InfoHub Logo

باسەكەگە قابىلەتتى قوعام قۇرۋ نەگىزىندە كوپتىلدى تۇلعا قالىپتاستىرۋ (بايانداما)

ءمۇعالىم ءىسى سىرتتاي قاراپايىم بولعانمەن – تاريحتاعى ەڭ ۇلى ءىستىڭ ءبىرى. (ك. د. ۋشينسكيي)

وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعاسىن، ونىڭ رۋحاني الەمىن، قابىلەتى مەن ىنتاسىن دامىتۋ بۇگىنگى – تاڭداعى نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ەل پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «ءبىز ەلىمىزدە الەمدىك ستاندارتتار دەڭگەيىندە ساپالى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنە قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز …،»- دەگەن بولاتىن. ولاي بولسا بۇگىنگى ءمۇعالىمنىڭ الدىندا كوپتىلدى باسەكەگە قابىلەتتى جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.

كوپتىلدىلىك، مۋلتيلينگۆيزم، پوليلينگۆيزم – ناقتىلى كوممۋنيكاتيۆتىك جاعدايدىڭ اسەر ەتۋىمەن بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك ورتادا، مەملەكەتتە بىردەن ءۇش، ودان دا كوپ تىلدە سويلەي بىلۋشىلىك. مۇنىڭ ءوزى جەكە ادامنىڭ (ينديۆيدۋمنىڭ) كوپتىلدىلىگى جانە ۇلت پەن ۇلىستىڭ كوپتىلدىلىگى بولىپ بولىنەدى. كوپتىلدىلىكتىڭ ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ دارەجەسى سول ادامنىڭ نەمەسە بۇتىندەي حالىقتىڭ ءومىر سۇرگەن تىلدىك ورتاسى، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني ءومىرى، تۇرمىس - تىرشىلىگى سەكىلدى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى. ۇلتتىق قۇرامى ءبىرىڭعاي، ءبىر عانا ەتنوسمەكەندەيتىن مەملەكەتتە كوپتىلدىلىك سيرەك.

كەيىنگى كەزدە شەت ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەن قويىلا باستاعاندىقتان، قازاقتار اراسىندا دا كوپتىلدىلىك كوبەيىپ كەلەدى. بۇتىندەي ۇلت پەن ۇلىستىڭ كوپتىلدىلىكگى – سوسيولينگۆيستەردىڭ زەرتتەۋ نىسانى بولارلىق كۇردەلى قۇبىلىس. جاپپاي كوپتىلدىلىك جاعدايىندا كوممۋنيكاتيۆتىك فورمالار (ديالەكتىلەر، ءار الۋان جارگوندار، جەكە تىلدەر) وتە كۇردەلى قولدانۋ يەرارحياسىن قۇرايدى.

مىسالى،
1) تار لوكالدى شاعىن توپ اراسىنداعى قاتىناس (ۇيىشىلىك ءتىل)؛
2) توپارالىق تۇرمىسپەن بايلانىستى لوكالدى قاتىناس قۇرالى (مىس.، ازيا مەن افريكانىڭ كوپ ۇلتتى ەلدەرىندەگى “بازار” ءتىلى)؛
3) بيلىك جۇرگىزەتىن اكىمشىلىك (نەمەسە ۇلت) ءتىلى؛
4) كوپ ۇلتتى ايماقتىڭ رەسمي ءتىلى؛
5) مەملەكەتتىك ءتىل (نەمەسە حالىقارالىق بايلانىس ءتىلى).

ەگەر باستاپقى ەكەۋى رەسمي قاتىناس قۇرالى بولماي، تەك اۋىزەكى سويلەسۋ تىلىنە جاتسا، سوڭعى ۇشەۋىنىڭ اتقارار قىزمەتى جان - جاقتى. ولار – جالپى حالىققا ورتاق قارىم - قاتىناس قۇرالى، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، اقپارات پەن ءباسپاسوزدىڭ، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءتىلى. كوپتىلدىلىك بيلينگۆيزمنەن (قوستىلدىلىكتەن) باستاۋ الادى. كوپتىلدىلىك ءۇشىن ءتىلدىڭ قولدانۋ مارتەبەسىنىڭ جان - جاقتى بولۋى، قاجەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋى، سونداي - اق تىلدەردىڭ تۋىستىعى (گەