋ ءۇشىن بانك جۇيەسى ارقىلى مەملەكەتتىڭ ىقپالىمەن جيناقتالعان قاراجاتتار جيىنتىعىن بىلدىرەدى. دەمەك ولار بانك رەسۋرتارى بولىپ سانالادى. نەسيەلىك قوردى ورتالىقتان ءبولۋ سيپاتى بانك رەسۋرستارىنىڭ قۇرىلىمدارىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. سول كەزەڭدەردە بانك رەسۋرستارى مەنشىكتى جانە تارتىلعان قاراجاتتارعا بولىنگەن. مۇنداعى مەنشىكتى قاراجاتتارعا: جارعىلىق، رەزەرۆتىك نەگىزگى قۇرالدار، امورتيزاسيالىق جانە بانك ءىسىن دامىتۋ قورلارى؛ ال تارتىلعان قاراجاتتارعا: مەملەكەتتىك بيۋدجەت قاراجاتى، كاسىپورىنداردىڭ، ۇيىمداردىڭ ەسەپ ايرىسۋ جانە اعىمدىق شوتتارداعى قاراجاتتارى جانە حالىقتىڭ اقشالاي جيناقتارى جاتتى. وسىنداي جاعدايلاردا بانك رەسۋرستارىنىڭ نارىعى قالىپتاسىپ، مەملەكەتتىڭ قارىز قورى وسى نارىقتىڭ ءبىر بولىگىن قۇرادى [5، ب.42].
بۇگىنگى تانداعى بانك رەسۋرستارى نارىعىنىڭ قۇرىلۋىندا كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بار دەۋگە بولادى. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر قىزمەتىنىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن، ەڭ باستىسى، ولاردىڭ بالانستارى ءوتىمدى بولۋ كەرەك ال ونىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى، بانكتىك رەسۋرستار مەن نەسيەلىك جۇمسالىمدار اراسىنداعى كولەمى جانە مەرزىمى بويىنشا تەپە-تەندىكتىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتەدى.
بانك رەسۋرستارى نارىعىنىڭ پايدا بولۋىمەن قاتار باعالى قاعازدار نارىعى قالىپتاسادى. ءسويتىپ بانكتەر جاڭا قىزمەت تۇرلەرى رەتىندە باعالى قاعازدارمەن، فاكتورينگ، ليزينگ جانە باسقا وپەراسيالارمەن تىكەلەي جۇمىس جاساي باستادى. بۇل، ياعني بانك رەسۋرستارىنىڭ قۇرامىنا تەك قانا اقشالاي قاراجاتتار ەمەس، سول سياقتى تاۋارلى-ماتەريالدىق قۇندىلىقتار جانە باعالى قاعازدار كىرەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ۇلتتىڭ (ورتالىق) بانكىمىز "بانكتەردىڭ بانكى" بولىپ تابىلاتىندىقتان، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ رەسۋرستارىنىڭ ءبىر بولىگى سول بانكتەن العان رەسۋرستاردان دا قۇرالادى [6، ب.7].
دەمەك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكگەر ەرەكشە ءبىر كاسىپورىن رەتىندە دەلدالدىق قىزمەتكە بايلانىستى، بانكتىك رەسۋرستار نارىعىندا اقشالاي رەسۋرستاردى ساتىپ الا وتىرىپ، ونى قاجەت ەتەتىن كاسىپورىنعا، ۇيىمعا جانە حالىققا ساتىپ وتىرادى.
بانك رەسۋرستارى — بۇل بانكتىڭ ءپاسسيۆتى وپەراسيالارى نەگىزىندە قالىپتاسقان جانە بارلىق اكتيۆتى وپەراسيالار بويىنشا بانك وتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە پايدا تابۋ ماقساتىندا ورنالاستىرۋعا باعىتتالاتىن بانكتىڭ مەنشىكتى جانە تارتىلعان قاراجاتتارىنىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى.
نارىقتىق قاتىناستارعا ءوتۋ بارىسىندا بانك رەسۋرستارىنىڭ قۇرىلىمىندا ءبىرشاما وزگەرىستەر بولۋدا. مەنشىكتى قاراجاتتار قاتارىنا، بىرىنشىدەن، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالى، رەزەرۆتىك قورى، سول سياقتى قوسىمشا قورلارى كىرەدى. تارتىلعان قاراجاتتاردىڭ جاڭا تۇرىنە: ۇلتتىق بانكتەن جانە باسقا دا نەسيەلىك مەكەمەلەردەن الاتىن نەسيەلەر، باسقا بانكتەردىڭ، كوررەسپوندەنتتىك شوتتاعى، دەپوزيتتىك شوتتارىنداعى قاراجاتتارى، وبليگاسيالاردى ساتۋدان تۇسكەن قاراجاتتار، ليزينگتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرعانى ءۇشىن الىنعان تاۋارلى-ماتەريالدى قۇندىلىقتار جاتادى.
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ رەسۋرستارىنىڭ كۇرىلىمى ولاردىڭ ماماندانۋىنا، امبەباپتىعى مەن قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ەرەكشەلەنەدى.
بانك رەسۋرستارىنىڭ قۇرىلىمىنا مىنالار جاتادى:
1) بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى.
2) بانكتىڭ زاەمدىق جانە تارتىلعان قاراجاتتارى [4، ب.45].
بانك رەسۋرستارنىنىڭ قۇرامىنداعى مەنشىكتى كاپيتال ۇلەسى تارتىلعان قاراجاتتارعا قاراعاندا وتە تومەن بولعاندىقتان بارلىق قاراجاتتارعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ 10 پايىزعا جۋىق بولىگى وتەلسە، ال قالعان بولىگى سىرتتان تارتىلعان قاراجاتتار ۇلەسىنە تيەدى.
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ءرولى مەن شاماسى، باسقا قىزمەتپەن اينالىساتىن كاسىپورىندار جانە ۇيىمدارعا قاراعاندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى بانكتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى. بانكتىڭ باستاپقى قۇرىلۋى بارىسىندا مەنشىكتى كاپيتال كومەگىمەن بانك قىزمەتىنە بايلانىستى العاشقى شىعىندار: جەر، عيمارات، قۇرال-جابدىق، جالاقىعا جۇمسالاتىن جانە ت.ب. شىعىندار جابىلادى. سەبەبى، مەنشىكتى كاپيتالسىز بانكتىڭ قىزمەتىن باستاۋ مۇمكىن ەمەس. وسى مەنشىكتى كاپيتال ەسەبىنەن بانكتە قاجەتتى رەزەرۆتەر قۇرىلدى. سونىمەن قاتار، بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى ۇزاق مەرزىمدى اكتيۆتەرگە جۇمسالىمداردىڭ باستى كوزى بولىپ تابىلادى.
مەنشىكتى جانە تارتىلعان ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتىڭ رەسۋرستارى ۇلتتىق بانكتە اشىلاتىن كوررەسپوندەنتتىك شوتتا كورسەتىلەدى. بۇل اكتيۆتى شوت، سوندىقتان دا دەبەتى بويىنشا رەسۋرستار، ال كرەديتى بويىنشا نەسيەلىك جۇمسالىمدار بەرىلەدى. دەمەق دەبەتتىك قالدىقتىڭ شاماسى بانكتىڭ بوس رەزەرۆىنىڭ مولشەرىن كورسەتەدى. بانكتىڭ بوس رەزەرۆىنىڭ مولشەرى اكتيۆتى وپەراسيالارعا جۇمسالماعان ونىڭ رەسۋرستارىنىڭ شاماسىن بىلدىرەدى. وسى بوس رەزەرۆتەر سوماسى قانشالىقتى جوعارى بولسا، بانكتىڭ تۇراقتىلىعى سوعۇرلىم جوعارى، ءبىراق پايداسى تومەن بولادى. كەرىسىنشە، ەگەر بوس جاتقان قاراجاتتارىنىڭ شاماسى از بولسا، وندا تۇراقتىلىعى تومەن، پايداسى جوعارى كەلەدى. سوندىقتان دا، ءاربىر ەكىنشى دەڭگەيلى بانك ءوزىنىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتتاعى قالدىعىن ۇنەمى ىقشامداۋعا ۇمتىلادى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى — بانكتىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن، كوممەرسيالىق جانە شارۋاشىلىق قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان بانكتىڭ ءار ءتۇرلى قورلارى مەن سول سياقتى اعىمداعى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى جانە وتكەن جىلدارداعى بولىنبەگەن پايداسى بولىپ تابىلادى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ قۇرىلىمى بىردەي ەمەس، سەبەبى، ولارعا اسەر ەتەتىن ءار ءتۇرلى فاكتورلارعا، اتاپ ايتساق، اكتيۆتەر ساپاسىنا، مەنشىكتى پايدانىڭ پايدالانىلۋىنا، كاپيتالدىڭ بازاسىن نىعايتۋ ماقساتىنا جانە بانك ساياساتىنا بايلانىستى جىل بويىنا وزگەرىپ وتىرادى.
سونىمەن، قازىرگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن مىناداي باپتار قۇرايدى:
- جارعىلىق كاپيتال؛
- رەزەرۆتىك كاپيتال؛
- قوسىمشا كاپيتالدار؛
- بانك وپەراسيالارى بويىنشا توۋەكەلدەردى تومەندەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قورلار (رەزەرۆتەر)؛
- بولىنبەگەن بانك پايداسى.
بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالى بانكتىڭ زاڭدى تۇلعا رەتىندە مىندەتتى تۇردە قۇرىلۋىن جانە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىن قۇرايدى. جارعىلىق كاپيتالدىڭ تومەنگى مولشەرى قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆتەرىمەن رەتتەلىپ وتىرادى. بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالى، ونىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ قوسقان جارنالارى نەمەسە پايلارى سوماسىنان تۇرادى.
قازاقستاندا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مىناداي ەكى ۇيىمدىق نىسانداردا قۇرىلا الادى:
- اكسيونەرلىك بانك فورماسىندا؛
- پاي قوسۋ ارقىلى، ياعني جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك نىسانىندا.
پاي قوسۋ ارقىلى قۇرىلعان بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالى قۇرىلتايشىلىق قۇجاتتا مولشەرى انىقتالعان پايشىلارىنىڭ جارناسىنان قۇرالىپ، ولار قوسقان جارنالارى كولەمىندە جاۋاپتى بولىپ سانالادى. مۇنداي بانكتەردىڭ جارعىلىق كاپيتالىن ۇلعايتۋ، تەك قانا پاي قوسۋشىلاردىڭ قوسىمشا قوسقان جارنالارى جانە پاي قوسۋشىلاردىڭ سانىنىڭ ءوسۋى ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلادى. الايدا، اكسيونەرلىك بانكتەر وزدەرىنىڭ جارعىلىق كاپيتالىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قوسىمشا اكسيالارىن ەميسسيالايدى، سول سياقتى بۇرىنعى شىعارىلعان اكسيالارىنىڭ باعاسىن وسىرەدى [7، ب.25].
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ قۇرامداس بولىگى — اكسيونەرلىك كاپيتال. باعالى قاعاز (اكسيا) شىعارۋ ەسەبىنەن قۇرىلعان بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالىن بانكتىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالى دەپ اتايدى. اكسيونەرلىك كاپيتال كولەمى اكسيانى ۇستاۋشىلار — اكسيونەرلەر قوسقان جارنالاردان قۇرالادى. اكسيونەرلىك بانكتىڭ اكسياسى — بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا ۇلەس قوسقاندىعىن كۋالاندىراتىن، ديۆيدەند الۋعا جانە بانكتى باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋعا قۇقىق بەرەتىن باعالى قاعاز.
اكسيونەرلىك كاپيتالدىڭ قۇرىلىمى ءار بانكتەردە ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. اكسيونەرلىك كاپيتال مىناداي تۇرلەرگە بولىنەدى:
ا) مەنشىكتى اكسيونەرلىك كاپيتال، ياعني بۇل جاي جانە ارتىقشىلىعى بار اكسيالاردى ساتۋدان تۇسكەن قاراجاتتاردان، ۇنەمدەلگەن كاپيتال جانە بولىنبەگەن پايدادان تۇرادى؛
ءا) بانكتىك رەزەرۆتەر، ياعني الداعى ۋاقىتتاعى ءار ءتۇرلى شىعىنداردى جابۋعا، ديۆيدەندتتەر تولەۋگە، قايتارىلماعان قارىزدىڭ ورنىن جابۋعا ارنالادى؛
ب) بانكتىڭ ۇزاق مەرزىمدى مىندەتتەمەسى (ۇزاق مەرزىمدى ۆەكسەلدەرى، وبليگاسيالارى).
اشىق تيپتەگى بانكتىڭ اكسياسى قولدان-قولعا باسقا دا اكسيونەرلەردىڭ كەلىسىمىنسىز وتەدى. جابىق تيپتەگى بانكتىڭ اكسياسى قاتاڭ تۇردە بەلگىلەنگەن ءتىزىم بويىنشا نەمەسە قۇرىلتايشىلاردىڭ اراسىندا بولىنەدى.
بانكتىڭ جاي اكسياسىن يەلەنۋشىلەر، بانكتىڭ تازا تابىسىنان ديۆيدەند الىپ وتىرۋعا، ونىڭ جويىلۋى بارىسىندا ءتيىستى مۇلكىنە يە بولۋعا جانە اكسيونەرلەردىڭ جينالىسىنا قاتىسىپ داۋىس بەرۋگە قۇقىلى.
بانكتىڭ ارتىقشىلىعى بار اكسيالارىن يەلەنۋشىلەر تۇراقتى سىياقى تۇرىندە تابىس الىپ وتىرۋعا، ءبىرىنشى كەزەكتە بانكتىڭ جاڭا اكسيالارىن ساتىپ الۋعا جانە ونىڭ جويىلۋى بارىسىندا ءبىرىنشى بولىپ وزىنە ءتيىستى مۇلكىن الۋعا قۇقىلى.
سونىمەن قاتار، بانكتەر قاراجات تارتۋ ماقساتىندا وبليگاسيالاردى شىعارادى. جالپى، بانكتىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىنىڭ قۇرالۋى مىناداي كەزەندەردەن تۇرادى:
- باعالى قاعازداردىڭ ەميسسيا پروسپەكتىسىن دايىنداۋ جانە ونى
ساراپتامادان وتكىزۋ؛ - باعالى قاعازدار ەميسسياسىن تىركەۋ؛
- ەميتەنت-بانكتىڭ باعالى قاعازدارىن تىركەۋ؛
- شىعارىلاتىن جانە ورنالاستىرىلاتىن باعالى قاعازداردىڭ
ناتيجەلەرىن تىركەۋ.
اكسيونەرلىك بانكتەر اكسيالارى مىناداي جاعدايلاردا شىعارىلادى:
- بانكتى اكسيونەرلىك نىساندا قۇرۋ؛
- بانكتىڭ جارعىلىق قورىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قوسىمشا اكسيالار شىعارۋ.
بانكتىڭ مەنشىكتى قاراجاتىنىڭ تۇرىنە رەزەرۆتىك قور جاتادى. رەزەرۆتىك قور — بانك قىزمەتىندە پايدا بولۋى مۇمكىن زيانداردىڭ ورنىن جابۋ ماقساتىندا قۇرىلعان قاراجات قورى.
سونداي-اق، رەزەرۆتىك قور بانكتىڭ تۇراقتى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. رەزەرۆتىك قوردىڭ شاماسى زاڭدى تۇردە جارعىلىق كاپيتالعا بەلگىلى ءبىر سىياقى مولشەرىندە، ايتالىق، 25 % مولشەرىندە قۇرىلاتىن بولسا، ونىڭ مولشەرى جارعىلىق قورمەن تەڭەسكەن جاعدايدا جارعىلىق كاپيتالعا تولىعىمەن اۋدارىلادى. رەزەرۆتىك قوردىڭ قۇرالۋىنىڭ نەگىزگى كوزىنە بانك پايداسى جاتادى. كەيدە بانكتە پايدا بولماعان جاعدايدا رەزەرۆتىك قور ەسەبىنەن بانكتىڭ ارتىقشىلىعى بار اكسيالارى بويىنشا پايىزدار تولەنەدى.
قوسىمشا كاپيتالدار - نەگىزگى قۇرالداردىڭ توزۋىنا بايلانىستى اۋدارىلعان اۋدارىمدار ەسەبىنەن جانە بەلگىلى ماقساتقا باعىتتالاتىن پايدانى ءبولۋ ناتيجەسىندە قۇرىلاتىن قاراجاتتار.
ارنايى قورلار — نەگىزگى قورلاردى قايتا باعالاۋ نەگىزىندە، ۆاليۋتالىق قاراجاتتاردى قايتا باعالاۋ قورى، ياعني ۇلتتىق ۆاليۋتا مەن شەتەل ۆاليۋتالارى اراسىنداعى ايىرما ناتيجەسىندە قۇرىلادى. ۆاليۋتالىق قاراجاتتاردى قايتا باعالاۋ قورى شەتەل ۆاليۋتاسىندا جارعىلىق كاپيتالدى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ماڭىزدى بولىپ كەلەدى.
كەلەسى قورعا جەكەلەگەن بانك وپەراسيالارى بويىنشا تاۋەكەلدى تومەندەتۋ ماقساتىندا قۇرىلاتىن ارنايى رەزيەۆتەر جاتادى. مۇنداي رەزيەۆتەرگە؛ نەسيە تاۋەكەلىن جابۋعا جانە باعالى قاعازداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا بايلانىستى قۇرىلعان رەزيەۆتەر جاتادى.
بولىنبەگەن پايدا — اكسيالار بويىنشا ديۆيدەندتتى تولەگەننەن كەيىن جانە رەزيەۆتىك قورعا اۋدارعاننان قالعان پايدانىڭ بولىگىن بىلدىرەدى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن ۇلعايتۋ جولدارىنا مىنالار جاتادى:
بانك پايداسى؛
اكسيالار شىعارۋ؛
قۇرىلتايشىلار جانە پاي قوسۋشىلار سانىن ارتتىرۋ؛
وبليگاسيالاردى شىعارۋ جاتادى.
بانكتىڭ كاپيتالى بانكتىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ونىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىنا كەپىل بولادى جانە بانكتىڭ باسىنان كەشىرەتىن ءار الۋان تاۋەكەلدەرىنىڭ زارداپتارىن رەتكە كەلتىرىپ وتىراتىن باستى كوز بولىپ تابىلادى. وسى ماقساتتا بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى مىناداي قىزمەتتەر اتقارادى:
- قورعانىس قىزمەتى؛
- شۇعىل قىزمەتى؛
- رەتتەگىش قىزمەتى؛
- اينالىم قىزمەتى.
بانك كاپيتالىنىڭ قورعانىس قىزمەتى — بانكتىڭ سالىم يەلەرىنە جاردەم اقى تولەۋ مۇمكىندىگىن عانا ەمەس، سول سياقتى اعىمداعى تابىس بولماعان جاعدايدا زيانداردى جابۋعا قىزمەت ەتۋىن سيپاتتايدى. سوندىقتان دا، ونىڭ ازايۋى بانكتىڭ بانكروتقا ۇشىراۋىنا جول بەرەدى. قورعانىس قىزمەتى — مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ەڭ باستى قىزمەتى بولىپ كەلەدى /9/.
بانك كاپيتالىنىڭ شۇعىل قىزمەتى قورعانىس قىزمەتىنە قاراعاندا ەكىنشى دارەجەلىك ماڭىزعا يە بولىپ تابىلادى. وپەراتيۆتى قىزمەتى جەر، عيمارات، قۇرال-جابدىقتار الۋعا قاجەتتى مەنشىكتى قاراجاتتاردى جۇمىلدىرۋدى، سونداي-اق كوزگە كورىنبەيتىن زياندار جاعدايىنا بايلانىستى روزەرۆتەر قۇرۋدى سيپاتتايدى. بۇل قارجى رەسۋرستارىنىڭ كوزدەرى اسىرەسە، بانك قىزمەتىنىڭ باستالۋى ءۇشىن ماڭىزدى. كەيىننەن بۇل قاراجاتتاردىڭ ءبىر بولىگى ۇزاق مەرزىمدى اكتيۆتەرگە جانە ءار ءتۇرلى رەزەرۆتەردى قۇراۋعا جۇمسالىنادى.
قارجى جانە سالىم يەلەرىنىڭ مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋدەن باسقا بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالى رەتتەگىش قىزمەتتى اتقارادى. بۇل قىزمەت قوعامنىڭ مۇددەلەرىمەن، سول سياقتى بانك وپەراسيالارىنا باقىلاۋ جاساۋعا مۇمكىندىك جاسايتىن زاڭدار جانە ەرەجەلەرگە تىكەلەي بايلانىستى. بانك كاپيتالىنىڭ كورسەتكىشتەرىنىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتىك ۇيىمدار بانكتەردىڭ قىزمەتتەرىنە باعا بەرىپ، ونى باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرادى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنا قاتىستى ەرەجەلەر، ونىڭ ەڭ تومەنگى
مولشەرىنە قويىلاتىن تالاپتاردى، اكتيۆتەرگە بايلانىستى
شەكتەلۋىن جانە باسقا بانكتەن اكتيۆتەر ساتىپ الۋ شارتىن قامتيدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى بەكىتكەن پرۋدەنسيالدىق
نورماتيۆتەردە بانكتىڭ مەنشىكگى كاپيتالىنىڭ كولەمى بەرىلەدى.
سونىمەن قاتار، رەتتەگىشتىك قىزمەتكە نەسيەلىك جانە ينۆەستيسيالىق
وپەراسيالارعا بايلانىستى شەكتەۋ ماقساتىندا كاپيتالدى
پايدالانادى.
اينالىم قىزمەتى. كەز كەلگەن بانك كاپيتالى بانكروتتىققا قارسى، نە بولماسا زيانداردىڭ ورنىن جابۋ ءۇشىن قۇرىلمايدى. ولاردىڭ باستى ماقساتى كوممەرسيالىق قىزمەت كەرسەتۋ بولىپ تابىلادى. مۇنداي قىزمەتتەر تاۋەكەلمەن بايلانىستى بولاتىندىقتان، بانك كاپيتالىنىڭ مۇنداعى قىزمەتى تاۋەكەل دارەجەسىن ەسەپكە الاتىن اكتيۆتى اينالىمدى اۆانستاۋمەن سيپاتتالادى. سوندىقتان دا، بۇل قىزمەتتى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ اينالىم قىزمەتى دەپ اتايدى. بۇل قىزمەتتى اتكارا وتىرىپ، ءوزىنىڭ اينالىم كاپيتالىن كاسسالىق اقشالار، نەسيەلىك، فاكتورينگتىك جانە ليزينگتىك وپەراسيالارعا، باعالى قاعازدار ساتىپ الۋعا، باسقا دا عيمارات، قۇرىلعىلارعا جانە باسقا دا نەگىزگى قورلارعا جۇمساي وتىرىپ، بانكتەر ءوز نەسيە بەرۋشىلەرىن زيانداردان قورعايدى.
رەزەرۆتىك قىزمەتى. تاۋەكەلدەر تەك اكتيۆتى وپەراسيالارعا عانا ەمەس، سونداي-اق ءپاسسيۆتى وپەراسيالارعا دا ءتيىستى بولىپ كەلەدى. ءپاسسيۆتى وپەراسيالاردان تۋىندايتىن تاۋەكەلدەردى بولدىرماۋ ءۇشىن بانكتەر تارتىلاتىن قاراجاتتار ەسەبىنەن مىندەتتى رەزەرۆتەر رەتىندە ورتالىق بانكتە ءوز رەزەرۆتەرىن قۇرايدى.
بانكتەردىڭ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى مىندەتتى تۇردە كۇرايتىن رەزەرۆتەر سياقتى، اكتيۆتى وپەراسيالاردان بولاتىن تاۋەكەلدەردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ارنايى رەزەرۆ قۇرۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنداي زياندار بانك كاپيتالىنىڭ اينالىم قىزمەتىنە جاتپايتىندىقتان، ولاردى باسقا قىزمەتى — رەزەرۆتىك قىزمەت ارقىلى عانا قولداپ وتىرادى.
بانكتىڭ كاپيتالىنىڭ رەزەرۆتىك قىزمەتى تاۋەكەل اكتيۆتەردىڭ بولۋىنا بايلانىستى ەمەس، بانك كاپيتالىنىڭ ءتۇراقتى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگى ۇزاق ۋاقىت بويى عىلىمي-زەرتتەۋ وبەكتىسىنە جانە بانكتەر مەن ونى رەتتەۋشى ۇيىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاسقا اينالىپ كەلەدى.
بانكتەر وزدەرىنىڭ اكتيۆتەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن كاپيتالدىڭ تومەنگى مولشەردە بولعانىن قالايدى. ال بانكتى باقىلاۋشىلار، بانكتەردىڭ بانكروتتىقتان اۋلاق بولۋى ءۇشىن كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتى مولشەردە بولۋىن تالاپ ەتەدى. بانكتەردىڭ بانكروتتىعى ونداعى باسقارۋدىڭ ناشارلىعىنان بولۋى مۇمكىن، سەبەبى بانكتى جاقسى باسقارسا، ول تومەنگى كاپيتال نورماسىندا جۇمىس جاساي الادى دەگەن پىكىرلەر بار.
"كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگى" تەرمينى بانكتىڭ جالپى تۇراقتىلىعىن جانە ونىڭ تاۋەكەلگە بارۋ دارەجەسىن كەرسەتەدى. كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگى — بۇل بانك كاپيتالىنىڭ مولشەرىنىڭ تاۋەكەل دارەجەلەرى ەسكەرىلگەن بانك اكتيۆتەرىنە سايكەس بولۋعا ءتيىستى. سونداي-اق، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ءوز جۇمىستارىندا بانك كاپيتالىن شامادان تىس ۇلعايتۋدى تەرىس سانايدى. ويتكەنى، ول بانكتىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. بانكتەردىڭ كوبى اكسيا شىعارا وتىرىپ، قاراجات تارتۋعا ىنتاسىز بولىپ كەلەدى. سوندىقتان بانك جەتەكشىلەرى ءبىر جاعىنان، قاداعالاۋ جانە باقىلاۋ ۇيىمدارى، ەكىنشى جاعىنان، بانك كاپيتالى مەن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ باسقا دا قىزمەتىندەگى پارامەترلەر اراسىنداعى قولايلى قاتىناستى تابۋعا تىرىسادى.
بانكتىڭ رەسۋرسىنداعى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ وتە تومەنگى ۇلەسىندە بولۋى دا دۇرىس ەمەس. سەبەبى، ول بانكتىڭ سالىم يەلەرى الدىنداعى جاۋاپ بەرۋ مولشەرىنە سايكەس كەلمەيتىندىگىن سيپاتتايدى.
بانك مەنشىكتى كاپيتالىن ۇلعايتۋعا نەگىز بولاتىن مىناداي فاكتورلاردى ەسكەرۋ قاجەت:
بانكتەردىڭ ديۆيدەندتەرى ونەركاسىپتىك كاسىپورىن اكتيۆتەرىنە قاراعاندا، سىياقى مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرۋىنە، قارىز الۋشىنىڭ نەسيەلىك قابىلەتىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى، ولاردىڭ نارىقتىق قۇندارى وزگەرىپ وتىرادى؛
- بانك كوبىنە تۇراقسىز قىسقا مەرزىمدى قارىز كوزدەرىنە كوڭىل بولەدى، ءبىراق ولاردىڭ كوبى تالاپ ەتىلۋىنە بايلانىستى قايتارىلىپ الىنۋى مۇمكىن.
سوندىقتان، كەز كەلگەن ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق ومىردەگى جاعدايلار بانكتەردەگى رەسۋرستاردىڭ سىرتقا اعىلۋىنا سەبەپ بولۋى ءتيىس. باستاپقىدا بانك كاپيتالىنىڭ اكتيۆتەرگە قاتىستى شەكتى قاتىناسى 20 % شاماسىندا بولسا، قازىرگى ونىڭ شاماسى 12 %-دى قۇرايدى. بۇل دەگەنىمىز بانك جۇيەسىندەگى تولەم جاساۋ قابىلەتسىزدىگى تاۋەكەلدىڭ ۋاقىت وتە كەلە ارتا تۇسەتىندىگىن كورسەتەدى. سەبەبى، بانك جۇيەسىندەگى بانك اكتيۆتەرىنىڭ ساپاسى ءالى دە بولسا ءوز دەڭگەيىنەن تومەن ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وندا بولاشاقتا ونىڭ ورنىن جاباتىن مەنشىكتى كاپيتال ۇلەسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى ورىن الاتىندىعى ايقىن.
دەمەك، بانك كاپيتالىنىڭ جيىنتىق دەڭگەيىنىڭ جەتكىلىكتىگى بانك جۇيەسىن قولدايتىن باسقا شارتتاردىڭ بىرىنە جاتادى.
بانكتەردەگى نەمەسە جالپى بانك جۇيەسىندەگى كاپيتال كولەمىن تۋرا
انىقتاۋ قيىن، ءبىراق جوعارىدا قاراستىرىلعان قىزمەتتەردىڭ
ورىندالۋى ءۇشىن سالىم يەلەرى مەن باقىلاۋشى ورگانداردىڭ سەنىمى
ءۇشىن بانك كاپيتالى جەتكىلىكتى مولشەردە بولۋى قاجەت. قاجەتتى
كاپيتالدىڭ سوماسى بانكتىڭ تاۋەكەل دەڭگەيىنە سايكەس بولۋى ءتيىس.
مىسالى، ەگەر بانكتىڭ بەرگەن نەسيەلەرىنىڭ تاۋەكەل دارەجەسى وتە
جوعارى بولسا، وندا بانككە كوپ مولشەردە قورلار قۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
قاجەتتى مەنشىكتى كاپيتال مولشەرىن انىقتاي وتىرىپ، بانك ءوز
الدىنا مىناداي مىندەتتەردى قويادى: تاۋەكەلدىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ءوز كاپيتال مولشەرىن ۇلعايتۋ قاجەت پە نەمەسە تاۋەكەل دەڭگەيى تومەن بولىپ كەلەتىن اكتيۆتەرگە ءوز قاراجاتتارىن ورنالاستىرۋ ءتيىمدى مە؟ وسىنداي جاعدايدا بانك كاپيتالى، ونىڭ اكتيۆتەر ساپاسىنا، باسقارۋ ساپاسىنا، قىزمەتىندەگى ساياساتقا جانە بانكتىڭ باسىنان كەشەتىن تاۋەكەلدەرگە تاۋەلدى مە جوق پا دەگەن بالاما ساۋالدار تۋىنداپ وتىرادى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باعالاۋ ادىستەمەسى تۋرالى ماسەلە 80ء-شى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىندا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋعىزعان بولاتىن. ءسويتىپ، 1988 جىلى بازەل كوميتەتى كەلىسىمىنىڭ شەشىمىمەن "حالىقارالىق ءبىرتۇتاس كاپيتال ەسەبى جانە كاپيتال ستاندارتى تۋرالى" كەلىسىم شارت نەگىزىندە "كۋك كوەففيسيەنتى" دەپ اتالاتىن كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ ءنورماتيۆى ءىز جۇزىنە ەنگىزىلدى. 1993 جىلدان باستاپ كۇشىنە ەنگەن بۇل كوەففيسيەنت كوپتەگەن ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرىندە، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىندە پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆ قاتارىندا پايدالانۋدا .
كۋك كوەففيسيەنتى بانك كاپيتالى مەن بالانستان تىس اكتيۆتەرى اراسىنداعى ەڭ تومەنگى شەكتى قاتىناسىن بەينەلەيدى. مۇنداعى مەنشىكتى كاپيتال ەكى ەلەمەنتتى قامتيدى: نەگىزگى جانە قوسىمشا كاپيتال. ولاردىڭ جەتكىلىكتىگىنە باعا بەرۋ ءۇشىن، اكتيۆتەر مەن بالانستان تىس مىندەتتەمەلەردىڭ ولشەمى تاڭداپ الىنعان. مۇنداي ءتاسىل بالانستان تىس وپەراسيالاردىڭ ىسكە قوسىلۋىن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، تومەنگى تاۋەكەلدى اكتيۆتەرگە قاراجاتتار جۇمساۋدى ىنتالاندىرا تۇسەدى.
بازەل كەلىسىمىنە سايكەس، بانكتىڭ كاپيتالى ەكى دەڭگەيگە بولىنەدى: I دەڭگەيلى كاپيتال جانە II دەڭگەيلى كاپيتال.
- دەڭگەيلى كاپيتالعا: قاراپايىم اكسيالار، بولىنبەگەن پايدا، سول
سياقتى ەنشىلەس كومپانيالاردىڭ باقىلاۋسىز پاكەتى شەگەرىلگەن
ماتەريالدىق ەمەس نەگىزگى كاپيتال شاماسى جاتادى. - دەڭگەيلى (قوسىمشا) كاپيتالعا: نەسيەلەر بويىنشا زيانداردى
جابۋعا ارنالعان رەزيەۆتەر، مەرزىمسىز ارتىقشىلىعى بار اكسيالار
قوسىلعان ەكىنشى دارەجەلى قارىزدار جاتادى.
بازەل كەلىسىمىنىڭ بەكىتكەن نورماتيۆتىك كوەففيسيەنتىنە سايكەس، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ قىزمەتىن رەتتەۋدە قولدانىلاتىن پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆتەر قاتارىندا بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگى كوەففيسيەنتىن بەلگىلەيدى.
سوڭعى جىلدارداعى بانك سەكتورىنداعى مەنشىكتى كاپيتال ديناميكاسىنىڭ وزگەرىسىن 1 كەستەدەن كورۋتە بولادى.
كە ستە 1 - بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سەرپىنى، ملرد. تەنگە
|
باپتاردىڭ اتتارى |
01.01.2007 |
01.01.2008 |
ءوسىم، % |
|
I دەڭگەيلى كاپيتال |
91،1 |
110،6 |
21،4 |
|
جارعىلىق كاپيتال |
76،8 |
77،0 |
0،3 |
|
قوسىمشا كاپيتال |
8،7 |
11،2 |
28،7 |
|
بولىنبەگەن تابىس |
8،7 |
15،0 |
72،4 |
|
II دەڭگەيلى كاپيتال |
36،0 |
55،7 |
54،7 |
|
اعىمداعى تابىس |
7،4 |
20،6 |
178،4 |
|
سۋبورديناسيالانعان قارىز |
15،3 |
30،1 |
96،7 |
|
بارلىق مەنشىكتى كاپيتال |
122،1 |
161،2 |
32،0 |
2008 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالى 32،0 %-عا ءوسىپ، 161،2 ملرد تەڭگەنى (1 036 ملن اقش دوللارىن) قۇرادى. ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال — 21،4 %-عا ءوسىپ، 110،6 ملرد تەڭگەنى، ونىڭ ىشىندە: تولەنگەن جارعىلىق كاپيتال — 0،2 ملرد تەڭگەگە، وتكەن جىلدارداعى بولىنبەگەن تازا تابىس — 6،3 ملرد تەڭگەگە، قوسىمشا كاپيتال 2،5 ملرد تەڭگەگە وسكەن. ەكىنشى دەڭگەيلى كاپيتال 54،7 %-عا ءوسىپ، 55،7 ملرد تەڭگەنى، ونىڭ ىشىندە: اعىمداعى تازاتابىس — 13،2 ملرد تەڭگەگە، سۋبورديناسيالانعان مىندەتتەمەلەر ءتىزىمى — 11،8 ملرد تەڭگەگە وسكەن.
بانك مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىگى جوعارعى دەڭگەيدە ساقتالعان. ونىڭ ىشىندە: كى-دىڭ ءمانى 2006 جىل بويىنا 0،11-دەن 0،09-عا دەيىن (نورماتيۆ ءمانى — 0،06 كەم ەمەس)، ك2ء-نىڭ ءمانى 0،19-دان 0،17-گە (نورماتيۆ ءمانى — 0،12 كەم ەمەس) تومەندەگەن. مۇنداي تومەندەۋ، بانك جۇيەسىندەگى جيىنتىق اكتيۆتەردىڭ ءوسۋى بانكتەردىڭ كاپيتالدانۋ قارقىنىنىڭ وسۋىنەن جوعارى بولىپ كەلۋىمەن سيپاتتالادى.
بانك رەسۋرستارىنىڭ قۇرىلىمىندا تارتىلعان قاراجاتتار ۇلەسى مەنشىكتى قاراجاتتارمەن سالىستىرعان وتە جوعارى، ولاردىڭ ەسەبىنەن بانكتىڭ اكتيۆتى وپەراسيالارىنىڭ باسىم بولىگى جۇزەگە اسىرىلادى.
نارىقتىق قاتىناستاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى، سونداي-اق ەسكى بانكتىك جۇيە ءۇشىن ۋاقىتشا بوس اقشالاي قاراجاتتاردى تارتۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس تاسىلدەرىنىڭ بولۋى، تارتىلاتىن قاراجاتتار قۇرىلىمىن تولىعىمەن وزگەرتتى دەسە دە بولادى.
بانكتىڭ دەپوزيتتىك ەمەس رەسۋرستارى بانكتىڭ قىسقا مەرزىمدى وتىمدىلىگىن قولداۋ ماقساتىندا تارتىلادى. ولارعا: بانكارالىق نەسيەلەر، ۇلتتىق بانكتىڭ نەسيەلەرى، بانكتەردىڭ مەنشىكتى باعالى قاعازدارىن ەميسسيالاۋ ناتيجەسىندە تارتقان رەسۋرستارى، سونداي-اق وتاڭدىق جانە شەتەلدىك باسقا دا قارجى نارىعىنان ساتىپ الىنعان رەسۋرستارى جاتادى.
بانكارالىق نەسيە — بۇل كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ بىر-بىرىنە بەرەتىن نەسيەلەرى.
بانكارالىق نەسيە بۇل باسقا رەسۋرستارمەن سالىستىرعاندا وتە قىمبات رەسۋرس بولىپ تابىلادى.
بانكارالىق نەسيەنىڭ نەگىزىن بانكارالىق دەپوزيتتەر قۇرايدى. بانكارالىق دەپوزيتتەر — بۇل بانكتەردىڭ بىر-بىرىندە اشقان كوررەسپوندەنتتىك شوتىنداعى قاراجات قالدىقتارى.
دەپوزيتتىك ەمەس قاراجاتتاردىڭ ءبىر تۇرىنە ۇلتتىق بانكتىڭ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە قىسقا مەرزىمدى وتىمدىلىگىن قولداپ وتىرۋ ماقساتىندا بەرىلىپ وتىرعان مىناداي نەسيەلەرىن جاتقىزۋعا بولادى: وۆەرنايت (ءبىر تۇندىك) جانە كۇندىزگى زاەمدار.
وۆەرنايت — بانكتەردىڭ ۇلتتىق بانكتەگى كوررەسپوندەنتتىك شوتىندا دەبەتتىك قالدىقتىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى ءبىر تۇنگە بەرىلەتىن نەسيەسى.
مىسالعا، ونى بۇگىن كەشكە العان جاعدايدا، ەرتەڭىنە كەشكە قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. كەي جاعدايدا بۇل نەسيەنى الۋ جۇمىس اپتاسىنىڭ سوڭعى كۇنى نەمەسە جۇما كۇنگە تۇسسە، وندا نەسيە كەلەسى اپتانىڭ ءبىرىنشى كۇنى قايتارىلۋى ءتيىس.
كۇندىزگى زاەم — بانكتىك جۇمىس كۇنى ىشىندە بانكتەردىن، ۇلتتىق بانكتە اشقان كوررەسپوندەنتتىك شوتىندا ۋاقىتشا قاراجات جوقتىعىنا نەمەسە جەتىسپەۋىنە بايلانىستى اقشالاي اۋدارىمدار مەن تولەمدەر جاساۋ ماقساتىندا بەرىلەتىن نەسيە.
بۇل اتالعان نەسيەلەر قىسقا مەرزىمدى. ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە بۇگىنگى كۇنى ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدە نەسيەلەردى بەرمەيدى. باعالى قاعازداردى قايتا ساتىپ الۋ نەگىزىندە ساتۋ كەلىسىمى (رەپو وپەراسياسى) — قازىنالىق مىندەتتەمەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن قىسقا مەرزىمدى زاەمنىڭ ءتۇرىن بىلدىرەدى.
مۇنداعى قارىز الۋشىنىڭ مىندەتتەمەسى، ياعني ول كەلىسىلگەن كۇنى جانە الدىن الا بەلگىلەنگەن باعادا، ءوزىنىڭ ساتقان باعالى قاعازىن قايتا ساتىپ الۋدى كوزدەيدى.
ۇلتتىق بانكتەردە ۆەكسەلدەردى قايتا ەسەپكە الۋ جانە نەسيە بەرۋ
- بۇل قوسىمشا قاراجاتقا دەگەن قاجەتتىلىككە بايلانىستى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ "ۇلتتىق بانككە وزدەرىنىڭ ۆەكسەلدەرىن كەپىلگە بەرە وتىرىپ، رەسۋرستار تارتۋ ءتاسىلى.
بانكتىك رەسۋرستاردى تارتۋدىڭ جاڭا ءبىر فورماسىنا بانكتىڭ ۆەكسەلدەرىن جاتقىزۋعا بولادى. بانكتەر تەك قاراپايىم ۆەكسەلدەردى عانا شىعارادى. بانك ۆەكسەلدەرىن شىعارۋداعى ارتىقشىلىقتارعا: بىرىنشىدەن، ۆەكسەلدى تاۋارلار مەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر ءۇشىن ەسەپ ايىرىسۋدا پايدالانادى؛ ەكىنشىدەن، ۆەكسەلدەر نەسيە الۋ بارىسىندا كەپىلدىك رەتىڭدە جۇرەدى؛ ۇشىنشىدەن، ۆەكسەلدى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار قولدانا الادى؛ تورتىنشىدەن، ۆەكسەلدەردىڭ وتىمدىلىگى جوعارى؛ بەسىنشىدەن، ۆەكسەلدەر بويىنشا ديسكونت مولشەرلەمەسى جوعارى؛ التىنشىدان، ۆەكسەلدىڭ زاڭدى نەمەسە جەكە تۇلعاعا ءوتۋ بارىسىندا شەكتەۋ بولمايدى؛ جەتىنشىدەن، ۆەكسەلدىڭ مەرزىمى ءار ءتۇرلى بولادى [8، ب.74].
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر وزدەرىنىڭ مەنشىكتى كاپيتالى مەن بانكتىك رەسۋرستار كولەمىن ۇلعايتۋ ماقساتىندا وبليگاسيا شىعارۋ ارقىلى قوسىمشا قاراجات تارتادى. وبليگاسيالاردى وتاندىق تاجىريبەدە كوبىنە ءىرى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر شىعارىپ وتىر. مۇنداي قارىزدىق مىندەتتەمەلەر تۇرلەرىن شىعارۋ ءبىر جاعىنان، بانك كاپيتالىن، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ رەسۋرستارىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل وپەراسيالاردى ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى ماقساتى — بانكتىڭ وتىمدىلىگىن جاقسارتۋ بولىپ تابىلادى.
- قازاقستانداعى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن ولاردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارى تۇسىنىگى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا جانە زاڭدارىنا سايكەس بانك ەمەس نەسيە مەكەمەلەرى ءوزىنىڭ نەگىزگى نەمەسە قوسىمشا قىزمەتتەرى رەتىندە دەپوزيتتەر قابىلداۋعا قۇقى جوق. سونداي-اق ءوزىنىڭ اتاۋىندا، قۇجاتتارىندا، حابارلاندىرۋلار مەن جارنامالارىندا «بانك» دەگەن ءسوزدى، يا بولماسا دەپوزيتتەر قابىلداپ، باسقا بانكتىك وپەراسيالار جۇرگىزەدى نەمەسە بانك ىسىنە اۋديتورلىق باقىلاۋ جۇرگىزەدى دەگەن ۇعىم قالىپتاستىراتىن تۋىندى سوزدەردى قولدانۋعا [1، ب.27].
قر-داعى كوممەرسيالىق بانكتەر ءوز قىزمەتىندە 1995 جىلى 30 ناۋرىزدا قابىلدانعان «ق ر ۇلتتىق بانكى» جانە 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا قابىلدانعان «قر-داعى بانكتەر جانە بانكتىك قىزمەت تۋرالى» ق ر زاڭدارىن باسشىلىققا الادى.
كوممەرسيالىق بانكتەر بانكتىك جۇيەنىڭ ەكىنشى دەڭگەيىن بىلدىرەدى. ولار بانكتىك رەسۋرستاردى شوعىرلاندىرا وتىرىپ، زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارمەن كەڭ كولەمدە بانكتىك وپەراسيالار مەن قارجىلىق قىزمەتتەردى جۇزەگە اسىرادى.
وسىلايشا بانك- اقشامەن جانە قۇندى قاعازدارمەن ورپەراسيالاردىڭ تۇرلەرىن جۇزەگە اسىراتىن، ۇكىمەتكە، كاسىپورىندارعا، ازاماتتار مەن باسقا بانكەرگە قىزمەت كورسەتتەىن قارجىلىق ۇيىمدار، مەكەمەلەر بولىپ تابىلادى [2، ب.334].
قازىرگى كوممەرسيالىق بانكتەر جۇيەسى 1990 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ قالىپتاستى، ياعني قازاقستاندىق بانكتىك جۇيەنىڭ نەبارى 15 جىلدىق تاريحى بار. كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ سوڭعى ءتورت جىلداعى ساندىق قۇرامى تومەندە 1 كەستەدە كورسەتىلگەن.
حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باعالاۋى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بانك جۇيەسى تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا سەرپىندى دامىپ كەلە جاتىر.
قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكادا 34 ەكىنشى دەڭگەيلى بانك ءوز قىزمەتتەرىن اتقارۋدا.، ونىڭ ىشىندە «قازاقستاننىڭ دامۋ بانك» اق دا بار. بانتەردىڭ كوپ بولىگى، اتاپ ايتساق 28ء-ى الماتى قالاسىندا ورنالاسقان. سونىمەن قاتار بانك قىزمەتىنە قول جەتكىزۋ تارماقتالعان فيليالدار تورابى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلگەن. سوڭعى جەتى جىل ىشىندە فيليالداردىڭ سانى 50-گە ارتتى جانە 2006 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا 418 ء-دى قۇراپ وتىر. تۇرعىندار مەن مەكمەلەرگە 1312 ەسەپ-كاسسالدىق بولىمشەلەر قىزمەت ەتۋدە، ونىڭ ىشىندە 206 بولىمشە 2005 جىلدىڭ ىشىندە اشىلعان.
كەستە 2 - كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ ساندىق قۇرامى.
|
|
01.01.05 |
01.01.06 |
01.01.07 |
01.01.08 |
|
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ سانى، ونىڭ ىشىندە |
37 |
35 |
35 |
34 |
|
- شەتەلدىڭ قاتىسۋىمەن بانكتەر |
17 |
16 |
15 |
14 |
|
- جارعىلىق كاپيتالدا مەملەكەتتىڭ 100% قاتىسۋىمەن |
1 |
2 |
1 |
1 |
|
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ فيليالدارىنىڭ سانى |
368 |
355 |
385 |
418 |
|
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ەسەپ-كاسسالىق بولىمشەلەرىنىڭ سانى |
1020 |
1023 |
1106 |
1312 |
|
ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ شەتەلدەگى وكىلەتتىلىگىنىڭ سانى |
8 |
10 |
11 |
17 |
|
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانك-رەزيدەنت ەمەستەردىڭ سانى |
14 |
20 |
18 |
18 |
|
«كازاحستان زا گودى نەزاۆيسيموستي» ينفورماسيوننو-اناليتيچەسكيي سبورنيك. ق ر ستاتيتيكا اگەنتتىلىگى، 2007 جىل [3، ب. 53] |
||||
ق ر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرى ق ر ۇلتتىق بانكتىڭ بەرگەن ليسەنزياسى نەگىزىندە قىزمەت ەتەدى. ليسەنزيانىڭ وزىندىك ستاندارتتى فورماسى بار جانە وندا كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ اينالىساتىن قىزمەت ءتۇرى جازىلادى. قازاقستاندا بەرىلەتىن ليسەنزيانىڭ دامىعان شەت ەلدەردەن ايىرماشىلىعى امبەباپتىعى بولىپ تابىلادى.
قر-داعى بانك قىزمەتىندە مەملەكەتتىك ورگاندار بانكتەردىڭ ماماندانۋىن بەلگىلەمەيدى، مىسالىعا، ينۆەستيسيالىق - يپوتەكالىق قىزمەتتەردى جۇزەگە اسىرادى جانە ت.ب. قازاقستاندىق بانكتەر باعالى قاعازدار نارىعىنا دا تىكەلەي قاتىسۋعا تولىق قۇقىلى.
بانكتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا الاتىن ليسەنزيادان باسقا ق ر ۇلتتىق بانكتەن ۆاليۋتالىق وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باس ليسەنزيا الادى. باس ۆاليۋتالىق ليسەنزيا ولارعا، ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن قاجەتتى سانالاتىن بانكتەر قاتارىمەن كوررەسپوندەنتتىك قاتىناستار ورناتۋعا، سونداي-اق دامىعان شەت ەلدەردە ءوز فيليالدارى مەن وكىلەتتىگىن اشۋعا قۇقىق بەرەدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندىق كوممەرسيالىق بانكتەرگە باعالى مەتالدارمەن وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ق ر ۇلتتىق بانكى ليسەنزيا بەرەدى.
1995 جىلدىڭ 31 تامىزىندا قابىلدانعان «قر-داعى بانكتەر جانە بانكتىك قىزمەت تۋرالى» قر-نىڭ زاڭىنا [4] سايكەس قر-دا بانكتى اشۋ نەمەسە ونىڭ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ مىنانداي ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى:
- بانك اشۋعا ۇلتتىق بانكتەن رۇحسات الۋ؛
- ادىلەت مينيسرلىگىندە مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتۋ؛
- بانك وپەراسيالارىن جۇرگىزۋگە ۇلتتىق بانكتەن ليسەنزيا الۋ.
اتالعان زاڭعا سايكەس بانكتى زاڭدى جانە جەكە تۇلعا اشۋعا قۇقىلى.
ءبىرىنشى كەزەڭدە، بانك اشۋشى ۇلتتىق بانككە بانك اشۋ ءۇشىن رۇحسات الۋعا ءوتىنىش بەرەدى جانە وعان قوسا تومەندەگىدەي قۇجاتتاردى تاپسىرادى:
- رۇحسات الۋ ءۇشىن بەرەتىن ءوتىنىشى؛
- قۇرىلتايشىلىق شارت (ءتۇپنۇسقا)؛
- بانكتىڭ جارعىسى (ءتۇپنۇسقا)؛
- بانك جارعىسىن قابىلداۋ جانە بانك ورگانىن سايلاۋ تۋرالى حاتتاما؛
- قۇرىلتايشىلار تۋرالى مالىمەتتەر؛
- قۇرىلتايشىلاردىڭ سوڭعى ەكى ەسەپتىك جىلداعى بۋحگالتەرلىك بالانسى (زاڭدى تۇلعالار ءۇشىن)؛
- قۇرىلتايشىلاردىڭ جارعىلىق جاعدايلارى تۋرالى اۋديتورلىق قورىتىندى؛
- ەگەر ءبىر نەمەسە ودان كوپ قۇرىلتايشىلارى قر-نىڭ رەزيدەنتى بولماسا، ونداي جاعدايدا سول مەملە0كەتتەگى ءتيىستى مەملەكەتتىك نەمەسە قاداعالاۋ ورگانىنان جازباشا كەلىسىمى؛
- ەگەر بانك وپەراسيالارىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇزەگە اسىراتىن ۇيىم بانك رەتىندە قايتا قۇرىلسا، وندا ونىڭ جارعىسى، قۇرىلتايشىلىق شارتى، سوڭعى ەسەپتىك مەرزىمگە جاسالعان بۋحگالتەرلىك بالانسى، ۇيىمنىڭ قارجىلىق جاعدايى تۋرالى اۋديتورلىق قورىتىندى؛
- بانكتىڭ جەتەكشىلىك قىزمەتىنە تاعايىندالاتىن تۇلعالار تۋرالى مالىمەتتەر، ونىڭ ىشىندە بانك ءتوراعاسى مەن باس بۋحگالتەرىنىڭ بانك جۇيەسىندە كەمىندە - ءۇش جىل، ال ولاردىڭ ورىنباسارلارىنىڭ كەمىندە ەكى جىل، بانك فيليالىنىڭ ءبىرىنىشى جەتەكشىسى مەن باس بۋحگالتەرىنىڭ كەمىندە - ءبىر جىلدىق ەڭبەك تاجىريبەسى بولۋى كەرەك جانە ت.س.س.
- جاڭادان قۇرىلاتىن بانكتىڭ تولىق ۇيىمداستىرىلۋ قۇرىلىمى (بانكتىڭ وكىلەتتى ورگاندارىمەن بەكىتىلۋى ءتيىس)؛
- جاڭادان قۇرىلاتىن بانكتىڭ ىشكى اۋديت قىزمەتى تۋرالى ەرەجەسى (بانكتىڭ وكىلەتتى ورگاندارىمەن بەكىتىلۋى ءتيىس)؛
- جاڭادان قۇرىلاتىن بانكتىڭ نەسيەلىك كوميتەتى تۋرالى ەرەجەسى (بانكتىڭ وكىلەتتى ورگاندارىمەن بەكىتىلۋى ءتيىس)؛
- جاڭادان قۇرىلاتىن بانكتىڭ بيزنەس-جوسپارى، ونىڭ ىشىندە بولۋى كەرەك، بانك قىزمەتىنىڭ ستراتەگياسى، باعىتتارى مەن اۋقىمى، قارجىلىق بولاشاعى (ەسەپ ايىرىسۋ بالانسى، باستاپقى قارجىلىق (وپەراسيوندىق) ءۇش جىلعا ارنالعان پايدا جانە زيان تۋرالى ەسەبى، ماركەتينگ جوسپارى ( بانك كليەنتتەرىن قالىپتاستىرۋ )، ەڭبەك رەسۋرستارىن قالىپتاسىترۋ جوسپارى)؛
- تاپسىرىلعان بيزنەس-جوسپارىنا سايكەس دايىندىق شارالارى تۋرالى قۇرىلتايشىلاردىڭ ەسەبى؛
- نوتاريالدى تۇردە كۋالاندىرىلعان، قۇرىلتايشىلاردىڭ اتىنان ءوتىنىش بەرۋگە قۇزىرەتىنىڭ بارلىعىن راستايتىن قۇجاتتى؛
- باسقا بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا قاتىسۋى تۋرالى مالىمەتتەرى.
بانك اشۋ ءۇشىن رۇحسات الۋعا بەرىلگەن ءوتىنىش ءۇش اي، ءارى كەتكەندە التى اي مەرزىمىندە ۇلتتىق بانكتە قارالادى.
ۇلتتىق بانك بانك اشۋعا رۇحسات الۋعا بەرىلگەن وتىنىشتەردىڭ ەسەبىن جۇرگىزەدى.
ەكىنشى كەزەڭدە جاڭادان قۇرىلاتىن بانك ۇلتتىق بانك رۇحسات بەرگەن كۇننەن باستاپ، ءبىر اي ىشىندە ادىلەت مينيسترلىگىندە مەملەكەتتىك تىركەۋگە الىنادى. وعان ۇلتتىق بانكتىڭ بانك اشۋعا بەرگەن رۇحساتىن جانە ۇلتتىق بانكتىڭ كەلىسىمىمەن راستالعان قۇرىلتايشىلىق قۇجاتتار تاپسىرىلادى.
ءۇشىنشى كەزەڭدە بانكتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتەن ليسەنزيا الادى. ليسەنزيا الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكەن كۇننەن باستاپ، ءبىر جىلعا دەيىن مىنالاردى ورىنداۋعا ءتيىس:
- ۇيىمداستىرۋشىلىق - تەحنيكالىق شارالاردى ورىنداۋ، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق بانكتىڭ ءنورماتيۆتى تالاپتارىنا سايكەس بولمەلەردى جانە قۇرال - جابدىقتاردى دايىنداۋ، ءتيىستى بىلىكتىلىگى بار قىزمەتكەرلەردى قابىلداۋ؛
- جاريالانعان جارعىلىق كاپيتالدى تولەۋ.
ليسەنزيا الۋعا بەرگەن وتىنىشپەن بىرگە جوعارىدا اتالعان تالاپتاردى ورىنداعاندىعىن راستايتىن قۇجاتتاردى بەرۋگە ءتيىس.
ءوتىنىشتى بەرگەن ۋاقىتتان باستاپ، ءبىر اي ىشىندە ۇلتتىق بانك قارايدى. ليسەنزيانىڭ مەرزىمى شەكتەلمەيدى جانە وندا بانكتىڭ جۇرگىزەتىن بارلىق وپەراسيالار ءتىزىمى كورسەتىلەدى.
اتالعان زاڭنىڭ 30- بابىنا سايكەس بانكتىك وپەراسيالارعا مىنالار جاتادى:
- زاڭدى تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرىن قابىلداۋ، بانكتىك شوتتارىن اشۋ جانە جۇرگىزۋ؛
- جەكە تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرىن قابىلداۋ، بانكتىك شوتتارىن اشۋ جانە جۇرگىزۋ؛
- بانكتەردىڭ جانە بانكتىك وپەراسيالاردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن جۇزەگە اسىراتىن ۇيىمداردىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتتارىن اشۋ جانە جۇرگىزۋ؛
- زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ مەتالدىق شوتتارىن اشۋ جانە جۇرگىزۋ؛
- كاسسالىق وپەراسيالار: بانكنوتا مەن مونەتانى قابىلداۋ، بەرۋ، قايتا ساناۋ، ايىرباستاۋ، ۇساتۋ، سورتتاۋ، قاپتاۋ جانە ساقتاۋ؛
- اۋدارىم وپەراسيالارى: زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ اقشانى اۋلارۋمەن بايلانىستى تاپسىرمالارىن ورىنداۋ؛
- ەسەپكە الۋ وپەراسيالارى: زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ ۆەكسەلدەرىن جانە وزگە بورىشتىق مىندەتتەمەلەرىن ەسەپكە الۋ؛
- زايمدىق وپەراسيالار: اقى تولەۋ، مەرزىمىن بەلگىلەۋ جانە قايتارۋ شارتىمەن اقشالاي فورمادا نەسيەلەر بەرۋ؛
- زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە كوررەسپوندەنت-بانكتەردىڭ تاپسىرمالارىنا بايلانىستى. ولاردىڭ بانكتىك شوتتارى بويىنشا ەسەپ ايىرىسۋ وپەراسيالارىن جۇرگىزۋ؛
- سەنىم وپەراسيالارى: سەنىم ءبىلدىرۋشىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جانە ونىڭ مۇددەسىنە ساي اقشاسىن، قۇيما باعالى مەتالىن جانە باعالى قاعازدارىن باسقارۋ؛
- كليرينگتىك وپەراسيالار: تولەمدەردى جيناۋ، تەكسەرۋ جانە راستاۋ، سونداي-اق ولار بويىنشا ءوزارا ەسەپكە الۋ وپەراسيالارىن جۇرگىزۋ جانە كليرينگكە قاتىسۋشىلاردىڭ تازا پوزيسياسىن انىقتاۋ؛
- سەيفتىك وپەراسيالار: كليەنتتەردىڭ قۇجاتتى فورمادا شىعارىلعان باعالى قاعازدارىن، قۇجاتتارىن جانە باعالى زاتتارىن ساقتاۋ قىزمەتىن كورسەتۋ، سونداي-اق جاشىكتەردى، شكافتاردى جانە بولمەلەردى جالعا بەرۋ؛
- لومباردتىق وپەراسيالار: تەز ىسكە اساتىن باعالى قاعازدار مەن جىلجيتىن مۇلىكتەردى كەپىلگە الىپ، قىسقا مەرزىمدى نەسيەلەر بەرۋ؛
- تولەم كارتوچكالارىن شىعارۋ؛
- بانكنوتا مەن مونەتالاردى جانە باعالى زاتتاردى ينكاسساسيالاۋ جانە جونەلتۋ؛
- شەتەل ۆاليۋتاسىمەن ايىرباس وپەراسيالارىن ۇيىمداستىرۋ؛
- تولەم قۇجاتتارىن ينكاسسوعا قابىلداۋ؛
- چەك كىتاپشالارىن شىعارۋ؛
- باعالى قاعازدار نارىعىنداعى كليرينگتىك قىزمەت؛
- اككرەديتيۆتى اشۋ، راستاۋ جانە ول بويىنشا مىندەتتەمەنى ورىنداۋ؛
- اقشالاي فورمادا ورىندالۋدى كوزدەيتىن بانكتىك كەپىلزاتتاردى بەرۋ؛
- ءۇشىنشى تۇلعانىڭ اتىنانا اقشالاي فورمادا ورىندالۋدى كوزدەيتىن بانكتىك كەپىلدەمە بەرۋ.
بانكتەر باعالى قاعازدار نارىعىندا باسقا دا كاسىبي قىزمەت تۇرلەرىن جۇزەگە اسىرا الادى. ولارعا مىنالار جاتادى:
- بروكەرلىك - مەملەكەتتىڭ باعالى قاعازدارىمەن؛
- ديلەرلىك - مەملەكەتتىڭ جانە وزگە دە باعالى قاعازدارىمەن؛
- كاستودياندىق؛
- كليرينگتىك.
وسى اتالعان قىزمەت تۇرلەرىنە ۇلتتىق بانكتەن جەكەلەگەن جانە كەشەندى ليسەنزيالار بەرىلەدى.
سونىمەن قاتار، قر-عى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ءوز قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا فيليالدارىن، وكىلدىكتەرىن، جيناق كاسسالارىن، سونداي-اق ەنشىلەس بانكتەرىن اشا الادى.
بانكتىڭ فيليالى - فيليال تۋرالى ەرەجەدە نەمەسە ليسەنزيادا كورسەتىلگەن بانكتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قۇقىلى جانە ءوزىنىڭ دەربەس بۋحگالتەرلىك بالانسى بار، زاڭدى تۇلعا بولىپ تابىلمايتىن بانكتىك مەكەمە.
زاڭعا سايكەس، بانكتەر وزدەرىنىڭ فيليالىن اشۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانكتىڭ كەلىسىمىن الۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن مىنانداي قۇجاتتاردى تاپسىرادى:
- فيليال اشۋعا رۇحسات الۋ ءوتىنىشى؛
- بانك وپەراسيالارىنىڭ ءتىزىمى كورسەتىلگەن بانك فيليالى تۋرالى ەرەجە؛
- ءبىرىنشى جەتەكشى جانە باس بۋحگالتەر قىزمەتىنە كانديتاتتار تۋرالى مالىمەتتەر.
شەتەلدىك بانكتەردىڭ ق ر اۋماعىندا فيليالدارىن اشۋعا زاڭمەن تىيىم سالىنادى.
بانكتىڭ وكىلدىگى - بانكتىك وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرمايتىن، ياعني بانكتىڭ تاپسىرماسىمەن جانە ونىڭ اتىنانا ارەكەت ەتەتىن بانكتىڭ ورنالاسقان جەرىنەن تىس ورنالاسقان، زاڭدى تۇلعا بولىپ تابىلاتىن بانكتىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەسى.
بانك وكىلدىگى ۇلتتىق بانكتىڭ كەلىسىمىمەن اشىلادى. شەتەلدىك بانكتەر وكىلدىكتەرىن اشۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانككە مىنانداي قۇجاتتارىن تاپسىرادى:
-وكىلدىك اشۋعا رۇحسات الۋ ءوتىنىشى؛
ء-وتىنىش جاساۋشى بانكتىڭ قۇرىلتايشىلىق قۇجاتتارى؛
-قر اۋماعىندا وكىلدىك اشۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساۋشى بانكتىڭ شەشىمى؛
ء-وتىنىش جاساۋشى بانكتىڭ قىزمەتتى جۇرگىزۋگە ارنالعان ليسەنزياسىنىڭ بارلىعىن راستايتىن سول مەملەكەتتەگى بانكتىك قاداعالاۋ ورگانىنىڭ جازباشا راستالىمى؛
-اۋديتورلىق ۇيىم كۋالاندىرعان ءوتىنىش جاساۋشى بانكتىڭ سوڭعى قارجىلىق جىلعا جاسالعان جىلدىق ەسەبى؛
- ءوتىنىش جاساۋشى بانكتىڭ ق ر اۋماعىندا وكىلدىگىن اشۋعا قارسى ەمەستىگىن كۋالاندىراتىن سول مەملەكەتتەگى بانكتىك قاداعالاۋ ورگانىنىڭ جازباشا حابارلاماسى؛
- وكىلدىكتە جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ سانى جانە جەتەكشىسى تۋرالى مالىمەتتەر.
ەنشىلەس بانك - جارعىلىق كاپيتالدىڭ ەلۋ پايىزدان استامى باس بانككە تيسەلى جانە ءوزىنىڭ دەربەس بۋحگالتەرلىك بالانسى بار زاڭدى تۇلعا.
ەسەپ ايىرىسۋ كاسسالىق ءبولىمى - ق ر اۋماعىندا بانكتىك وپەراسيالاردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن ورىندايتىن، فيليال نەمەسە وكىلەتتىك مارتەبەسى جوق، زاڭدى تۇلعا ەمەس، ۇلتتىق بانكتىڭ كەلىسىمى نەگىزىندە قۇرىلاتىن بانكتىڭ اۋماقتىق بولىمشەسى.
ق ر ۇلتتىق بانكى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردى اشۋعا بەرگەن رۇحساتىن مىنانداي نەگىزدەرگە بايلانىستى قايتارىپ الۋى مۇمكىن:
- بانك تاراپىنان ءوز ەركىمەن قايتا قۇرىلۋ نەمەسە تاراتىلۋى تۋرالى شەشىم قابىلداۋ؛
- بانك قىزمەتىنىڭ توقتاتىلۋى تۋرالى سوت شەشىمىنىڭ قابىلدانۋى؛
- مەملەكەتتىك تىركەۋگە العان كۇننەن باستاپ، ءبىر جىل ىشىندە بانك قىزمەتىنە بايلانىستى جالعان مالىمەتتەردىڭ بولۋى؛
- مەملەكەتتىك تىركەۋگە العان كۇننەن باستاپ، ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا دەيىن بانك وپەراسيالارىن جۇرگىزۋ ليسەنزياسىن الماعان جاعدايدا؛
- بانك زاڭدىلىقتارىندا، سول سياقتى جارعىسىندا كورسەتىلمەگەن وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋى؛
- مەملەكەتتىك تىركەۋگە العان كۇننەن باستاپ، ءبىر جىلعا دەيىن جاريالانعان جارعىلىق قوردىڭ سوماسىن تولەمەۋ.
قازاقستاندىق تاجىريبەدە باسقا دامىعان شەتەلدىك تاجىريبەلەر سياقتى جاريالانعان جارعىلىق كاپيتالدىڭ تولەنگەن جارعىلىق كاپيتالدان ايىرماشىلىعى بولادى. قازاقستانداعى بانكتىك زاڭدارعى سايكەس بانكتى تىركەۋگە الۋ ءۇشىن جاريالانعان جارعىلىق قوردىڭ 50 پايىزدان استام بولىگى اكسيا، وبليگاسيا، اقشالاي قاراجات، باعالى مەتالدار نەمەسە باسقا دا ماتەريالدى قۇندىلىقتارمەن تولەنۋگە ءتيىس. ال قالعان سوماسى جىل بويى سالىنۋعا ءتيىس [5، ب.17].
جاريالانعان جارعىلىق قوردىڭ جارتىسىنىڭ اقشالاي تۇردەگى سوماسى سول بانكتىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتىنا ءتۇسىرىلىپ، ال ماتەريالدىق قۇندىلىقتارى بىرلەسكەن تۇردە باعالانۋىنا بايلانىستى بانكتى قۇرۋشى اكسيونەرلەردىڭ جالپى جينالىسىندا اكتى بويىنشا قابىلدانادى.
بانكتىڭ ۇيىمداستىرۋ قۇرىلىمى نەگىزگى ەكى تاسىلمەن انىقتالادى: بانكتەردى باسقارۋ قۇرىلىمىمەن جانە ونىڭ فۋنكسيونالدى بولىمشەلەرى مەن قىزمەتىنىڭ قۇرىلىمىمەن.
باسقارۋ ورگاندارىنىڭ نەگىزگى تاپسىرماسى - بانكتىڭ نەگىزگى قىزمەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ونى ءتيىمدى، ۇتىمدى جانە وپەراتيۆتى باسقارۋدى جۇزەگە اسىرۋ. بانكتىڭ قۇرىلۋىنا، ونىڭ باسقارمامەن جانە باعىنۋشىلارىمەن قارىم قاتىناسىنا بارلىق قىزمەتى تاۋەلدى بولادى.
بانكتى باسقارۋ قۇرىلىمىن انىقتاۋ باسقارۋ ورگانىنا انىقتاۋدى، ولاردىڭ وكىلەتتىلىگىن بەكىتۋدى، نەگىزگى بانك وپەراسيالارىن جۇزەگە اسىرۋداعى جاۋاپكەرشىلىكتەرى مەن ءوزارا بايلانىسىن قاراستىرادى. بانكتىڭ جالپى ءتاسىلى مەن باسقارۋ قۇرىلىمى بانك زاڭدىلىعىمەن انىقتالادى، ءبىراق باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ كوپتەگەن سۇراقتارىن كوممەرسيالىق بانك ءوزى شەشۋگە قۇقىلى.
كوممەرسيالىق بانكتىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ قۇرىلىمى جارعىدا جاريالانادى، وندا بانكتى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ، ولاردىڭ قۇرىلىمىنىڭ، قۇرىلۋ جانە قىزمەت ءتارتىبى كورسەتىلەدى.
اكسيونەرلىك كوممەرسيالىق بانكتىڭ جوعارعى ورگانى تومەندەگى نەگىزگى سۇراقتارى شەشۋ ماقساتىندا جىل سايىن شاقىرىلاتىن اكسيونەرلەردىڭ جالپى جينالىسى:
- جارعى مەن جارعىلىق كاپيتال كولەمىن وزگەرتۋ؛
- بانك باسقارماسىن سايلاۋ؛
- جىلدىق ەسەپتى بەكىتۋ؛
- بانك كىرىسىن ءبولۋ؛
- بانك فيليالدارىن قۇرۋ جانە تاراتۋ جانە ت.ب.
بانك قىزمەتىن جالپى باسقارۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار اتقارۋشى جانە باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ ءۇشىن اكسيونەرلەر جينالىسى باسقارمانى نەمەسە كەڭەستى 5 جىلدىق مەرزىمگە سايلايدى.
باسقارما بانكتىڭ ماقساتىن انىقتايدى جانە ونىڭ نەسيە - ەسەپ، ينۆەستيسيا، ۆاليۋتا جانە قىزمەتتىڭ باسقا تۇرلەرى بويىنشا ساياساتىن جۇزەگە اسىرادى، ىسكەرلىك الەمدەگى باسقا ۇيىمدارمەن قىزمەتىن كوورديناسيالايدى جانە بايلانىس ورناتادى.
باسقارما نەسيە جانە ينۆەستيسيالىق ساياساتتىڭ بانك زاڭدىلىعىنا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا زاڭدىلىقتارىنا سايكەس كەلۋىنە جاۋاپتى بولادى. ول كادرلاردى ىرىكتەۋ، دايىنداۋ جانە پايدالانۋ سۇراقتارىن شەشەدى.
باسقارما قۇرامىنداعى اكسيونەرلەر جينالىسى بانك قىزمەتىن وپەراتيۆتى باسقارۋ ءۇشىن باسقارما ءتوراعاسىن نەمەس بانك پرەزيدەنتىن سايلايدى. ول بانكتى ءوزىنىڭ ورىنباسارلارى ارقىلى باسقارادى، ال ولار بانك قىزمەتىنىڭ ناقتى وبلىستارىمەن اينالىسادى. ولاردىڭ ءبارى باسقارما قۇرامىنا ەنەدى.
ءىرى بانكتەر كوبىنەسە فۋنكسيونالدى بەلگىسى بويىنشا قۇرىلاتىن دەپارتامەنتتەردەن، باسقارمالار مەن بولىمدەردەن تۇرادى. ولاردىڭ باسشىلارى وسى بولىمشەلەردىڭ ءبىر قالىپتى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋلەرى كەرەك. دەپارتامەنتتەردىڭ ديرەكتورلارى، باسقارما باسشىلارى جانە ولاردىڭ ورىنباسارلارى بولىمشەلەر مەن قىزمەتتەردىڭ قىزمەتىن كوورديناسيالايدى، ولاردىڭ ناقتى ماقساتتارى مەن باعدارلامالارىن انىقتايدى، ولاردىڭ جۇمىستارىنا كەڭەس بەرەدى، قاداعالايدى جانە باعالايدى.
بولىمدەر مەن قىزمەتتەر تار شەڭبەردە ماماندانعان جۇمىستار مەن بانك وپەراسيالارىن جانە كليەنتتەرگە قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىساتىن مامانداردان تۇرادى. كوبىنە بولىمدەر تومەندەگىدەي بولادى: نەسيەلەۋ، ينۆەستيسيالاۋ جانە قۇندى قاعازدار، دەپوزيتتىك جانە كاسسالىق وپەراسيالار، ماركەتينگ، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار جانە ت.ب.
نەسيە بەرۋ جانە تەكسەرۋ جۇمىستارى تۋرالى ناقتى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن بانكتاردا نەسيە كوميتەتى مەن تەكسەرۋ كوميسسياسى قۇرىلادى [6، ب.21].
.
سۋرەت 1-كوممەرسيالىق بانكتىڭ جەڭىلدەتىلگەن سىزباسى.
بانكتىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرىلىمىندا بانكتىڭ الدىنا قويعان تاپسىرمالارمەن تىكەلەي بايلانىستى قىزمەتتەرى جۇزەگە اسادى. ولارعا: نەسيەلەۋ، ينۆەستيسيالاۋ، سەنىم وپەراسيالارى، حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋلار، كليەنتتەردى قابىلداۋ جانە قىزمەت كورسەتۋ. بولىمدەردىڭ سانى بانكتىڭ كولەمى مەن قىزمەت سيپاتىنا، بانك وپەراسيالارىنىڭ كولەمى مەن كۇردەلىلىگىنە جانە كليەنتتەرگە كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر ءتۇرىنىڭ ءار تۇرلىلىگىنە بايلانىستى انىقتالادى. بانكتا فيليالدار مەن ايماقتىق وكىلدىكتەردىڭ بولۋىنا بايلانىستى ونىڭ قۇرىلىمىندا فيليالدار مەن ايماقتىق وكىلدىكتەردىڭ قىزمەتىن كوورديناسيالايتىن، باسقاراتىن جانە باقىلايتىن دەپارتامەنتتەر مەن باسقارمالار بولۋى كەرەك.
بانك قىزمەتىنىڭ ءمانى ولاردىڭ ءبىر بىرىنەن ەرەكشەلەنەتىن بەلگىلى قىزمەتتەردى اتقارۋىمەن كورىنەدى. بانك قىزمەتىن بانكتىڭ كليەنتتەر مۇددەسى ءۇشىن بەلگىلى ارەكەتتەردى اتقارۋى ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى. كەز كەلگەن بانك ءونىمىنىڭ نەگىزىندە ءقايسىبىر قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ جاتىر.
قازىرگى كەزدە نەگىزگى ءداستۇرلى قىزمەتتەرگە سالىمداردى تارتۋ مەن سسۋدانى ۇسىنۋ جاتادى. قىزمەتتەردىڭ پايىزدارىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتان كوممەرسيالىق بانكتەر وزدەرىنىڭ پايداسىنىڭ كوپ بولىگىن الادى. ءبىراق وسى ەكى قىزمەتتەن باسقا دا كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ ءتۇرى سان الۋان.
رەسپۋبليكانىڭ كوممەرسيالىق بانكتەرى وزدەرىنىڭ كليەنتتەرىنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىمەن بايلانىستى نەسيە، ەسەپ ايىرىسۋ جانە قارجى وپەراسيالارىنىڭ بارلىق تۇرلەرىمەن اينالىسادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بانك زاڭدىلىعىنا سايكەس كوممەرسيالىق بانكتەر كەلەسى وپەراسيالاردى ورىندايدى:
- اقىلى نەگىزدە دەپوزيتتەردى تارتۋ؛
- كليەنتتەر مەن كوررەسپوندەنت-بانكتەردىڭ ەسەبىن جۇرگىزۋ جانە كاسسالىق قىزمەت كورسەتۋ؛
- زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارعا قايتارۋ، مەرزىمدى جانە اقىلى نەگىزدە قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدى نەسيەنى ۇسىنۋ؛
- يەلەردىڭ نەمەسە ينۆەستيسيالاناتىن قاراجاتتاردى بولۋشىلەردىڭ نۇسقاۋىمەن كۇردەلى قارجىلاندىرۋ؛
- زاڭدا قاراستىرىلعان نەگىزدە جەكە قۇندى قاعازدارىن شىعارۋ؛
- تولەم قۇجاتتارىن نەمەسە باسقا قۇندى قاعازداردى ساتىپ الۋ، ساتۋ جانە ساقتاۋ نەمەسە سولارمەن بايلانىستى باسقا دا وپەراسيالار؛
- اقشالاي فورمادا ورىندالۋىن تالاپ ەتەتىن، ءۇشىنشى تۇلعالار ءۇشىن كەپىلدەمەلەر بەرۋ؛
- بانك وپەراسيالارى بويىنشا بروكەرلىك قىزمەت كورسەتۋ؛
- كليەنتتەردىڭ قۇجاتتارى مەن قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ؛
- بانك قىزمەتىمەن بايلانىستى كەڭەس بەرۋشىلىك قىزمەتى؛
- ليزينگ وپەراسيالارىن جۇزەگە اسىرۋ؛
ۇلتتىق بانكتىڭ ارنايى ليسەنزياسىن يەلەنگەن بانك باسقا بانك وپەراسيالارىن جۇزەگە اسىرا الادى، ونىڭ ىشىندە:
- شەتەلدىك ۆاليۋتامەن وپەراسيالاردى جۇزەگە اسىرۋ؛
- حالىقتان اقشا سالىمدارىن تارتۋ؛
- ينكاسساسيا قىزمەتى؛
كوممەرسيالىق بانكتىڭ وسى وپەراسيالارىن توپتاي وتىرىپ، ولاردىڭ اتقاراتىن نەگىزگى قىزمەتتەرىن توپتاۋعا بولادى:
- ۋاقىتشا بوس اقشالاي قاتاجاتتاردى، جيناقتار مەن قورداردى اككۋمۋلياسيالاۋ ( دەپوزيت وپەراسيالارى)؛
- ەكونوميكا مەن تۇرعىنداردى نەسيەلەۋ ( اكتيۆتى وپەراسيالار)؛
- نەسيە اقشالارىن شىعارۋ؛
- ناقتىسىز ەسەپ ايىرىسۋدى جۇزەگە اسىرۋ؛
- ينۆەستيسيالىق قىزمەت؛
- كليەنتتەرگە باسقا دا قىزمەتتەر كورسەتۋ.
جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ ۋاقىتشا بوس اقشالاي قاراجاتتارىن ورنالاستىرا وتىرىپ جانە ولاردى كاپيتالعا اينالدىرا وتىرىپ، بانكتەر اقشالاي كىرىستەر مەن سالىمدار تۇرىندەگى جيناقتاردى اككۋمۋلياسيالايدى.
سونىمەن قاتار ولاردى ءتيىمدى باسقارادى، ياعني ولاردى ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە پايدالى نەگىزدە قارىز الۋشىعا ۇسىنادى، ءسويتىپ سالىمدارعا جينالعان جيناقتار سسۋدالىق كاپيتالعا اينالادى. قارىز الۋشىلار قاراجاتتاردى ءوندىرىستى كەڭەيتۋگە، تاۋارلاردى ساتىپ الۋعا جۇمسايدى. اقىرىندا كوممەرسيالىق بانكتەر كومەگىمەن جيناقتار كاپيتالعا اينالادى.
بانكتەردىڭ اقشالاي قاراجاتتاردى پايدامەن ورنالاستىرۋ ماقساتىندا سالىمدارعا تارتۋ جونىندەگى جۇمىستارى دەپوزيتتى وپەراسيالار دەپ اتالادى. وسى دەپوزيت وپەراسيالارى نەگىزىندە كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ نەسيە رەسۋرستارىنىڭ نەگىزگى بولىگى قالىپتاسادى [7، ب.30].
بانكتىڭ مەنشىكتى كۇرالدارى دەپ بانكپەن ونىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن، كوممەرسيالىق جانە شارۋاشىلىق ىس-ارەكەتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان ءار ءتۇرلى قورلاردى، سونىمەن قاتار اعىندى جانە الدىڭعى جىلدارداعى ىس-ارەكەت ناتيجەلەرى بويىنشا الىنعان پايدانى تۇسىنەدى.
بانكتىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىنىڭ قۇرىلىمى ساپالىق قۇرامى بويىنشا بىركەلكى ەمەس جانە جىل بويىندا ءبىر قاتار فاكتورلارعا بايلانىستى، اتاپ ايتقاندا اكتيۆتەر ساپاسىنا، مەنشىكتى پايدانى پايدالانۋعا، بانكتىڭ كاپيتالدىق بازاسىنىڭ تۇراقتىلىعىن كامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ساياساتىنا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى. كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بانكتىڭ مەنشىكتى كۇرالدارى ماقساتتى ارنالۋى جانە قالىپتاسۋىنىن، ءار ءتۇرلى كوزدەرى بار ءار ءتۇرلى قورلاردان تۇراتىندىعىن كورسەتەدى [8، ب. 76].
كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىنىڭ كەلتىرىلگەن قۇرىلىمى بانك كاپيتالىنىڭ نەگىزگى ۇلەسىن تومەندەگىلەر قۇرايتىندىعىن كورسەتەدى: جارعىلىق كاپيتال، مەنشىكتى كاپيتال جانە بانك قورلارى - 2003 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 75،9% جانە 2003 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە - 94،9%. مۇندا بانكتىڭ تازا پايداسىنان قۇرالاتىن قورلار بانكتەرمەن قۇرىلعان قورلاردىڭ جالپى سوماسىنىڭ 51،0 جانە 70،0% قۇرايدى، ال ولاردىڭ قۇرامىندا ەڭ ۇلكەن ۇلەسىن الاتىن ارنايى جانە جيناقتاۋ قورلارى - 45،3 جانە 59،6% . سوڭعى ەكى قوردىڭ قۇرالدارى كوممەرسيالىق بانكتەرمەن ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ ماتەريالدىق جانە الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا، قايىرىمدىلىق جاردەمگە جانە بانكتىڭ وندىرىستىك دامۋىنا پايدالانىلادى. سونىمەن، وسى قورلار قۇرالدارىنىڭ ءبىر بولىگى بانكتىڭ اعىندى قاجەتتىلىكتەرىنە قىزمەت ەتەدى. رەزەرۆتىك قوردىڭ وسىمىنە پايدا ايتارلىقتاي از جىبەرىلگەندىگىن جەكە قورلار بويىنشا وزگەرۋ قارقىندارى كورسەتۋدە. ەكونوميكاداعى داعدارىس كۇبىلىستارىنىڭ ءوسۋىنىڭ جانە كليەنتتەردىڭ تولەۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەۋىنىڭ جاعدايىندا پايدانىڭ مۇنداي ءبولىنۋى بانكتىڭ مەنشىكتى كۇرالدارىنىڭ وسۋىنە جانە ونىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە سەبەپ تۋدىرمادى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كۇرالدارىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ سسۋدالار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا، باعالى قاعازداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا جانە باسقا دا بانك اكتيۆتەرىنە ارنالعان رەزەرۆتەر تابىلادى.
جارعىلىق كاپيتال بانكتىڭ زاڭدى تۇلعا رەتىندەگى ارەكەت ەتۋىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىن قۇرايدى جانە پايدا بولۋىنىڭ مىندەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. ونىڭ شاماسى ورتالىق بانكتەردىڭ زاڭدىلىق اكتىلەرىمەن بەكىتىلەدى جانە، سونىمەن بىرگە ونىڭ مينيمالدى شاماسىن 1989 جىلى 5 ملن ەكيۋ سوماسىندا بەكىتكەن ەۆروپالىق ەكونوميكالىق بىرلەستىكتىڭ كەلىسىمىمىڭ زاتى بولىپ تابىلادى.
رەزەرۆتىك كاپيتال (قور) جارعىلىق كاپيتالدىڭ تولنەگەن سوماسىنىڭ 15%-نان تومەن ەمەس كولەمدەگى تازا پايدادان قۇرىلادى جانە بانك ىس-ارەكەتىندەگى كۇتپەگەن شىعىنداردىڭ ورنىن جابۋ مەن ونىڭ ارەكەت ەتۋىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان. بۇل قور بارلىق بانكتەرمەن «اكسيونەرلىك قوعامدار تۋرالى» جانە «بانك جانە بانك ىس-ارەكەتى تۋرالى» زاڭدارىنا [9] سايكەس قۇرىلادى.
قورلاردىڭ ەكىنشى توبى بانك كاراماعىندا قالعان تازا پايدانى (ارنايى قورلار) ءبولۋ ناتيجەسى رەتىندە كالىپتاسادى، سونىمەن قاتار تازا پايدانىڭ بەلگىلى ماقساتتارعا پايدالانىلۋىنىڭ پروسەسىن كورسەتەدى.
قورلاردىڭ «قوسىمشا كاپيتال» دەگەن اتاۋمەن بىرىكتىرىلگەن ءۇشىنشى توبى تومەندەگىلەردى قامتيدى:
- اكسيالاردى ولاردىڭ ءبىرىنشى ۇستاۋشىلارىنا ساتۋدان الىنعان كۇرالدار - «ەميسسيالىق تابىس». بۇل قۇرالادار بانكتىڭ باستاپقى كاپيتالىن جانە ونىڭ تۇراقتى بولىگىن ارتتىرادى؛
- نەگىزگى قورلاردى قايتا باعالاۋ كەزىندە پايدا بولاتىن مۇلىك قۇنىنىڭ ءوسىمى. بۇل قوردىڭ شاماسى ەلدەگى ينفلياسيا دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى، دەمەك، ونىڭ ءىس- ارەكەتىنىڭ ساپالىق سيپاتتاماسى بولىپ تابىلادى. ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ءمانى مەن پايدالانۋ سيپاتى بويىنشا اتالعان قوردى تىركەلگەن اكتيۆتەردىن (نەگىزگى قورلاردىڭ) قۇنسىزدانۋىنا ارنالعان رەزەرۆ دەپ قاراستىرۋعا بولادى؛
- اقىسىز الىنعان مۇلىكتىڭ قۇنى. بۇل قور قۇرالدارىنىڭ كولەمى بانكتىڭ ماتەريالدىق اكتيۆتەرىنىڭ ءوسىمىنىڭ كوزىن كورسەتەدى، ال ونى پايدالانۋ ەرەجەلەرى (مۇمكىن شىعىنداردىڭ ورنىن تولتىرۋ) ونى رەزەرۆتىك قورلار توبىنا جاتقىزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قورلاردىڭ ءتورتىنشى توبى جەكە بانكتىك وپەراسيالار بويىنشا تاۋەكەلدى جابۋ ماقساتىمەن، سول ارقىلى جيناقتالعان رەزەرۆتەردىڭ ەسەبىنەن شىعىنداردى ءسىڭىرۋ اركىلى بانك تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن كۇرىلادى. ولارعا سسۋدالار، باعالى قاعازدار جانە بانكتىڭ باسقا دا اكتيۆتەرى بويىنشا رەزەرۆتەر جاتادى. بۇل رەزەرۆتەردىڭ شاماسى، ءبىر جاعىنان، بانك اكتيۆتەرىنىڭ ساپالى كۇرىلىمىن، ەكىنشى جاعىنان - بانك تۇراقتىلىعىنىڭ قورى، اسىرەسە تازا پايدادان قۇرىلعان رەزەرۆتىك قورلار (مىسالى، ءبىرىنشى توپ سسۋدالارى بويىنشا بولۋى مۇمكىن شىعىندارعا رەزەرۆتەر) بولىگىن كۋالاندىرادى.
ەكىنشى، جارتىلاي ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى توپ قورلارىنىڭ كۇرالدارى ولاردىڭ ماقساتتى ارنالۋىنا سايكەس وتە قوزعالىمدى بولىپ كەلەدى، سەبەبى ولار مەنشىكتى تەحنيكالىق بازانىڭ دامۋىمەن بايلانىستى بانكتىڭ اعىندى شىعىندارىن نەمەسە كۇردەلى سالىمدارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولدانىلادى (مىسالى، سىياقى، جاردەماقى تولەۋ، قۇرال-جابدىق الۋ، بەكىتىلگەن نورماتيۆتەردەن تىس جاسالعان شىعىنداردى جابۋ، ولاردى وپەراسيالىك شىعىندارعا جاتقىزۋ، قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتۋ جانە ت.ب.)، ياعني بۇل قورلاردىڭ كۇرالدارىن پايدالانۋ بانك مۇلكىنىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى.
سوندىقتان، مۇنداي نەمەسە سوعان ۇقساس قورلادىڭ قۇرالدارى بانكتە قالىپ، باسقا ماقساتتارعا قولدانىلا المايدى، ياعني بانك كاپيتالى رەتىندە بولا المايدى.
سونىمەن، بانك ءىسىنىن تەورياسى بانكتىڭ مەنشىكتى قۇرالدارى مەن مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ۇعىمدارىن بولەدى. «»بانكتىڭ مەنشىكتى قۇرالدارى ۇعىمى - ەڭ جالپى، بانك «ىس-ارەكەتىنىڭ پروسەسسىندە پايدا بولعان بارلىق پاسسيۆتەردى كامتيدى؛ بانكتىڭ جارعىلىق، رەزەرۆتىك جانە باسقا دا قورلارى، سونىمەن بىرگە وتكەن جىلداردىڭ بولىنبەگەن پايداسى مەن اعىندى جىلدىڭ پايداسى. بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى - بۇل ەسەپتىك جولمەن انىقتالاتىن شاما. ول ەكونوميكالىق ماعىناسى بويىنشا بانك كاپيتالىنىڭ فۋنكسيالارىن ورىنداي الاتىن مەنشىكتى كۇرالداردىڭ باپتارىن قامتيدى. مەنشىكتى كۇرالداردىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى، ياعني زاڭمەن سايكەس كۇرىلعان نەگىزىن كالاۋشى قورلار جانە بانك ىس-ارەكەتىن قولداۋ ماقساتتارىنا ىشكى كوزدەردىڭ ەسەبىنەن قۇرىلعان رەزەرۆتەر كەلەسى ەرەجەلەرگە سايكەس بولعان جاعدايدا بانك كاپيتالىنا جاتادى:
- تۇراقتىلىق؛
- نەسيەلەۋشى قۇقىكتارىنا قاتىستى سۋبورديناسيا؛
- تابىستاردىڭ تىركەلگەن ەسەپتىك سومالارىنىڭ بولماۋى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى دەپ ونىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن كامتاماسىز ەتۋ، بولۋى مۇمكىن شىعىنداردى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ارنالعان جانە ونىڭ ارەكەت ەتۋىنىڭ بۇكىل مەرزىمىندە بانكتىڭ پايدالانۋىندا بولاتىن ارنايى قۇرىلعان قورلار مەن رەزەرۆتەردى تۇسىنەدى. بانكتىڭ كاپيتالى جارعىلىق، رەزەرۆتىك كاپيتالدى، پايدالانۋ مەرزىمى جوق قۇرىلتايشىلىق پايدانى، اعىندى جانە الدىڭعى جىلداردىڭ بولىنبەگەن پايداسىن،ءار ءتۇرلى تاۋەكەلدەردى جابۋعا ارنالعان رەزەرۆتەردى قامتيدى جانە بانك ىسارەكەتىندە ءبىر قاتار ماڭىزدى فۋنكسيالاردى اتقارادى.
بانك كاپيتالىمەن اتقارىلاتىن فۋنكسيالار وتاندىق جانە باتىس ادەبيەتتەرىندە ءبىر ماعىنالى تالقىلانبايدى. ءۇش نەگىزگى فۋنكسيا بولىنەدى: قورعاۋشى، وپەراتيۆتى جانە رەتتەۋشى. بانك اكتيۆتەرىنىن ماڭىزدى ۇلەسى سالىمشىلارمەن نەسيەلەنگەندىكتەن سالىمشىلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ سوماسى بويىنشا شەكتەۋلى بولىپ كەلەتىن مەنشىكتى كاپيتالدىڭ نەگىزگى فۋنكسياسى بولىپ تابىلادى. سونىمەن كاتار، بانك كاپيتالى بانك '"اكسيونەرلەرىنىڭ تاۋەكەلىن تومەندەتەدى. قورعاۋ فۋنكسياسى بانكتىڭ جويىلۋىنىڭ جاعدايىندا سالىمشىلارعا كومپەنساسيا تولەۋ مۇمكىندىگىن، سونىمەن بىرگە بانككە شىعىندار بولۋ قاۋىپىنە قاراماستان ارەكەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اكتيۆتەرگە رەزەرۆ جاساۋ ارقىلى تولەۋ قابىلەتىن ساقتاۋدى بىلدىرەدى. ءبىراق، مۇندا شىعىنداردىڭ ۇلكەن بولىگى كاپيتال ەسەبىنەن ەمەس، بانكتىڭ اعىندى تابىستارىنىڭ ەسەبىنەن جابىلادى دەپ ۇيعارىلادى. كاسىپورىنداردىڭ كوپشىلىگىمەن سالىستىرعاندا كوممەرسيالىق بانكتىڭ تولەۋ قابىلەتىن ساكتاۋ تەك مەنشىكتى كاپيتال بولىگىمەن قامتاماسىزداندىرىلادى. ادەتتە، بانك اكسيونەرلىك كاپيتالعا قول تيمەگەن جاعدايدا، ياعني اكتيۆتەر كۇنى بانكپەن شىعارىلعان مىندەتتەمەلەر سوماسىنان (قامتاماسىز ەتىلمەگەندەرىن ەسەپتەمەگەندە) جانە ونىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىنان تومەن بولماعان جاعدايدا تولەۋگە كابىلەتتى دەپ سانالادى. كاپيتال ەرەكشە كورعاۋ «جاستىعىنىڭ» ءرولىن اتقارادى جانە كۇتپەگەن ءىرى شىعىنداردىڭ جاعدايىندا وپەراسيالاردى جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي شىعىنداردى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن مەنشىكتك كاپيتالعا قوسىلاتىن ءار ءتۇرلى رەزەرۆتىك قورلار ارەكەت ەتەدى، ال سسۋدالار بويىنشا كليەنتتەردىڭ جاپپاي تولەمەۋىنىڭ جاعدايىندا شىعىنداردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن اكسيونەرلىك كاپيتالدىڭ ءبىر بولىگىن پايدالانۋ قاجەت بولۋى مۇمكىن.
بانك كاپيتالىنىڭ وپەراتيۆتىك فۋنكسياسى قورعاۋ فۋنكسياسىنا قاراعاندا ەكىنشى كەزەكتەگى ورىندى الادى. ول جەر، عيماراتتار، كۇرال-جابدىقتار الۋعا، سونىمەن بىرگە كۇتپەگەن شىعىندار جاعدايىنا قارجى رەزەرۆىن قۇرۋعا مەنشىكتى كۇرالداردىڭ پايدالانىلۋىن كامتيدى. قارجى رەسۋرستارىنىڭ بۇل كوزى بانك ىس-اركەتىنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە، كۇرىلتايشىلار ءبىرىنشى كەزەكتەگى ءبىر قاتار شىعىنداردى ىسكە اسىرىپ جاتقان كەزدە وتە باعالى بولىپ تابىلادى. بانكتىڭ دامۋىنىڭ كەلەسى كەزەڭدەرىندە مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعى تومەندەمەيدى، بۇل قۇرالداردىڭ ءبىر بولىگى ۇزاك مەرزىمدى اكتيۆتەرگە، ءار ءتۇرلى رەزەرۆتەر قۇرۋعا جۇمسالادى. وپەراسيالاردى كەڭەيتۋگە كەتكەن شىعىنداردى جابۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ جيناقتالاتىن پايدا تابىلعانىمەن، بانكتەر ءجيى جاعدايدا اكسيالار شىعارۋدى نەمەسە كۇرىلىمدىق سيپاتى بار شارالاردى وتكىزۋ كەزىندە - فيليال اشۋ، بىرىگۋ كەزىندە ۇزاق مەرزىمدى قارىزداردى قولدانادى.
كاپيتالدىڭ رەتتەۋشى فۋنكسياسىن ورىنداۋ تەك قانا كوعامنىڭ بانكتەردىڭ تابىستى ارەكەت ەتۋىندە ەرەكشە مۇددەلى بولۋىمەن بايلانىستى. بانك كاپيتالىنىڭ كورسەتكىشىنىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتك ورگاندار بانك ىس-ارەكەتىن باعالاۋ مەن باقىلاۋدى ىسكە اسىرادى. ادەتتە بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنا جاتاتىن ەرەجەلەر ونىڭ مينيمالدى كولەمىنە قويىلاتىن تالاپتاردى، اكتيۆتەر بويىنشا شەكتەۋلەردى جانە باسقا بانك اكتيۆتەرىن ساتىپ الۋ شارتتارىن كامتيدى. ورتالىق بانكپەن بەكىتىلگەن ەكونوميكالىق نورماتيۆتەر نەگىزىنە بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى بولادى. فۋنكسيالاردىڭ قاراستىرىلىپ وتىرعان كلاسسيفيكاسياسىنىڭ شەڭبەرىندە رەتتەۋشى فۋنكسياعا سسۋدالىق جانە ينۆەستيسيالىق وپەراسيالاردى شەكتەتۋ ماقساتىمەن كاپيتالدىڭ پايدالانىلۋىن دا جاتقىزادى (بانكتىڭ سسۋدالارى مەن كاپيتالى بار مەنشىكتى كاپيتالمەن شەكتەلەتىن شامادا) [10، ب. 67].
باسقا كوزدەرى، بانك كاپيتالىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - تاۋەكەلدى تومەندەتۋ ەكەندىگىن مويىنداي وتىرىپ، كەلەسى فۋنكسيالارعا نەگىزدەلەدى:
- كاپيتال شىعىنداردى جۇتىپ تولەۋ كابىلەتىن ساقتاي الاتىن بۋفەر بولىپ تابىلادى؛
- كاپيتال قارجى رەسۋرستارىنىڭ نارىقتارىنا قول جەتكىزدىرەدى جانە بانكتەردى وتىمدىلىك ماسەلەلەرىنەن قورعايدى؛
- كاپيتال تاۋەكلدىڭ ءوسۋىن تەجەپ، شەكتەتەدى.
كاپيتالدىڭ بارلىق وسى فۋنكسيالارى تاۋكەلدىڭ تومەندەۋىنە سەبەپ تۋدىرادى. مۇنداي ءتاسىلدىڭ ۇلكەن پراكتيكالىك ماڭىزى بار جانە ول كوممەرسيالىق بانكتى باسقارۋ ماقساتتارىنا بەيىمدەلگەن.
كاپيتالدىڭ سسۋدالار بويىنشا شىعىندارعا قارسى بۋفەر رەتىندەگى ءرولى ونى اقشالاي قۇرالداردىڭ قوزعالىسىنىڭ پروسەسسىندە كاراستىرعاندا ايقىن كورىنەدى. بانك كليەنتتەرى سسۋدالار بويىنشا ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋدى دوعارسا، پروسەنتتەر مەن نەگىزگى تولەمدەر بويىنشا اقشا كۇرالدارىنىڭ كەلۋى بىردەن توقتايدى. قۇرالداردىڭ كەتۋى وزگەرمەيدى. بانك كەلگەن كۇرالدار كەتكەن قۇرالداردان جوعارى بولعانعا دەيىن تولەۋگە قابىلەتتى بولىن قالادى. مۇندا دا كاپيتال بۋفەر بولىپ قالادى، سەبەبى ول ءماجبۇرلى تۇردە كەتىپ جاتقان كۇالداردى ازايتادى.
بانك تولەۋگە قابىلەتسىز بولىپ، اكسيالار بويىنشا ديۆيدەندتەردى تولەۋدى كەيىنگە قالدىرۋى مۇمكىن. جەتكىلىكتى كاپيتالى بار بانكتەر جوعالتقان اقشالاي كۇرالداردىڭ تۇسىمدەرىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جانە اكتيۆتەر ماسەلەسى شەشىلگەنگە دەيىن ۋاقىت ۇتىپ الۋ ءۇشىن جاڭا مىندەتتەمەلەر نەمەسە اكسيالار شىعارادى. سونىمەن، بانك كاپيتالى نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، سوعۇرلىم بانك تولەۋگە كابىلەتتى بولعانعا دەيىن تولەنبەي قالاتىن اكتيۆتەر كوپ جانە بانك تاۋەكەلى تومەن بولادى.
تەڭ بانك كاپيتالى قارجى رەسۋرستارىنا ەركىن قول جەتكىزىپ، وپەراسيالىق ماسەلەلەردى ازايتادى. كاپيتال بانكتەرگە ادەتتەگى ستاۆكالار بويىنشا ءداستۇرلى كوزدەردەن قارىز الۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. ۇلكەن مەنشىكتى كاپيتال بانكتىڭ تۇراقتى ابىرويىن، وعان دەگەن سالىمشىلاردىڭ سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
كاپيتال قارىز كومەگىمەن قارجىلاندىرۋ ارقىلى الا الاتىن جاڭا اكتيۆتەردى شەكتەۋدىڭ تاۋەكەلدىگىنىڭ وسىرەدى جانە ازايتادى. بۇل فۋنكسيا مەملەكەتتىك ورگاندار بەكىتەتىن كاپيتالدىڭ اكتيۆتەرگە قاتىناسىنىڭ نورماتيۆىمەن تىعىز بايلانىستى. وسىلايشا، ەگەر بانكتەر سسۋدالار كولەمىن ارتتىرۋ نەمەسە باسقا اكتيۆتەر الۋدى شەشسە، ولار ءوسۋدى اكسيونەرلىك كاپيتالدى قوسىمشا قارجىلاندىرۋ كومەگىمەن كولداپ وتىرۋى قاجەت. بۇل شارا بانك اكتيۆتەرىنىڭ سپەكۋلياتيۆتىك ءوسىمىنىڭ الدىن الادى، ويتكەنى بانكتەر ءارقاشان اكتيۆتەردى تابىستى باسقارۋ جونىندەگى ءوز مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەڭبەرىندە قالۋى ءتيىس.
بانك كاپيتالىنىڭ اتالعان فۋنكسيالارى مەنشىكتى كاپيتال -بانكتىڭ كوممەرسيالىق ىس-ارەكەتىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ول ونىڭ دەربەستىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى جانە بانك كوتەرەتىن تاۋەكەلدەردىڭ جاعىمسىز سالدارىن تۇزەتۋدىڭ كوزى بولىپ تابىلادى [11، ب. 45].
1.3 ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ رەسۋرستارىنىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمى
كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ شارۋاشىلىق قاتىناستاردىڭ باسقا سۋبەكتىلەرىندە سياقتى ءوز كوممەرسيالىك جانە شارۋاشىلىق ىس-اركەتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اقشالاي قۇرالدارىنىڭ بەلگىلى سوماسى بولۋى ءتيىس. ەكونوميكانىڭ دامۋىنىڭ كازىرگى جاعدايىندا رەسۋرستاردى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەكتەگى ورىندا تۇر. ونىڭ سەبەبى - ەكونوميكانىڭ نارىقتىق مودەلىنە وتۋمەن، بانك ىسىنە مەملەكەت مونوپولياسىن جويۋمەن، ەكى دەڭگەيلى بانك جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋىمەن بانك رەسۋرستارىنىڭ سيپاتى ماڭىزدى وزگەرىستەرگە تاپ بولۋدا. بۇل تومەندەگىلەرمەن تۇسىندىرىلەدى:
- بىرىنشىدەن، بانك رەسۋرستارىنىڭ جالپى مەملەكەتتىك قورى ماڭىزى ازايدى، ال ونى كولدانۋ سالاسى بانك جۇيەسىنىڭ ءبىرىنشى زۆەنوسى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكىندە شوعىرلانعان؛
- ەكىنشىدەن، ءار ءتۇرلى مەنشىك فورمالارىنداعى كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋى اقشالاي كۇرالداردى ساقتاۋدىڭ ورنى مەن ءادىسىن ءوز بەتىنشە انىقتايتىن ۋاقىتشا بوس اقشالاي قۇرالداردىڭ جاڭا ەگەلەرىنىڭ پايدا بولۋىن بىلدىرەدى؛ ول اقشالاي قاتىناستار جۇيەسىنە جاتاتىن نەسيەلىك رەسۋرستار نارىعىنىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ تۋدىرادى.
سونىمەن بىرگە، اكتيۆتى وپەراسيالارىنىڭ وبەكتىسىمەن انىقتالاتىن بانكتەر ىس-اركەتىنىڭ كولەمدەرى ولاردىڭ قاراماعىنداعى، اسىرەسە قاتىستىرىلعان رەسۋرستار كولەمىنە بايلانىستى بولادى. مۇنداي جاعداي بانكتەر اراسىنداعى رەسۋرستاردى تارتۋ ءۇشىن باسەكەلىك كۇرەسىن كۇشەيتەدى.
نەسيەلىك رەسۋرستار نارىعىمەن قاتار بانكتەر مەملەكەتتىك جانە كورپوراتيۆتىك باعالى قاعازداردى ساتۋشى نەمەسە ساتىپ الۋشى بولىپ تابىلاتىن باعالى قاعازدار نارىعى ارەكەت ەتە باستايدى. ساقتاندىرۋ، قارجى جانە باسقا دا نەسيەلىك مەكەمەلەردىڭ بار بولۋى نەسيەلىك رەسۋرستار نارىعىنداعى باسەكەلىك كۇرەستى بەلسەندەندىرەدى جانە ۋاقىتشا بوس اقشالاي قۇرالداردى بانكتەرمەن اككۋمۋلياسيالاۋ ماسەلەسىن كۇشەيتەدى.
كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ رەسۋرستارى نەمەسە «بانكتىك رەسۋرستار» بانك قاراماعىندا بار بولاتىن جانە اكتيۆتىك وپەراسيالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن مەنشىكتى جانە قاتىستىرىلعان قۇرالدار جيىنتىعى بولىپ تابىلادى.
پايدا بولۋ ءادىسى بويىنشا كوممەرسيالىق بانكتىڭ بارلىق رەسۋرستارى مەنشىكتى جانە قارىزعا الىنعان (قاتىستىرىلعان)، بولىپ بولىنەدى. بانكتەر كوپشىلىگى ءۇششىن قۇرالداردى تابۋدىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ دەپوزيتتەردىڭ تۇرلەرى تابىلادى - تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى، جيناقتىق جانە شۇعىل. قارجىلىق تۇرعىدان دەپوزيتتەر قۇرالداردى قارىزعا الۋدىڭ بارلىق باسقا كوزدەرىنە ۇقساس. ال زاڭدىلىق كوزقاراستان دەپوزيتتەر بانكتى جويىلۋىنىڭ جاعدايىندا ولاردىڭ ەگەلەرىنىڭ پرەتەنزيالارىن قاناعاتتاندىرۋدا قۇرالداردىڭ باسقا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا ارتىق ورىن الادى. سونىمەن بىرگە، ءار ءبىر دەپوزيت ەگەسى دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋ جونىندەگى فەدەرالدىق كورپوراسيا (ءعۆىس) ەسەبىنەن 100 000$-عا دەيىنگى سوماعا دەيىن كەز-كەلگەن شىعىنداردان ساقتاندىرىلادى.
بانكتەر اعىندى نەمەسە چەك ەسەپ شوتتارى دەپ اتالاتىن وپەراسيالىك ەسەپ شوتتاردىڭ ءبىر قاتارىن ۇسىنادى. ولار جالپى اقشا ماسساسىنىڭ % بولىگىنەن جوعارىسىن قۇراپ، ەكونوميكادا ايىرباس قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتەدى.
تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيت - بۇل ەگەسى ەسەپ شوتتاعى اقشانى ءبىرىنشى تالاپ ەتۋى بويىنشا الا الاتىن نەمەسە جازىلعان چەك اركىلى ولارعا دەگەن قۇقىقتى باسقا تۇلعاعا بەرە الاتىن اعىندى ەسەپ شوت. ولار بارلىق سالىمداردىڭ 20% قۇرايدى. تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەر جەكە تۇلعالاردىكى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن كومپانيالاردىكى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار ەشقانداي پروسەنت اكەلمەيدى، سوندىقتان تۇتىنۋشىلار پروسەنت الۋ مۇمكىن بولاتىن وپەراسيالىك ەسەپ شوتتارعا كوشتى [12، ب. 156].
جەكە كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەرى نەگىزىنەنار ءتۇرلى قارجىلىق وپەراسيالاردى وتكىزۋ ءۇشىن اشىلادى. مىسالى، اقش مەملەكەتتىك كازناچەيلىگىنىڭ كەيبىر كوممەرسيالىق بانكتەردە اعىندى ەسەپ شوتتارى بار. بۇل ەسەپ شوتتارى كازاناچەيلىك سالىقتار مەن سسۋدالار بويىنشا الىنعان قۇرالداردى دەپوزيتكە سالدى شەشكەن جاعدايدا بولۋى مۇمكىن رەزەرۆتەر شاماسىنىڭ كەنەت وزگەرۋلەرىن بولدىرماۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن اشىلادى. كوممەرسيالىق بانكتەردەگى كازاناچەيلىك دەپوزيتتەرى سالىقتار مەن سسۋدالار ەسەپ شوتى دەپ اتالادى. شاعىن بانكتەردىڭ ءىرى قالالىق بانكتەردە اشىيتىن تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى ەسەپ شوتتارىندا ماڭىزدى قالدىقتارى بار؛ بۇل قالدىقتار كوررەسپوندەنتتىك ەسەپ شوتتارداعى قالدىقتار دەپ اتالادى. بۇل كۇرالداردى ينۆەستيسيالاۋ نەمەسە سسۋدا تۇرىندە بەرۋ جاعدايىندا ولاردىڭ ءبىر بولىگى قوسىمشا تابىس الىپ كەلە الاتىندىقتان كوررەسپوندەنتتىك ەسەپ شوتتارداعى قالدىقتاردى پايدالانۋ ءۇشىن كوررەسپوندەنت-بانكتەر كوورەسپوندەنت-بانكتەرگە ءار ءتۇرلى كومپەنساسيالار ۇسىنادى. مىسالى، شاعىن بانكتەر ءىرى بانكتەردەن چەكتەر كليرينگى، ۆاليۋتالىق جانە تراست وپەراسيالارى ماسەلەلەرى بويىنشا كەڭەس الا الادى.
1980 جىلعا دەيىن بانكتەردىڭ كوپشىلىگى تالاپ تەكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەر بويىنشا پروسەنتتىك تابىس تولەي الماعان. بۇل دەپوزيتتەرينۆەستيسيالاردى ىسكە اسىرۋ جانە سسۋدا بەرۋ ءۇشىن پايدالانعاندىقتان بانكتەر ءوز كليەنتتەرىنە جەڭىلدەتىلگەن باعامەن ءار ءتۇرلى قىزمەتتەردى ۇسىنۋ ەسەبىنەن وسى «اقىسىز» قۇرالداردىڭ الۋىن ارتتىرۋعا تىرىسقان. ولاعا چەك كىتاپشالارىن بەرۋ، بانك سەيفتەرىندە قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، قارجىلىق ەسەپ جۇرگىزۋ نەمەسە جول چەكترىن بەرۋ جونىندەگى قىزمەت كورسەتۋلەر جاتاتىن. بۇل قىزمەت كورسەتۋلەر تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى ەسەپ شوت ەگەلەرىنە پروسەنتتىك تولەمدەردىڭ جوقتىعىنىڭ ورنىن تولتىراتىن.
1972 جىلى كونگرەسس ەكسپەريمەنت رەتىندە ماساچۋسەتس جانە نيۋ-گەمپشير شتاتتارىنىڭ قارجىلىق ينستيتۋتتارىنا ناۋ (كەوىىا1 وگ" اۋھھسىگا ءۋاى ) دەپ اتالاتىن
اعىندى ەسەپ شوتتاردىڭ ەرەكشە ءتۇرى بويىنشا پروسەنتتىك تابىس تولەۋگە رۇقسات بەردى. ءمانى بويىنشا ناۋ ەسەپ شوتتارى تالاپ ەتكەنگە. دەيىنگى، 5،25% پروسەنتتىك ستاۆكانىڭ ماكسيمالدى مانىمەن شەكتەلەتىن پروسەنتتىك تابىس اكەلەتىن ەسەپ شوتتار بولىپ تابىلادى. 1980 جىلى دەپوزيتتىك مەكەمەلەردى رەتتەۋ جانە اقشالاي-نەسيەلىك رەتتەۋ تۋرالى زاڭعا سايكەس ناۋ ەسەپ شوتتارىن اشۋ قۇقىن بارلىق شتاتتاردىڭ دەپوزيتتىك ينستيتۋتتارى الدى. بۇل تۇردەگى ەسەپ شوتتاردى تەك جەكە تۇلعالار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر جانە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدار اشۋى مۇمكىن. 5،25%-دىك پروسەنتتىك ستاۆكانىڭ شەكتى ءمانى 1986 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ جويىلدى. ناۋ تۇرىندەگى ەسەپ شوتتار بارلىق سالىمدار بويىنشا شامامەن 5% بەرەدى.
جيناقتاۋ ەسەپ شوتتارى جەكە تۇلعالارمەن جانە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدارمەن قۇرالداردى جيناقتاۋدىڭ ءداستۇرلى فورماسى بولىپ تابىلادى. شاعىن بانكتەر ءۇشىن ولار ءىرى بانكتەرمەن سالىستىرعاندا قۇرالداردى الۋدىڭ ماڭىزدى كوزدەرى بولىپ تابىلادى. 1980 جىلى باستالعان قارجى جۇيەسىن رەتتەۋسىزدەنۋ پروسەسسىنىڭ باستالۋىمەن بانكتەر ءۇشىن بۇل ەسەپ شوتتاردىڭ ماڭىزدىلىعى تومەندەي باستادى، سەبەبى حالىق نەعۇرلىم تابىستى جانە ىڭعايلى چەك ەسەپ شوتتارىن بەلسەندى پايدالانا باستادى. ءداستۇرلى تۇردە جيناقتىق ەسەپ شوتتار ولاعا كىزمەت كورسەتۋگە از عانا شىعىن تالاپ ەتەدى، ويتكەنى بانك كليەنتتەرىمەن ولاردى پايدالانۋ سالىستىرمالى تۇردە تومەن بولىپ تابىلادى. جيناقتىق ەسەپ شوتتاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرى - جيناق كىتاپشاسىن پايدالانۋ ارقىلى جانە اقشا نارىعىنىڭ دەپوزيتتىك ەسەبى.
بانكتەردىڭ بۇگىنگى كليەنتتەرى كۆارتال سايىن ءوز ەسەپ شوتىنان كوشىرمە الىپ وتىرادى جانە كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن ءوز جيناقتارىمەن ۇيىنەن .شىقپاي وپەراسيا جاساي الادى. جيناقتىق ەسەپ شوتتار بارلىق دەپوزيتتەردىڭ 15% قۇرايدى جانە ءجيى جاعدايدا جەكە سالىمشىلارمەن جانە كوممەرسيالىق ەمەس ۇيىمدارمەن اشىلاتىن. ءبىراق، 1975 جىلدان باستاپ ولاردى پايدالانۋ جەكە بيزنەس كاسىپورىندارى ءۇشىن دە رۇقسات ەتىلدى. ارەكەتتەگى زاڭدارعا سايكەس جيناقتىق سالىمنان اقشا الۋ ءۇشىن بانكتى 30 كۇننەن كەش ەمەس مەرزىمدە الدىن-الا ەسكەرتۋ كاجەت. بۇل ەرەجە بانكتەرگە حالىقتىڭ جاپپاي اقشا قۇرالدارىن سالىمنان الۋىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن 30-شى جىلداردا، ءجيى بانكروتتىق داۋىرىندە ەڭگىزىلگەن. ءبىراق ءبىزدىڭ ۋاقىتتا بانكتەر كۇرالداردى الۋ جونىندە الدىن-الا ەسكەرتۋدى سيرەك تالاپ ەتەدى، سوندىقتان سالىمشىلاردىڭ كوپشىلىگى ولاردى ءبىرىنشى تالاپ ەتۋى بويىنشا الا الامىن دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار 1986 جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن باستاپ جيناقتىق ەسەپ شوتتار بويىنشا ەسەپتەلەتىن پروسەنتتىك تابىس بويىنشا شەكتەۋلەر جويىلعاندىعىن اتاپ كەتكەن ءجون [13، ب. 64].
اسىرەسە سوڭعى 15 جىلدىڭ ىشىندە ايگىلى بولعان جيناقتىق سەرتيفيكاتتار نەگىزىنەن ۇساق كليەنتتەرمەن قولدانىلادى. ولار شاعىن، قاتارداعى تۇتىنۋشىلارعا بەيىمدەلگەن بانكتەر ءۇشىن قۇرالداردىڭ ماڭىزدى كوزى بولىپ تابىلادى. جيناقتىق سەرتيفيكاتتار نومينالدىق كۇنى، پروسەنتتىك ستاۆكاسى جانە وتەۋ مەرزىمى كورسەتۋ ارقىلى شىعارىلعان بانك مىندەتتەمەلەرىن بىلدىرەدى. جيناقتىق سەرتيفيكاتتار بويىنشا پروسەنتتىك ستاۆكا ادەتتە جيناقتىق ەسەپ شوتتاردىكىنەن جوعارى بولادى.
وتىمدىلىكتىڭ قاجەتتى دەڭگەيىن قولداۋ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ بانكتەر زاڭمەن قويىلعان تالاپتاردان اساتىن رەزەرۆتەر قۇرۋى مۇمكىن. رەزەرۆتەرى ارتىق بانك رەزەرۆتەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە تاپ بولعان نەمەسە ولاردىڭ كولەمىن ارتتىرعىسى كەلەتىن باسقا بانككە ولاردىڭ ءبىر بولىگىن بەرە الادى. رەزەرۆتىك بانكتە دەپوزيتتەن رەزەرۆتەردى ساتىپ الۋ (قارىزعا الۋ) نەمەسە ساتۋ (قارىزعا ۇسىنۋ) ق ر قۇرالدارىمەن جاسالاتىن وپەراسيالار دەپ اتالادى.
قايتا ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىمدەر بانك الۋ ءۇشىن تابىستىلىكتىڭ كەلىسىلگەن دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەتىن باعامەن بەلگىلى كۇنگە نەمەسە تالاپ ەتۋ بويىنشا قايتا ساتىپ الۋ جونىندەگى كەلىسىم جاساۋمەن قاتار ءوز نەسيەلەۋشىسىنە باعالى قاعازداردى (ادەتتە مەملەكەتتىك) ساتاتىن سسۋدانىڭ ءتۇرىن بىلدىرەدى. مىسالى، ارتىك ءقۇرالدارى بار كومپانيا كەلەسى كۇنى قايتا ساتىپ الۋ شارتىمەن جىلدىق 7% دەڭگەيىندە بانكتەن ءۇش ايلىق كازناچەيلىك ۆەكسەلدەردى ساتىپ الۋعا كەلىسۋى مۇمكىن. مۇنداي كەلىسىمدەردىڭ كومپانيالار ءۇشىن تارتىمدىلىعى - تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەرگە قاراعاندا ولار پروسەنتتىك تابىستىڭ تولەنۋىن قامتاماسىز ەتەدى. قايتا ساتىپ الۋ كەلىسىمدەرىنىڭ كوپشىلىگى 1 ملن. دولل. جوعارى سوماعا جاسالىنادى، ال ولاردى وتەۋ مەرزىمى ۇزدىكسىز ۇزارتىلۋ مۇمكىندىگىنە قاراماستان، ادەتتە، ءبىر كۇندى كۇرايدى. كەيبىر قايتا ساتىپ الۋ كەلىسىمدەرى 30 كۇنگە دەيىنگى مەرزىمگە جاسالىنۋى مۇمكىن.
اقش-تىڭ شەتەلدىك بانكتەرىندەگى نەمەسە بانكتەردىڭ شەتەلدىك فيليالدارىنداعى قىسكا مەرزىمدى دوللارلىق دەپوزيتتەر ەۆرودوللار دەپ اتالادى. امەريكاندىق بانكتەر ەۆرودوللار نارىعىندا جەكە تۇلعالاردان نەمەسە باسقا بانكتەردەن قۇرالداردى قىسقا مەرزىمگە كارىزعا الۋى مۇمكىن. ەۆرودوللار نارىعىندا امەريكاندىق بانكتەر عانا بەلسەندى ارەكەت ەتەدى [14، ب.48].
بانكتىك اكسەپت تاۋار كۇنىن تولەۋ ءۇشىن بانكە جازىلعان اۋدارمالى ۆەكسەل بولىپ تابىلادى. اۋدارمالى ۆەكسەل ونىڭ ەگەسىنە بولاشاقتاعى ناقتى كۇنى بەلگىلى اقشا سوماسىن تولەۋ مىندەتتەمەسىن بىلدىرەدى. مۇنداي اۋدارمالى ۆەكسەلدىڭ ەرەكشە قاسيەتى - بانك اقشانىڭ بەلگىلى مەرزىمگە تولەنۋىنە كەپىلدەمە بەرىپ، ونى الدىن الا اكسەپتىلەۋى. ناتيجەسىندە بانك الدىندا جازعان فيرماعا مىندەتتەلگەن بەرىلگەن ۆەكسەل بويىنشا تولەۋ مىندەتتەمەلەرىن وزىنە الادى. بانك بانكتىك اكسەپتتى وزىندە ۇستاي الادى نەمەسە قولدا بار قۇرالداردىڭ قورىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ەكىنشى نارىقتا ساتا الادى. ادەتتە، بانكتىك اكسەپتتەردىڭ كوپشىلىگى حالىكارالىق ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ پروسەسسىندە پايدا بولادى. ەكسپورتەرلار مەن يمپورتەرلار از تانىمال كومپانيالاردىڭ بانكتىك ەسەپ شوتتارىنا جازىلعاندارىنا قاراعاندا ايگىلى بانكتەرمەن تولەنۋىنە كەپىلدەمە بەرىلەتىن اۋدارمالى ۆەكسەلدەردىڭ پايدالانىلۋىن سەنىمدى دەپ سانايدى. بانكتىك اكسەپتتەر كوبىنەسە ءىرى بانكتەر ءۇشىن قۇرالداردىڭ كوزى بولىپ تابىلادى.
كوممەرسيالىق بانكتەر قۇرالداردى ايماقتىق رەزەرۆتىك بانكتە قىسقا مەرزىمگە قارىزعا الۋى مۇمكىن. مۇنداي وپەراسيانىڭ ماقساتى بولىپ بانك رەزەرۆتەرىنىڭ ۋاقىتشا تاپشىلىعىنىڭ ورنىن جابۋ بولىپ تابىلادى. مۇنداي سسۋدانىڭ مەرزىمى ادەتتە 15 كۇندى قۇرايدى، ءبىراق ول فەدەرالدىق رەزەرۆتىك بانكتىڭ كەلىسىمىمەن ۇزارتىلۋى دا مۇمكىن. ديسكونتتىق تەرەزە ارقىلى سسۋدا الۋ ءۇشىن كوممەرسيالىق بانك سايكەس وتىنىشپەن فەدەرالدىق كوممەرسيالىق بانكە بارىپ، ونىڭ كەلىسىمىن الۋى قاجەت. ادەتتە، تەرەزە ارقىلى كوممەرسيالىق بانك الا الاتىن سوما سالىستىرمالى تۇردە ۇلكەن ەمەس جانە بارلىق بانكتەرگە ارنالعان قۇرالداردىڭ 1%-نان تومەنىن قۇرايدى.
قاجەتتى كۇرالداردى الۋ ءۇشىن وبليگاسيا شىعارۋدى كوپتەگەن ونەركاسىپتىك كومپانيالار قولدانادى. ءبىراق بىرنەشە جىلدان بەرى كەيبىر كوممەرسيالىق بانكتەر قۇرالداردى تولىقتىرۋ كوزى رەتىندە قىسقا مەرزىمدى نوتالدار مەن ۇزاق مەرزىمدى وبليگاسيالاردى پايدالانا باستادى. نوتالار مەن وبليگاسيالار كوممەرسيالىق بانكتەر مىندەتتەمەلەرىنىڭ شاعىن عانا بولىگىن قۇرايدى.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى ونىڭ اكسيونەرلەرى مەن ەگەلەرىنىڭ قۇرالدارىن بىلدىرەدى. الىنعان سسۋدالار نەمەسە شىعارىلعان باعالى قاعازدار بويىنشا بانك مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماعان جاعدايدا ولار وسى قۇرالداردى جوعالتۋ ءقاۋىپى پايدا بولدى. مەنشىكتى كاپيتال مەن دەپوزيتتەر كولەمىنىڭ اراسىنداعى ارا قاتىناس نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم بانك سالىمشىلارى مۇددەلەرىنىڭ قورعالۋى جوعارى. بانكتەردىڭ بيزنەستىڭ باسقا تۇرلەرىمەن اينالىساتىن كويپانيالارمەن سالىستىرعاندا كاپيتال ەسەپ شوتتارىنىڭ دەڭگەيى تومەن. قازىرگى كەزدە بانك كاپي.تالدارىنىڭ ەسەپ شوتتارىندا ولاردىڭ كۇرالدارىنىڭ جالپى سانىنىڭ شامامەن 8% ورنالاستىرىلعان. شاعىن بانكتەر ءۇشىن مەنشىكتى كاپيتال ىرىلەرگە كاراعاندا قۇرالداردىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزدى كوزى بولىپ تابىلادى.
كوممەرسيالىق بانكتەر كاپيتالىنىڭ ءۇش نەگىزگى تيپى بار: اكسيونەرلىك كاپيتال، بولىنبەگەن پايدا جانە ارنايى رەزەرۆتىك ەسەپ شوتتار. اكسيونەرلىك كاپيتال بانكتىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىنا باعىتتالعان ينۆەستيسيالاردى بىلدىرەدى؛ بولىنبەگەن پايدا اكسيونەرلەرگە ديۆيدەند تۇرىندە تولەنبەگەن پايدانىڭ بولىگىن قامتيدى؛ ارنايى رەزەرۆتىك ەسەپ شوتتار سسۋدالار مەن ينۆەستيسيالار بويىنشا بولۋى مۇمكىن شىعىنداردىڭ ورنىن جابۋ ءۇشىن قۇرىلادى.
كوممەرسيالىق بانك رەسۋرستارىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ بارلىق بانك رەسۋرستارىنىڭ 70-80%-نا جۋىعىن كۇرايتىن قاتىستىرىلعان قۇرالدار تابىلادى. بانكتەردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىنىڭ ۇلەسى 22-دەن 30%-عا دەيىن قۇرايدى. بۇل جالپى الەمدىك بانك پاركتيكاسىندا قالىپتاسقان قۇرىلىمعا سايكەس كەلەدى، بانكتىڭ مەنشىكتى كۇرالدارىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى بولىگى ءار ءتۇرلى قورلارعا كەلەدى. مەنشىكتى قۇرالداردىڭ ەكىنشى بولىگى - اعىندى جىلدىڭ پايداسى [15، ب. 34].
قازاقستاننىڭ كوممەرسيالىق بانكتەرىنىڭ قاتىستىرىلعان رەسۋرستارىنىڭ قۇرىلىمىنا تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەردى قۇرايتىن ەسەپتىك جانە باسقا دا ەسەپ شوتتاردا ساقتالىناتىن كۇرالداردىڭ جوعارى ۇلەس سالماعى ءتان بولادى. رەسۋرستاردىڭ بۇل كاتەگورياسىنىڭ ۇلەس سالماعى 64،3% قۇرايدى. شۇعىل دەپوزيتتەردى ۇلەسى 23،5% قۇرايدى، ولاردىڭ ىشىندە كوممەرسيالىق قۇرىلىمداردىڭ دەپوزيتتەرى مەن حالىقتىڭ سالىمدارى - 5%، بانكتەردىكى - 18%-دان جوعارى.
جەكە كوممەرسيالىق بانكتەر بويىنشا بانك رەسۋرستارىنىڭ كۇرىلىمى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى، سەبەبى ولاردىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى بار.
بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى انىق كورىنەتىن قۇقىقتىق نەگىزى جانە فۋنكسيونالدىق انىقتىلىعى بار بولا تۇرىپ، ول بانكتىڭ دامۋىنىڭ قارجىلىق بازاسىن قۇرايدى. بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ كاسىپكەرلىك ىس-ارەكەتتىڭ باسقا سالالارىمەن سالىستىرعاندا جالپى كاپيتالداعى ۇلەسى ۇلكەن ەمەس. بۇل اقشا نارىعىنداعى بوس رەسۋرستاردىڭ جۇمىلدىرىلۋىن ىسكە اسىراتىن جانە قارىزعا بەرەتىن مەكەمە رەتىندەگى بانك ىس-ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان بانك ىس-ارەكەتىنىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ارنالۋى كاسىپكەرلىكتىڭ باسقا سالالارىنا قاراعاندا ەرەكشە بولىپ تابىلادى. كاسىپكەرلىكتىڭ باسقا سالالارىندا بۇل تولەۋ قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋ جانە كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ "وپەراتيۆتىك فۋنكسيالارىن ورىنداۋ بولسا، بانكتە مەنشىكتى كاپيتال ەڭ الدىمەن سالىمشىلاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ (كاپيتالدىڭ قورعاۋ فۋنكسياسى)، سودان كەيىن وپەراتيۆتىك ىس-ارەكەتتىڭ قارجىلىق قامتاماسىزداندىرىلۋى.
2 قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن تالداۋ
2.1 ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سەرپىنى مەن قۇرىلىمىن تالداۋ
1993 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا رەسپۋبليكانىڭ جوعارى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا جاڭا زاڭداردى - ورتالىك بانك تۋرالى جانە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر تۋرالى - بانك جۇيەسىنىڭ دامۋىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ نەگىزدەرىن قالادى. ەڭ الدىمەن، ەلدىڭ ۇلتتىق بانكىسىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بانكىسى رەتىندەگى ستاتۋسى وزگەرتىلىپ، ونىڭ رەتتەۋشى جانە باقىلاۋشى فۋنكسيالارى انىقتالدى؛ ەكىنشىدەن، -ۇلتتىق بانكىگە ونىڭ باقىلاۋ فۋنكسيالارىن ورىنداۋ كەزىندە ەكونوميكالىق جانە اكىمشىلىكتىك ىقپال ەتۋدىڭ قاتاڭ شارالارىن كولدانۋ قۇقىقتارى بەرىلگەن؛ ۇشىنشىدەن، - ۇلتتىق بانك پەن كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ فۋنكسيالارى، كۇقىكتارى جانە مىندەتتەرى انىق بولىنگەن.
جاڭا زاڭعا سايكەس، ۇلتتىق بانكتىڭ باقىلاۋ فۋنكسيالارىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيتىلدى، بانكتىك باقىلاۋ دەپارتامەنتى قۇرىلىپ، ارەكەت ەتە باستادى، كوممەرسيالىق بانكتەرگە بەكىتىلەتىن ەكونوميكالىق نورماتيۆتەر شەڭبەرى كەڭەيتىلدى، ولاردىڭ جارعىلىق قورلارىنىڭ مينيمالدى كولەمدەرىنە بايلانىستى تالاپتار كۇشەيتىلدى. بانكتىك باقىلاۋ ساياساتىن كۇشەيتۋدىڭ ناتيجەسىندە بانكتەر سانىنا قاتىستى تەندەنسيالار وزگەردى. 1993 جىلعا دەيىن ەلدەگى بانكتەر سانى كوبەيگەن بولسا، 1994 جىلدان باستاپ كەرى تەندەنسيا باسىم بولا باستادى.
1993 جىلدىڭ وزىندە بانكتەردىڭ جارعىلىق قورلارىنىڭ مينيمالدى كولەمدەرىنە قويىلاتىن تالاپتار ۇلكەيتۋ جاعىنا ەكى رەت قاراستىرىلدى. ونىڭ سەبەپتەر - ينفلياسيالىك پروسەسستەردىڭ ءوسۋى، سونىمەن قاتار ۇلتتىق بانكتىڭ ەلدە سالىمشىلاردىڭ سەنىمىنە يە بولاتىن جانە ءوندىرىستىڭ دۇرىس نەسيەلەندىرىلۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىن جەتكىلىكتى كاپيتالدانعان كوممەرسيالىك بانكتەرگە ەگە بولۋعا ۇمتىلۋى.
بانكتەردىڭ قۇرىلۋى مەن ا-ىس-ارەكەتىنە تىم قاتاڭ تالاپتار جانە ۇلتتىق بانكتىڭ بانكتىك ىس-ارەكەتتى رەتتەۋ جونىندەگى كەڭىرەك وكىلەتتىلىكتەرى 1995 جىلدىڭ 31 تامىزىندا جارىق كورگەن زاڭ كۇشىنە يە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتەر مەن بانكتىك ىس-ارەكەت تۋرالى» ۇكىمىندە بەكىتىلگەن [16]، ونىڭ نەگىزىنە حالىقارالىق ستاندارتتار الىنعان.
جاڭا زاڭنىڭ نەگىزىندە 1995 جىلى ۇلتتىق بانك بانكتىك باقىلاۋدىڭ وكىلەتتى ورگانى رەتىندە بانك جۇيەسىنىڭ قايتا قۇرۋىن ىسكە اسىرا باستادى. قازاقستاننىڭ بانك جۇيەسىن 1995 جىلعا رەفورمالاۋدىڭ ءبىرىنشى باعدارلاماسى 1995 جىلدىڭ 15 اقپانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى.
رەفورمانىن باستى مىندەتى بانكتەر ءوزىنىڭ نەسيەلىك ىس-ارەكەتىندە تولىعىمەن ىشكى جانە سىرتقى نارىقتاعى ءوز بەتىنشە قاتىستىرعان قۇرالدارعا سۇيەنەتىندەي ەتىپ ولارعا ورتالىقتاندىرىلعان اقشالاي قۇرالداردىڭ ۇسىنىلۋىن ماكسيمالدى قىسقارتۋدى كامتىعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن بانكتەردىڭ جارعىلىق كاپيتالىنداعى وكىمەتتىڭ ۇلەسىن ساتۋ جونىندەگى شارالار دا قابىلدانعان. بۇل شارالاردىڭ سالدارى ءبىر ماعىنالى بولمادى. ءبىر جاعىنان، ولار دەپوزيتتەردى بەلسەندى تارتۋمەن اينالىسپايتىن بانكتەردى سۇرىپتاۋعا سەبەپ بولدى، ەكىنشى جاعىنان، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ ۇلتتىق بانك قۇرالدارىنىڭ ەسەبىنەن رەفينانستاۋدى مۇلدەم توقتاتۋعا الىپ كەلدى. فرانسيا، گەرمانيا سيا0تى دامىعان ەلدەردە رەفينانستاۋ مەحانيزمى نەسيەلىك-اقشالاي رەتتەۋدىڭ نەگىزگى مەحانيزمى رەتىندە پايدالانعانىنا قاراماستان، بۇل بەكىتىلەتىن رەفينانستاۋدىڭ رەسمي ستاۆكاسىن تازا تۇراقسىز ەتتى. مەملەكەتتىك بانكتەردىڭ سانى 1997 ج. 5-تەن 1998 ج. 1-گە دەيىن شۇعىل قىسقاردى، سونىمەن مەملەكەت مەملەكەتىڭ قارجىلىق سالاداعى ءرولى نەگىزىنەن قارجىلىق باقىلاۋمەن جانە ينفلياسيالىق تارگەتتەۋمەن شەكتەلەتىن قارجى نارىعىنىڭ اعىلشىن-امەريكاندىك مودەلىن ارتىق كورەتىنىن كورسەتتى.
اكتيۆتەر ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن بانك اكتيۆتەرىن توپتاستىرۋعا دەگەن تالاپتار جانە ولار بويىنشا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر بويىنشا پروۆيزيانى ەسەپتەۋ كەزىندەگ شارتتى مىندەتتەمەلەر جەتىلدىرىلدى. مىسالى، وففشورلى ايماقتاردا ورنالاسقان بانك اكتيۆتەرى سەنىمسىز رەتىندە جىكتەلەتىن بولدى. ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ بانكتىڭ جالپى اكتيۆتەرىنە جانە مەنشىكتى كاپيتالدىڭ تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەرگە قاتىناسىن بىلدىرەتىن مەنشىكتى قۇرالداردىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتتەرى 0،04-تەن 0،06-عا دەيىن جانە 0،08-دەن 0،12-گە دەيىن كوتەرىلدى. بۇل بانك سەكتورىنىڭ كاپيتالدانۋىنىڭ وسۋىنە سەبەپ بولدى.
بانك سەكتورىن ودان ءارى نىعايتۋ جانە ارتتىرۋ ماقساتىندا 1996 جىلدىڭ سوڭىندا كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ، اكتياۆتەر ساپاسىنىڭ، مەنەدجمەنت دەڭگەيىنىڭ، بۋحگالتەرلىك ەسەيتىڭ، اقپارات جۇرگىزۋ جانە بەرۋ سالاسىنداعى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ ءوتۋىنىڭ باعدارلاماسى قابىلداندى. باعدارلامانىڭ ماقساتى - حالىقارالىق ستاندارتتار دەڭگەيىندە ءوز ىس-ارەكەتىن جۇرگىزەتىن جوعارى كاپيتالدانعان بانكتەرمەن تۇراقتى بانك جۇيەسىن قۇرۋ بولدى. باعدارلامانىڭ بانكتەردىڭ كاپيتالدانۋىنا قويىلعان قاتاڭ تالاپتارى بانكتىك كاپيتالدىڭ كونسوليداسياسىنا الىپ كەلدى. ال باعدارلاما تالاپتارىنا جاۋاپ بەرمەيتىن نەمەسە ورىنداي المايتىن بانكتەر ءوز قارجىلىق ىس-ارەكەتىن توقتاتۋعا نەمەسە نەسيەلىك سەرىكتەستىكتەرگە اينالۋعا ءماجبۇر بولدى.
اتالعان شارالار 2000 جىلى فيزيكالىق تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن (دەپوزيتتەرىن) مىندەتتى ۇجىمدىق كەپىلدەمە ەتۋ (ساقتاندىرۋ) جۇيەسىنىڭ ەڭگىزىلۋىمەن تولىقتىرىلدى. ۇلتتى بانكپەن قابىلدانعان ەرەجەلەرىندە قاراستىرىلعان فيزيكالىق تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن (دەپوزيتتەرىن) مىندەتتى ۇجىمدىق كەپىلدەمە ەتۋ (ساقتاندىرۋ) مەحانيزمى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىمەن جانە قارجىلىك تۇراقتىلىق فورۋمى ماقۇلداعان دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋدىڭ ەڭ جاقسى الەمدىك پراكتيكاسىنا سايكەس كەلەدى. قازىرگى كەزدە 34 جەكە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ 21 (ياعني بارلىق بانكتەردىڭ 61%) اتالعان جۇيەنىڭ مۇشەلەرى بولىپ تابىلادى، ال كەپىلدەمە ەتىلگەن سالىمدار فيزيكالىق تۇلعالاردىڭ بارلىق بانكتىك دەپوزيتتەرىنىڭ 50% قۇرايدى. سونىمەن قاتار سالىمشىلاردىڭ سەنىمىن ارتتىرۋ جانە ەلدىڭ بانك جۇيەسىنە كولەڭكەلى كاپيتالدىڭ تارتىلۋىن بەلسەندەندىرۋ ءۇشىن 2000 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جەكە تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتىك ەسەپتەرىنە بايلانىستى بانك قۇپياسى تۋرالى زاڭ قابىلداندى. ەكى شارا دا بانك جۇيەسىنە دەگەن حالىقتىڭ كوزقاراسىنا ون اسەرىن تيگىزدى. ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ جىلدام وسۋىمەن ءۇيعارىلعان حالىق تابىستارىنىڭ ءوسۋىنىڭ جاعدايىندا بۇل سوڭعى جىلدارى بانكتەردىڭ دەپوزيتتىك بازاسىنىڭ كەڭەيۋىنە الىپ كەلدى. 1993 جىلدىڭ سوڭىندا جارعىلىق كاپيتالدىڭ مينيمالدى كولەمى مەملەكەتتىك بانكتەر ءۇشىن - 10 ملن. تەڭگە، جەكە جانە شەتەل بانكتەرى ءۇشىن - 1 ملن.$، ۆاليۋتالىق وپەراسيا جۇرگىزۋگە ليسەنزيالارى بار بانكتەر ءۇشىن - 50 ملن. تەڭگە، جەكە بانكتەر ءۇشىن -500 مىڭ تەڭگەنى قۇراعان. 1997 جىلدىڭ سوڭىندا جارعىلىق كاپيتالدىڭ مينيمالدى كولەمى جاڭادان اشىلعان بانكتەر ءۇشىن - 300 ملن. تەڭگە، ارەكەتتەگى بانكتەر ءۇشىن - 100 ملن. تەڭگە بولىپ بەكىتىلدى. ال 2002 جىلى جاڭا بانكتەردىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ مينيمالدى كولەمى - 2 ملرد. تەڭگە، مەنشىكتى كاپيتال كولەمى - 1 ملرد. تەڭگە، ونىڭ ىشىندە ايماقتىق بانكتەر ءۇشىن - 0،5 ملرد. تەڭگە دەڭگەيىندە بەكىتىلدى. ۇلتتىق بانكتىڭ قارجىلىق تۇراقسىز جانە تولەۋگە قابىلەتسىز بانكتەرگە بايلانىستى وسىنداي جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى مىناداي بولدى: ءبىر جاعىنان، بانك جۇيەسىنىڭ نىعايۋى، بانكتەردىڭ كاپيتالدانۋى مەن قارجىلىق تۇراقتىلىعىنىڭ ءوسۋى، ال ەكنشى جاعىنان - ولاردىڭ سانىنىڭ ماڭىزدى ازايۋى. 1993 جىلى ارەكەت ەتىپ تۇرعان 2004 بانكتەن 2006 جىلدىڭ قازانىندا تەك 34 عانا قالدى، ياعني بانكتەر سانى 5،4 ەسە ازايدى. ۇلتتىق ءبانىتىڭ «باقىلاۋ جۇگى» اسىرەسە وتاندىق بانكتەر ءۇشىن اۋىر بولدى. 1993 جىلى ولاردىن سانى 197 نەمەسە بانكتەردىڭ جالپى سانىنىڭ 97% بولسا، قازىرگى كەزدە ولاردىڭ 22، نەمەسە بانكتەردىڭ جالپى سانىنا 58% قالدى. ال شەتەلدىك قاتىسۋى بار جانە مەملەكەت ارالىق بانكتەر ۇلەسى وسى ۋاقىتتا 3%-دان 42%-عا دەيىن ءوستى [17، ب. 34].
بۇل تۇستا اتالعان بانكتەردىڭ ازايۋىنىڭ تەندەنسياسى ەكونوميكالىق قۇلدىراۋىنىڭ دا، ءوسۋىنىڭ دە كەزەڭىندە بايقالعان، ياعني ەل ەكونوميكاسىنداعى جاعدايمەن ماڭىزدى بايلانىسسىز. مىسالى، 1999 جىلدان 2000 جىلعا دەيىن ەلدەگى ءوندىرىس ماڭىزدى وسكەن، جانە، بارلىق ەرەجەلەر بويىنشا بانكتەردىڭ جىلدام ءوسۋى مەن نىعايۋىنىڭ پروسەسسى ءجۇرۋى قاجەت بولاتىن. ءبىراق، قازاقستاننىڭ پراكتيكاسى ءبىراز باسقاشا تەندەنسيانى كورسەتتى. ءبىر بانكتەردىڭ ماڭىزدى تۇراقتانۋىمەن قاتار باسقالارىنىڭ قارجىلىق جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى مەن بانكروتتىعى وتكەن. جالپى ايتقاندا، 1998 جىلدىڭ سوڭىنان قازىرگى كەزگە دەيىن ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ سانى 33 بىرلىككە قىسقاردى (71-دەن 38-گە دەيىن)، ال 2006 جىلدىڭ 9 ايىندا -10 بىرلىككە (44-تەن 34-گە دەيىن).
وسىعان بايلانىستى بىزدەگى بانك باقىلاۋىندا بارلىعى دۇرىس پا دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ويتكەنى، ەگەر، وتە ءساتتى ەكونوميكالىق جاعدايدا دا بانكتەر مەن ولاردىن فيليالدارىنىڭ سانى ماڭىزدى ازايىپ جاتسا، وندا ىشكى جانە سىرتقى جاعداي ناشارلاعان بولسا نە بولادى؟ مۇنداي تەندەنسيانىڭ جالعاسۋى ءبىزدىڭ ەلدىن 5-6 جىلدان كەيىن نەگىزىنەن شەتەلدىك بانكتەرمەن قالۋ مۇمكىندىگىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ سانى سوڭعى 2 جىلدا ايتارلىقتاي تومەن جىلدامدىقپەن ازايۋدا. ال بانكتەر سانىنىڭ ودان ءارى قىسقارۋى بانكتەر اراسىنداعى باسەكەنىڭ السىزدەۋىنە جانە ولاردىڭ وليگوپوليستىك مىنەز-قۇلىققا اۋىسۋىنا الىپ كەلەدى، ال بۇل تۇتىنۋشىلارعا، اسىرەسە ايماقتىق دەڭگەيدەگى، قىزمەت كورسەتۋدىڭ ساپاسىن تومەندەتەدى. مۇنداي نارسەنى بانكتەر، نەمەسە ولاردىڭ فيليالدارى مەن ەسەپتىك-كاسسالىق ورتالىقتارى جويىلعان ايماقتاردىڭ كاسىپورىندارى مەن حالقى سەزىپ تە ءوتتى. مىسالى، 1998 جىلدىن سوڭىنان 2002 جىلدىن كازانىنا دەيىن ايماقتاردا ورنالاسقان كوممەرسيالىق بانكتەر مەن ەسەلتىك-كاسسالىق ورتالىكتاردىڭ سانى سايكەسىنشە 90 جانە 267 بىرلىككە ازايدى. بۇل ايماقتاردا قانداي حالىققا بانكتىك قىزمەت كورسەتۋ تۋرالى ايتۋعا بولادى؟ ول، ارينە، لوكالدىق تۇردە جاقسارا الادى، مىسالى بانكتەر مەن ولاردىڭ فيليالدارىنىڭ سانى ۇلكەن جانە ولاردىڭ اراسىنداعى كليەنتتەر ءۇشىن باسەكە جوعارى بولاتىن الماتى قالاسىنداعىداي. كليەنتتەر ءۇشىن بولاتىن ازىراق باسەكە وبلىس جانە ءىرى اۋدان ورتالىقتارىندا بايقالادى. مىسالى، بۇگىندە 5 ايماقتا ءبىر ايماقتىق بانكتەن عانا ساقتالعان: اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قوستاناي، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا. قازاكستاننىڭ بەس ايماعىندا ءبىر دە ءبىر دەربەس ايماقتىق بانك قالماعان: اقمولا، الماتى، شىعىس قازاقستان، باتىس قازاقستان جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا. مۇندا كوبىنەسە الماتىلىق بانكتەردىن فيليالدارى ارەكەت ەتۋدە. ەلىمىزدىڭ باسقا اۋدان ورتالىقتارىندا بانك ارالىق باسەكە جانە كليەنتتەرگە كىزمەت كورسەتۋ بۇدان دا ناشار، جوق بولۋى دا مۇمكىن.
ارينە، بەلگىلى كەزەڭدە (1993-1998 جج.) بانكتەردى ىرىلەتۋ ساياساتى ءوز وڭ ناتيجەلەرىن بەرگەن. ونىڭ ناتيجەسى - قارجىلىق ءالسىز بانكتەردەن تازارتۋ، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوسىلۋىنىڭ، جەكەلەرىنىڭ نەسيەلىك سەرىكتەستىكتەرگە قايتا قۇرىلۋىنىڭ ەسەبىنەن بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ ءوسۋى. بۇل ەلدىن بانك جۇيەسىنە رەسەيمەن سالىستىرعاندا داعدارىستى ءساتتى باستان كوشىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. بانكتەر سانى ماڭىزدى ازايعانىمەن، رەسەيدەگىدەي كولەمدە ەمەس.
ءبىراق، قازىرگى كەزدە - ەلدەگى ەكونوميكالىق دامۋ جاعدايىندا، بانكتەردىڭ بانكروتتىعىمەن قالىپتاسقان جاعدايدى دۇرىس دەپ اتاۋعا بولمايدى. ارينە، اتالعان ساياسات اپولوگەتتەرى مۇنداي «بانكتەر قاتارىن سيرەتۋدى» ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ مۇمكىن ناشارلاۋىنىڭ جاعدايىنا ادەتتەگى ساۋىقتىرۋ پروفيلاكتيكاسى دەپ اتايدى. ءبىراق، وتكەن 15 جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بانكتەر سول كۇيى جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەنبەگەنى مە؟ جوق، مۇنداعى ءىس بانكتەردىڭ وزىندە ەمەس، ولارعا دەگەن قيسىنسىز ساياساتتا. بەينەلەپ ايتقاندا، ولاردى اعىندى قارجىلىق جاعدايىمەن ناقتى مۇمكىندىكتەرىنە قاراماستان، جارعىلىق كاپيتالدىڭ مينيمالدى كولەمىنە قويىلاتىن تالاپتاردى كۇشەيتۋ ارقىلى «كۇشتەپ» «جارىق بانكتىك بولاشاققا» سۇيرەپ كىرگىزۋگە تىرىسۋدا. ءارى اڭگىمە ايتارلىقتاي قاتال: مينيمالدى تالاپتاردى نەمەسە وسى سەبەپ بويىنشا پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆتەردى ورىنداماساڭ - بانك بولمايسىڭ. مۇنداعى ءىستىڭ ءمانى - مينيمالدى جارعىلىق كاپيتالعا دەگەن جاڭا تالاپتارعا شىعۋ ءۇشىن بانكتەر الىناتىن پايدانىڭ ماڭىزدى ۇلەسىن رەكاپيتالداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل دەپوزيتتەر، اكسيالار جانە وبليگاسيالار بويىنشا تابىستىلىق دەڭگەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن جانە ينۆەستورلاردى شوشىتاتىن بانكتىڭ قارجىلىق كورسەتكىشتەرىنىڭ ناشارلاۋىنا الىپ كەلەدى. تابىستىلىقتىڭ تومەندەۋىن توقتاتۋ ءۇشىن كەيبىر بانكتەر كەيدە تاۋەكەلدى جوعارى تابىستى وپەراسيالارعا بارۋعا ءماجبۇر بولادى. ولارعا ءوندىرىستى ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋدىڭ دە كەيبىر تۇرلەرى جاتادى. ال، پراكتيكادان كورىنگەندەي، بۇل ءجيى جاعدايدا بانكتەردىڭ وزدەرىنىڭ بانكروتتىعىمەن اينالادى [18، ب. 143].
دەگەنمەن، دامىعان ەلدەردەگى بانك جۇيەسىنىڭ دامۋىنىڭ پروسەسسى كورسەتكەندەي، ادەتتەگى ۋنيۆەرسالدىق كوممەرسيالىق بانكتەر ەكونوميكانىڭ بەلگىلى ءبىر سەگمەنتىنە قىزمەت كورسەتۋگە، اتاپ ايتقاندا ونىڭ كىسقا جانە ورتا مەرزىمدى نەسيەلەردەگى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا بەيىمدەلگەن، جانە ولاردان و تابيعاتىنا ءتان ەمەس فۋنكسيالاردى ورىنداۋدى - ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيسيالاردى ىسكە اسىرۋدى تالاپ ەتۋ قيسىنسىز بولىپ تابىلادى. مۇنداي ساياسات تەك بانكتەردىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلەدى، ءبىراق ەلدەگى ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋمەن قالىپتاسقان جاعدايدى ماڭىزدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل ادەتتەگى كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ رەسۋرستىق بازاسى رەتىندە كوبىنەسە قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدى سيپاتى بار حالىق پەن كاسىپورىنداردىڭ دەپوزيتتەرى بولاتىندىعىمەن بايلانىستى. سوندىقتان، ادەتتەگى بانكتەردەن ءوندىرىستىڭ ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەندىرۋىن تالاپ ەتۋ ولاردى بانكروتتىققا سانالى تۇردە يتەرمەلەۋگە تەڭ بولادى، ويتكەنى بۇل جاعدايدا «قىسقا» رەسۋرستىق بازامەن «ۇزىن» نەسيەلىك پورتفەل اراسىنداعى ديسبالانس وسەدى، ال ءبۇل وتىمدىلىكپەن بايلانىستى ماسەلەلەرگە الىپ كەلەدى. ءبىراقتا، ۇلتتىق بانكتىڭ ءوسۋشى مينيمالدى تالاپتارىن ورىنداۋ ءۇشىن بارلىق دەپوزيتتىك بانكتەر جەتكىلىكتى كۇشتى ەمەس، ارينە، ولاردىڭ ءبىر بولىگى كەدەيلەنەدى. ۇلتتىق بانكتىڭ باستامالارى قازاقستان بانكتەرىنىڭ اسسوسياسياسىمەن بارلىق بانكتەرگە جەتكىزىگەنىمەن، بانكتەر ۇسىنىسىنىڭ ەسەپكە الىنۋى ۇلتتىق بانكتىڭ ەرەكشە پرەروگاتيۆاسى بولىپ قالۋدا.
ەكونوميكانى ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋ ءۇشىن دامىعان ەلدەردە ارنايى قارجىلىق ينستيتۋتتار قۇرىلعان. ادەتتە بۇل رەسۋرستىق بازاسى رەتىندە مەملەكەتتىك قۇرالدار نەمەسە ۇزاق مەرزىمدى بانك وبليگاسيالارى بولاتىن مەملەكەتتىك دامۋ بانكتەرى نەمەسە ينۆەستيسيالىق بانكتەر.ءبىزدىڭ ەلدە 2001 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ جوعارىدا اتالعان فۋنكسيانى ورىنداۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك دامۋ بانكىسى قۇرىلعان. مۇنداعى قيىندىق - اتالعان بانكتىڭ ايماقتىق فيليالدار جۇيەسى جوق، سوندىقتان ونىڭ قىزمەتتەرىن پايدالانۋعا كوپتەگەن ءىرى جانە ورتا كاسىپورىنداردىڭ جاعدايى كەلمەيدى. سوندىقتان، بانك بار سياقتى بولعانىمەن شىن مانىندە جوق بولادى، سەبەبى ونىڭ قىزمەتتەرىن ناقتى پايدالانا المايدى.
دامىعان ەلدەردە ورتالىق جانە ايماقتىق بانكتەرگە كاتىستى ءار ءتۇرلى نورماتيۆتەر ارەكەت ەتەدى. بۇل تولىعىمەن اقتالادى، ەگەر قىزمەت كورسەتۋ كونتينگەنتى مەن رەسۋرستىق بازالارى وتە قاتتى ەرەكشەلەنەتىنىن ەسكەرەتىن بولساق. ورتالىق بانكتەردە ادەتتە ءىرى كاسىپورىندارعا قىزمەت كورسەتىلەدى، ال ايماقتىق بانكتەردە -نەگىزىنەن شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار. ورتالىق بانكتەر ىشكى رەسۋرستارعا دا، شەتەلدىك كوزدەرگە دە سۇيەنەدى، ولار ەرەكشك قيىنشىلىقسىز كاپيتالدىڭ حالىقارالىق نارىقتارىنا شىعا الادى. جەرگىلىكتى بانكتەردىڭ رەسۋرستىق بازاسىندا نەگىزىنەن ىشكى كوزدەرى قولدانىلادى، ال حالىقارالىق رەيتينگتىڭ جوقتىعى ولارعا كاپيتالدىڭ حالىقارالىق نارىقتارىندا مينيمالدى شىعىندارىمەن كارىز الۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بىزدە سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن مۇنداي ايىرماشىلىقتارعا كوڭىل از اۋدارىلعان. بارلىق بانكتەرگە ولاردىڭ جاعدايى مەن مۇمكىندىكتەرىنە بايلانىسسىز ءبىرىڭعاي تەنەستىرۋشىلىك ءتاسىل باسىم بولعان. بۇل ءبىزدىڭ نارىقتىق قوعامداعى، دالىرەك ايتقاندا ادامدار سانا-سەزىمىندەگى ءسوسياليزمنىڭ تىكەلەي قالدىعى. مىسالى، ەگەر كاپيتالعا قويىلاتىن مينيمالدى تالاپتار ەڭگىزىلگەن بولسا، ولار بارلىق بانكتەر ءۇشىن بىردەي بولىپ تابىلادى (باسىندا ايىرماشىلىق تەك مەنشىك فورمالارى جۇرگىزىلگەن، كەيىننەن ارەكەتتەگى جانە جاڭا بانكتەر پرينسيپى "بويىنشا). پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆتەر قولدانسا دا - بارلىق بانكتەر ءۇشىن بىردەي. زاتتار لوگيكاسى بويىنشا مينيمالدى كاپيتالعا بايلانىستى ءبىرىڭعاي تالاپتاردى ءىرى تۇران الەم بانكى مەن شاعىن پروۆينسيالدىق بانككە قويۋ - بۇل تولىق ساندىراق، ويتكەنى ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن ارەكەتىنىڭ سالالارى مۇلدەم ءار ءتۇرلى.
وسىدان نە شىققانىن ابدەن كۇتۋگە بولاتىن (كەستە 2).
كەستە 3 – ق ر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سەرپىنى مەن قۇرىلىمى، مىڭ تەنگە
|
|
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
|
مەنشىكتى كاپيتال |
47،3 |
69،0 |
97،6 |
121،1 |
136،5 |
|
ملن. دوللارمەن |
564،4 |
499،3 |
675،4 |
806،3 |
891،6 |
|
ءجۇو گە شاققاندا |
2،7 |
3،4 |
3،8 |
3،7 |
4،1 |
|
1- دەڭگەيلى كاپيتال |
46،7 |
56،5 |
77،3 |
91،1 |
102،2 |
|
ملن. دوللارمەن |
557،3 |
408،8 |
534،9 |
606،5 |
667،5 |
|
جارعىلىق كاپيتال |
41،5 |
53،5 |
68،5 |
76،8 |
78،3 |
|
قوسىمشا كاپيتال |
4،1 |
4،3 |
5،4 |
8،7 |
9،9 |
|
بولىنبەگەن پايدا |
0،6 |
-0،6 |
6،6 |
8،7 |
8،4 |
|
2- دەڭگەيلى كاپيتال |
4،2 |
17،0 |
25،8 |
36،0 |
40،3 |
|
ملن. دوللارمەن |
50،1 |
123،0 |
178،5 |
239،7 |
263،2 |
|
اعىمدى پايدا |
3،8 |
9،5 |
6،7 |
7،4 |
10،3 |
|
سۋبوردينارلاندىرىلان پايدا |
0،3 |
2،1 |
10،1 |
15،3 |
24،7 |
تەك 2003 جىلدان باستاپ جارعىلىق كاپيتالعا كويىلاتىن مينيمالدى تالاپتاردىڭ ايماقتىق پرينسيپ بويىنشا ءبولىنۋى جۇرگىزىلە باستادى، ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ بانكتىڭ كليەنتتىك بازاسىنىڭ سپەسيفيكاسىنا بايلانىستى ءبولىنۋى، ياعني ءىرى، ورتا نەمەسە شاعىن كاسىپورىندارعا قىزمەت كورسەتۋگە بەيىمدەلۋى جوق. جاڭا بانكتەر ءۇشىن كاپيتالعا قويىلاتىن جوعارى مينيمالدى تالاپتاردى بەكىتۋ پرينسيپىنە كەلەتىن بولساق، بۇل ءبىر جاعىنان، بانك سالاسىنداعى باسەكەنى تومەندەتۋگە تىرىسۋ، ەكىنشى جاعىنان - جاڭا بانكتەردى ديسكريميناسيالاۋ، ياعني ول ولاردىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ نەعۇرلىم جاقسى جاعدايلارىمەن ۇيعارىلماعان. ارينە، بانكتەردى باقىلاۋ جاڭا الدە ارەكەتتەگى بانك ءپرينسيپى بويىنشا ەمەس، باسقا وتاندىق جانە شەتەلدىك بانكتەرمەن اففيلييرلەنگەن بە الدە جوقپا بەلگىسى بويىنشا ىسكە اسىرىلعانى دۇرىس بولاتىن ەدى. بۇل جاعدايدا اففيلييرلەنگەن بانكتەرگە جوعارىلاۋ تالاپتاردى بەكىتۋ ءۇشىن نەگىزدەمە كوز الدىمىزدا، سەبەبى مۇنداي بانكتەردى قۇرۋ ولارعا باسقا بانكتەر الدىندا انىق باسەكەلىك ارتىكشىلىقتار بەرەدى جانە ولار ولاردىڭ مەنشىكتى ىس-ارەكەتىنىڭ تيىمدىلىگىمەن ەشقانداي بايلانىستى ەمەس. ال بۇل ءادىل جانە ادال باسەكە كوزقاراسىنان مۇمكىن ەمەس [19].
دەمەك، بانكتەردىڭ بانكروتتىعىن قازىرگى كەزدە جاسايتىنداي تەك بانكتەردىڭ ءوزىنىڭ ناشار مەنەدمەنتىنەن كورۋگە بولمايدى، سەبەبى ول كوبىنەسە بانكتەر «ءبىر تاراقپەن» ولاردىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋسىز قاراستىرىلاتىن بانك جۇيەسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ كەمشىلىكتەرىنىڭ سالدارىنان بولىپ وتىر. سوندىقتان بانكتەردىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋ جاعدايىنداعى بانكروتتىعىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ بانكتىك رەتتەۋ مەن باقىلاۋ سالاسىنداعى ۇلتتىك بانكتىڭ دۇرىس ەمەس كوڭىل ءبولۋى تابىلادى دەگەن پىكىردىڭ نەگىزدەمەسى جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. قازىرگى كەزدە بانكتىك باقىلاۋ سالاسىنداعى ساياسات ۆەكتورىنىڭ بانكتەردى «كۇشپەن» ىرىلەندىرۋگە يتەرمەلەۋ رەجيمىنەن بانكتەرگە ولاردىڭ دەپوزيتتىك نەمەسە ينۆەستيسيالىق، ورتالىق نەمەسە ايماقتىق بانكتەرگە جاتاتىندىعىنا جانە ولاردىڭ نەگىزگى كليەنتتىك بازاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى تالاپتاردىڭ انىق ءبولىنۋ پروسەسسىنە اۋىستىرۋ قاجەتتىلىگى ابدەن جەتىلدى. 2002 جىلى ايماقتىق بانكتەرگە قاتىستى جاعىلىق كاپيتالعا تومەن مينيمالدى تالاپتار قويىلعانىمەن، ولار قازاكستان ايماقتارىنىڭ ەكونوميكالىق پوتەنسيالىنداعى ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرمەيدى. نەگىزىنەن ايماكتىق بانكتەر مەن ولاردىڭ فيليالدارىنىڭ جويىلۋى كەزدەيسوك ەمەس.
قازاكستانداعى بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعى مەن وتىمدىلىگىنىن نەگىزگى ينديكاتورلارىن قاراستىرايىق.
كاپيتال. ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ جالپى مەنشىكتى كاپيتالى 2004 جىلدىڭ سوڭىنان 2008 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ناقتى ولشەمدە 3،1 ەسە ۇلعايىپ 136،5 ملرد. تەڭگەنى قۇرادى. (كەستە 3).
كەستە- 4 ق ر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرىنىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سەرپىنى مەن قۇرىلىمى، %
|
|
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
|
مەنشىكتى كاپيتال |
100 |
100 |
100 |
100 |
100 |
|
1- دەڭگەيلى كاپيتال |
98،7 |
81،9 |
79،2 |
75،2 |
74،9 |
|
جارعىلىق كاپيتال |
87،7 |
77،5 |
70،2 |
63،4 |
57،4 |
|
قوسىمشا كاپيتال |
8،7 |
6،2 |
5،5 |
7،2 |
7،3 |
|
بولىنبەگەن پايدا |
1،3 |
-0،9 |
6،8 |
7،2 |
6،2 |
|
2- دەڭگەيلى كاپيتال |
8،9 |
24،6 |
26،4 |
29،7 |
29،5 |
|
اعىمدى پايدا |
8،0 |
13،8 |
6،9 |
6،1 |
7،5 |
|
سۋبوردينارلاندىرىلان پايدا |
1،8 |
3،0 |
10،3 |
12،6 |
18،1 |
ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال 102،2 ملرد. تەڭگەنى، ال ەكىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال - 40،3 ملرد. تەڭگەنى قۇرادى. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ەڭ تومەن دەڭگەيى 2004 جىلى بايقالعان، سايكەسىنشە - جۇو-گە 1،9% جانە 1،8%. 2003 جىلدان باستاپ بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ءوسۋى بايقالادى، ول 2007 جىلدىڭ ورتاسىندا ج¥ءو-ىڭ 4،1% قۇرادى.
بۇدان دا كورنەكى بەينە مەنشىكتى كاپيتالدىڭ وزگەرۋىنىڭ قۇرىلىمىن ءوسۋ قارقىنىمەن كورسەتكەندە پايدا بولادى (كەستە 4).
كەستەدەن كورىنىپ تۇرعانداي، 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ ۇلەسى 2004 جىلعا دەيىن بىرتىندەپ ءوسىپ، 98،7%-عا جەتتى، ال سودان كەيىن كايتا تومەندەي باستادى جانە 2008 جىلدىڭ شىلدەسىندە 74،9% قۇراعان. ونىڭ مۇنداي ديناميكاسى جارعىلىق كاپيتال ۇلەسىنىڭ وزگەرۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى
كەستە 5- بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سايكەستىلىگىنىڭ كورسەتكىشتەرى
|
|
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
|
ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جالپى اكتيۆتەرگە قاتىناسى (ك1) |
0،24 |
0،17 |
0،15 |
0،11 |
0،11 |
|
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ تاەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەرگە قاتىناسى (ك2) |
0،3 |
0،28 |
0،28 |
0،26 |
0،19 |
|
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جىكتەلگەن اكتيۆتەرگە قاتىناسى |
0،7 |
0،9 |
1،57 |
0،75 |
0،76 |
|
قالىپتاستىرىلعان پروۆيزيالاردىڭ مەنشىكتى كاپيتالعا قاتىناسى |
4،76 |
0،24 |
0،20 |
0،24 |
0،3 |
|
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ سسۋدالىق پورتفەلگە قاىناسى |
0،43 |
0،41 |
0،34 |
0،24 |
0،24 |
|
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ سەنىمسىز اكتيۆتەرگە قاتىناسى |
9،11 |
7،56 |
16،2 |
11،2 |
9،5 |
|
پروۆيزيالاردىڭ سسۋدالىق پورتفەلگە قاتىناسى |
2،05 |
0،1 |
0،07 |
0،06 |
0،07 |
مۇندا كوڭىل اۋداراتىنى - مەنشىكتى كاپيتالدىڭ قالىپتاسۋىنداعى بولىنبەگەن پايدانىڭ ۇلەسىنىن 2004 جىلدىڭ سوڭىنان قازىرگى كەزگە دەيىن ءوسۋى. ول 2005، 2006 جانە 2007 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا سايكەسىنشە 6،8%، 7،2% جانە 6،2% قۇراعان. بۇل بانكتەر كاپيتالدانۋ ولاردىڭ قارجىلىق تۇراقتىعىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ وسۋىنە مۇددەلى بولاتىندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان بۇل پروسەسستى قامشىلاۋعا بولمايدى، ءبىراق رەتتەۋ كاجەت.
اعىندى پايدانى قاراستىراتىن بولساق، بانكتەر ءۇشىن 2000 جانە 2001 جىلدار ەڭ ناشار بولعان، سونىمەن قاتار ەل ءۇشىن داعدارىستىق بولعان 2002 جىل بانكتەر ءۇشىن جامان جىل بولمادى. ءبىراق، مەنشىكتى كاپيتالعا بايلانىستى ەڭ ۇلكەن پايدانى بانكتەر ءوندىرىستىڭ ۇلكەن ءوسىمى بايقالعان 2003-2005 جىلدارى ەمەس، ۆاليۋتا كۋرسى ديەۆالۆاسيالانعان جانە مەملەكەت بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن ۇلكەن كولەمدە باعالى كاعازدار شىعارعان 2001 جىلى العان. بۇل بانكتەر ءۇشىن ءوندىرىستى نەسيەلەۋگە قاراعاندا داعدارىستىق جىلداردا وكىمەتتى قارجىلاندىرۋ مەن ۆاليۋتالىق وپەراسيالارپايدالىراق ەكەندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ ەسەسىنە ول ەل ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە ماڭىزدى سالىم بولىپ تابىلادى.
اتاپ كەتەتىن تاعى دا ءبىر جاعداي - سوڭعى كەزدەردە بانكتەردىڭ مەنشىكتى كپيتالىنىڭ قۇرامىنداعى سۋبورديناسيالانعان قارىزدىڭ ءوسۋى. مۇنداي قۇبىلىس بانكتەردىڭ جارعىلىق قوردىڭ تالاپ ەتىلەتىن شاماسىنا پايدانىڭ تالاپ ەتىلەتىن تومەندەتۋىسىز جىلدام شىعۋىنا ۇمتىلۋىن كورسەتەدى. وعان بانكپەن مەنشىكتى وبليگاسيالاردى شىعارىپ، كور نارىعىندا ورنالاستىرۋ اركىلى جەتەدى. سونىمەن كاتار،مەنشىكتى كاپيتالدى مۇنداي تاسىلمەن ارتتىرۋ بانكتەردىڭ بولاشاقتاعى تابىستىلىعىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن، سەبەبى ورنالاستىرىلعان وبليگاسيالار بويىنشا تابىس تولەۋ قاجەت بولادى.
بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ 1994 جىلدىڭ سوڭىنان بەرى ءوسۋى اسا بىركەلكى ەمەس بولىپ وتكەن. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ەڭ ۇلكەن ءوسىمى 2003 جىلى بايقالعان (75%-عا)، 2004 جىلى (61%-عا)، 2005 جىلى (46%-عا)، 2006 جىلى (41%-عا) بايقالعان.
2.2 بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن باعالاۋ
بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىن انىقتاۋ ماسەلەسى ۇزاق مەرزىم بويىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن بانكتەر مەن رەتتەۋشى ورگاندار اراسىنداعى پىكىر تالاستاردىڭ زاتى بولىپ كەلەدى. بانكتەر پايدالىلىق جانە اكتيۆتەر ءوسىمىنىڭ كورسەتكىشتەرىن كوتەرۋ ءۇشىن كاپيتالدىڭ مينيمۋمىمەن كاناعاتتانادى؛ بانكتىك باقىلاۋشىلار بانكروتتىق تاۋەكەلدىگىن تومەندەتۋ ءۇشىن ۇلكەن كاپيتالدى تالاپ ەتەدى. سونىمەن بىرگە بانكروتتىق ناشار باسقارۋدان پايدا بولادى، جاقسى باسقارىلاتىن بانكتەر كاپيتالدىڭ تومەن نورمالارىمەن دە ارەكەت ەتە الادى دەگەن پىكىرلەردە ايتىلادى.
«كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىگى» تەرمينى بانك سەنىمدىلىگىنىڭ جالپى باعالانۋىن، ونىڭ تاۋەكەلگە بەيىمدىلىگىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. كاپيتالدىڭ شىعىندارعا قارسى «بۋفەر» رەتىندەگى انىقتاماسى كاپيتال شاماسىمەن بانكتىڭ تاۋەكەلگە بەيىمدىلىگىنىڭ اراسىنداعى كەرى بايلانىستى ۇيعارادى.
وسىدان جەتكىلىكتىلىكتىڭ نەگىزگى ەرەجەسى شىعادى: مەنشىكتى كاپيتالدىڭ كولەمى اكتيۆتەردىڭ تاۋەكەلىنىن دەڭگەيىن ەسكەرگەندەگى ولاردىڭ كولەمىنە سايكەس بولۋى قاجەت. سونىمەن قاتار كوممەرسيالىق بانكتەر ءوز جۇمىسىندا بانكتىڭ مولشەردەن تىس «كاپيتالدانۋى»، مەنشىكتى قۇرالدارداعى وپتيمالدى قاجەتتىلىكپەن سالىستىرعاندا اكسيالاردىڭ ارتىق سانىن شىعارۋ يگىلىك بولىپ تابىلمايتىندىعىن ەسكەرەدى. ول بانك ىس-ارەكەتىنىن ناتيجەلەرىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. اقشالاي رەسۋرستاردى اكسيا شىعارۋ ارقىلى شوعىرلاندىرۋ شەتتەن قۇرالداردى قاتىستىرۋمەن سالىستىرعاندا بانك ءۇشىن قىمبات جانە ءجيى جاعدايدا تىلەككە ساي ەمەس قارجىلاندىرۋ ءادىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان بانك جەتەكشىلەرى - ءبىر جاعىنان جانە بانكتى باقىلاۋ ورگاندارى - ەكىنشى جاعىنان كاپيتال شاماسى مەن كوممەرسيالىق بانك ىس-ارەكەتىنىن باسقا پارامەترلەرى اراسىنداعى وپتيمالدى ارا قاتىناستى تابۋعا تىرىسادى. بانك رەسۋرستارىنداعى كاپيتالدىڭ تومەن ۇلەسى سىنعا تۇسەدى. مۇنداعى ءسوز - بانك پەن ونىڭ سالىمشىلارىنىڭ سايكەسسىز جاۋاپكەرشىلىگى جايلى. بانك جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ شاماسى ونىن كاپيتالىمەن شەكتەلەدى، ال سالىمشىلار مەن باسقا نەسيەلەۋشىلەر بانككە تاپسىرىلعان قۇرالداردىڭ ايتارلىقتاي ۇلكەن كولەمىمەن تاۋەكەلگە بارادى.
سونىمەن قاتار بانك كاپيتالىن ارتتىرۋدى ۇيعاراتىن ءبىر قاتار فاكتورلار بار:
ا) بانك اكتيۆتەرىنىڭ نارىقتىق كۇنى ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارعا كاراعاندا وزگەرمەلى بولىپ تابىلادى، -پروسەنتتىك ستاۆكالارىنىڭ وزگەرۋىمەن، قارىز بەرۋشىلەردىن نەسيەلىك قابىلەتىنىڭ ناشارلاۋىمەن قاتار وزگەرەدى؛
ب) بانكتەر كوبىسىن تالاپ بويىنشا الۋعا بولاتىن قىسقا مەرزىمدى كارىزدىڭ تۇراقسىز كوزدەرىنە كوبىرەك سۇيەنەدى. سوندىقتان ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي ءومىردىڭ كەز-كەلگەن كۇبىلىسى بانك رەسۋرستارىنىڭ جاپپاي كەتۋىنە الىپ بارۋى مۇمكىن. عاسىرلار ارالىعىندا كاپيتالدىڭ اكتيۆتەرگە كاتىناسى بانكتەر بويىنشا ورتاشا العاندا 20% قۇراعان، ال بۇگىندە ول تەك 8%-عا جاقىنداپ كەلەدى. ياعني بانك جۇيەسىنىڭ تولەۋ قابىلەتىنى تاۋەكەلى ۋاقىت وتكەن سايىن ءوسىپ كەلەدى، ويتكەنى اكتيۆتەر ساپاسى كاپيتالدىن كىشى ۇلەسىنىڭ ورنىن تولتىراتىنداي شامادا جاقسارعان جوق.
بانك كاپيتالىنىڭ سايكەستىلىگى قوعامنىڭ ناقتى كوممەرسيالىق بانككە جانە جالپى بانك جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن انىقتايدى دەگەن دالەل ونى ورتالىق بانك اتىنان مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىنداعى ءبىر قاتار كورسەتكىشتەرگە اينالدىرادى. جالپى كاپيتالدىن جەتكىلىكتى دەڭگەيىن قولداۋ بانك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعى شارتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى [20، ب.212].
بانك نەمەسە بانك جۇيەسىنىڭ قاراماعىندا بولۋى ءتيىس كاپيتال كولەمىن انىقتاۋ قيىن، ءبىراق ول اتالعان فۋنكسيالاردى ورىنداۋ، سالىمشىلار مەن باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ سەنىمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولۋى قاجەت. قاجەتتى كاپيتال سوماسى بانك وزىنە الاتىن تاۋەكەلگە بايلانىستى بولادى. مىسالى، ەگەر بانك ۇسىنعان سسۋدالار ۇلكەن تاۋەكەلمەن بايلانىستى بولسا، كاپيتالدىق قورلار كوبىرەك قاجەت بولادى. قاجەتتى كاپيتال كولەمىن انىقتاي وتىرىپ، بانك التەرناتيۆا الدىندا تۇرادى: ءوز كاپيتالىن تاۋەكەل وسكەن سايىن ارتتىرۋ نەمەسە جوعارى تاۋەكەلمەن بايلانىستى ەمەس اكتيۆتەرگە قۇرال جۇمساۋ. سونىمەن، بانك كاپيتالىنىڭ سايكەس الدە سايكەسسىز بولش تابىلۋى ونىڭ اكتيۆتەرىنىڭ ساپاسىنا، باسقارۋدىڭ ساپاسىنا، ىس-ارەكەت جانە بانك كوتەرەتىن تاۋەكەلدەر سوماسىنىڭ سالاسىنداعى ساياساتقا بايلانىستى بولادى. ۇزاق مەرزىم بويىندا كوممەرسيالىق بانكتەر جانە قوعام بانكتىڭ نەمەسە جالپى بانك جۇيەسىنىڭ كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن تەكسەرۋ كەزىندە پايدالانۋعا بولاتىن نورماتيۆتەر جۇيەسىن وڭدەۋگە ۇمتىلعان.
ەڭ ۇزاق قولدانىلعان كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى - بۇل كاپيتالدىڭ دەپوزيتتەر سوماسىنا قاتىناسى. ول اقش-دا XX عاسىردىڭ باسىندا اقشالاي اينالىمدى باقىلاۋ قىزمەتىمەن كەڭ قولدانىلعان. بانكتەگى دەپوزيتتەر سوماسىنىڭ 10% كاپيتال ەسەبىنەن ورنى تولتىرىلۋى قاجەت ەكەندىگى انىقتالعان. بانك مەنشىكتى قۇرالدارىمەن سالىمداردىڭ جاپپاي كەتۋى باستالعان كەزدە ولاردىڭ ونىنشى بولىگىن تولەي الادى. بۇل كورسەتكىش ايتارلىقتاي قاراپايىم، ونىڭ نەگىزىندە بانكتەردىڭ سالىستىرۋىن وتكىزۋگە بولادى. وسى ەرەكشەلىگى بانكتىك قارجىلىق قىزمەتتەردە ونىڭ ايگىلىلىگىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتاپ كەلەدى. *
40-شى جىلداردا ونىڭ ورنىنا باسقا كورسەتكى كەلدى -كاپيتالدىڭ جالپى اكتيۆتەرگە قاتىناسى. ءدال بانك اكتيۆتەرىنىڭ قۇرامى مەن ساپاسى بانكروتتىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ تابىلادى دەپ سانالاتىن؛ كورسەتكىشتىڭ ماقساتقا سايكەستىلىگى باتىس بانك بالانسىندا شىعىنداردى اكتيۆتەردىڭ جالپى شاماسىن ازايتۋ تۇرىندە كورسەتۋدەن پايدا بولدى. بۇل كوەففيسيەنت بانك سالىمشىلارعا زيان كەلتىرمەي، قانداي شىعىندارعا شىداي الاتىندىعىن كورسەتەتىن جانە شامامەن 8% قۇرايتىن. كورسەتكىشتى جەتىلدىرۋ كاپيتالدىڭ تاۋەكەلدى اكتيۆتەرگە كاتىناسىنىڭ كوەففيسيەنتىنە الىپ كەلدى - ول اكتيۆتەر كولەمىنىڭ قىسقارۋىنىڭ مولشەرىن وبەكتيۆتىك باعالاۋدى ۇسىنادى. بۇل كوەففيسيەنت جالپى كاپيتالدىڭ بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدى اكتيۆتەن نەمەسە تاۋەكەلدى اكتيۆتەر كاتەگورياسىنان شىعىنداردى انىقتاۋسىز شىعىندار مۇمكىندىگىن قامتيدى. سونىمەن قاتار ارتىق كاپيتال نەگىزىندە قۇرىلعان كوەففيسيەنتتەر دە ۇسىنىلعان (ءجاي اكسيالاردىڭ قۇنىن شەگەرىپ تاستاعانداعى جالپى كاپيتال )، ويتكەنى ول ءبىرىنشى كەزەكتە شىعىنداردى جابۋعا قولدانىلادى.
بانك كاپيتالىن باعالاۋ ادىستەمەسىنىڭ ماسەلەسى 80-شى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا حالىقارالىك قارجى ۇيىمدارىندا (حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋ بانكى) تالقىلاۋ زاتىنا اينالعان. ونىڭ ماكساتى - كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ جالپى كريتەرييلەرىن وڭدەۋ. 1988 جىلدىڭ شىلدە ايىندا بانكتىك رەتتەۋ جانە باقىلاۋ جونىندەگى بازەل كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىمەن ادەتتە «كۋك كوەففيسيەنتى» دەپ اتالاتىن جەتكىلىكتىلىك نورامتيۆىن ەنگىزگەن «كاپيتالدى ەسەپتەۋ جانە كاپيتال ستاندارتتارى تۋرالى كەلىسىم» جاسالدى. ول 1993 جىلى كۇشىنە ەنگەن جانە قازىرگى كەزدە كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ ورتالىق بانكتەرىمەن باستى باعىت رەتىندە قولدانىلادى. بۇل ءنورماتيۆتىڭ ەرەكشەلىگى - ول تەك حالىقارالىق بانكتەرگە، ياعني شەت ەلدە فيليالى، بىرلەسكەن بانكتەرى بار بانكتەرگە تارايدى. كۋك كوەففيسيەنتى بانك كاپيتالى مەن جەكە ەلدەر بويىنشا ەرەكشەلەنە الاتىن نورمالارمەن سايكەس تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن ونىڭ بالانستىق جانە بالانستان تىس اكتيۆتەرىنىڭ اراسىنداعى مينيمالدى ارا قاتىناستى بەكىتەدى. ءبىراق مۇندا بەلگىلى لوگيكا ساقتالۋى قاجەت. كوەففيسيەنت 8% دەڭگەيىندە بەكىتىلگەن (ءبىراق، مۇندا نەگىزگى كاپيتالعا وسى 8%-دىڭ كەم دەگەندە جارتىسى جاتۋعا ءتيىس). مەنشىكتى كاپيتال ەكى ەلەمەنتتى كامتيدى: نەگىزگى جانە قوسىمشا. ولاردىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن باعالاۋ ءۇشىن اكتيۆتەردى جانە بالانستان تىس مىندەتتەمەلەردى (بالانستىڭ جالپى سوماسىن پايدالانۋ ەمەس) ولشەۋ تاڭداپ الىنعان. مۇنداي ءتاسىل بالانستان تىس وپەراسيالاردىڭ قوسىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ءالسىز تاۋەكەلى بار اكتيۆتەرگە قارجى جۇمساۋدى ىنتالاندىرادى.
ءمانى بويىنشا بازەل كەلىسىمى نەسيەلىك جانە ساقتاندىرۋ تاۋەكەلدەرىنىڭ باعالانۋىن ستاندارتتادى. پروسەنتتىك ستاۆكالارمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر جانە نارىقتىق تاۋەكەلدى بۇل ادىستەمە شەڭبەرىندە 1997 ج. دەيىن رەتتەۋ مۇمكۇن بولمادى. قازىرگى كەزدە بازەل كوميتەتىمەن پروسەنتتىك جانە نارىقتىق تاۋەكەلدەردى ەسكەرە وتىرىپ كاپيتال جەتكىلىكتىىگىنىڭ نورماتيۆىن ەسەپتەۋ جونىندەگى ۇسىنىستار وڭدەلگەن. تاۋەكەلدى باعالاۋعا بايلانىستى اكتيۆتەردى ولشەۋ ىسكە اسىرىلادى. بۇل ولاردىڭ ءار ەلدەگى الۋان تۇرلىلىگىمەن جانە كەيدە ماڭىزدى ەمەس كولەمىمەن بايلانىستى. ءار ءبىر ەل تاۋەكەلدەردى ءتۇسىندىرۋ مەن بازەل كەلىسىمىنىڭ ۇسىنىستارىن كولدانۋدا بەلگىلى ەركىندىك تانىتادى، سونىمەن بىرگە بۇل ۇسىنىستار بارلىق بالانستان تىس مىندەتتەمەلەردى كونۆەرسيالاۋدى تالاپ ەتەدى. ول ءۇشىن ارنايى كونۆەرسيالىك كوەففيسيەنت قولدانىلادى. الىنعان ناتيجەلەر بالانستىق وپەراسيالار جاعدايىنداعىداي ولشەنەدى. ¥ل كوپتەگەن بانكتەرگە جاڭا قارجىلىق كۇرالداردى ەڭگىزۋدىڭ كومەگىمەن اكتيۆتەردىڭ تاۋەكەلدى تۇرلەرىن بالانستان تىسقا شىعارۋ پراكتيكاسىن كولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن بانكتىڭ بارلىق اكتيۆتەرى بويىنشا جالپى تاۋەكەلدى ءبىرىڭعاي باعالاۋ ىسكە اسىرىلادى. بازەل جۇيەسى كەڭ تاراعان. وسىلايشا، ەب ەلدەرىندە كۋك كوەففيسيەنتىنە ۇقساس تولەۋ قابىلەتىنىڭ كوەففيسيەنتى قولدانىلادى، ءبىراق ول تەك ءىرى حالىقارالىق بانكتەرگە عانا ەمەس، نەسيەلىك ينستيتۋتتاردىڭ بۇكىل جۇيەسىنە تارايدى. مەنشىكتى كاپيتالدى باعالاۋدىڭ تۇتاس ءتاسىلىن وڭدەۋ قازىرگى قازاقستاندىق بانك جۇيەسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ كوممەرسيالىق بانكتەرى كۇشەيىپ جاتكان ءساتسىز كونيۋنكتۋرا جاعدايىندا جۇمىس جاساۋدا. بانكتەردىڭ بانكروتتىعى مەن جابىلۋىنىڭ كوپتەگەن جاعدايلارى، دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋدىڭ ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەسىنىڭ جوقتىعى كوممەرسيالىق بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋ ءۇشىن مۇكيات تالداۋدى، ستاتيستيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى.
بازەل كەلىسىمىنە سايكەس بانك كاپيتالى 1ء-شى دەڭگەيدەگى جانە 2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال بولىپ بولىنەدى. 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال ءجاي اكسيالاردى، بولىنبەگەن پايدانى، ديۆيدەندتەردىڭ جيناقتالۋىن قاراستىرمايتىن مەرزىمسىز ارتىق دارەجەلى اكسيالاردى، سونىمەن بىرگە بولماشى (ماتەريالدىق ەمەس) نەگىزگى كاپيتالدى شەگەرىپ تاستاعانداعى فيليال-كومپانيالاردىڭ باقىلىنبايتىن اكسيالار پاكەتىن قامتيدى. بانكتەرگە بانكتى نەمەسە بانكتىك ەمەس فيرمانى ناقتى اقشاعا ساتىپ الۋ كەزىندە پايدا بولاتىن بولماشى نەگىزگى كاپيتالدى ءوز بالانستارىڭدا كورسەتۋگە رۇقسات ەتىلگەن. جاڭا حالىقارالىق ستاندارتتار بانكتىڭ نەگىزگى كاپيتالىنىڭ مينيمالدى تالاپ ەتىلەتىن كولەمىن انىقتاۋ كەزىندە ونىڭ بولماشى كاپيتالى جالپى كاپيتالدان الىنىپ تاستالىنۋ كەرەكتىلىگىن ۇيعارادى.
ەكىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال (قوسىمشا) اكتيۆتىك وپەراسيالار بويىنشا جالپى شىعىندارعا، سسۋدالار بويىنشا شىعىنداردى جابۋعا ارنالعان رەزەرۆتەردى، كۋمۋلياتيۆتىك شۇعىل ارتىق دارەجەلى اكسيالاردى، سۋبورديناسيالانعان قارىزدى قامتيدى.
ءبىراق قوسىمشا كاپيتالدىڭ ءبىر دە ءبىر فورماسى نەگىزگى كاپيتالدىڭ 50%-نان جوعارى بولا المايدى. 1992 جىلدان كەيىن نەسيەلەر مەن ارەندادان بولعان شىعىنداردى جابۋعا ارنالعان رەزەرۆتەر جالپى (ەرەكشە) رەزەرۆ بولىپ سانالعان جانە تاۋەكەل بويىنشا ولشەنگەن بانك اكتيۆتەرىنىڭ 1،25%-نان اسپايتىن جاعدايدا قوسىمشا كاپيتال بولىگى بولىپ سانالادى.
2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ كومپونەنتتەرى بازەل كەلىسىمىنە كول كويعان جاقتارمەن دەربەس تۇردە رەتتەلەدى؛ ءمۇندا 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال 2ء-ششى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ 100%-نان جوعارى بولا المايدى.
2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالعا كىرەتىن رەزەرۆتەر سسۋدالاردى كايتارماۋ جاعدايىنا 1992 جىلدان باستاپ شەكتەلگەن - تاۋەكەل بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەردىڭ 1،25%؛ ەكىنشى قارىزدار مەن وتەۋ مەرزىمى كەلگەندە امورتيزاسيالانۋى قاجەت ورتا مەرزىمدى ارتىق دارەجەلى اكسيالاردىڭ قوسىندى شاماسى 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ 50%-نان اسا المايدى. 2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ باسقا كومپونەنتتەرى شەكتەلمەيدى، ال بەكىتىلگەن نورماتيۆتەر شەڭبەرىنەن تىس شىعاتىن سومالار رۇقسات ەتىلەدى، ءبىراق كاپيتال رەتىندە سانالمايدى.
1992 جىلدان باستاپ ەڭگىزىلۋى ءتيىس كاپيتالعا قويىلاتىن جاڭا كەلىسىلگەن تالاپتار تومەندەگىدەي بولعان:
- 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ تاۋەكەل بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەر مەن بالانستان تىس وپەراسيالارعا قاتىناسى 4%-دان تومەن بولماۋى قاجەت؛
- جالپى كاپيتالدىڭ (ياعني 1ء-شى جانە 2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالداردىڭ قوسىندىسىنىڭ) تاۋەكەل بويىنشا ولشەنگەن جالپى اكتيۆتەر مەن بالانستان تىس وپەراسيالارعا قاتىناسى 8%-دان تومەن بولماۋى ءتيىس.
كەلىسىم سونىمەن بىرگە وتپەلى كەزەڭدى قاراستىرعان (1990-1992جج.)، ونىڭ ىشىندە اتالعان كورسەتكىشتەر سايكەسىنشە 3،65 جانە 7،25% قۇرۋى قاجەت بولاتىن.
كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋدىڭ بازەل كەلىسىمىمەن ۇسىنىلعان ءتاسىلىنىڭ كەلەسى نەگىزگى ارتىقشىلىقتارى بار:
- بانكتىڭ «ناقتى» كاپيتالىن سيپاتتايدى؛
- نەسيەلىك پورتفەلدىڭ كولەمىنە ەمەس، ونىڭ ساپاسىنا ارتىقشىلىق بەرىپ، بانك ستراتەگيالارىنىڭ كايتا قارالۋىنا جانە مينيمالدى كاپيتالمەن نەسيەلەردى وسىرۋدەن باس تارتۋعا سەبەپ تۋدىرادى؛
- بانكتىڭ تاۋەكەلدى ەمەس ىس-ارەكەت ۇلەسىنىڭ وسۋىنە سەبەپ تۋدىرادى؛
- ۇكىمەتتى بانك ىس-ارەكەتىن رەتتەۋدى ازايتۋعا ىنتالاندىرادى، سەبەبى وندا وزدىگىنەن رەتتەلۋ ەلەمەنتتەرى كوبىرەك قولدانىلادى؛
- بالانستان تىس وپەراسيالار بويىنشا تاۋەكەلدەردى ەسەپكە الۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى؛
- ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ بانك جۇيەلەرىن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار، بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىن ەسەپتەۋدىڭ ۇسىنىلعان ءادىسىنىڭ ارتىقشىلىقتارىمەن قاتار بىرنەشە كەمشىلىكتەرى بار ەكەندىگىن اتاپ كەتكەن ءجون:
- جەكە بانكتەر تاراپىنان كاپيتالعا دەگەن تالاپتاردى جۇمسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن دەڭگەيلەر بويىنشا كاپيتالدىڭ كۇراما ەلەمەنتتەرىن انىقتاۋداعى جەتكىلىكتى انىقتىلىقتىڭ جوقتىعى؛
- تاۋەكەل دەڭگەيلەرى بويىنشا اكتيۆتەردىڭ جەتكىلىكسىز تولىق ديففەرەنسيالدانۋى؛
- وپەراسيالاردىڭ جەكە تۇرلەرى بويىنشا رەزەرۆتەرگە دەگەن تالاپتاردىڭ تومەندىگى؛
- كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىن باعالاۋعا تەك نەسيەلىك تاۋەكەل بويىنشا بەيىمدەلۋ؛
- بانك ىس-ارەكەتىندە ماڭىزدى ورىن الاتىن نارىقتىق جانە پروسەنتتىك تاۋەكەلدەرگە كاپيتال كولەمىنىڭ تاۋەلدىلىگىنىڭ جوقتىعى.
بانك كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن پروسەنتتىك جانە نارىقتىق تاۋەكەلدى ەسكەرە وتىرىپ ەسەپتەۋدى دالىرەك ەتۋ ماقساتىمەن 1997 جىلدىڭ شىلدەسىندە كەلىسىمگە كاپيتال دەڭگەيىنە كويىلاتىن تالاپتار تۋرالى وزگەرىستەر ەڭگىزىلدى. وسى وزگەرتۋلەرگە سايكەس بانكتىك باقىلاۋ ورگاندارىمەن بەكىتىلگەن مەرزىمدەردە بانكتەر كاپيتالدى نارىقتىق تاۋەكەلدەرگە تۇزەتىپ، تولەم اقىلارىن ولشەپ، جاسايدى. نارىكتىك تاۋەكەل - بۇل نارىقتىق باعالاردىڭ وزگەرۋىنىڭ سالدارىنان بالانستىك جانە بالانستان تىس پوزيسيالار بويىنشا شىعىنداردىڭ پايدا بولۋ تاۋەكەلى.
بۇل تالاپ تاۋەكەلدەردىڭ كەلەسى تۇرلەرىنە تارايدى:
- پروسەنتتىك ستاۆكالارعا نەگىزدەلگەن قۇرالدارمەن جانە ساۋدالىق وپەراسيالار پورتفەلىندەگى الاڭدىق قۇرالدارمەن بايلانىستى تاۋەكەلدەر؛
- بانكتىڭ بارلىق وپەراسيالارى بويىنشا ۆاليۋتالىق جانە تاۋارلىق تاۋەكەل (باعالى قاعازداردى ساتۋ - ساتىپ الۋ).
نارىقتىق تاۋەكەلدى جابۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن 1ء-شى جانە 2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال قولدانىلا الادى. ۇلتتىق ورگانداردىڭ شەشىمى بويىنشا بانكتەر قىسقا مەرزىمدى (2 جىلدان كەم ەمەس) سۋبورديناسيالانعان قارىزدان تۇراتىن 3ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدى پايدالانا الادى. ول كەلەسى شارتتار ورىندالعان كەزدە مۇمكىن بولادى:
- بانكتەر 3ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدى تەك نارىقتىق باعالار دەڭگەيىنىڭ وزگەرۋىنەن بولعن نارىقتىق تاۋەكەلدى قولداۋ ءۇشىن پايدالانا الادى. بۇل 1988 جىلعى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگى تۋرالى كەلىسىم شارتتارى بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەلمەن نەمەسە كونتراگەنت تاۋەكەلىمەن بايلانىستى، ونىڭ ىشىندە ساۋدالىق جونە بانكتىك پورتفەلدەگى تۇىندى قۇرالداردى پايدالانۋ كەزىندە پايدا بولاتىن كونتراگەنتتىڭ تاۋەكەلىمەن بايلانىستى پايدا بولاتىن كاپيتالعا قويىلاتىن كەز-كەلگەن تالاپتار وسى كەلىسىم شارتتارى بويىنشا ورىندالۋى قاجەت (ياعني تەك 1ء-شى جانە 2ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدارمەن جابىلۋى قاجەت)؛
- نارىقتىق تاۋەكەلدى قولداۋ ءۇشىن قاجەتتى 3ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال 1ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ 250%-نان جوعارى بولماۋى قاجەت.
3ء-شى دەڭگەيدەگى كاپيتال رەتىندە قىسقا مەرزىمدى سۋبورديناسيالانعان قارىز قولدانىلۋى مۇمكىن. ونى كاپيتال رەتىندە كەلەسى جاعدايلاردا قاراستىرعان دۇرىس: جاعداي سونى تالاپ ەتكەندە بانكتىڭ تۇراقتى كاپيتالىنىڭ بولىگى بولا العاندا جانە بانكتىڭ تولەۋگە قابىلەتسىز بولعان جاعدايىندا شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن قولدانعاندا. سوندىقتان ول كەم دەگەندە تومەندەگىدەي بولۋعا ءتيىس:
- قامتاماسىز ەتىلمەگەن، سۋورديناسيالانعان جانە تولىق تولەنگەن؛
- كەم دەگەندە 2 جىلدىق باستاپقى مەرزىمى بولۋى قاجەت؛
- باقىلاۋ ورگاندارىمەن رۇقسات ەتىلگەن جاعدايلارداعى باستاپكى بەكىتىلگەن مەرزىمگە دەيىن وتەلۋى قاجەت.
وتاندىق پراكتيكادا كوممەرسيالىق بانكتەر ءۇشىن كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ نورماتيۆىن ەسەپتەۋ ءتارتىبى ق ر ¥لتتىك بانكىنىڭ سايكەس قۇجاتتارىمەن بەكىتىلگەن. نەگىزگى بولىپ كەيىنگى وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار ەڭگىزىلگەن ق ر ¥للتىق بانكىنىڭ №1 «بانكتەر ىس-ارەكەتىن رەتتەۋ ءتارتىبى تۋرالى» نۇسقاۋلارى جانە «نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىن (كاپيتالدى) ەسەپتەۋ ادىستەمەسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق بانكىنىڭ ەرەجەسى. اتالعان نورماتيۆتىك قۇجاتتارمەن جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان نەسيەلىك ۇيىمدار ءۇشىن جارعىلىق كاپيتالدىڭ مينيمالدى مولشەرى، ارەكەتتەگى نەسيەلىك ۇيىمدار ءۇشىن مەنشىكتى كاپيتالدىڭ مينيمالدى مولشەرى، كاپيتالدىڭ ابسوليۋتتىك جانە سالىستىرمالى شاماسىن ەسەپتەۋدىڭ جالپى ءتارتىبى جانە ونىڭ بازەل كوميتەتىنىڭ ۇسىنىستارىمەن سايكەس ءبولىنۋى بەكىتىلگەن. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىسى كاپيتالدىڭ ابسوليۋيۋتىك جانە سالىستىرمالى شاماسىن حالىقارالىق ستاندارتتارمەن سايكەستەندىرە وتىرىپ، تالاپتارىن كۇشەيتىپ جاتقانىن اتاپ كەتكەن ءجون. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان نەسيەلىك ۇيىمدار ءۇشىن جارعىلىق كاپيتالدىڭ مينيمالدى كولەمى 11.01.2000ج. - 4،0 ملن. ەكيۋ-گە ەكۆيۆالەنتتى سومانى، ال 01.07.2000ج. 5،0 ملن. ەكيۋ قۇرۋى قاجەت بولاتىن. جارعىلىق كاپيتال، بانك قورلارى مەن بولىنبەگەن پايدا قوسىندىسى رەتىندە انىقتالاتىن بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ مينيمالدى كولەمى 2001 ج. 1 قاڭتارىنان باستاپ 5،0 ملن. ەۆروعا ەكۆيۆالەنتتى سومادا بەكىتىلگەن. مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ كولەمى 1،0 دەن 5،0 ملن. ەۆروعا دەيىنگى ەكۆيۆالەنتتى سومالار شەڭبەرىندەگى بولاتىن بانكتەرگە جەكە وپەراسيالاردى ورىنداۋعا شەكتەۋلەر ەڭگىزىلەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل بانكتەر قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان تىس جەردەگى (فيزيكالىق جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەسەپ جۇرگىزۋ ءۇشىن رەزيدەنت ەمەس بانكتەردە كوررەسپوندەنتتىك ەسەپ شوتتاردى اشۋ جانە جۇرگىزۋدەن تىس) وپەراسيالاردى، قىمبات مەتاللداردى تارتۋ جانە ورنالاستىرۋ جونىندەگى وپەراسيالاردى جۇرگىزە المايدى، شەت ەلدەردە فيليالدار مەن ۇيىمدار اشا المايدى، نەسيەلىك ۇيىمدار كاپيتالىندا ولاردىڭ كاپيتالىنىڭ 25%-نان اساتىن سوماعا قاتىسا المايدى. بانك كاپيتالى جەتكىلىكتىلىگىنىڭ نورماتيۆىن ەسەپتەۋ كەلەسى تارتىپتە جۇرگىزىلەدى. باستاپقىدا كاپيتالدىڭ ابسوليۋتتىك شاماسى ەسەپتەلىنەدى؛ سودان كەيىن تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەر سوماسى جانە اكتيۆتىك وپەراسيالار بويىنشا مۇمكىن شىعىنداردى جابۋعا ارنالعان انكپەن كۇرىلعان رەزەرۆتەر ەسەپتەلىنەدى. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ابسوليۋتتىك شاماسىن ەسەپتەۋ كەزىندە كەلەسى ەلەمەنتتەر قولدانىلادى:
بالانستىق ەسەپتەر بويىنشا قالدىقتار سوماسى.
- بانك قورلارى: جارعىلىق كاپيتال (102ە.ش. + 1وزە.ش. + 104ە.ش.)؛ قوسىمشا كاپيتال (106 ە.ش.)؛ قورلار (107ە.ش.)- 104 بالانستىق شوت بويىنشا قالدىقتار (اكسيونەرلىك ەمەس بانكتەردىڭ جارعىلىق كاپيتالى) ناقتى تولەنگەن، ءبىراق تىركەلگەننەن جوعارى ەمەس جارعىلىق كاپيتال سوماسىندا ەسەپكە الىنادى.
- بانكتىڭ اعىندى شىعىندارىنا ازايتىلعان (702 ە.ش.) بانكتىڭ اعىندى تابىستارى (701 ە.ش.).
- بانكتىڭ جەكە وپەراسيالارى بويىنشا تەرىس ايىرمالارىن شەگەرىپ تاستاعانداعى (ەسەپ شوتتار 61405+61406+61407+61408) وڭ ايىرمالار تۇرىندەگى بولاشاق مەرزىم تابىستارى (61305 ە.ش. -پروسەنتتىك (كۋپوندىق) مىندەتتەمەلەر بويىنشا اۆانسپەن الىنعان جيناقتالعان پروسەنتتىك (كۋپوندىق تابىس؛ 61306 ە.ش. - شەتەل ۆاليۋتاسىندا قۇرالداردى قايتا باعالاۋ؛ 61307 ە.ش. - باعالى قاعازداردى قايتا باعالاۋ؛ 61308 ە.ش. - باعالى مەتاللداردى قايتا باعالاۋ).
- اعىندى جانە الدىڭعى جىلداردىڭ شىعىندارىن شەگەرىپ تاستاعانداعى بانكتىڭ بولىنبەگەن پايداسى (ەسەپ شوتتار 703-704- 705).
- تاۋەكەلدىڭ 1ء-شى توبىنىڭ كرەديتتەرىنە جاسالعان سسۋدالار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا ارنالعان رەزەرۆتەر (بانكتىڭ اناليتيكالىق ەسەبىنىن مالىمەتتەرى بويىنشا).
- باعالى قاعازدارعا سالىمداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا ارنالعان رەزەرۆتەر:
- ۇلدىق جانە تاۋەلدى اكسيونەرلىك قوعامداردىڭ اكسيالارىنا (ە.ش. 60105)؛
- قايتا ساتۋ مەن ينۆەستيسيالاۋ ءۇشىن ساتىپ الىنعان بانكتەردىڭ اكسيالارىنا (50804 ە.ش. بويىنشا اناليتيكالىق ەسەپ مالىمەتتەرى)؛
- باسقا دا اكسيالارعا، رەزيدەنت ەمەس بانكتەردىڭ اكسيالارىنا، جانە باسقا دا رەزيدەنت ەمەستەردىڭ اكسيالارىنا (50904، 51004، 51104 ە.ش. بويىنشا اناليتيكالىك ەسەپ مالىمەتتەرى).
بانك كاپيتالى كەلەسى سومالارعا ازايادى:
- اكسيونەرلىك جانە اكسيونەرلىك ەمەس بانكتەرمەن ساتىپ الىنعان اكسيالار مەن ۇلەستەر (105 ە.ش.)؛
- بولىنگەن قۇرالدار بويىنشا بانك ۇيىمدارىمەن ەسەپتەسۋدەگى اۋدارىلعان قۇرالدار (60319 ە.ش.)؛
- بانكپەن ەسەپتەلگەن، ءبىراق مەرزىمىندە تولەنبەگەن پروسەنتتەر (61401 ە.ش. بولىگى)؛
- ءبىر قارىز الۋشىعا تاۋەكەل نورماتيۆتەرىمەن بەكىتىلگەن ليميتتەردەن تىس بانكپەن ءوز مۇشەلەرىنە (اكسيونەرلەرگە) جانە ينسايدەرلەرگە ۇسىنىلعان نەسيەلەر، كەپىلدەمەلەر، كەپىلدەر جانە بانكپەن ءوز ينسايدەرلەرىنە ۇسىنىلعان نەسيەلەردىڭ، قارىزداردىڭ، كەپىلدەردىڭ ماكسيمالدى كولەمى؛
- بانك كاتىسۋشىلارى مەن ينسايدەرلەرگە ۇسىنىلعان نەسيەلەر شاماسى مەن جاسالىپ بولماعان رەزەرۆتەر سوماسىن الىپ تاستاعانداعى باعالى كاعازدارعا سالىمداردىڭ كۇنسىزدانۋى مەن سسۋدالار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا جاسالىپ بىتپەگەن رەزەرۆتەر (ق ر ۇب نورماتيۆتىك قۇجاتتارىمەن تالاپ ەتىلگەن رەزەرۆتەردىڭ ەسەپتىك شاماسىمەن رەزەرۆتەردىڭ ناقتى قۇرىلعان سوماسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماسى)؛
- 1997 ج. 1 كاڭتارىنا دەيىن ىسكە اسىرىلعان بانك مۇلكىن قايتا باعالاۋ سوماسىنان اساتىن 10601 «قايتا باعالاۋ كەزىندەگى مۇلىك قۇنىنىڭ ءوسىمى» ەسەپ شوتى بويىنشا قالدىقتار؛
- سايكەس بالانستىق ەسەپ شوتتار بويىنشا ەسەپكە الىنۋ مەرزىمىنەن باستاپ ۇزاقتىعى 30 كۇننەن اساتىن مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن دەبيتورلىق قارىز (دەبيتورلىق قارىزدى ەسەپكە الۋ ەسەپ شوتتارى بويىنشا اناليتيكالىق ەسەپ مالىمەتتەرى)؛
- ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەرگە سالىمداردىڭ ولاردى قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنەن اسۋى. بانك كاپيتالدى مۇنداي تۇزەتۋ ءۇشىن الدىن-الا ەسەپ جۇرگىزۋ قاجەت. ماتەريالدىك جانە ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەردى ەسەپكە الۋ جونىندەگى ەسەپ شوتتاردىڭ دەبەتتىك قالدىقتارىنىڭ قوسىندىسى (604+605+607-606+609 (ا-پ) +610) پاسسيۆتىك ەسەپ شوتتار بويىنشا قالدىقتاردىڭ قوسىندىسىمەن سالىستىرىلادى (102+103 + 104-105+106+107+(701-702)+(703-704- 705). ەگەر كوزدەرىنىڭ قوسىندىسى ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىك ەمەس اكتيۆتەرگە سالىمدار قوسىندىسىنان جوعارى بولسا، وندا وڭ ناتيجە ەسەپكە قابىلدانبايدى. ەگەر ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەرگە سالىمدار كوزدەرىنەن اساتىن بولسا (تەرىس ناتيجە)، وندا بانك كاپيتالى توزۋ سوماسىنا ازايتىلعان جوعارىدا اتالعان ەسەپ شوتتار بويىنشا دەبەتتىك قالدىقتاردىڭ بۇكىل سوماسىنا ازايتىلادى؛
- ەگەر اكسيالار (قاتىسۋ) پاكەتى بانك كاپيتالىن ەسەپتەۋ كۇنىنە ەميتەنت-ۇيىمنىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ 20%-نان اساتىن بولسا، ينۆەستيسيالاۋ ءۇشىن الىنعان باسقا بانكتەر مەن شارۋاشىلىق قوعامداردىڭ، ونىڭ ىشىندە رەزيدەنت ەمەس نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ اكسيالارىنا بانك الىمدارى (50903،51003،51103،60202،60203،60204 ەسەپ شوتتارىنا اناليتيكالىق ەسەپ مالىمەتتەرى)؛
- قايتا ساتۋ ءۇشىن (50802 ە.ش.) جانە ينۆەستيسيالاۋ ءۇشىن (50803) ە.ش. الىنعان بانك اكسيالارى؛
- ۇلدىق جانە تاۋەلدى اكسيونەرلىك كومپانيالاردا قاتىسۋ (ە.ش. 601ا)؛
- باسقا بانكتەردىڭ كاپيتالدارىنا سالىنعان بانك قۇرالدارى (60203 ە.ش.).
مۇنداي ەسەپتىڭ ناتيجەسىندە الىنعان شاما بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ابسوليۋتتىك سوماسىن قۇرايتىن بولادى.
تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەر سوماسىن ەسەپتەۋ كەزىندە ولار سالىمدار تاۋەكەلىنىڭ دەڭگەيى بويىنشا جانە قۇن بولىگىن جوعالتۋ مۇمكىندىگى بويىنشا بەس توپقا بولىنەدى. اكتيۆتەردى ولشەۋ سايكەس بالانستىق ەسەپ شوتتاعى قۇرالداردىڭ قالدىعىن نەمەسە ولاردىڭ بولىگىن 100%-عا بولىنگەن تاۋەكەل كوەففيسيەنتىنە (%) كوبەيتۋ اركىلى جاسالادى. تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەردىڭ الىنعان سوماسى بۋحگالتەرلىك ەسەپتىڭ بالانستان تىس ەسەپ شوتتارىنداعى قۇرالدار بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل سوماسىنا، شۇعىل كەلىسىمدەر بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل سوماسىنا جانە نارىقتىق تاۋەكەل سوماسىنا ارتتىرىلادى. بالانستان تىس ەسەپ شوتتاردا كورسەتىلگەن قۇرالدار بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەلدى انىقتاۋ ءۇشىن ءار ءبىر قارجىلىق قۇرال بويىنشا مىندەتتەمەلەردىڭ نومينالدىق شاماسى تاۋەكەل كوەففيسيەنتىنە كوبەيتىلەدى. الىنعان سوماعا تاۋەكەلدىك اكتيۆتەر ارتتىرىلادى.
شۇعىل كەلىسىمدەر بويىنشا (نەسيەلىك تاۋەكەل ەسەپتەلىنبەيتىن، «دامىعان ەلدەر توبىنىڭ» قۇرامىنا كىرەتىن ەلدەردىڭ ساۋدا الاڭدارىندا جاسالعان كەلىسىمدەردەن باسقالارى) نەسيەلىك تاۋەكەلدى ەسەپتەۋ ءۇشىن اعىندى نەسيەلىك جانە پوتەنسيالدىق تاۋەكەل ەسەپتەلىنەدى. اعىندى نەسيەلىك تاۋەكەل ەكى جاقتى كومپەنساسيالىق كەلىسىمدەرگە كىرەتىن كەلىسىمدەر (نەتتينگ جانە سوعان ۇقساس كەلىسىمدەر) بويىنشا اۋىستىرۋ كۇنىمەن كومپەنساسيالىق كەلىسىمدەرگە كىرمەيتىن كەلىسىمدەر بويىنشا اۋىستىرۋ قۇنىنىڭ قوسىندىسىن بىلدىرەدى.
پوتەنسيالدى نەسيەلىك تاۋەكەل زاڭدى تۇردە دايىندالعان ەكى جاقتى كومپەنساسيالىق كەلىسىمدەر مەن اتالعان كەلىسىمدەرگە جاتپايتىن مامىلەلەر بويىنشا تاۋەكەلدىڭ قوسىندىسى رەتىندە انىقتالادى.
شۇعىل كەلىسىمدەر بويىنشا تاۋەكەلدىڭ جالپى شاماسى (كر<3) اعىندى جانە پوتەنسيالدى تاۋەكەلدىڭ قوسىندىسىمەن بانكپەن كونتراگەنتتەن الىنعان قامتاماسىز ەتۋ سوماسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماسى رەتىندە انىقتالادى. الىنعان شاما كونتراگەنتكە بايلانىستى تاۋەكەل كوەففيسيەنتىنە كوبەيتىلەدى جانە كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىن ەسەپتەۋ كەزىندە ەسكەرىلەتىن شۇعىل كەلىسىمدەر بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل سوماسىن قۇرايدى. سونىمەن، كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ نورماتيۆى كەلەسى فورمۋلا بويىنشا ەسەپتەلىنەدى:
ك
ن =--------------------------------------------------------- . 100%
ار - رس -رك - رد + كرۆ + كرس + رر
مۇنداعى: ك -بانك كاپيتالىنىڭ ەسەپتەلگەن سوماسى؛
ار - تاۋەكەلدە ەسكەرە وتىرىپ ولشەنگەن اكتيۆتەر سوماسى؛
رس - باعالى قاعازداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا ارنالعان رەزەرۆتىڭ جالپى سوماسى؛
رك - نەسيەلەر بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا ارنالعان ەسەپتىك جانە قۇرىلعان رەزەرۆتەر اراسىنداعى ايىرماسىنىڭ ورنىن تولتىرۋ سوماسشا ازايتىلعان تاۋەكەلدىڭ 2-4 توپتارىنا جاتقىزىلعان سسۋدالار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا ارنالعان رەزەرۆتەر قوسىندىسى؛
رد - باسقا اكتيۆتەر مەن دەبيتورلارمەن ەسەپ ايىرىسۋلار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا قۇرىلعان رەزەرۆ سوماسى؛
كرۆ - بالانستان تىس ەسەپ شوتتاردا كورسەتىلگەن قۇرالدار بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل شاماسى؛
كرس - شۇعىل كەلىسىمدەر بويىنشا نەسيەلىك تاۋەكەل شاماسى؛
رر - نارىقتىق تاۋەكەل شاماسى.
كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ دەڭگەيىن حالىقارالىق
ستاندارتتارمەن سايكەستەندىرۋ ءۇشىن ن1 نورماتيۆىنىڭ شاماسى كەلەسى مولشەردە بەكىتىلەدى:
كاپيتالى: 5ملن. ەۆرو جانە ودان جوعارى 5 ملن.ەۆرودان تومەن
01.02.1999ج. باستاپ 8% 9%
01.01.2000ج. باستاپ 10% 11%
بانك كاپيتالىن انىقتاۋدىڭ جانە ونىڭ جەتكىلىكتىلىگىن ەسەپتەۋدىڭ قازاقستاندىق ادىستەمەسى بازەل كوميتەتىنىڭ ۇسىنىستارىنان ماڭىزدى ەرەكشەلەنەدى. بىرىنشىدەن، بانك كاپيتالىنىڭ قۇرامىنا وتكەن جانە اعىندى جىلدىڭ بۇكىل پايداسى ونىڭ ماقساتتى ارنالۋىن ەسكەرۋسىز قوسىلاتىن، ول كاپيتال سوماسىنىڭ ارتىق جازىلۋىنا الىپ كەلەتىن. ەكىنشىدەن، تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەردى ەسەپتەگەندە كورپوراتيۆتىك باعالى كاعازدار بويىنشا تاۋەكەل كوەففيسيەنتتەرى ازايتىلعان. بۇل جاعداي قازىرگى كەزدە دە ساقتالعان. اتالعان ايىرماشىلىقتار بەلگىلى شامادا «نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىن (كاپيتالىن) ەسەپتەۋ ادىستەمەسى جونىندەگى» ەرەجەمەن جويىلعان. بۇل ەرەجە كاپيتالدىڭ ەكى دەڭگەيگە: نەگىزگى جانە قوسىمشاعا ءبولىنۋىن قاراستىرادى جانە بانك كاپيتالىنىڭ قۇرامىنا ەڭگىزىلەتىن پايدا مەن قورلار سوماسىن ەسەپتەۋدى ناقتىلايدى. بانكتىڭ نەگىزگى كاپيتالى كەلەسى ەلەمەنتتەردى قامتيدى:
- نەسيەلىك ۇيىمنىڭ جارعىلىق كاپيتالى؛
- ەميسسيالىق تابىس؛
- اقىسىز الىنعان مۇلىك قۇنى؛
- بانك مۇلكىنىڭ ازايۋىنا الىپ بارمايتىن الدىڭعى جىلدار پايداسىنىڭ ەسەبىنەن نەسيەلىك ۇيىمنىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارىمەن بەكىتىلگەن تارتىپتە جانە زاڭدىلىق جانە نورماتيۆتىك قۇجاتتاردىڭ تالاپتارىنا سايكەس قۇرىلعان نەسيەلىك ۇيىم قورلارىنىن بولىگى؛
- اعىندى جىلدىڭ پايدالانىلماعان پايداسىنىڭ بولىگى جانە مالىمەتتەر اۋديتورلىق فيرمامەن دالەلدەنگەن بولسا اعىندى جىل پايداسىنان قۇرىلعان قورلار؛
- بانك اكسيالارىنا (ينۆەستيسيالاۋ جانە قايتا ساتۋ ءۇشىن) ۇلدىق جانە تاۋەلدى قوعامداردىڭ اكسيالارى مەن ۇلەستەرىنە سالىمداردىڭ قۇنسىزدانۋىنا ارنالىپ نەسيەلىك ۇيىممەن قۇرىلعان رەزەرۆ سوماسى.
بانكتىڭ نەگىزگى كاپيتالى تومەندەگىلەردىڭ قوسىندىسىنا ازايتىلادى:
- ەسەپتەلگەن توزۋدىڭ سوماسىنا تۇزەتىلگەن ماتەريالدىق ەمەس اكتيۆتەر؛
- نەسيەلىك ۇيىممەن ساتىپ الىنعان مەنشىكتى اكسيالار مەن ۇلەستەر؛
- وتكەن جىلداردىڭ جابىلماعان شىعىندارى؛
- اعىندى جىل شىعىندارى.
قوسىمشا كاپيتالعا تومەندەگىلەر جاتادى: - 1997 ج. 1 قاڭتارىنا دەيىن جاسالعان كايتا باعالاۋ ەسەبىنەن مۇلىك قۇنىنىڭ ءوسىمى؛
- تاۋەكەلدىڭ 1ء-شى توبىنا جاتاتىن سسۋدالار بويىنشا مۇمكىن شىعىندارعا ارنالعان رەزەرۆتەر؛
- اۋديتورلىق فيرمانىڭ راستاۋىسىز اعىندى جىل پايداسىنان قۇرىلعان جانە پايدالانۋى بانك مۇلكىنىڭ ازايۋىنا الىپ كەلمەيتىن اۋديتورلىق فيرمانىڭ راستاۋىنا دەيىنگى الدىڭعى جىلداردىڭ پايداسىنان قۇرىلعان نەسيەلىك ۇيىم قورلارى؛
- اۋديتورلىق فيرمامەن راستالماعان جانە نەگىزگى كاپيتالعا قوسىلماعان تاۋەكەلدىڭ 1ء-شى توبىنا جاتقىزىلعان نەسيەلەر بويىنشا ەسەپتەلگەن پروسەنتتەردى ەسكەرگەندەگى ەسەپتىك جىلدىڭ بولىنبەگەن پايداسى؛
- كەلەسى جاعدايلار ورىندالعان جاعدايدا 5 جىلدان كەم ەمەس مەرزىمدە بانكپەن الىنعان نەسيە دەپ تۇسىنەتىن سۋبورديناسيالانعان نەسيە: نەسيە بەكىتىلگەن مەرزىمنەن بۇرىن وتەلە المايدى (نەسيە الۋشى جاعىنان كەلىسىم شارتتارىن ماڭىزدى بۇزۋ نەمەسە باسقا نەگىزدەرمەن بولماسا)؛ ءبىر سومامەن مەرزىمنىڭ سوڭىندا تولەنەدى؛ پروسەنتتەر رەفينانستاۋ ستاۆكاسىنىڭ دەڭگەيىندە بەكىتىلەدى؛ نەسيە بەرۋشى بانك جويىلعان جاعدايدا نەسيەلەۋشىنىڭ ۇسىنىلعان سۋبورديناسيالانعان نەسيە بويىنشا تالاپتارى باسقا نەسيەلەۋشىلەردىڭ تالاپتارىن ورشداعاننان كەيىن، ءبىراق بانك مۇشەلەرىنە اكسيالار نەمەسە ۇلەستەر بويىنشا تولەۋدەن بۇرىن قاناعاتتاندىرىلادى. سۋبورديناسيالانعان نەسيەنىڭ كولەمى نەگىزگى كاپيتالدىڭ 50%-نان اسپاۋى ءتيىس؛
- كايتا باعالاۋ كەزىندەگى مۇلىك قۇنىنىڭ ءوسىمىن كاپيتالداندىرۋ ەسەبىنەن قۇرىلعان جارعىلىك كاپيتالدىڭ بولىگى؛
- تۇراقتى ديۆيدەند بەكىتىلمەگەن جانە كۋمۋلياتيۆتىككە جاتپايتىنداردان باسقا ارتىق دارەجەلى اكسيالار؛
- اۋديتورلىك راستاۋعا دەيىنگى (اعىندى جىلدىڭ 1 شىلدەسىنە دەيىن) الدىڭعى جىلدىڭ پايدالانىلماعان پايداسى.
وسىلايشا انىقتالعان قوسىمشا كاپيتالدىڭ شاماسى نەگىزگى كاپيتال سوماسىنىڭ شەڭبەرىندەگى جالپى كاپيتال ەسەبىندە قولدانىلادى. ەگەر نەگىزگى كاپيتال نولگە تەڭ نەمەسە تەرىس شامالى بولسا، قوسىمشا كاپيتال ەسەپكە الىنبايدى.
ەسەپتەلگەن نەگىزگى جانە قوسىمشا كاپيتال سومالارىن قوسۋ ارقىلى جالپى كاپيتالدىڭ ابسوليۋتتىك شاماسىن تابامىز.جالپى كاپيتالدى اقىرعى باعالاۋ ءۇشىن ونى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ نورماتيۆىنىڭ ەسەبىندە كورسەتىلگەندەي ەتىپ ازايتۋ قاجەت. جوعارىدا اتالعان ەلەمەنتتەرگە قوسىمشا بانك كاپيتالى قوسىمشا كاپيتال كوزدەرىنىڭ قۇرامىندا ەسكەرەتىن رەزيدەنت-ۇيىمدارعا ۇسىنىلعان سۋبورديناسيالانعان نەسيە سوماسىنا ازايادى.
سونىمەن، بانك كاپيتالىن ەسەپتەۋدىڭ ناقتىلانعان ادىستەمەسى جانە ونىڭ نەگىزگى جانە قوسىمشا بولىپ ءبولىنۋى كاپيتالدى باعالاۋدى حالىقارالىق ستاندارتتارعا جاقىنداتا تۇسەدى.
2.3 مەنشىكتى كاپيتالدىڭ بانك جۋيەسىنىڭ تۇراكتىلىعى مەن وتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى
بانك جۇيەسىنىڭ سەنىمدىلىگىنىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلاتىن -ونىڭ سەنىمدى قارجىلىق ينستيتۋتتاردىڭ ارەكەتىنە نەگىزدەلۋىنىن كاجەتتىلىگى. وسى تۇرعىدان بانك جۇيەسىنىڭ جالپى وتىمدىلىگىن ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا قارجىلىق قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرەتىن بانكتەردى اقىرىندا قولدايتىن نەسيەلەۋشى بولاتىن ۇلتتىق بانك اتىنداعى ينستيتۋسيونالدىك رەتتەۋشى قۇرىلىمنىڭ بار بولۋى اقتالادى.
سالىمدارى مەن دەپوزيتتەرىن ساقتاندىرۋ بانكتەردىڭ قارجىلىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا ازىرشە الەمدىك بانك پراكتيكاسىندا ونشا جەتىلمەگەن جانە كەپىلدى ەمەس ساقتاندىرۋ مەحانيزمى بولىپ تابىلاتىن بانكتەرمەن ءوز دەپوزيتتىك بازاسىن ەرىكتى ساقتاندىرۋ جۇيەسى تاراعان.ورتالىك بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ مولشەرى بويىنشا نورماتيۆتىك تالاپتار جۇيەسىن (پرۋدەنسيالدىك نورماتيۆتەردى) ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرمەن ورىنداۋ تولەۋگە قابىلەتسىز بولۋدىڭ نەگىزدەلمەگەن تاۋەكەلدەرىنەن قورعانۋدىڭ ەڭ كەڭىنەن تاراعان جانە جالپى مويىندالعان قۇرالى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى زەرتتەۋلەردەگى بانكتەردىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ وتىمدىلىگىن جوعالتۋدىڭ بانكتىك تاۋەكەلدەرىن مينيمالدى ەتۋ باعىتىندا قاراستىرىلادى. جانە دە، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تۇراقتانۋىنىڭ جاعدايىندا بانك جۇيەسى نارىقتىق مەحانيزمنىڭ جەتىلمەگەندىگىمەن، ەكونوميكاداعى قۇرىلىمدىق قايتا قۇرۋلاردىڭ اياقتالماعاندىعىمەن، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ سيكلدىعىمەن جانە باعالار ديناميكاسىنىڭ تەڭسىزدىگىمەن بايلانىستى نەگىزگى قارجىلىق تاۋەكەلدەردى شوعىرلاندىرۋدى جالعاستىرۋدا. /16/
ەكونوميكالىق تۇرعىدان بانكتىڭ «قارجىلىق سەنىمدىلىگى» زەرتتەۋشىلەرمەن ونىڭ تۇراقتى قارجىلىق دامۋىنىڭ باعىتىندا قاراستىرىلادى. ول قارجى رەسۋرستارىنىڭ كوزدەرىنىڭ تۇراقتى قالىپتاسۋىن، اكتيۆتەردىڭ تومەن تاۋەكەلدى قۇرىلىمىن، جەتكىلىكتى وتىمدىلىكتى ۇيعارادى. كوممەرسيالىق بانكتىڭ ەڭ كەڭ تاراعان تۇسىنىگى ەكونوميكادا كليەنتتەر، نەسيەلەۋشىلەر، سالىمشىلار الدىندا وعان ءتان بولاتىن فۋنكسيالاردى ورىنداۋ، وزگەرمەلى ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلارعا كاراماستان قىسكا جانە ۇزاق مەرزىمدى نەسيەلەۋ قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتى دەپ تۇسىندىرىلەدى. مۇنداي تۇسىنىكتە بانكتىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگى جوعالتۋى سالىمشىلاردىڭ جيناقتارىن، زاڭدى تۇلعالاردىڭ اينالمالى كاپيتالىن، اكسيونەرلەر كاپيتالىن جوعالتۋمەن، بانك جۇيەسىنە شىعىن كەلتىرۋمەن بايلانىستى بولاتىن قارجىلىق تۇراكتىلىقپەن تەڭدەستىرىلەدى. ە. ريد جانە ر. كوتتەردىڭ پىكىرىنە ساي بانكتەر سەنىمدىلىگىنىڭ ءۇعىمى رەتتەۋشى ورگانداردىڭ ولاردىڭ تولەۋ قابىلەتىن بانكتىك زاڭداردى ورىنداۋ جانە وتكىزىلەتىن وپەراسيالاردا بۇزۋشىلىقتاردىڭ بولماۋىنىڭ سالاسىندا سىرتقى باقىلاۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. باقىلاۋشىلىق رەتتەۋدە قازاقستاندىق بانكتەردىڭ سەنىمدىلىگى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ ك1 جانە ك2 كوەففيسيەنتەرمەن باعالانادى. ولارعا قويىلاتىن مينيمالدى تالاپتار ءاردايىم كوتەرىلىپ تۇرادى. سونىمەن، بانك سەنىمدىلىگىنىڭ تۇسىنىگى بانكتەردىڭ قارجىلىق جاعدايىمەن دە، قاجەتتى تابىستاردى الۋمەن دە بايلانىستى بولادى. يۋ. ماسلەنچەنكوۆ بانك ىس-ارەكەتىنىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگىنىڭ وپتيمالدى ماندەرىن نەگىزدەۋگە تىرىسقان. بانكتەردىڭ قارجىلىق دەلدالدىعىن زەرتتەي وتىرىپ، د.كيدوۋەلل، ر.پەتەرسون، د.بلەكۋەلل قارجىلىق ينستيتۋتتاردىڭ سەنىمدىلىگىن بانك جۇيەسىنىڭ قارجىلىق كاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى شارتى دەپ سانايدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە قارجىلىق سەنىمدىلىك تومەندەگىلەرمەن كامتاماسىزداندىرىلۋى ءتيىس:
- ورتالىق بانكپەن بەكىتىلگەن كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ جانە ساپالى قارجىلىق مەنەدجمەنت نورماتيۆتەرىن ورىنداۋمەن؛
- قارجىلىق ينستيتۋتتىڭ تولەۋشىلىك قابىلەتىمەن؛
- قارىزدىق مىندەتتەمەلەرىن جابا الاتىن ساپالىق اكتيۆتەردىڭ جەتكىلىكتى كولەمدەرىنە يە بولۋمەن؛
- سالىمدار مەن دەپوزيتتەردىڭ جاپپاي كايتا الىنۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا سالىمدار مەن دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋدىڭ دامىعان جۇيەسىنىڭ بولۋىمەن.
ارەكەتتەگى قۇقىقتىق نورمالار بانكتەر ءۇشىن مىندەتتى بولاتىن جانە بانك جۇيەسىنىن تۇراقتىلىعى مەن سەنىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان شەكتى شەڭبەرلەرى مەن شەكتەۋلەردى بەكىتەدى. ولار ناشار مەنەدمەنتپەن اكەلىنگەن زياننىڭ الدىن الۋعا، شەكتەۋگە نەمەسە جويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بەلگىلى سالالاردا قۇكىقتىق رەتتەۋدىڭ جوقتىعى اقشا-نەسيە ساياساتىن ىسكە اسىرۋداعى ديسپروپورسيالارعا، بانكتەردىڭ ويسىراۋىنا، قارجىلىق نارىقتاردىڭ ءبولىنۋى مەن جالپى تۇراقسىزدىققا الىپ كەلۋى مۇمكىن. باسەكەلىك اقشا نارىعىنىڭ دامۋىنىڭ شەڭبەرلەرىن شەكتەمەي، قارجىلىق جۇيەنىڭ سەنىمدىلىگىنىڭ سايكەس قورعالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇكىقتىق رەتتەۋ جۇيەسىن قۇرۋ كاجەت. سونىڭ اراسىندا، قازاقستاندىق بانك زاندىلىعىندا («قر-داعى بانكروتتىق تۋرالى زاڭدى» دا قامتىعاندا) بانك جۇيەسىنىڭ «تۇراقتىلىعىنىڭ»، «قارجىلىق تۇراقتىلىعىنىڭ»، «بانكتىڭ قارجىلىق جاعدايىنىڭ» ناقتى انىقتامالارى جوق، نەسيەلەۋشىلەر مەن سالىمشىلاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ سيپاتتاماسى جوق. بانكتىك باقىلاۋ جونىندەگى بازەل كوميتەتىنىڭ ۇسىنىستارىندا دا «كارجىلىق تۇراقتىلىق»، «قارجىلىق سەنىمدىلىك»، «قارجىلىك قاۋىپسىزدىك» تەرميندەرىنە بايلانىستى ءدال جانە ءبىر ماعىنالى انىقتامالارى جوق. قارجىلىق قاۋىپسىزدىك تۇسىنىگى سوڭعى كەزدە بانك اكتيۆتەرىمەن سالىمدار مەن دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋعا سايكەس بولعان.
قازىرگى ەكونوميكالىق ادەبيەتتەردە «كارجىلىق سەنىمدىلىك» جانە «قارجىلىق تۇراقتىلىق» ۇعىمدارىنا بانكتىڭ «وتىمدىلىگى» مەن «تولەۋ قابىلەتىنىڭ» ءۇعىمدارى جاقىن بولىپ كەلەدى. ارينە، وتىمدىلىك بانكتىڭ پاسسيۆ بويىنشا ءوز مىندەتتەمەلەرىن اقشالاي تۇردە ۋاقتىلى ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتى رەتىندەگى بانكتىڭ تولەۋ قابىلەتىنىڭ نەگىزىندە جاتىر. تولەۋ قابىلەتى كەڭىرەك تۇسىندىرىلەدى جانە بانكتىڭ قاجەتتى مەرزىمدەردە جانە تولىق سومادا ءوز تولەمدىك مىندەتتەمەلەرى بويىنشا جاۋاپ بەرۋ قابىلەتى رەتىندە انىقتالادى. وتىمدىلىك تولەۋ قابىلەتىنىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى، ونىڭ ورىندالۋىن ءاردايىم باقىلاۋدى بانكتىك باقىلاۋ قىزمەتى اتقارادى. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە بانكتىڭ قارجىلىق جاعدايى ونىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ ءبىر ءىزدى وتىمدىلىكپەن، تولەۋ قابىلەتىمەن، قارجىلىق سەنىمدىلىگىمەن جانە قارجىلىق تۇراكتىلىعىمەن انىقتالادى.
بانكتەر ىس-ارەكەتىنىڭ قارجىلىق تاۋەكەلدەرگە تاپ بولۋى ءبىرىنشى ورىنعا بانك جۇيەسىن نەسيەلەۋشىلەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋدى قويادى. مۇنداعى ءسوز نەسيەلەۋشىلەر مەن سالىمشىلاردىڭ قۇرالدارىن ساقتاندىرۋ جۇيەسىن قۇرۋ جونىندە. فيزيكالىق تۇلعالاردىڭ سالىمدارىن (دەپوزيتتەرىن) كەپىلدەمەلەۋدىڭ ەرىكتى قورىنىڭ قۇرىلۋىناقاراماستان رەسپۋبليكادا مۇنداي جۇيە تولىق شامادا؛ قازىرگى كەزگە دەيىن قالىپتاسپاعان. كەپىلدەمەلەۋدىڭ قۇرىلعان جۇيەسى نەگىزىنەن تولىق ەمەس جانە بانكتەر تاراپىنان سيپاتى بويىنشا ەرىكتى بولىپ تابىلادى، ال بۇل ساقتاندىرۋ جۇيەسىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيدى.
بانك اكتيۆتەرىنىڭ بىردەي ەمەس دەڭگەيى، مەنەدمەنت پەن باسقارۋ ساپاسىنداعى ايىرماشىلىقتار بانك جۇيەسىنىڭ دامۋىنداعى بەلگىلى قيىنشىلىقتارعا ءماجبۇر ەتەدى. بانكتەردىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگىن قولداۋ قاجەتتىلىگىمەن سايكەس ۇلتتىق بانك بانكتەردىڭ قاجەتتى كاپيتالدانۋى بويىنشا تالاپتاردى ءاردايىم كۇشەيتەدى. اتاپ ايتقاندا، كاستوديان بانكتەردىڭ (زەينەتاقىلىق قورلارمەن ءجۇمىس ىستەيتىن) جارعىلىق كاپيتالىنىڭ كولەمىنە 1 ملرد. تەڭگەگە دەيىن قويىلعان تالاپ ۇساق بانكتەردىڭ (ولاردىڭ ۇلەس سالماعى - 34%) زەينەتاقىلىق قورلارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارىن تارىلتىپ قويدى. جارعىلىق كاپيتالدى 2005 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 2 ملرد. تەڭگەگە دەيىن ارتتىرۋ جونىندەگى تالاپتاردى ورىنداۋ ورتا بانكتەردىڭ دامۋىنىڭ ستراتەگيالارىندا ريەۆيزيا وتكىزدى. بانكتەردىڭ جالپى مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جەتكىلىكسىز ءوسۋىنىڭ تەندەنسياسى رەسپۋبليكانىڭ بانك جۇيەسى ءۇشىن شەشىلمەگەن ماسەلە بولىپ قالۋدا.
2006-2007جج. مەرزىمىندە جارعىلىق جانە مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ءوسۋىنىڭ بايالاۋىنىڭ تەندەنسيا ساقتالدى. 2007ج. 1 قاڭتارىنا بانكتەردىڭ جالپى مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ كولەمىنىڭ ەڭ تومەن ءوسىمى بايقالعان - 2007 جىلداعى 28،1%، 2002 جىلداعى 49%، 2005 جىلداعى 56،6%، 2003 جىلداعى 73،7%-بەن سالىستىرعاندا 1،5%-عا وسكەن. بانكتەردىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ ينتەنسيۆتى ءوسۋى قارجىلىق تۇراقسىز بانكتەردىڭ بەلسەندى قوسىلۋى مەن جويىلۋىنىڭ كەزەڭىنە كەلدى.
بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ءوسۋى بانكتەردىڭ كوپشىلىگى اكسيونەرلەردىڭ ديۆيدەنت الۋ مۇددەلەرىن ەلەمەي، تازا تابىستىڭ ۇلكەن بولىگىن ونىڭ وسىمىنە جىبەرەتىن 2002-2003 جىلدارى بايقالعان. 2007 جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قالقىمالى الماستىرۋ كۋرسىن ەڭگىزۋدەن كەيىن قايتا باعالاۋ قورى مەن اعىندى پايدا ەسەبىنەن قالىپتاساتىن ەكىنشى دەڭگەيدەگى انكتەردىڭ كاپيتالىنىڭ ءوسۋى كاپيتالدانۋدىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى (4،2 ملرد. تەڭگەدەن 17 ملرد. تەڭگەگە دەيىن نەمەسە 3 ەسە). ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال (جارعىلىق كاپيتال، ەكىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال مەن الدىڭعى جىلداردىڭ پايدالارى نەمەسە شىعىندارى، قايتا باعالاۋ بويىنشا قور مەن رەزەرۆتەر، وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك دامۋ كورى) جەتكىلىكتى دەپ ساناۋعا بولمايتىن نەگىزىنەن بانكتەرمەن 9،5 ملرد. تەڭگە (ءوسىمى - 21%)كولەمىندە الىنعان پايدانىڭ ەسەبىنەن تەك 20%-عا عانا (9،8 ملرد. تەڭگە) ءوستى. جارعىلىق كاپيتالى 1 ملرد. تەڭگەدەن اساتىن بانكتەردىڭ كاپيتالى وتە ءجاي وسۋدە. رەسپۋبليكانىڭ بانك جۇيەسى كوبىنەسە ۇساك بانكتەرمەن كورسەتىلگەن. سوندىقتان قالىپتاسقان ماكروەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشتەرىندە ولاردىڭ كاپيتالدانۋىنىڭ دەڭگەيى بارلىق كوەففيسيەنتتەر بويىنشا تومەندەگەنىنە قاراماستان حالىقارالىق ەكسپەرتتەرمەن قاناعاتتانارلىق دەپ باعالانعان (كەستە 5).
شىعىس ەۆروپانىڭ بانك جۇيەلەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن بانكتىك كاپيتال كەم دەگەڭدە ەكى ەسە ءوسۋدى تالاپ ەتەدى. بانكتىك ىس-ارەكەتتىڭ جەتكىلىكسىز رەنتابەلدىلىگىندە جانە ديۆيدەندتتەر مولشەرىن ءبىر جاقتى مينيميزاسيالاۋ پراكتيكاسىندا وتاندىق اكسيونەرلەردىڭ سالىمدارىنىڭ ەسەبىنەن كاپيتالدىڭ ءوسۋىن كۇتۋ ەكى تالاي.
كەستە 6 - ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ سايكەستىلىگىنىڭ كورسەتكىشتەرىنىڭ وزگەرۋى
|
№ |
كوەففيسيەنتتەر |
2006ج |
2007ج |
2008ج |
|
1 |
ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جالپى اكتيۆتەرگە قاتىناسى (ك1) |
0،22 |
0،15 |
0،14 |
|
2 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ تاۋەكەل دەڭگەيى بويىنشا ولشەنگەن اكتيۆتەرگە كاتىناسى (ك2) |
0،30 |
0،28 |
0،26 |
|
3 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ توپتاستىرۋعا جاتاتىن اكتيۆتەرگە قاتىناسى |
0،29 |
0،23 |
0،28 |
|
4 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ قالىپتاسقان پروۆيزيالارعا قاتىناسى |
4،76 |
4،14 |
6،71 |
|
5 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ سسۋدالىق پورتفەلگە قاتىناسى |
0،43 |
0،41 |
0،34 |
|
6 |
مەنشىكتى كاپيتالدىڭ سەنىمسىز اكتيۆتەرگە قاتىناسى |
9،پ |
7،56 |
16،90 |
بانكتەردىڭ جالپى اكتيۆتەر كولەمدەرىنىڭ ءوسۋ قارقىندارى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ ءوسۋ قارقىندارىنان اسۋدا - ونى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جالپى اكتيۆتەرگە قاتىناسىنىڭ تومەندەۋى (0،22-لەن 0،14-كە دەيىن) كورسەتەدى، ونىڭ ىشىندە جالپى سسۋدالىق پورتفەلگە قاتىناسى (0،43-تەن 0،34-كە دەيىن). انكتەردىڭ جالپى اكتيۆتەرىنىڭ ءوسۋىنىڭ جاعدايىندا تابىستىلىقتىڭ تومەندەۋى بانكتەردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارىنىڭ سايكەس وسۋىنە كەدەرگى بولادى جانە كاپيتال تابىستىلىعى كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى.
كلاسسيفيكاسيالانعان اكتيۆتەر مەن شارتتى مىندەتتەمەلەر بويىنشا رەزەرۆتەردى قۇرۋعا كەتەتىن شىعىندار جوعارى بولىپ قالۋدا. بۇل فاكتوردىڭ بانك تابىستارىنا اسەرى بولاشاقتا دا وسەتىن بولادى. بۇل بانك اكتيۆتەرىندەگى نەسيەلەۋ ۇلەسىنىڭ بەلسەندى وسۋىمەن جانە نەسيەلەر بويىنشا مۇمكىن بولاتىن شىعىنداردى جابۋعا ارنالعان پروۆيزيالاردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى. بانكتەردىڭ جالپى اكتيۆتەرىندەگى سسۋدالىق پورتفەلدىڭ ۇلەسى 49%-دان 53%-عا دەيىن ءوستى. ءسوزسىز ارتىقشىلىق قۇرالداردى نەسيەلەرگە ورنالاستىرۋعا بەرىلگەن، «نوسترو» ەسەپ شوتتارىندا 20%-دان اسپايتىن قۇرالدار شوعىرلانعان، مەملەكەتتىك جانە باسقا دا باعالى قاعازداردا - 17%، ناكتى قۇرالداردا - 6%، بانك ارالىق دەپوزيتتەردە - 4%. سونىمەن، توپتاستىرۋعا جاتاتىن اكتيۆتەردىڭ كولەمى مەنشىكتى بانكتىك كاپيتالدىڭ وسۋىنەن جوعارى بولىپ كەلەدى، ول تۋرالى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ توپتاستىرۋعا جاتاتىن اكتيۆتەرگە قاتىناسىنىڭ تومەندەۋى مالىمدەيدى. ماكروەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاقسارۋىنىڭ ەسەبىنەن ناقتى سەكتوردى نەسيەلەۋدىڭ جالپى تاۋەكەلدەرىنىن تومەندەۋىنە قاراماستان قازىرگى كەزدە اكتۋالدى بولىپ تابىلاتىن ناقتى سەكتوردى نەسيەلەۋ قازاقستاندىق كاسىپورىنداردى نەسيەلەۋدىڭ جوعارى تاۋەكەلدەرىمەن ۇيعارىلاتىن كەدەرگىلەرگە تاپ بولادى. ول رەسەيلىك ەكونوميكادا دا ورىن الادى. نەسيەلىك تاۋەكەلدىڭ اتالمىش ينستيتۋسيونالدىق ەلەمەنتتەرى دە جوعارى بولىپ كەلەدى، ءبىرىنشى كەزەكتە، وندىرىستىك جانە كاسىپكەرلىك ىس-ارەكەتكە سالىق سالۋدىڭ ءتيىمسىز جۇيەسى، نەسيەلەۋشىلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ زاڭدىلىق بازاسىنىڭ تارلىعى.
بانك كاپيتالىنىڭ جالپى ءوسىمى نەگىزىنەن ۇلەسى 59،8%-دان 66،1%-عا دەيىن وسكەن مەملەكەتتىك ەمەس اكسيونەرلىك كاپيتال ەسەبىنەن بولدى. مەملەكەت بانكتىك سەكتورعا ءوز قاتىسۋىن ازايتۋ ساياساتىن جالعاستىرۋدا، سوعان بايلانىستى ونىڭ ۇلەسى 13،3%-دان 1059%-عا دەيىن قىسقارعان.
2005 جىلدا بانكتەردىڭ جالپى اكتيۆتەرىنىڭ كولەمى 528،2 ملرد. تەڭگەنى قۇراپ، 2003 جىلدا 48،1%-عا ەسىپ، 187،1 ملرد. تەڭگەگە دەيىن ءوستى. شەتەل ۆاليۋتاسىندا دەنوميناسيالانعان اكتيۆتەردىڭ ۇلەسى 52،8%-دان 48،4%-عا دەيىن تومەندەدى - ول ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ديەۆالۆاسيالانۋ قارقىندارىنىڭ تومەندەۋىمەن ۇيعارىلادى. اكتيۆتەر قۇرامىندا ماڭىزدى وزگەرىستەر پايدا بولدى: اتاپ ايتقاندا كليەنتتەرگە دەگەن تالاپتاردىڭ ماڭىزدى ءوسۋى - 118،2 ملرد. تەڭگە نەمەسە 76،4%-عا، ۆاليۋتالىق ەكۆيۆالەنتتە - 68،7%-عا (جالپى اكتيۆتەردەگى ۇلەسى 45،4-تەن 51،7%-عا دەيىن ءوستى)،مەملەكەتتىك باعالى قاعازدار پورتفەلىنىڭ ءوسۋى - 62،2 ملرد. تەڭگە نەمەسە 207 ەسە، ۆاليۋتالىك ەكۆيۆالەنتى 2،2 ەسە ءوستى (جالپى اكتيۆتەردەگى ۇلەسى 10،8-دەن 18،8%-عا دەيىن ءوستى). سونىمەن قاتار، «نوسترو» ەسەپ شوتتارىنداعى قۇرالداردىڭ ۇلەسى 20%-دان 6،1%-عا دەيىن قىسقاردى.
توپتاستىرۋعا جاتاتىن اكتيۆتەر كولەمى 97،4 ملرد. تەڭگەگە (38،3%-عا) ءوستى، نەگىزىنەن سسۋدالىك پورتفەلدىڭ ەسەبىنەن - 119،0 ملرد. تەڭگەگە (71،1 %-عا) 286،4 ملرد. تەڭگەگە دەيىن. ستاندارتتى اكتيۆتەردىڭ ۇلەس سالماعى 70،3-تەن 81،7%-عا دەيىن ءوستى، سۋبستاندارتتى اكتيۆتەر ۇلەسىنىڭ 22-دەن 12،8%-عا دەيىن تومەندەۋىنىڭ سالدارىنان كۇدىكتى اكتيۆتەردىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ 26-دان 16،7%-عا دەيىن تومەندەۋى پايدا بولدى. قاناعاتتانارلىقسىز اكتيۆتەر ۇلەسىنىڭ 2،2-دەن 2،3%-عا دەيىن وسۋىنە قاراماستان، تاۋەكەلىنىڭ دەڭگەيى جوعارى كۇدىكتى اكتيۆتەر 1،8-دەن 1،6%-عا دەيىن تومەندەدى. سەنىمسىز اكتيۆتەر ۇلەسى 3،7-دەن 1،6%-عا دەيىن تومەندەدى. اكتيۆتەر ساپاسىنىڭ ءپوزيتيۆتى وزگەرىسى بانكتەردىڭ تاۋەكەلدەردى باعالاۋ جونىندەگى سالماقتى ساياساتى مەن ەكونوميكانىڭ تۇراقتانۋىنىڭ سالدارىنان بانكتىك كليەنتۋرانىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى (كەستە 6).
بانكتەردىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگىنە دەگەن سەنىم ەكونوميكالىق تۇراقتانۋ جاعدايىندا بىرتىندەپ ارتۋدا. ەل ەكونوميكاسىنىڭ وڭ جاققا قاراي دامۋى مەن ازاماتتاردىڭ جەكە تابىستارىنىڭ بىرتىندەپ ءوسۋىنىڭ جاعدايىندا حالىق اكشالارىنىڭ بانك جۇيەسىنە اعىپ كەلۋىنىڭ وڭ تەندەنسياسى كۇشەە ءتۇستى.
كەستە 7 -بانكتىك سەكتوردىڭ جالپى اكتيۆتەرىنىڭ ساپالىق كورسەتكىشتەرى
|
اكتيۆتەر توپتارى |
01.01.06 |
01.01.07 |
01.01.08 |
|||
|
|
نەگىزگى قارىز سوماسى، ملرد. تەڭگە |
بارلى عىنا %-بەن |
نەگىزگى قارىز سوماسى، ملرد. تەڭگە |
بارلى عىنا %-بەن |
نەگىزگى قارىز سوماسى، ملرد. تەڭگە |
بارلى عىنا %-بەن |
|
ستاندارتتى |
103،58 |
71،9 |
180،92 |
70،3 |
289،8 |
81،7 |
|
كۇدىكتى |
35،23 |
24،4 |
67،00 |
26،0 |
59،1 |
16،7 |
|
سۋبستاندارتتى |
28،40 |
19،7 |
56،76 |
22،0 |
45،4 |
12،8 |
|
كاناعات- تانارلىقسىز |
3،90 |
2،7 |
5،61 |
2،2 |
8،2 |
22،3 |
|
سەنىمسىز |
5،35 |
3،7 |
9،53 |
3،7 |
5،9 |
1،6 |
|
بارلىعى |
144،16 |
100 |
257،45 |
100 |
354،8 |
100 |
جەكە تۇلعالاردىڭ دەپوزيتتەرىنىڭ سوماسى، كوبىنەسە شەتەلدىك ۆاليۋتادا، قارقىندى ءوسىپ كەلەدى. مۇنداعى اتاپ كەتەتىن نارسە - تەڭگەدەگى دەپوزيتتەردىڭ ءوسۋى 23،3 ملرد. تەڭگەنى نەمەسە 73،7% قۇرادى، ال شەتەلدىك ۆاليۋتادا دەنوميناسيالانعان دەپوزيتتەردىڭ ءوسۋى 15،9 ملرد. تەڭگە نەمەسە 148،6% قۇراعان. كليەنتتەردىڭ اعىندى ەسەپ شوتتارىنداعى قالدىقتاردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى تالاپ ەتكەنگە دەيىنگى دەپوزيتتەر سوماسىنىڭ ءوسۋى 54،9 ملرد. تەڭگە (79،9%، ۆاليۋتالىق ەكۆيۆيالەنتتە - 9،1%)، شۇعىل دەپوزيتتەردىڭ ءوسۋى - 26،3 ملرد. تەڭگە (55،3%، ۆاليۋتالىق ەكۆيۆيالەنت 5،9%-عا تومەندەدى). شەتەلدىك ۆاليۋتاداعى دەپوزيتتەردىڭ ارتىق ءوسۋىنىڭ تەندەنسياسىنىڭ ساقتالۋى جالعاسۋدا. 2005 جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتاداعى دەپوزيتتەر 60،6%-عا 142،9 ملرد. تەڭگەگە دەيىن ءوستى، ال شەتەلدىك ۆاليۋتاداعى دەپوزيتتەر 84،5%-عا 150،1 ملرد. تەڭگەگە دەيىن ءوستى. ناتيجەسىندە تەڭگەلىك دەپوزيتتەردىڭ ۇلەس سالماعى 52،2-دەن 48،8%-عا دەيىن تومەندەدى. دەپوزيتكە اقشا ورنالاستىرۋ كەزىندە تەڭگەلىك دەپوزيتتەرگە قاراعاندا ۆاليۋتالىق دەروزيتتەر بويىنشا ناقتى تابىستىلىقتىڭ دەڭگەيى تومەن بولعانىنا قاراماستان حالىقتىڭ ۇلكەن بولىگى ۆاليۋتالىق ەسەپ شوتتاردى ارتىق كورەدى. مۇنداي جاعداي كۇتىلگەن، سەبەبى دەپوزيتتەردىڭ نەگىزگى كەلۋى شەتەلدىك ۆاليۋتادا ساقتالعان حالىقتىڭ «شولكەدەگى» جيناقتارىنىڭ ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلگەن. حالىق دەپوزيتتەرىنىڭ ءوسىمى 36،7 ملرد. تەڭگەنى (236،6 ملن. دولل.) قۇرادى، ال 2004 جىلى تەك 23،4 ملرد. تەڭگەگە (20،5 ملن. دولل.) تەڭ بولعان. حالىق دەپوزيتتەرىنىڭ كۇرامىندا شۇعىل دەپوزيتتەردىڭ 61،7-دەن 70،7%-عا دەيىن ماڭىزدى ءوسۋى پايدا بولدى. بۇل نەسيەلەۋدىڭ دامۋى ءۇشىن پوزيتيۆتىك فاكتور بولىپ تابىلادى. /24/
بانكتەردىڭ جەتكىلىكسىز كاپيتالدانۋىنىڭ سەبەپتەرىنە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ءىس~ارەكەتىنىڭ تازا، قارجىلىق ناتيجەلەرىنىڭ ءوسۋىنىڭ جوعارى ەمەس قارقىنىن جاتقىزۋعا بولادى. ەگەر 2001 جىلدىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا بانكتەرمەن 9،5 ملرد. تەڭگە كولەمىندە (الدىڭعى مەرزىم پايداسىنان ەكى ەسە جوعارى) جالپى پايدا الىنعان بولسا، 2005 جىلى تابىسقا سالىناتىن سالىقتى تولەگەننەن كەيىنگى جالپى تازا تابىس 7،1 ملرد. تەڭگەنى قۇرادى، ياعني 33،9%-عا تومەندەدى. ءبىراق، شىن مانىندە 2003 جىلى ونىڭ نەگىزگى بولىگىن بانكتىك قىزمەت كورسەتۋلەردەن تۇسكەن پايدا ەمەس (شىعىن 300 ملن. تەڭگەنى قۇراعان)، قالقىمالى كۋرسقا ءوتۋ ناتيجەلەرى بويىنشا شەتەلدىك ۆاليۋتادا دەنوميناسيالانعان اكتيۆتەر مەن مىندەتتەمەلەردى قايتا باعالاۋدان الىنعان پايدا قۇراعان. 2004 جىلى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ تابىستارى مەن شىعىندارىنىڭ قۇرىلىمى ماڭىزدى وزگەرگەن. نەگىزگى بانكتىك وپەراسيالار بويىنشا 3،8 ملرد. تەڭگەگە نەمەسە 20،7%-عا (2005 جىلداعى 18،4 ملرد. تەڭگەدەن 2005 جىلداعى 14،6 ملرد. تەڭگەگە دەيىن) نەگىزگى بانكتىك وپەراسيالار كولەمىنىڭ ءوسۋىنىڭ ەسەبىنەن جانە پروۆيزيالاردى قالىپتاستىرۋعا كەتكەن شىعىنداردىڭ تومەندەۋىنىڭ ەسەبىنەن 13،5 ملرد. تەڭگە كولەمىندە تازا تابىس الىنعان. ەگەر 2005 جىلى باسقا دا تابىستاردىڭ نەگىزگى بابى بولىپ قايتا باعالاۋ بويىنشا تۇسكەن پايدا تابىلسا، 2006 جىلى باسقا دا بانكتىك وپەراسيالار بويىنشا تازا تابىس تازا كوميسسيالىق تابىس پەن قارجىلىق (ديلينگتىك) وپەراسيالار بويىنشا تازا تابىس ەسەبىنەن الىنعان (18).
جالپى وڭ قارجىلىق ناتيجەگە قاراماستان نەگىزگى بانكتىك وپەراسيالار (سسۋدالىق، دەپوزيتتىك جانە ت.س.س.) جەتكىلىكتى رەنتابەلدى بولعان جوق. بانكتەردىڭ اكىمشىلىكتىك شىعىندارىنىن (پەرسونالعا، وفيس پەن قۇرال-جابدىقتاردى ۇستاۋعا كەتكەن شىعىندار) ءاردايىم ءوسۋى بايقالۋدا. ول بانكتەردىڭ كومپيۋتەرلەندىرۋگە، فيليالدار اشۋعا، ىس-ارەكەتتىڭ، بۋحگالتەرلىك بانك ىشىندەگى ەسەپتىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا ءوتۋدى اياقتاۋ پروسەسسىندەگى باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋدى جاڭارتۋعا كەتكەن شىعىنداردىڭ وسۋىمەن بايلانىستى. جۇمىسشىلاردىڭ جوعارى ەڭبەك اقى سىيىمدىلىعى جانە بانكتىك تەحنولوگيالارعا كومپيۋتەرلىك-جۇيەلىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ شىعىندىلىعى، اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەردى رەنتابەلسىز باسقارۋ بانكتەردىڭ تابىستارىن تومەندەتەدى.
ناتيجەسىندە بانكتىك سەكتوردىڭ پايدالىلىعىنىڭ جالپى كوەففيسيەنتتەرى تومەندەگىدەي بولدى: ياوا - 01.01.2007ج. -1،5% ، 01.01.06ج. - 0،028، 01.01.05 ج.- 0،019: كوە - 01.01.2006ج. - 0،138، 01.01.05ج. - 0،08. بەرىلگەن كورسەتكىشتەردىڭ رەسمي بەكىتىلگەن كريتەرييلەرى جوق. ءبىراق ەكونوميستەردىڭ زەرتتەۋلەرى بانكتەر ىس-ارەكەتىنىڭ جالپى كورسەتكىشتەرى تەك ياوا = 0،05-0،1 جانە كوە = 0،1-0،2% دەڭگەيىندە عانا بانك جۇيەسىن قارجىلىق سەنىمدى جانە تۇراقتى دامىپ جاتقان دەپ سيپاتتايتىندىعىن مالىمدەيدى. قازاقستاندىق بانكتەردىڭ پايدانى جانە مەنشىكتى كاپيتالدى ارتتىرۋدىڭ پايدالانىلماعان رەزەرۆتەرى بار ەكەندىگى انىق. سونىمەن قاتار بانكتەرمەن ولاردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ وسىمىنەن اساتىن قارقىندارمەن اكتيۆتەردى جيناقتاۋى تۇراقتى ارتىق وتىمدىلىككە الىپ كەلەدى، ال ول ءوز كەزەگىندە بانكتەرمەن پايدانى جوعالتۋىنا سەبەپ تۋدىرادى. مۇنداي قۇبىلىس مۇمكىن شىعىندارعا رەزەرۆتەردى جاساۋ پروسەسسىنە اسەرىن تيگىزەدى. ءوز كەزەگىندە بانكتەر سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ەكونوميكانى نەسيەلەۋدى قىسقارتۋ اكتيۆتىك وپەراسيالاردىڭ رەسۋرستىق بازاسىن قالىپتاستىراتىن كليەنتتىك ەسەپ شوتتارداعى قۇرالداردىڭ ازايۋىنان بانكتەردىڭ ءوزىن ۇرۋى مۇمكىن. /20/
ناقتى سەكتوردى نەسيەلىك ينۆەستيسيالاۋدى ۇلتتىق بانكتىڭ 02.06.2000ج. №265 پرۋدەنسيالدىق نورماتيۆتەر تۋرالى ەرەجەگە سايكەس مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كوەففيسيەنتىنە ك1 0،04-تەن 0،08-گە دەيىن قويلاتىن تالاپتاردى كوتەرۋ اقتايدى. رەسەيلىك پرۋدەنسيالدىق رەتتەۋ جۇيەسىمەن سالىستىرعاندا، قازاقستاندا ەكى ك1، ك2 كوەففيسيەنتتەرىمەن، ال رەسەيدە - ءبىر ن1 كوەففيسيەنتىمەن سيپاتتالاتىن بازەل كوميتەتىمەن ۇسىنىلعان كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىن باعالاۋدىڭ كۇردەلى نەگىزگى ءادىسى قولدانىلادى. قازاقستاندىق ادىستەمە ءار ءتۇرلى توپتار كاپيتالىنىڭ قالىپتاسۋ كوزىنىڭ قۇرامىندا ك 1 - ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى جانە ك2 - ەكىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدى بولەدى. كاپيتالدى قالىپتاستىرۋ كوزدەرى ءار ءبىر توپ شەڭبەرىندە تەن بولىپ مويىندالادى، ءبىراق توپتار اراسىندا تەڭدىك جوق.
باسقا سوزبەن ايتقاندا، كاپيتال كومپونەنتتەرى «ناشار» كومپونەنتتەردىڭ جالپى شاماسىنا شەكتەۋ ەڭگىزۋ ارقىلى «جاقسى»(1 دەڭگەيدەگى كاپيتال، نەگىزگى كاپيتال) جانە «ناشار»(2 دەڭگەيدەگى كاپيتال، كوسىمشا كاپيتال) بولىپ بولىنەدى. ۇلتتىق بانكپەن كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ نورماتيۆتەرىن ەڭگىزۋ مەزگىلىنەن بەس جىل وتكەن سوڭ 2004 جىلى ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ ءنورماتيۆى كى 0،04-تەن 0،06-عا دەيىن، ال ەكىنشى دەڭگەيدەگى كاپيتالدىڭ ءنورماتيۆى ك2 0،08-دەن 0،12-گە دەيىن كوتەرىلگەن. ەكونوميكالىق تۇراكتىلىق ورناعاننان كەيىن كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنە قويىلاتىن وسىنداي تالاپتاردى كوتەرۋدى ءار ەكى جىل سايىن وتكىزگەن دۇرىس بولىپ كورىنەدى.
بانكتەر ىس-ارەكەتتەرىنىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگى تىكەلەي ونىڭ جەتكىلىكتىلىگىنىڭ كولەمدەرىمەن انىقتالادى. سوندىقتان بانكتەردىڭ كاپيتالدانىپ اياقتالۋىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋ وسىنشاما ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. جالپى انىقتاماسى بويىنشا كاپيتال (مەنشىكتى قۇرالدار، تازا اكتيۆتەر) - بۇل بانكتىڭ مىندەتتەمەلەردەن بوس مۇلكى،دامۋىنا جاعداي جاسايتىن، قاجەت بولعاندا شىعىنداردى جاباتىن جانە ءسوز باعا مەن بانكتىڭ ءوزىنىڭ كولەمى جايىندا بولعاندا نەگىزگى باعا قۇرۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ستراتەگيالىك رەزەرۆ. /14 /
جوعارىدا ايتقاندى قورىتا وتىرىپ، بانكتىك ىس-ارەكەت تيىمدىلىگىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى - بۇل پايدا مارجاسىنىڭ، كاپيتال مۋلتيپليكاتورىنىڭ جانە بانك ساپالىق اكتيۆتەرىن پايدالانۋ تيىمدىلىگىنىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن ءوزارا تاۋەلدىلىگىن كورسەتەتىن پايدا نورماسىنىڭ كاپيتالعا شاققانداعى كورسەتكىشى. ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مازمۇنى بويىنشا پايدا نورماسىنىڭ كاپيتالعا قاتىناسى بانكتىڭ شىعىندارىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتەدى، اكتيۆتەردىڭ تابىستىلىعى اكتيۆتەردىڭ تازا تابىس الىپ كەلۋ قابىلەتىن كورسەتەدى، قارجىلىق تەتىك كاپيتالدىڭ اكتيۆتەردى رەگەنەراسيالاۋ پروسەسسىندەگى ءرولىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىن باقىلاۋ جانە باسقارۋ جۇيەسى اكتيۆتەر قۇندىلىعىن، شىعىنداردى تومەندەتۋدى كەشەندى باسقارۋ تيىمدىلىگىنىڭ، گەپتى (پروسەنتتىك ستاۆكاعا سەزىمتال اكتيۆتەر مەن پاسسيۆتەر اراسىنداعى پروسەنتتىك ايىرماسىن)، سپرەدتى (تارتىلعان جانە بەرىلگەن نەسيەلەر ارسىنداعى ايىرماسىن)باسقارۋدىڭ، باعالى قاعازداردى باسقارۋ تيىمدىلىگىنىڭ ، بانك وتىمدىلىگى مەن بانكتىك ءوتىمدى قىزمەت كورسەتۋلەردى ساتۋ ماسەلەلەرىن قوزعايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكىمەن 2000 جىلى بانكتەر وتىمدىلىگىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋ جونىندە وزگەرىستەر ەڭگىزىلگەن، بانكتىڭ مىندەتتەمەلەرىنىڭ مەرزىمدەرى مەن اكتيۆتەرىن سالىستىرۋ ادىستەمەسىن ناقتىلاۋ ىسكە اسىرىلعان./18/
ىشكى نارىقتى «كۇدىكتى كاپيتالدىڭ» قاپتاپ كەتۋىنەن قورعاۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانكپەن ءتىزىمى انىقتالعان وففشورلىق ايماقتاردا تىركەلگەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ رەزيدەنت-بانكتەرىنىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا قاتىسۋعا تىيىم سالىنعان. بانكتەرگە كونسەرۆاسيا جانە ساناسيا رەجيمدەرىن ەنگىزۋ سياقتى سانكسيالاردى كولدانۋ، تەرىس مەنشىكتى كاپيتالى بار بانكتىڭ اكسيالارىن ءماجبۇرلى تۇردە ساتىپ الۋ مەحانيزمىن قولدانۋ قاراستىرىلعان. باستاپقى كەزەڭدە بانكتەر جابىق اكسيونەرلىك قوعام فورماسىندا جانە مەملەكەتتىك كاسىپورىن فورماسىندا قۇرىلۋى مۇمكىن. بانكتى اشىق اكسيونەرلىك كاپيتالعا قايتا كۇرۋ بانكتىڭ ءبىر كالەندارلىق جىل بويىندا شىعىنسىز ارەكەت ەتۋىنىڭ جاعدايىندا جانە ونىڭ پرۋدەنسيالدىك نورماتيۆتەر مەن باسقا دا نورمالار مەن ليميتتەردى ساقتاۋ جاعدايىندا رۇقسات ەتىلەدى. بانكتىڭ جارعىلىق كاپيتالى بۇل جاعدايدا تەك اقشالاي قۇرالدارمەن قالىپتاستىرىلۋى كاجەت. شەتەلدىك قاتىسۋمەن بانك قۇرعان جاعدايدا ورتالىق رەزيدەنت ەمەس بانكتىڭ كەلىسىمى قاجەت بولادى. ۇلتتىق بانكپەن وتاندىق بانكتەرگە بەكىتىلگەن بارلىق تالاپتاردى ورىنداۋ مىندەتىمەن قاتار، ەنشىلەس بانكتەرگە قوسىمشا نورمالاردى ورىنداۋ قاجەت، اتاپ ايتقاندا مەنشىكتى كاپيتال كولەمىندەگى اكتيۆتەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى اكتيۆتەرىنە ورنالاستىرۋ.
- ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋدى جەتىلدىرۋ
3.1 ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن
باسقارۋدى جەتىلدىرۋ
2003 جىلدىڭ 1ء-شى شىلدەسىنە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرمەن، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، 116 ملرد. تەڭگە كولەمىندە جالپى تازا تابىس الىنعان، ال 2002 جىلدىڭ 1 ء-شى شىلدەسىندە ول 110،3 ملرد. تەڭگەنى قۇراعان. ءوز ۋاقىتىندا ¥لتتىق بانكتىڭ ءتوراعاسى گ. مارچەنكو قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ مۇناي-گاز ونەركاسىبىنىڭ جاعىنا قاتتى اۋىتقۋىنا قاراماستان، قارجىلىق سەكتور تابىستىلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن اتاپ كەتكەن. قازىرگى ستاتيستيكا سونى دالەلدەيدى. ول كازىرگى كەزدە بانكتەردىڭ ءىسى بۇرىن بولماعانداي جاقسى ەكەندىگىن مالىمدەيدى: ولاردىڭ ىشىندەگى جەتەكشى بانكتەر شەتەلدەن كوپ جانە ارزان قارىز الۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بانكتەر، كاپيتالدى ۇمىتپاي تۇرىپ، وسىڭكى تۇردە اكتيۆتەرىن ارتتىرۋدا: ءبىر جاعىنان، ورتالىك بانك نورماتيۆتەرىنە شىداۋ ءۇشىن، ەكىنشى جاعىنان، نەسيەلەۋ مەن باسقا بانكتىك ونىمدەردى ۇسىنۋ كولەمدەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن كاپيتالدى دا ارتتىرۋ قاجەت. اعىندى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا ءۇش بانكتىڭ - ¥لتتى بانك، قازكوممەرسبانك، تۇرانالەمبانكتىڭ اكتيۆتەرى مانىزدى وسكەن. بۇل ليدەرلەر ۇشتىگى. سوعان سايكەس پايدا كولەمدەرى ولاردا ەڭ جوعارى. وسىدان ءسال بۇرىن حالىق بانكتىڭ باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سۆياتوۆ جىل ناتيجەلەرى بويىنشا بانكتىڭ پايداسى شامامەن 40 ملن.دولل. قۇرايتىندىعىن اتاپ كەتتى.
الدىڭعى جىلدارى حالىق بانكتە پايدا جاعدايى ونشا جاقسى بولمادى. ونىڭ مىسالىندا 90-شى جىلداردا ورىن العان رەسپۋبليكانىڭ قارجىلىق ورگانيزمىندەگى تەمپەراتۋرانىڭ اۋسۋى بانكتىك ىس-ارەكەتكە قالاي كەرى اسەر ەتكەنىن جانە نارىككا جەكەشەلەندىرۋ پروسەسسى مەن جەكە بانكتىك بيزنەستىڭ دامۋى كانداي پوزيتيۆتىك اسەر ەتە الاتىندىعى جايلى- وي ايتۋعا بولادى. وسى ماعىنادا حالىق بانكتىڭ تاجىريبەسى كورنەكتى بولىپ تابىلادى.
1998 جىلى قازاقستان ەكونوميكاسى الەمدىك كونيۋنكتۋرانىڭ ىقپالىنا، انىق ءوزىنىڭ پايداسىنا ەمەس، ءتۇستى: قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ نەگىزگى نەگىزگى ءونىم تۇرلەرىنە باعالار تومەندەدى، رەسپۋبليكا ءۇشىن نەگىزگى ساۋدالىق پارتنەرلار مەن ينۆەستورلار بولىپ تابىلاتىن ەلدەردەگى جالپى ەكونوميكالىك جاعداي ناشارلادى. وسى جاعدايدا حالىق بانك جوعارى پايدا الۋعا سەنبەدى. ول، ماڭىزدى بولماسا دا، 1997 جىلدىڭ كورسەتكىشىنەن اسقانىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولعان (سۋرەتى).
1999 جىلى حالىقارالىق كارجىلىق داعدارىس دەپرەسسيالىك جاعدايداعى سىرتقى ەكونوميكالىق ىس-ارەكەتپەن اينالىساتىن وتاندىق كاسىپورىنداردى تاعى بەلگىلى ۋاقىتتا ءۇستاپ وتىرۋدى جالعاستىرىپ، تولىق قايتقان جوق. اقش دوللارى ۆاليۋتالىك كۋرسىن ەركىن قالىپتاستىرۋعا وتكەننەن كەيىن حالىق بانك تابىستارىنىن ماڭىزدى بولىگىن ۆاليۋتالىق كليەنتتىك نەسيەلەر مەن باعالى قاعازداردى قايتا باعالاۋدان تۇسكەن تابىستار قۇرادى. تەك 2002 جىلى عانا قازاقستاندا ەكونوميكالىق ءوسۋ تەندەنسيالارى بايقالا باستادى. ءجىو ءوسىمى 2001 جىلداعى 2،7%-بەن سالىستىرعاندا 9،8% ءقۇرادى.، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ اقش دوللارىنا قاتىستى ديەۆالۆاسيالاۋ دەڭگەيى 5،2%-عا دەيىن تومەندەدى (1999 جىلى -64،6%)، ينفلياسيا قارقىندارى 9،8%-عا دەيىن تومەندەدى (2001 جىلى -17،8%). كاسىپكەرلىك كۇرىلىمدار بەلسەندەندىرىلدى، حالىك تابىستارى ءۇدايى وسە باستادى. وسىنىڭ بارلىعى بانكتىك قىزمەتتەرگە، اسىرەسە دەپوزيتتەر مەن سسۋدالارعا، ءسۇرانىستىڭ كەڭەيۋىنە الىپ كەلدى. قارجىلىق سەكتوردا «ەكىنشى دەم» اشىلدى: سول مەزگىلدە حالىك بانكتىڭ اكتيۆتەرى مەن كاپيتالىنىڭ كورسەتكىشتەرى جاقسارا باستادى.
سۋرەت 1- قازاقستاننىڭ حالىك بانكىندەگى تازا پايدا ديناميكاسى.
ءبىراق بانك ماڭىزدى رەسۋرستاردى وتكەن جىلداردىڭ پروۆيزيالارىنا بولۋگە ءماجبۇر بولدى، ويتكەنى ەركىن قالقىمالى الماستىرۋ كۋرسىنا اۋىسقاننان كەيىن نەسيە الۋشىلاردىڭ قارجىلىك جاعدايى قاتتى كۇردەلەندى. ناتيجەسىندە - تومەن قارجىلىق ناتيجە (1230،32 ملن. تەڭگە). وكىمەت حالىق بانكىندەگى ءوزىنىڭ قالعان ۇلەسىن ساتۋدى ۇيعارادى. نارىقپەن اكسيالاردىڭ مەملەكەتتىك پاكەتىن (33% جانە 4- ءبىر اكسيا)ساتۋ ناتيجەسىندە بانكتە پايدا بولا الاتىن ءقۇرىلىمدىق كايتا كۇرۋلاردى كۇتۋ بانكتىڭ نەگىزگى بيزنەسىنىڭ دامۋىن تەجەدى. 2004 جىلمەن سالىستىرعاندا اكتيۆتەردىن، كاپيتالدىڭ، نەسيەلىك پورتفەل مەن دەپوزيتتىك بازا كولەمدەرىنىڭ ابسوليۋتتىك وسۋىنە قاراماستانحالشش بانكى نەگىزگى كورسەتكىشتەردىڭ ءوسۋ كارقىندارى بويىنشا ءوزىنىڭ جاقىن باسەكەلەستەرىنەن ارتتا قالدى.
بانكتىك بيزنەستەگى نەگىزگى پوزيسيالار بويىنشا ونىڭ ۇلەسى تومەندەدى. دەگەنمەن، جەكەشەلەندىرۋدىڭ اياقتالۋى - بولماۋى مۇمكىن ەمەس ۋاقىتشا كيىنشىلىقتار مەن وپەراسيادان كەيىن جىلدام ساۋىعۋشەن وزىنشە ءبىر شوك تەراپياسى. سول مەزگىلدە ءبۇل بانك ەكى ەسەلەنگەن كۇشپەن ءجۇمىس ىستەپ كەتۋى ءۇشىن كاجەت بولدى. 2007 جىلدىڭ وزىندە حالىك بانكى كارىز الۋدىڭ حالىكارالىق نارىقتارىندا ماڭىزدى كاپيتالدانۋ مەن ءوز پوزيسيالارىن نىعايتۋعا جەتە الدى. سونىمەن قاتار بانك ءوز مۇمكىنشىلىگىن - ايماقتاردا باسىم بولۋ ءۇشىن ەڭ كەڭىنەن تاراعان فيليالدىك جۇيەنى ءتيىمدى ۇتىپ الۋعا تىرىسادى. وسى ماقساتپەن توپ-مەنەدجمەنت وبلىستاردىڭ مۋنيسيپالدىك بيلىك ورگاندارىمەن قىزمەتتەسۋ جونىندە كەلىسىمدەر جاسايدى جانە جاڭا باعدارلامالاردى ەڭگىزە وتىرىپ، ايماقتارداعى كليەنتتەرگە (ءىرى كورپوراسيالارمەن قاتار شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنە جانە جەكە تۇلعالارعا) كىزمەت كورسەتۋدى جاقسارتادى
2007 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا حالىق بانكى 2007 جىلدىڭ بيزنەس-جوسپارىنىن نەگىزگى قارجىلىق كورسەتكىشتەرىنىن جوسپارلى دەڭگەيىن اسىرا ورىنداپ، ءوسۋدىڭ جوعارى قارقىندارىن ساقتادى. جىل باسىنان باستاپ بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالى 7،16%-عا نەمەسە 11،512 ملن تەڭگەگە ءوستى. بۇل ءوسۋ نەگىزىنەن اعىندى جىلدىڭ بولىنبەگەن تازا تابىسىنىڭ ەسەبىنەن پايدا بولدى جانە 2007 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا مەنشىكتى كاپيتال 122،634 ملرد. تەڭگەنى قۇراعان. 1 تامىزدا بۇل كورسەتكىش 127،177 ملرد. تەڭگەگە تەڭ بولعان. (سۋرەت 2).
سۋرەت 2 - قازاكستان حالىق بانكىنىڭ اكتيۆتەرى (ملرد. تەڭگە)
سايكەس ديناميكا اكتيۆتەر بويىنشا دا بايقالادى. 2003 جىلى حالىك بانكىندە 362 ملرد. تەڭگەگە اكتيۆتەر بولعان، ال سوڭعى ءۇش جىلدا ءوسۋ قيسىعى كىلت جوعارىعا ۇمتىلدى (سۋرەت 3). 2007 جىلدىڭ باسىنان بانك بالانسىنىڭ ۆاليۋتاسىنىڭ كولەمى 16،12%-عا ءوستى، ونىڭ ىشىندە ماۋسىمدا كوبىنەسە كوررەسپوندەنتتىك ەسەپ شوتتارداعى كۇرالداردىڭ ءوسۋىنىڭ ەسەبىنەن 2،7%-عا نەمەسە 16 ملرد. تەڭگەگە. جالپى سوماسى 11،3 ملرد. تەڭگە بولاتىن اكسيالاردىڭ سەگىزىنشى ەميسسياسىن شىعارۋ جانە جالپى سوماسى 14،5 ملرد. تەڭگە بولاتىن التى جىلدىق سۋبورديناسيالانعان وبليگاسيالاردى ورنالاستىرۋ ەسەبىنەن جارعىلىق كاپيتالدى ارتتىرۋ حالىق بانكىنە اكتيۆتى وپەراسيالار كولەمىن جانە قۇرالداردىڭ نەسيەلەرگە سالىنۋىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا حالىق بانكى 150 ملن. دولل. سوماسىنا سيديسيرلەنگەن قارىزدى قاتىستىرىپ، ورنالاستىرۋعا دايىندالعان. رەسۋرستىق قۇيىلىمدار، ءسوزسىز، بانكتىڭ ەكونوميكانىڭ دامۋىنا نەسيەلەردى كوبىرەك بەرۋىنە الىپ كەلۋى قاجەت.
سۋرەت 3 - قازاقستان حالىق بانكىنىڭ كاپيتالىنىڭ قالىپتاسۋى
سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا نەسيەلەۋ نارىعىنداعى حالىق بانكىنىڭ ۇلەسى 19،8% قۇرايدى، جانە دە ونىڭ ءوسۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، سينديكاسيالاۋ ەسەبىنەن بانكتەردە ءوزىنىڭ ءىرى كورپوراتيۆتىك كليەنتتەرىنىڭ ساۋدالىق وپەراسيالارىن قارجىلاندىرۋ، اتاپ ايتقاندا تاماق جانە جەڭىل ونەركاسىبى، جول قۇرىلىسىنىڭ سالاسى، حيميالىق جانە مۇناي-گاز سالالارى ءۇشىن قۇرال-جابدىقتاردى جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن الدى. نەسيە-بانك جۇيەسى قازىرگى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىندا ەرەكشە رول اتقارادى. قارجىلىق ينستيتۋتتار، ناقتى ايتقاندا، نەسيەلىك رەسۋرستاردى جەتكىزىپ بەرۋشىلەر مەن تۇتىنۋشىلار اراسىندا دەلدالدىق قىزمەت كورسەتۋلەردى ىسكە اسىرادى. بانكتەر ۋاقىتشا بوس اقشالاي قۇرالداردى بەلسەندى ارەكەت ەتۋشى كاپيتالعا اينالدىرادى، كوپتەگەن ءار ءتۇرلى وپەراسيالاردى ورىندايدى. ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا كاسىپورىندار مەن حالىقتىڭ اقشالاي ەسەپ ايىرۋسۋلارى مەن تولەمدەرىنىڭ ماڭىزدى اعىمى ىسكە اسىرىلادى.
قازاقستاندىق نەسيە-بانك جۇيەسىنىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ كولەمدەرى جونىندە كەلەسى مالىمەتەر بويىنشا ايتۋعا بولادى. 2006 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىنداعى جاعداي بويىنشا قازاقستان بانكتەرىنىڭ جالپى اكتيۆتەرى 534 ملرد.تەڭگە قۇراعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بانكتىك سەكتورىنىڭ جالپى مىندەتتەمەلەرىنىڭ سوماسى 439 ملرد. تەڭگەدەن استى. اكتيۆتەر قۇرىلىمىندا كليەنتتەرگە كويىلاتىن تالاپتار (جالپى اكتيۆتەردىڭ 56%)، مەملەكەتتىك باعالى قاعازدار پورتفەلى (16%) سياقتى كومپونەنتتەردىڭ ۇلەسى ارتىق. جالپى مىدەتتەمەلەردىڭ قۇرىلىمىندا بانكتەرمەن قاتىستىرىلعان دەپوزيتتەردىڭ كولەمى 76%، ال بانكتىك ەمەس قارجىلىق ۇيىمدار الدىنداعى قارىز - 6% قۇرادى. /25/
بانكتەر قارجىلىق دەلدالدار رەتىندە وپەراسيالاردىڭ ۇلكەن سانىن ورىنداپ، سول ارقىلى كوعامنىڭ دۇرىس ەكونوميكالىق ءومىرىن كامتاماسىز ەتۋىمەن قاتار، بانكتەردىڭ ەرەكشە ءرولى بانكتەر تابيعاتىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن انىقتالادى - بانكتەرگە ۇلكەن اقشالاي قۇرالدار سەنىپ، تاپسىرىلعان. سونىمەن بىرگە قارجىلىق سالا ەرەكشە سالا بولىپ تابىلاتىندىعىن، وعان بانكتىك ەسەپ شوتتاردان قۇرالداردى جاپپاي الۋعا ەرەكشە سەزىمتالدىق پەن نازىكتىك ءتان بولادى.
جوعارىدا ايتىلعاندى كورىتا وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرىنىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ سالاسى مەملەكەت تاراپىنان ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋ جانە باقىلاۋ وبەكتىسى بولىپ تابىلادى. قازاكستاندىق بانكتىك زاڭدىلىق كوپتەگەن ەرەجەلەردى قامتيدى. ونىڭ ىشىندە بانكتىك ىس-ارەكەتتى ليسەنزيالاۋ تۋرالى، بانكتىك ىس-ارەكەتكە تىيىم سالۋ جانە شەكتەۋ تۋرالى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكىنىڭ تاراپىنان ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىن باقىلاۋ، بانكتىك ىس-ارەكەتتى ساقتاندىرۋ، كۇدىكتى جانە سەنىمسىز اكتيۆتەرگە قارسى رەزەرۆتىك كاپيتال مەن پروۆيزيا قۇرۋ ارقىلى بانكتەر بانكروتتىعىنىڭ الدىن الۋ، سسۋدالىق وپەراسيالار بويىنشا شەكتەۋ قويۋ تۋرالى ەرەجەلەردى اتاپ كەتكەن دۇرىس.
سسۋدالىك وپەراسيالاردى رەتتەۋدە بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىستى بولاتىن تۇلعالارعا قارجىلىق قىزمەت كورسەتۋلەردىڭ ۇسىنىلۋىن رەتتەۋگە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلادى.
قازىرگى كەزدە قازاقستاندا بانكپەن ەرەكشە قاتىناستامەن بايلانىسقان تۇلعالارعا جەڭىلدەتىلگەن شارتتاردى ۇسىنۋعا تىيىم سالىنعان. وسىلايشا، زاڭ بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلعالارعا جەڭىلدەتىلگەن شارتتاردى ۇسىنۋدىڭ تۇسىنىگىن انىق تۇجىرىمدايدى. جەڭىلدەتىلگەن شارتتاردى ۇسىنۋ كەلەسىنى بىلدىرەدى: 1) بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان ءتۇلعا بولىپ تابىلمايتىن كليەنتتەرمەن بانك ونىڭ تابيعاتى، ماقساتى،ەرەكشەلىكتەرى مەن تاۋەكەلى بويىنشا تۇسپەيتىن كەلىسىمگە ءتۇسۋى؛ 2) بانكتىك وپەراسيانى ورىنداۋ ءۇشىن اقى الۋ نەمەسە قامتاماسىز ەتۋدى قابىلداۋ اقىسى باسقا كليەنتتەرگە قاراعاندا تومەن.
بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىستى تۇلعالاردى نەسيەلەۋ بانكتىڭ قيراۋىنىڭ پوتەنسيالدى كوزى بولۋى مۇمكىن بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ويىمىزشا بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلعالارعا قاتىستى سسۋدالىق وپەراسيالاردى ورتالىقتاندىرىلعان تارتىپتە رەتتەۋىن كۇشەيتۋ ماقساتقا سايكەس بولادى.
الەمدىك بانكتىك پراكتيكا بانكپەن ەرەكشە قاتىناستاردا بولاتىن تۇلعالارعا نەسيە ۇسىنۋدى رەتتەۋ جونىندە جەتكىلىكتى تاجىريبە جيناقتاعان. اتاپ ايتقاندا، اقش-دا جەتەكشى جۇمىسكەرلەردىڭ، ديرەكتورلاردىڭ، جانە بانكتىڭ ءىرى اكسيونەرلەرىنىڭ تاراپىنان تەرىس پايدالانۋلاردىڭ الدىڭ الۋعا باعىتتىلعان زاڭدار قابىلدانعان، مىسالى - فەدەرالدىق رەزەرۆتىك جۇيە تۋرالى زاڭ جانە دەپوزيتتەردى ساقتاندىرۋ جونىندەگى فەدەرالدىق كورپوراسيانى جەتىلدىرۋ تۋرالى زاڭ.
ارينە، بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلعالارعا سسۋدا ۇسىنۋدى رەتتەۋدىڭ امەريكاندىق پراكتيكاسىن مەحانيكالىق تۇردە قابىلداۋعا بولمايدى. بىزبەن وتكىزىلگەن زەرتتەۋ كورسەتكەندەي، ايتارلىقتاي تابىستى امەريكاندىق تاجىريبەنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ قازاكستاندىق بانك جۇيەسىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قولدانۋعا ابدەن بولادى. تومەندە ءبىز بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلگالاردىڭ ءالسىز رەتتەلەتىن ارەكەتتەرىنىڭ سالدارى رەتىندەگى بانكتىك كۇيرەۋ مۇمكىندىكتەرىن مينيمۋمگە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن پريەۆەنتيۆتىك شارالار ۇسىنامىز. سونىمەن قاتار، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكەتەردىڭ ىس-ارەكەتىن مەملەكەتتىك باقىلاۋدى جەتىلدىرۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كاسىپكەرلىك قۇرىلىمداردىڭ دا، جالپى قوعامنىڭ دا مۇددەلەرىنىڭ دۇرىس بالانسىنا جەتۋدى قاراستىرۋى كاجەت. سوندىقتان بىزگە بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلعالارعا ەكنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرمەن نەسيە ۇسىنۋ جونىندەگى قوسىمشا ەرەجەلەردى ەنگىزۋمەن قاتار، وسى ماسەلەنىڭ سەمانتيكالىق تاسىلىنە سايكەس وسى سالاداعى كوممەرسيالىك بانكتەر ءۇشىن بار جەكە ەرەجەلەردى رەتتەپ تاستاۋ قاجەت.
ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزعا ساي، بانكتەردىڭ قارجىلىق جاعدايى تۋرالى ەسەپتەرىنە جەتەكشى جۇمىسكەرلەرىنە ءار ءبىر ەسەپتىك مەرزىمدە بەرىلگەن نەسيەلەر تۋرالى اقپاراتتى ەنگىزۋ جونىندەگى تالاپتى بەكىتۋ قاجەت.
سونىمەن، جوعارىدا كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىن رەتتەۋدى جەتىلدىرۋ جونىندەگى ۇسىنىلعان شارالار بانكپەن ەرەكشە قاتىناستارمەن بايلانىسقان تۇلعالارعا نەسيە ۇسىنعان كەزدە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە قويىلاتىن جەكە پراكتيكادا قولدانىلاتىن تالاپتارىندا سانالى جانە ديففەرەسيالدانعان ءتاسىلدى بەكىتۋمەن قاتار، وسىنداي نەسيەنى ۇسىنۋ كەزىندە كوسىمشا ەرەجەلەر بەكىتۋ قاجەت. كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ ىس-ارەكەتىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدى جەتىلدىرۋدىڭ وسى شارالارى نەسيەلىك تاۋەكەلدى تومەندەتىپ قانا قويماي، بانكتەردىڭ قارجىلىق جاعدايىن كۇشەيتۋ ارقىلى بانكتەردىڭ دۇرىس ارەكەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
3.2 ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن باسقارۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ جولدارى
قازاقستاننىڭ بانك جۇيەسىنىڭ 10-جىلدىق ارەكەت ەتۋىنەن كەيىن زاڭدى جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان ونىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىكتەرىن، قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەرىن جانە ودان ءارى دامۋىنىڭ مۇمكىن التەرناتيۆتىك باعىتتارىن ۇعىنۋ جانە قورىتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.
سوڭعى جىلدارى بانكتىك سەكتوردا جەتەرلىكتەي جىلدام جانە جالپى وڭ وزگەرىستەر وتۋدە. ولاردىڭ ناتيجەسىندە، تالداۋشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا، بانكتىك جۇيەنىڭ يادروسى 1998 جىلدىڭ داعدارىسىن ساندىق تا، ساپالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا تولىق جەڭىپ شىقتى، ال ءبىر قاتار باعىتتار بويىنشا داعدارىسقا دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ماڭىزدى العا قاراي جىلجىدى.
بانكتەردىڭ كوپشىلىگىندە سول وقيعالاردىڭ ساباقتارىنان ماڭىزدى قورىتىندىلار شىعارىلعان - ءبىر ساتىعا مەنەدجمەنت دەڭگەيى كوتەرىلگەن، نەسيەلىك جانە باسقا دا ىس-ارەكەتتىڭ تاۋەكەلدەرى ايتارلىقتاي قاتاڭ جانە ءدال باعالانادى، ىشكى باقىلاۋدىڭ دەڭگەيى كوتەرىلۋدە جانە كوپتەگەن تاعى دا باسقا.
بانك جۇيەسىن جەتىلدىرۋدە ۇلتتىق بانكتىڭ جاڭا باسشىلىعى كوممەرسيالىق بانكتەرگە بەت بۇرىپ، ولاردىڭ ماسەلەلەرى مەن ۇسىنىستارىن «ەستيدى»، جانە دە جالپى العاندا بانكتىك ىس-ارەكەتتىڭ ماسەلەلەرىنىڭ كوپشىلىگى بويىنشا دۇرىس كوزقاراستى ۇستاناتىندىعى دا سوڭعى رول اتقارمايدى. /20/
سونىمەن قاتار بانكتىك سەكتوردىڭ ەكونوميكالىق دامۋدى جەدەلدەتۋ،انىق ءتيىمسىزدىتىڭ، ال مانىسىندە 90-شى جىلداردىڭ اتالمىش تەرەڭ رەفورمالارىنىڭ ەلدىڭ بۇكىل الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ۇيىمداستىرىلۋىنا ويراتۋشىلىق اسەرىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە پايدا بولعان تەرەڭ جالپى ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىك داعدارىستى جەڭىپ شىعۋ مىندەتتەرىنە سايكەستىلىگىنىڭ كوزقاراسىنان ەل بانكتەرىنىڭ جالپى جالپى جاعدايى قاناعاتتانارلىق دەپ سانالا المايدى.
وتاندىق بانك جۇيەسىنىڭ السىزدىگى، ونىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى ءمالىم. قازىرگى جاعدايدا بانك جۇيەسى كاپيتالدىڭ ونىمدىلىكتى قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارى ءۇشىن رەسۋرستاردىڭ ماكسيمالدى مۇمكىن كولەمىن شوعىرلاندىرۋ مۇددەسىندە ءوزىنىڭ باستى قارجىلىق دەلدالدىك الەۋمەتتىك قىزمەتىن تولىق ورىنداۋعا قابىلەتسىز ەكەندىگىن اتاپ كەتكەن ماڭىزدى.
قالىپتاسقان جاعدايدىڭ سەبەپتەرىن ايقىنداۋ، ماسەلەنىڭ دامۋىنىڭ «تاريحىن» باعالاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ودان كەم ەمەس، سەبەبى تەك وسىنداي تالداۋدىڭ نەگىزىندە عانا ونى شەشۋدىڭ مۇمكىن تاسىلدەرىن وڭدەۋ مۇمكىن بولادى. وتاندىق بانكتەردىن، بارلىق ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزىندە ولاردىڭ رەسۋرستىق بازاسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى مەن تومەن «ساپاسى» جانە ءبىرىنشى كەزەكتە مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى جاتقانىن اسىرماي-اق ايتۋعا بولادى.
2007 جىلدىڭ ورتاسىندا بارلىق قازاقستاندىق بانكتەردىڭ مەنشىكتى قۇرالدارى شامامەن 20 ملرد. دولل. قۇراعان، ال ول ءبىر جەتەكشى الەمدىك بانكتىڭ كاپيتالىنان ونشاقتى ەسە كەم. ءبۇل قۇرالداردىڭ ۇلكەن بولىگى كوبىنەسە استانالىق بانكتىڭ ونداعان فيليالدارىندا شوعىرلانعان، ال بانكتەردىڭ نەگىزگى سانى (ايماقتىق بانكتەردى قوسقاندا) - ءبۇل كوپشىلىگىندە ۇساق قۇرىلىمدار، ناقتى بانك ىسىندەگى شاعىن بيزنەس./77/
قازاقستاندىق بانكتەردىڭ 75%-نان كوبى 5 ملن. ەۆروعا دەيىنگى كاپيتالعا يە، بۇل، ارينە، ولاردىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ كولەمى مەن ديناميكاسىن الدىن الا انىقتايدى. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ كولەمى كەز-كەلگەن بانكتىڭ ىرگە تاسى، سيپاتتاماسى بولىپ تابىلاتىندىعىن اتاپ كەتكەن ءجون. ەڭ الدىمەن كاپيتالدىڭ كولەمى رەسۋرستاردى تارتۋ (سايكەسىنشە، ورنالاستىرۋ) مۇمكىندىكتەرىن انىقتايدى، ياعني مانىسىندە بانكتىك ىس-ارەكەتتىڭ بارلىق نەگىزگى تۇرلەرى بويىنشا وپەراسيالاردىڭ كولەمىن انىقتايدى.
اقىرعى مانىندە كاپيتالدىڭ كولەمى شەشۋشى شامادا بانك سەنىمدىلىگىن باعالاۋ ءۇشىن باستاپقى شارتى بولىپ تابىلادى -كاپيتالى بويىنشا نەعۇرلىم ءىرى بانكتەر ءار ءتۇرلى ءساتسىز كونيۋنكتۋرالىق اسەرلەرگە، بانك ىسىندە ونسىز بولمايتىن تاۋەكەلدەر مەن شىعىندارعا تۇراقتى بولادى.
قازاقستاندىق بانكتەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مودەرنيزاسيالاۋ ءۇشىن رەسۋرستاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۇنشىعىپ جاتقان ناقتى ەكونوميكانىڭ، اسىرەسە وڭدەۋشى سالالارىنىڭ ۇلكەن بولىگى مۇقتاج بولىپ تۇرعان ەڭ الدىمەن ينۆەستيسيالىق سيپاتتاعى كولەمدى ۇزاق مەرزىمدى جوبالاردى نەسيەلەۋگە قابىلەتسىزدىگى بارلىعىنا ءمالىم. بۇل جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى - بانكتەردە مۇنداي نەسيەلەۋ ءۇشىن تۇراقتى ۇزاق مەرزىمدى رەسۋرستاردىڭ جوقتىعىندا. ءبىراق، ءدال مەنشىكتى كپيتال، مانىسىندە، بانكتەردىڭ وسىنداي وپەراسيالارى ءۇشىن يدەالدى رەسۋرس بولىپ تابىلادى.
ءبىراق، جەكە بانكتەرگە قاتىستى دۇرىس بولىپ تابىلاتىن نارسە جالپى بانك جۇيەسىنە دە دۇرىس بولادى، كاپيتالدىق بازاسىنىڭ السىزدىگىندە ەكونوميكالىق كونيۋنكتۋرانىڭ ساۋىقتىرىلۋىنا، ەكونوميكالىق دامۋ قارقىندارىن جەدەلدەتۋگە جانە سونىڭ نەگىزىندە كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە بەلسەندى جانە قۇرىلىمدىق بانكتىك ىقپالدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنىڭ سەبەبى بۇركەلىپ تۇر. /25/
ۇلتتىك بانكپەن بەكىتىلەتىن نەگىزگى نورماتيۆتەر – كاپيتال جەتكىلىكتىلىگىنىڭ ءنورماتيۆى، ءبىر نەسيە الۋشىعا بەرىلەتىن نەسيەنىڭ شەكتى كولەمدەرى، رەزەرۆتەردىڭ كولەمدەرى جانە باسقالارى - تولىعىمەن بانكتىڭ كاپيتالىنا بايلانىستى بولادى، ال ول ءوز كەزەگىندە بانكتىڭ كۇندەلىكتى ىس-ارەكەتىن، ونىڭ باقىلاۋ ورگانىمەن، كليەنتتەرمەن قارىم-قاتىناستارىن انىقتايدى، ياعني بانك جۇمىسىنىڭ ورتاسىن، مەنەدجمەنت پەن پەرسونالدىڭ كۇش سالۋلارىن ناقتى جاسامپاز شارۋاشىلىق شەشىمدەردە شوعىرلاندىرۋ مۇمكىندىگىن قالىپتاستىرادى.
كوپتەگەن جىلدار بويى بانكتەر شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەر ءۇشىن بەكىتىلگەن ەڭ جوعارى ستاۆكامەن (45% )پايدا سالىعىن تولەگەندىگىن ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. ول مەنشىكتى كاپيتالدى ارتتىرۋ مۇمكىندىگىنەن بانكتەردى ايىراتىن. نارىكتىق ەكونوميكاعا ءوتۋدى ىسكە اسىرعان ءبىر قاتار باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، ونەركاسىپتى نەسيەلەندىرەتىن وتاندىق بانكتەرگە تولەۋگە قابىلەتسىز مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ قارىزدارىنىڭ ءبىر بولىگىن شىعىنعا جازۋ جونىندە ەشقانداي كومەك كورسەتىلمەدى. /20/
ودان دا ءارى، كاسىپورىندارعا، مىسالى قوعانىس ونەركاسىبىنە، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ تولەمدەرىن كوپجىلدىق توقتاتىلۋىنىڭ سالدارىنان ولاردى نەسيلەگەن بانكتەر قيىن جاعدايعا ءتۇستى - ولار قايتارىلماعان سسۋدالاردى شىعىنعا جاتقىزۋعا جانە سول ارقىلى ءوزىنىڭ ونسىزدا كەدەي كاپيتالىن ازايتۋعا ءماجبۇر بولعان.
سەبەپتەردىڭ ەكىنشى توبى - 1990-1992 جج. قازاقستاندا كوممەرسيالىك بانكتەر جۇيەسىن قۇرۋدىڭ باسىندا اقشالاي بيلىك ورگاندارىمەن جىبەرىلگەن ورەسكەل قاتەلىكتەر. بۇل مەرزىمدە جاڭا بانكتەردى ۇيىمداستىرۋ كەزىندە دە، سول مەزگىلگە دەيىن ارەكەت ەتكەن ءىرى ماماندىرىلعان بانكتەردى كۇشپەن جويۋ جانە ولاردىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيى - بولىمشەدە جاڭا بانكتەردى ۇيىمداستىرۋ كەزىندە دە ماڭىزدى ەمەس كاپيتالى بار ۇساق بانكتەر جۇيەسى سانالى تۇردە ورناتىلعاندىعىنىڭ فاكتىسى قازىرگى كەزدە ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. كاپيتالى 5 ملن. تەڭگەدەن اساتىن بانكتەر تىركەلۋگە قابىلدانباعان - بۇدان ارتىق قيسىنسىزدىقتى ەلەستەتۋ قيىن. قازاقستاندىق بانك جۇيەسى وسى وزىنشە تۋا بىتكەن اقاۋدى ءالى كۇنگە دەيىن جويعان جوك ء-قازىر بىزدە بانك سەكتورىن رەفورمالاۋشىلار ۇمتىلعان كىشكەنتاي كاپيتالى بار، ەكونوميكانىڭ قانداي دا ءبىر ماڭىزدى ناقتى مىندەتتەرىن شەشە المايتىن كوپتەگەن ۇساك بانكتەر بار. /21/.
وكىنىشكە وراي، بۇگىندە دە بيلىك ورگاندارىمەن بانكتەر ەكونوميكانىڭ تۇراقتى جەدەلدەتىلگەن دامۋى مەن مودەرنيزاسيالانۋىنا ءوتۋ كەزىندە اتقارۋعا ءتيىستى، ولاردىڭ كاپيتالىنىڭ وسۋىمەن انىقتالاتىن، ەرەكشە ماڭىزدى ءرولىن ءۇعىنۋ بايقالمايدى. ءالسىز بانك جۇيەسىنە كوپتەگەن سوگىستەر ايتىلۋدا، بانكتەردى رەفورمالاۋ جىدارى جونىندە كوپتەگەن ديسكۋسسيالار وتكىزىلۋدە، ەكونوميكالىق دامۋ مەن بانك جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ ءار ءتۇرلى ستراتەگيالارى قابىلدانىپ، تۇزەتىلۋدە.
ءبىراق بۇل ستراتەگيالاردا مىسالى وكىمەتتىڭ نەمەسە ۇلتتىق بانكتىڭ ەكونوميكانىڭ شىن مانىندەگى (كونيۋنكتۋرالىق تاۋەلدى ەمەس) دامۋىنىڭ شەشۋشى شارتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى بانكتەر كاپيتالىن ارتتىرۋدى جىلدامداتۋ جونىندەگى ناقتى مىندەتتەمەلەرىن تابۋعا بولمايدى. سوندىقتان ءمازمۇندىق تا، ساندىق تا ولشەمدەردەگى بانكتەر كاپيتالىنىڭ كولەمدەرى مەن ەكونوميكالىق وسۋگە ءوتۋ شارتتارىنىڭ ءوزارا بايلانىستارىنىڭ ماسەلەلەرىنە توقتالۋ قاجەتتىلىگى پايدا بولادى.
جوعارىدا اتالعانداي، بانكتەردىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتى بولىپ ەلدىڭ اقشا شارۋاشىلىعىنىڭ رەسۋرستارىن شوعىرلاندىرۋ جانە ولاردى ءوندىرىستى دامىتۋ ماقساتىندا جوعارى ءتيىمدى، شوعىرلاندىرىلعان پايدالانىلۋى تابىلادى. وسى ماعىنادا شوعىرلاندىرىلعان رەسۋرستاردىڭ نەگىزگى ماسساسى رەتىندە بانكتەرمەن تارتىلعان قارىز قۇرالدار بولۋ كەرەكتىگى انىق. ءبىراق، رەسۋرستاردى وسىنداي تارتۋ جانە پايدالانۋدىڭ نەگىزى رەتىندە تەك بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالى بولا الادى.
ءدال مەنشىكتى كاپيتال ەڭ ۇزاق مەرزىمدى، تۇراقتى، سەنىمدى جانە وزدىگىنەن بانكتەردىڭ نەسيەلىك جانە باسقا دا اكتيۆتى وپەراسيالارى ءۇشىن ارزان رەسۋرس بولىپ تابىلادى، تەك ونى دامىتۋ جانە ارتتىرۋ بانكتەردىڭ شارۋاشىلىققا جانە كەيىنگى دامۋىنا، شارۋاشىلىقتىڭ ءوزىن ساۋىقتىرۋعا نەسيەلىك ەكسپانسياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءدال وسى جەتەرلىكتەي ايقىن جاعداي بانك جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ كەز-كەلگەن باعدارلامالارىنىڭ نەگىزىنە سالىنۋى قاجەت. مۇندا قازىرگى كاپيتاىعمەن (سەنىمگە يە بولاتىن تالداۋشىلاردىڭ پىكىرى بويىنشا 30%-نا دەيىن ۇرلەنگەن، فيكتيۆتىك بولىپ تابىلاتىن) ەكونوميكانىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋدىڭ ەشقانداي مىندەتتەرى كازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ قالىپتاسقان نارىقتىق سيپاتىنا بايلانىستى انىقتاماسى بويىنشا شەشىلە المايدى. ماسەلەنىڭ ەرەكشە وزەكتىلىگى ساندىق باعالاردا دا ابدەن انىق كورىنەدى. ەگەر ەلگە 2010 جىلعا دەيىن ءجىو-دى ەكى ەسە ارتتىرۋ قاجەت بولسا، وندا وسى مەرزىمگە دەيىن بانكتەردىڭ كاپيتالىن دا 60 ملرد. دولل. دەيىن كوبەيتۋ قاجەت. ءبىراق مۇندا ەكونوميكاداعى بانكتەردىڭ ناقتى ءرولىن كورسەتەتىن كاپيتال مەن بانك اكتيۆەترى مەن ءجىو-نىڭ بۇگىنگى وتە تومەن ارا قاتىناسى ساقتالادى.
دەمەك، وسى مەرزىمدە بۇل كورسەتكىشتى كەم دەگەندە ەكى ەسە ارتتىرۋ قاجەت، ياعني بانكتەردىڭ كاپيتالىن 120 ملرد. دولل. جەتكىزۋ. بانكتەر كاپيتالى 15 جىلدا تەك 30 ملرد دوللارعا وسكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، 6 جىلدا ونى 90 ملرد. دوللارعا ارتتىرۋ بانك جۇيەسىنىڭ ءوزى ءۇشىن ىسكە اسپايتىن مىندەت. بۇل ماڭىزدى جانە شيەلەنىسكە جالپى ەكونوميكالىق ماسەلە، بۇكىل مەملەكەتتىڭ مىندەتى بولىپ كەلە جاتقانى ابدەن انىق بولدى.
بۇل پايدا كۇنەمدىك كارپوراسيا ىشىندەگى ماسەلە ەمەستىگىن اتاپ كەتكەن دۇرىس - بۇل اقشالار بانكتە وتىرىپ قالمايدى، ولار بىردەن جانە شارتسىز ناقتى ەكونوميكاعا جۇمسالادى، ەڭ الدىمەن وندىرىستىك سالاعا، نەگىزگى كاپيتالدى ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى مودەرنيزاسيالاۋدىڭ ينۆەستيسيالىك جوبالارىنا.
سونىمەن بانكتىك كاپيتالدى ارتتىرۋ ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىندارىن ارتتىرۋعا جانە قاجەتتى قوزعالىستى جاساۋعا، ال سونىڭ نەگىزىندە ەلدىڭ الەمدىك پروگرەسستىڭ پەريفەرياسىنا اقىرعى ءتۇسىپ كەتۋ ءقاۋىپىنىڭ الدىن الىپ، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە الەۋمەتتىك سالادا بۇزىپ وتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءتيىمدى ەكونوميكالىق مانيەۆر بولىپ تابىلۋعا ءتيىستى.
دەمەك، بانكتەردىڭ ماڭىزدى ءوسۋىنىڭ مىندەتى ءبىر جاعىنان، جالپى ەكونوميكالىق، مەملەكەتتىك ماقسات بولىپ تابىلادى، ەكىنشى جاعىنان - ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ باستى قۇرالى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى، مانىسىندە ونىڭ شەشىلۋى ارقىلى كەڭ كولەمدى جالپى ۇلتتىق سسۋدالىق قور تۇرىندەگى ەكونوميكانىڭ باستى قوزعاۋشىسى قۇرىلۋى مۇمكىن.
بانكتىك سەكتوردىڭ دامۋىندا ەكى التەرناتيۆتىك باعىت مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى پىكىر ايتىلۋدا - تۇراقتانۋشىلىق ءۇزىلىس (ناكتى ەكونوميكانى نەسيەلەۋدىڭ جەدەلتەتىلگەن ءوسۋىنىڭ كەزىندەگى تاۋەكەلدەردىڭ اسا وسۋىنەن قۇتىلۋ ماقساتىندا) جانە جەدەلدەتىلگەن ءوسۋ (ءبىراق تەك جۇيەلىك تاۋەكەلدەردىڭ جيناقتالۋىن تەجەۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن وڭدەۋ شارتىندا عانا).
بۇل كوزقاراستاردى جاعدايدىڭ ءدال مونيتورينگىسىنىڭ جانە اقشالاي نارىقتى رەتتەۋدىڭ قازىرگى شارالارىنىڭ تۇرعىسىندا بولىسە وتىرىپ، سونىمەن قاتار مەنشىكتى كاپيتالدىق بازانىڭ جەدەلدەتىلگەن ءوسۋى شەشۋشى شامادا جۇيەلىك تاۋەكەلدەردى السىزدەندىرەتىندىگى جانە ەڭ الدىمەن ەكونوميكانىڭ ءوسۋىنىڭ، سونىڭ ارقاسىندا شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنىڭ، ياعني نەسيە الۋشىلاردىڭ، كليەنتتەردىڭ جانە بانك اكسيونەرلەرىنىڭ، قارجىلىق جاعدايىنىڭ نىعايۋىنىڭ ەسەبىنەن كولەمدى بانكتىك داعدارىستىڭ الدىن الاتىندىعى انىق-
ەگەر ءبىز ءبىزدىڭ بانكتىك جۇيەمىز وراسان زور كاپيتالدارى جانە كوپ عاسىرلىق تاجىريبەسى بار اسا كۇشتى باسەكەلەستەر استىندا جويىلىپ، ءبىر قاتار شىعىس ەۆروپا ەلدەرىندە بولعانداي ءوزىنىڭ دەربەس ارەكەت ەتۋىن توقتاتقانىن قالاساق، باستى ماسەلەسى بولىل ونىڭ كاپيتالدىك بازاسىنىڭ ءوسۋى تابىلاتىن بانك سالاسىن ساپالىق جەتىلدىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي جاساۋدى ويلاۋىمىز قاجەت. /17/
باياندالعان ماسەلەنىڭ قۇرامىندا شەشۋگە ءتيىستى نەگىزگى سۇراك -بانك جۇيەسىنىڭ كاپيتالىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى رەسۋرستاردى قالاي تابۋ. بۇل ەكى جاقتى تەگى بار رەسۋرستار دەپ ايتۋعا بولادى - بانك جۇيەسىنىڭ وزىندە جانە ءبۇل جۇيەگە قاتىستى سىرتقى كوزدەر.
بانكتەردىڭ ءوز مۇمكىندىكتەرى قانشالىقتى شەكتەۋلى بولعانىمەن ولاردى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولمايدى. بانكتەردىڭ پايداسى ءساتتى كونيۋنكتۋرانىڭ جەكە مەرزىمدەرىندە جوعارى قارقىنمەن وسكەن.
ديۆيدەندتىك تولەمدەردى شەكتەپ، جالپى العاندا قاتاڭ ۇنەمدەۋ ءتارتىبىن ساقتاپ، بانكتەر جانە ولاردىڭ اكسيونەرلەرى مەنشىكتى پايدا ەسەبىنەن مەنشىكتى كاپيتالدى ماڭىزدى ارتتىرا الادى. سونىمەن قاتار بيلىك ورگاندارىنىڭ بۇل ماسەلەدە بانكتەرگە كومەك كورسەتكەنى دۇرىس بولار ەدى، مىسالى، بانكتەر پايداسىنىڭ كاپيتالدانۋعا جىبەرىلەتىن بولىگىنە قاتىستى سالىقتىق جەڭىلدىك بەرۋ.
مەنشىكتى رەسۋرستار ەسەبىنەن كاپيتالدىڭ وسۋىمەن قاتار، بانكتەرگە كاپيتالدىڭ ىشكى كونسوليداسياسىن ىسكە اسىرۋ قاجەت -مۇنداعى ءسوز قوسىلۋ، بىرىگۋ، كۇيىلۋ، شاعىن بانكتەردى ىرىلەرىنىڭ ساتىپ الۋى جانە ت.س.س. ارقىلى بانكتىك قۇرىلىمداردى ىرىلەندىرۋ جايىندا بولىپ تۇر. دامۋدىڭ بۇل باعىتى ۇساق بانكتىك قۇرىلىمدار تۇرىندەگى جوعارىدا اتالعان تۋا بىتكەن اقاۋدى جويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇل ماعىنادا بانكتەردىڭ بىرىگۋىنىڭ پروسەدۋرالارىن جەڭىلدەتۋ جونىندەگى اقشا بيلىك ورگاندارىنىڭ شارالارى دا> مەنشىكتى كاپيتال پارامەترلەرى جونىندەگى ديرەكتيۆتىك تالاپتار دا دۇرىس بولىپ كورىنەدى. ءبىراق، بانك سالاسىنىڭ جۇيە ىشىندەگى كوزدەرى جوعارىدا اتالعان قاجەتتى كولەمدەردە كاپيتالدى ءوسىرۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە ەشقانداي مۇمكىندىك بەرمەيتىندىگىن مويىنداعان ءجون. وعان قوسا سوڭعى ۋاقىتتا جاعدايدى كۇردەلەندىرەتىن ءبىر كاتار قوسىمشا فاكتورلار مەن تەندەنسيالار ايقىندالدى. حالىقتىن بانكتەرگە دەگەن سەنىمىن قايتا ورناتۋ حالىق سالىمدارىنىڭ كاسىپورىنداردىڭ ەسەپ شوتتارىنداعى قۇرالداردىڭ قالدىقتارىنىڭ ديناميكاسىمەن سالىستىرعاندا وزىڭقى وسىمىندە كورىنىس الدى، بۇل بانكتەردىڭ رەسۋرستىق بازاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا جانە سونىڭ سالدارىنان بولاشاقتا پايدا ديناميكاسىنىڭ ناشارلاۋىنا الىپ كەلەدى.
ديۆيدەندتەردى شەكتەۋ جانە پايدانىڭ كاپيتالدانۋى جونىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان شارالارمەن قاتار بانكتىك ىس-ارەكەتتىڭ تومەن رەنتابەلدىلىگى بانكتەردىڭ كاپيتالدارىنا ينۆەستورلاردى تارتۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەتەدى. بۇل تۇيىققا تىرەلۋ بانك جۇيەسىنىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە شەشىلە المايدى، مۇندا، اتالعانداي، جالپى مەملەكەتتىك شەشىمدەر دەڭگەيىندەگى كۇش سالۋلار قاجەت. جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمداردى ەسكەرە وتىرىپ، ماسەلەنىڭ جالپى ەكونوميكالىق جانە جالپى مەملەكەتتىك ماڭىزدىلىعىنا كوڭىل اۋدارا وتىرىپ، بيلىك ورگاندارىنىڭ قولداۋىمەن بانكتەردىڭ كاپيتالدىق بازاسىنىڭ جەدەلدەتىلگەن ءوسۋىنىڭ نەگىزىندەگى ەلدىڭ بانك جۇيەسىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنىڭ ماقساتتى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قابىلداۋ قاجەت بولىپ كورىنەدى. /32/
مۇنداي باعدارلامانىڭ نەگىزگى مازمۇنى رەتىندە ىسكە اسىرۋ كەزىندەگى كاپيتالكوزدەرىن، مەحانيزمدەردى، شارتتاردى جانە پرەفەرەنسيالاردى انىقتاۋ بولۋى ءتيىس. بارىنە بەلگىلى، ەلدە ءۇيىمداستىرىلعان كۇرىلىمداردان تىس جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگەمەن ەسەپتەلەتىن ناقتى تەڭگەلىك اقشالاي قۇرالداردىڭ («قارا نال») وراسان زور ۇلكەن سانى اينالۋدا. سونىمەن بىرگە، بانكتەردەن تىس جەكە جيناقتاردا دوللارلار مەن باسقا ۆاليۋتالىك رەسۋرستاردىڭ ونداعان ميللياردتارى بار.
ماڭىزدى قۇرالدار كاسىپورىنداردىڭ، ونىڭ ىشىندە شاعىن بيزنەستىڭ، ەسەپ شوتتارى مەن كاسسالارىندا تۇرىپ قالادى. بارلىق وسى ايتارلىقتاي ماڭىزدى رەسۋرستار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بانكتەر كاپيتالىنىڭ ءوسۋىنىڭ ماڭىزدى كوزى بولۋعا ءتيىس. بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىندا قازىرگى كەزدە فيزيكالىق تۇلعالاردىڭ قاتىسۋى ابسوليۋتتىك جانە سالىستىرمالى تۇردە دە وتە ماڭىزدى ەمەستىگىن ەسكەرە وتىرىپ ونى پايدالانۋعا كۇش ءجۇمساۋ قاجەت. /26/
حالىقتىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە كاسىپكەرلەردىڭ بانكتەردىڭ اكسيونەرلەرلىك كاپيتالىنا جەكە قۇرالدارىن تارتۋ جونىندەگى شارالار جيىنتىعىن وڭدەۋ قاجەت. شاماسى، مۇمكىن ۆاريانتتاردى زەرتتەۋ قاجەت، مىسالى، بانكتىڭ اكسيالارىن ساتىپ الۋعا جىبەرىلگەن قۇرالداردى سالىق سالىناتىن بازادان شىعارىپ تاستاۋ. سونىمەن قاتار، ءبىر مەزگىلدە بانكتەردىڭ وزدەرىنە ءوز اكسيونەرلىك كاپيتالىنا حالىقتىڭ قۇرالدارىن كەڭ كولەمدى تارتۋ جونىندەگى جۇمىستى باستاۋ قاجەت (ازىرشە مۇنداي اكسيالار مۇلدەم بايقالمايدى).
سۋرەت 4 - ەدب كاپيتالىنىڭ ءوسۋى
وندىرىستىك كاسىپورىنداردىن قارجىلىق جاعدايىنىڭ بۇكىل شيەلەنىسۋىندە ولاردىڭ از ەمەس بولىگى جەتەرلىكتەي ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ وتىرىپ، جوعارى قارجىلىق ناتيجەلەرگە جەتەدى جانە بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىن تولتىرۋدىڭ ماڭىزدى كوزى بولش تابىلا الاتىن ماڭىزدى بوس اقشا ءقۇرالدارىنا ەگە بولادى (ول بانكتەردىڭ كوررەسپوندەنتتىك ەسەپ شوتتارىنداعى قۇرالداردىڭ ءوسۋشى قالدىقتارىمەن دالەلدەنەدى).
ىسكەرلىك ورتادا ءمالىم بولعانداي ەكونوميكالىق رەسپۋبليسيستيكادا تۇراقتى جانە مۇلدەم نەگىزدەلگەن تۇردە پايداعا سالىناتىن سالىقتا تولەۋ كەزىندەگى ينۆەستيسيالىك جەڭىلدىكتى قايتا ورناتۋ ماسەلەسى تالقىلانادى. بۇگىنگى تاڭدا ماڭىزدى پروفيسيتپەن ورىندالاتىن بيۋدجەت وسىنداي مۇمكىندىك بەرەدى. /20/
جاقىن ارادا مۇمكىن بيۋدجەتتىك شيەلەنىسۋلەردىڭ سەبەبىنەن وتاندىق ەكسپورت تاۋارلارىنا الەمدىك باعالاردىڭ تومەندەۋىنىڭ جاعدايىندا بۇل جەڭىلدىكتى قايتا ورناتۋ مۇمكىن بولماسا، كەم دەگەندە بۇل جەڭىلدىكتى بانكتەر كاپيتالىنا سالىناتىن ينۆەستيسيالارعا قولدانۋ قاجەت، مۇمكىن، بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىنا جىبەرىلەتىن شارۋاشىلىق قۇرىلىمدار پايداسىنا سالىناتىن سالىقتان تولىق بوساتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ونى كەڭەيتۋ قاجەت بولار (مۇمكىن، ءبىرىنشى كەزەڭدە تەك ناقتى ەكونوميكاعا نەسيەلەرى اكتيۆتەردىڭ 50%-نان تومەن ەمەسىن قۇرايتىن بانكتەر بويىنشا عانا). مۇنداي تەكتەس ۇسىنىستارعا جەتەرلىكتەي بەلسەندى قارسى پىكىرلەردى الدىن الا بولجاۋعا بولادى.
ءبىراق، بارلىق مۇمكىن رەسۋرستاردى شوعىرلاندىرۋ، ەكونوميكانىڭ ءوسۋىن جەدەلدەتۋ جونىندەگى باتىل، ستاندارتتى ەمەس شەشىمدەردى قابىلداۋ ارقىلى جويۋعا بولاتىن ءوسۋشى تەحنولوگيالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قالىپ كەتكەن جاعدايدىڭ ەرەكشە وزەكتىلىگىن ۇعىنۋ كاجەت. ال وعان كۇشتى كاپيتالدىق بازاسى بار ءىرى بانكتەرسىز جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
سونىمەن، مۇنداعى ءسوز ەلدىڭ دامىنىڭ ستراتەگيالىق كوكجيەكتەرى جايلى، جانە مۇندا اعىندى بيۋدجەتتىك تاسىلدەردى قاجەتتى تۇزەتۋ ابدەن اقتالعان، ودان دا ءارى بولاشاقتا ءبۇل بيۋدجەت ءۇشىن ماڭىزدى ۇتىسپەن اينالادى. رەسۋرستاردىڭ تاعى دا ءبىر كوزىن قاراستىرايىق.
بارلىعىنا ءمالىم بولعانداي، سوڭعى جىلدارى بولاشاقتا بانكتەردىڭ حالىق پەن بيزنەستىڭ رەسۋرستارى ءۇشىن باسەكەلەستەرى بولاتىن جانە ءىرى رەسۋرستاردى شوعىرلاندىراتىن ساقتاندىرۋ، زەينەتاقىلىق جانە ينۆەستيسيالىق كومپانيالار مەن قورلاردىڭ ينتەنسيۆتى ءوسۋى بايقالۋدا.
ءبىراق، ءدال بانكتەر قۇرالداردى وندىرىستىك سالاعا جەتكىزۋشى بولاتىندىعىن جانە سول ارقىلى ونىمدىلىكتى كاپيتالدىڭ قوزعالىسىن قولدايتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبۇل قۇرىلىمداردىڭ رەسۋرستارىن بانكتىك اينالىمعا، ونىڭ ىشىندە اكسيونەرلىك كاپيتالعا ماكسيمالدى قوسۋ جونىندەگى شارالار جۇيەسىن وڭدەۋ قاجەت. جانە، ەڭ سوڭعىسى، رەسۋرستاردىڭ ەڭ ءىرى مۇمكىن كوزى، ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ ماسەلەلىك بولىپ تابىلاتىن - ەلدەن شىعارىلعان كاپيتال تۋرالى.
قايتارىلۋى مۇمكىن بولاتىن كاپيتالدىڭ ۇلەسىن جەتەرلىكتەي شامالى باعالاپ وتىرعان تالداۋشىلارمەن كەلىسۋ قاجەتتىلىگى ايقىن. ەڭ بولماعاندا تۇراقتى دامۋ مەن تەحنولوگيالىق پروگرەسستىن نەگىزىندە ەلدە تارتىمدى ينۆەستيسيالىق كليمات جاساۋعا دەيىن ەلدەن شىعارىلعان جۇزدەگەن ميلليارد دوللاردىڭ ونداعان ميللياردقا عانا ءوتىمدى فورماداعى كاپيتالدى قايتارۋ مۇمكىن بولىپ كورىنەدى.
ءبىراق ءبۇل رەسۋرستار دا، جوعارىدا سيپاتتالعان ىشكى كوزدەرمەن قاتار، قازاقستاندىق بانكتەردىڭ كاپيتالدانۋىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولاتىن ەدى. مۇندا ۇراندار مەن قورقىتۋ ەمەس، تەك ەكونوميكالىق-قۇقىقتىك شەشىمدەر اسەرلى بولاتىندىعى دا انىق. مۇنداي شەشىمدەردىڭ مۇمكىن ۆاريانتى رەتىندە قايتارىلاتىن كاپيتالدى وتاندىق بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىنا جىبەرۋ كەزىندە تولىعىمەن (ونىڭ ىشىندە سالىقتىق تا) امنيستيالاۋ بولۋى مۇمكىن. /25/
ارينە، ەڭگىزىلگەن ءۇسىنىستاردى تولىق كامتىعان جانە داۋسىز دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. بانكتىك جانە ىسكەرلىك قوعامداستىق شەشىمدەردىڭ كوپتەگەن باسقا ۆاريانتتارىن ءۇسىنا الادى. بىر-اك نارسە داۋسىز: باياندالعان ماسەلە ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن شىن مانىندە ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى جانە كەيىنگە قالدىرىلماي قاراستىرىلۋى ءتيىس.
قورىتىندى
ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تۇراقتانۋىنىڭ جاعدايىندا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر ىس-ارەكەتىنىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگى مەنشىكتى كاپيتالدىڭ باسقارىلۋىنا جوعارى تالاپتار قويادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ كاپيتالىن ءوسىرۋ ماسەلەلەرى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنداعى ەرەكشە ءرولدى اتقاراتىن نەسيەلىك-بانكتىك جۇيەدە ماڭىزدى ورىن الادى.
ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ رەسۋرستارىن، بانكتىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ قۇرىلىمىن، سيپاتتاماسىن جانە تۇسىنىگى قاراستىرا وتىرىپ مەنشىكتى كاپيتالدىڭ قازىرگى كەزدەگى ءۇعىمىنا ءبىر كاتار ەرەكشە بەلگىلەر ءتان ەكەندىگى جونىندە قورىتىندى جاساۋعا بولادى -ول بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ جانە جارعىلىق قوردىڭ كولەمدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ پروسەسسى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ قارجىلىق رەسۋرستارىن قۇرۋ تەورياسىن بايانداۋدا قالىپتاسقان ستەرەوتيپتەردىڭ ءبىر قاتارىن قايتا قاراستىرۋ قاجەت. مەنشىكتى كاپيتالدىڭ جەتكىلىكتىلىگىن باعالاۋ تۋرالى ايتقاندا ول سوڭعىسىنىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ قارجىلىق سەنىمدىلىگىن تىكەلەي سيپاتتايتىندىعىن اتاپ كەتكەن ءجون.
جالپى العاندا قازىرگى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى، اتاپ ايتقاندا نەسيەلىك-بانكتىك جۇيەدەگى، مەنشىكتى كاپيتالدىڭ تەوريالىق اسپەكتىلەرىنىڭ وزەكتىلىگىن پراكتيكاعا، ياعني قر-نىڭ بانكتىك جۇيەسىندە بولىپ جاتقان ناقتى جاعدايعا، ماكسيمالدى جاقىنداتۋ ءۇشىن قايتا قاراستىرۋ قاجەت.
ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ مەنشىكتى كاپيتالىنىڭ ديناميكاسى مەن قۇرىلىمىن زەرتتەي وتىرىپ، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ جالپى مەنشىكتى كاپيتالى 1994 جىلدىڭ سوڭىنان كازىرگى مەرزىمگە دەيىن ناقتى ولشەمدە 4 ەسە وسكەندىگى تۋرالى قورىتىندى شىعارۋعا بولادى، وعان رەسپۋبليكانىڭ جالپى ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋى سەبەپ بولدى. مەنشىكتى كاپيتال قازاقستانداعى بانكتىك جۇيەنىڭ تۇراقتاشىعى مەن وتىمدىلىگىنىڭ ينديكاتورى بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، بانكتەردىڭ قۇرىلۋى مەن ىس-ارەكەتىندە نەعۇرلىم قاتاڭ تالاپتار، سونىمەن قاتار بانكتىك ىس-ارەكەتتى رەتتەۋ جونىندەگى ۇلتتىك بانكتىڭ نەعۇرلىم كەڭ وكىلەتتىلىكتەرى قاجەت.
وتاندىق بانك جۇيەسىنىڭ السىزدىگى، ونىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى جاقسى ءمالىم. ءوزىنىڭ كازىرگى جاعدايىندا بانك سالاسى كاپيتالدىڭ ونىمدىلىكتى قوزعالىسىنىڭ ماقساتتارى ءۇشىن رەسۋرستاردىڭ ماكسيمالدى مۇمكىن بولاتىن كولەمىن شوعىرلاندىرۋ مۇددەسىندە ءوزىنىڭ باستى قارجىلىق دەلدەلدىك الەۋمەتتىك قىزمەتىن اتقارۋعا جاعدايى كەلمەيتىنىن اتاپ كەتكەن ماڭىزدى.
2004 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرمەن، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، 116 ملرد. دولل كولەمىندە جالپى تازا تابىس الىنعان، ال 2003 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە - 110،3 ملرد دولل.
اعىندى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا ءۇش بانكتىڭ - حالىق بانكىنىڭ، قازكوممەرسبانكتىڭ جانە تۇرانالەمبانكىنىڭ اكتيۆتەرى ماڭىزدى وسكەن. بۇل ليدەرلەر ۇشتىگى. سايكەسىنشە، پايدا كولەمدەرى دە ولاردا ەڭ جوعارى.
90-شى جىلداردىڭ سوڭىندا ورىن العان رەسپۋبليكانىڭ قارجىلىق ورگانيزمىندەگى تەمپەراتۋرالاردىڭ اۋىسۋى بانكتىك ىس-ارەكەتكە كەرى اسەرىن تيگىزدى. ال جەكەشەلەندىرۋ پروسەسسى مەن جەكە بانكتىك بيزنەستىڭ دامۋى نارىققا پوزيتيۆتىك اسەرىن تيگىزدى. بۇل ماعىنادا ۇلتتىق بانكتىڭ تاجىريبەسى كورنەكتى بولىپ تابىلادى.
مەملەكەتتىك قازىنالىق مىندەتتەمەلەر، بانكارالىق نەسيە، ۇلتتىق بانكىنىڭ نوتالارى بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەلەر ساۋدا مانىنە ساي كەلەدى.
بانكتەرگە بەرىلەتىن نەسيەنىڭ كولەمىن رەتتەۋ ءۇشىن، بانكتىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرى بويىنشا تولەي الماۋ تاۋەكەلىن تومەندەتۋ جانە بانكتەردىڭ اكسيونەرلەرى مەن سالىمشىلارىنىڭ ماۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانك رەزەرۆتىك تالاپتار مەحانيزمىن قولدانادى.
بانك رەزەرۆتەرىنىڭ شامادان تىس وسۋىنە بايلانىستى (ۇلتتىق بانكىدەگى كوررەسپوندەنتتىك شوتتاعى قاراجاتتار) رەزەرۆتىك تالاپتاردىڭ مولشەرىن ازايتىپ قانا كويماي، سونىمەن قاتار، رەزەرۆتەۋدىڭ بالامالى تارتىبىنە اۋىسۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى. ياعني ەكونوميكالىق نورماتيۆتەردى ورىندايتىن بانكتەردىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتتاعى قاراجاتتارىنىڭ مولشەرى رەزەرۆتى تالاپتاردان كەم بولماۋ كەرەك ەدى.
ۇلتتىق بانك ورتاشا ايلىق قالدىققا بايلانىستى پايىزدى بانكتىڭ كوررەسپوندەنتتىك شوتى بويىنشا تولەيدى (رەزەرۆتىك تالاپتان اسپايتىن). رەزەرۆتەر بويىنشا پايىزدى تولەۋ رەزەرۆتىك تالاپتاردىڭ جوعارى بولۋ جاعدايىندا نەسيەلەر جانە تارتىلعان دەپوزيتتەر بويىنشا بانكتەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى اراسىنداعى ايىرمانى ازايتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىندايدى. جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ اقشا-نەسيە ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋىنىڭ ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋى قاجەتتىلىگىن ايقىندايدى.ۇلتتىك بانك ىس-ارەكەتىنىڭ اتالعان مىسالىنا قاتىستى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ رەنتابەلدىلىگىن ارتتىرۋ جوسپارىندا وڭ تەندەنسيالار بايقالعانى جونىندە قورىتىندى جاساۋعا بولادى. نەگىزىنەن بۇل بانكتەر اكتيۆتەردى، تازا پايدانى جانە كاپيتالدى ارتتىرۋ ماسەلەسىنە اۋداراتىن ىنتالى كوڭىلىنىڭ ەسەبىنەن پايدا بولدى. سوندىقتان مەنشىكتى كاپيتالدى باسقارۋ ماسەلەسىن شەشۋدەگى پريوريتەتتىك باعىتتاردى بولە وتىرىپ، ءبۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق-كۇقىقتىق مەحانيزمدەردى وڭدەۋدى ءوزى جەتكىلىكتى ەكەندىگىن اتاپ كەتۋ قاجەت. ولاردىڭ مۇمكىن ۆاريانتى رەتىندە كايتارىلاتىن كاپيتالدىڭ وتاندىق بانكتەردىڭ اكسيونەرلىك كاپيتالىنا جىبەرىلگەن كەزىندە تولىق امنيستيسيالاۋ بولۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار بانكتىك سەكتوردىن ەكونوميكالىق دامۋدى جەدەلدەتۋ،انىق ءتيىمسىزدىتىڭ، ال مانىسىندە 90-شى جىلداردىڭ اتالمىش تەرەڭ رەفورمالارىنىڭ ەلدىڭ بۇكىل الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ۇيىمداستىرىلۋىنا ويراتۋشىلىق اسەرىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە پايدا بولعان تەرەڭ جالپى ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق داعدارىستى جەڭىپ شىعۋ مىندەتتەرىنە سايكەستىلىگىنىڭ كوزقاراسىنان ەل بانكتەرىنىڭ جالپى جالپى جاعدايى كاناعاتتانارلىق دەپ سانالا المايدى.
ەڭگىزىلگەن ۇسىنىستاردى تولىق قامتىعان جانە داۋسىز دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. بانكتىك جانە ىسكەرلىك قوعامداستىق شەشىمدەردىڭ كوپتەگەن باسقا ۆاريانتتارىن ۇسىنا الادى. ءبىر-اق نارسە داۋسىز: باياندالعان ماسەلە ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن شىن مانىندە ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى جانە كەيىنگە قالدىرىلماي قاراستىرىلۋى ءتيىس.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
- مادياروۆا د.م. وسنوۆى سوۆرەمەننوگو بانكوۆسكوگو دەلا: ۋچەبنوە پوسوبيە / د.م. مادياروۆا، مارچيەۆسكيي ۆ.س. – الماتى: ەكونوميكا، 1997. – 136 س.
- فينانسى، دەنەجنوە وبراششەنيە ي كرەديت: ۋچەبنيك. پود رەد. ۆ.ك. سەنچاگوۆا، ا.ي. ارحيپوۆا. – م.: «پروسپەكت»، 1999. – 496 س.
- «كازاحستان زا گودى نەزاۆيسيموستي» ينفورماسيوننو-اناليتيچەسكيي سبورنيك. ق ر ستاتيتيكا اگەنتتىلىگى، 2006 جىل، 53 بەت
- 1995 جىلدىڭ 31 تامىزىندا قابىلدانعان «قر-داعى بانكتەر جانە بانكتىك قىزمەت تۋرالى» قر-نىڭ زاڭى.
- كوروبوۆا گ.گ. سيستەما گوسۋدارستۆەننىح بانكوۆ رازۆيتيا رەالنوگو سەكتورا ەكونوميكي (پروبلەمى فورميروۆانيا)/ گ.گ. كوروبوۆا // بانكوۆسكيە ۋسلۋگي. – 2003. – № 4. – س. 16- 21.
- دەنگي، كرەديت، بانكي: ۋچەبنيك دليا ۆۋزوۆ./ پود رەد. گ.س. سەيتكاسىموۆ. – الماتى: «ەكونوميكا»، 1999. – 364 س.
- ماسلەننيكوۆ ۆ.ۆ. مەتودولوگيچەسكيە وسنوۆى ۋپراۆلەنيا پوۆەدەنيەم بانكوۆسكوي سيستەمى دليا پوۆىشەنيا ينۆەستيسيوننوي پريۆلەكاتەلنوستي ناسيونالنوي پرومىشلەننوستي: اۆتورە. ديسس. نا سويسك. ستەپەني د.ە.ن. / ۆ.ۆ. ماسلەننيكوۆ – س-پب.، 2002. – 32 س.
- سەيتقاسىموۆ. اقشا، قارجى، بانكتەر. الماتى، ەكونوميكا، 2001ج.
- «اكسيونەرلىك قوعامدار تۋرالى» جانە «بانك جانە بانك ىس-ارەكەتى تۋرالى» زاڭدارىنا.
- سميرنوۆ ك.ا. وسنوۆى بانكوۆسكوگو دەلا. - م.: مەجدۋنارودنىي
سلاۆيانسكيي ۋنيۆەرسيتەت يم. گ.ر. دەرجاۆينا، 2000. - وسنوۆى بانكوۆسكوي دەياتەلنوستي./پود رەداكسيەي د.ە.ن.تاگيربەكوۆا ك.ر. - م.:يزداتەلسكيي دوم،2002.
- دەنگي، كرەديت، بانكي: ۋچەبنيك. / پود رەد. و.ي. لاۆرۋشينا. – 2-ە يزد.، پەرەراب. ي دوپ. – م.: فينانسى ي ستاتيستيكا، 2000. – 464 س.
- فينانسوۆىي مەنەدجمەنت: پراكتيكۋم: ۋچەبنوە پوسوبيە / پود
رەد.ن.ف. سامسونوۆا. - م.:يۋنيتي-دانا،2000. - ولشانىي ا.ن. بانكوۆسكوە كرەديتوۆانيە: روسسييسكيي ي
زارۋبەجنىي وپىت. - م.:رۋسسكايا دەلوۆايا ليتەراتۋرا،1997. - ابراحمانوۆا گ.ت.، نۋرسەيتوۆا ر.ا. تەندەنسيي ي پەرسپەكتيۆى
رازۆيتيا فينانسوۆوگو سەكتورا ۆ كازاحستانە // بانكي كازاحستانا، - 1995 جىلدىڭ 31 تامىزىندا جارىق كورگەن زاڭ كۇشىنە يە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بانكتەر مەن بانكتىك ىس-ارەكەت تۋرالى» ۇكىمىندە بەكىتىلگەن.
- يۆانوۆ م.ي. دەپوزيتارنىە راسپيسكي: پەرسپەكتيۆى رازۆيتيا
رىنكا ۆ كازاحستانە // رىنوك سەننىح بۋماگ كازاحستانا. - 2002.-№9. - سبورنيك ترۋدوۆ ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنسيي «ستراتەگيا
كازاحستان-2030: پۋتي رەاليزاسيي ۆ ەكونوميكە رەگيونوۆ»، 12-15
مايا، 1998. - يۋكگۋ يم.م.اۋەزوۆا، شىمكەنت. - يۆانوۆ م.ي. بيرجيەۆوي فوندوۆىي رىنوك كازاحستانا: يتوگي
چەتىرەح مەسياسيەۆ 2003 گودا: وبششيي وبزور // رىنوك سەننىح بۋماگ
كازاحستانا.-2003.-№10 - فينانسى، دەنەجنوە وبراششەنيە ي كرەديت: ۋچەبنيك / پود رەد. ۆ.ك. سەنچاگوۆا، ا.ي. ارحيپوۆا. – م.: «پروسپەكت»، 1999. – 496 س.
- پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى. -استانا، 03.2004-
05-14. قر-نىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى. قر-نىڭ
ستاتيستيكا جونىندەگى اگەنتتىگى. - №1. - 2004. - پروگرامما پو رازۆيتيۋ فينانسوۆوگو سەكتورا /رىنوك سەننىح
بۋماگ كازاحستانا.-№10.-2003. - بەلگيبايەۆا ك.ك. فينانسوۆايا ي بانكوۆسكايا ستاتيستيكا: ۋچەبنوە
پوسوبيە /كاز. گوس. اكادەميا ۋپراۆلەنيا.-الماتى: ەكونوميكا، - سوكولوۆ ب.ي. ەكونوميچەسكايا تەوريا.-سپب.: يزداتەلستۆو سانكت-
پەتەربۋرگسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا، 2000. - فينانسوۆىي مەنەدجمەنت: پراكتيكۋم: ۋچەبنوە پوسوبيە / پود
رەد.ن.ف. سامسونوۆا. - م.:يۋنيتي-دانا،2000. - فينانسى رەسپۋبليكي كازاحستان: ەجەگودنىي ستاتيستيچەسكيي
سبورنيك 1999-2001 / پود رەد. ا.ا. سمايلوۆا، اگەتستۆو رك پو
ستاتيستيكە. - الماتى، 2002. - فينانسى، دەنگي، كرەديت: ۋچەبنيك / پود رەد. و.ۆ. سوكولوۆوي. -
م.: يۋريست، 2001. - كاپەنوۆا گ.، گابباسوۆا گ. و نەكوتورىح اسپەكتاح دەياتەلنوستي رەگيستراتوروۆ نا رىنكە سەننىح بۋماگ رك: ينفراسترۋكتۋرا //رىنوك سەننىح بۋماگ.- 2000.- №1.
- كراۆچەنكو پ.گت. فينانسوۆىي رىنوك ۆ رىنوچنوي ەكونوميكە. فينانسوۆىي مەنەدجمەنت.- 2001.-№2.
- مۋرتازينا ر. زاپۋسك كازاحستانسكيح دەپوزيتارنىح راسپيسوك سچيتاەتسيا نايبولەە پەرسپەكتيۆنىم ينسترۋمەنتوم ۆ پروەكتە پو ورگانيزاسيي ينتەگريروۆاننوگو رىنكا سەننىح بۋماگ روسسيي ي كازاحستانا / پانوراما.-2002.-5 يۋليا.- №26.
- نورمى دەلوۆوي ەتيكي پروفەسسيونالنىح ۋچاستنيكوۆ ي
كۆاليفيسيروۆاننىح سپەسياليستوۆ رىنكا سەننىح بۋماگ رك // رىنوك ي پراۆو.-2002.-№8. - وماروۆا ا. پودگوتوۆكا كادروۆ دليا رىنكا سەننىح بۋماگ ۆ
كازاحستانە // رىنوك سەننىح بۋماگ كازاحستانا.-2000.-№8. - پراۆيلا ۆىپۋسكا، رازمەششەنيا، وبراششەنيا، پوگاشەنيا ي وبسلۋجيۆانيا سرەدنەسروچنىح ۆاليۋتنىح گوسۋدارتسۆەننىح
ەميسسيوننىح سەننىح بۋماگ مەستنىح يسپولنيتەلنىح ورگانوۆ: ۋتۆەرجدەن وت 4 سەنتيابريا 2001 گودا № 1139 // سوبرانيە اكتوۆ.- -№31. - سايدەنوۆ ا. ينسترۋمەنت ۆىسوكوگو كلاسسا //كازاحستانسكايا پراۆدا.-2002.-13 دەكابريا.
- قارجى-نەسيە سوزدىگى. —الماتى،2003
- حەينە پ. ەكونوميچەسكيي وبراز مىشلەنيا ۆ بانكوۆسكوي پراكتيكە-م.: نوۆوستي،1996
- شيرينسكايا ە.ب. وپەراسيي كوممەرچەسكيح بانكوۆ ي زارۋبەجنىي
وپىت-م.: فينانسى ي ستاتيستيكا،1998 - س.ي.وجەگوۆ. سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا. م.: سوۆەتسكايا
ەنسيكلوپەديا، 1970 - ك.ماركس، ف.ەنگەلس. تاڭ. شىع. 23 ت. 188 ب.
- قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العان ون جىل ىشىندەگى بانك جۇيەسى، ق ر
ۇلتتىق بانكى، 2003 - ا.گ.مەلنيكوۆ "و نەوبحوديموستي سەلوستنوي سيستەمى
گارانتيروۆانا ۆكلادوۆ" / دەنگي ي كرەديت، 2004 - وقو ۇلتتىق بانك فيليالىنىڭ دايىنداعان ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرى، 2005،2006،2007.
You Might Also Like
-
13-14 اقپاندا فرونتالدى بولىمدەردىڭ وتۋىمەن قازاقستاننىڭ باسىم بولىگىندە اۋا-رايىنىڭ تۇراقسىز سيپاتى كۇتىلەدى، جاڭبىر مەن قار تۇرىندە جاۋىن-شاشىن بولادى
-
فينانسوۆايا ءوچوتنوست ياۆلياەتسيا پو سۋششەستۆۋ “ليسوم” فيرمى. ونا پرەدستاۆلياەت سوبوي سيستەمۋ وبوبششەننىح پوكازاتەلەي، كوتورىە حاراكتەريزۋيۋت يتوگي فينانسوۆو-حوزيايستۆەننوي دەياتەلنوستي پرەدپرياتيا. داننىە فينانسوۆوي ءوچوتنوستي سلۋجات وسنوۆنىمي يستوچنيكامي ينفورماسيي دليا اناليزا فينانسوۆوگو سوستويانيا پرەدپرياتيا.
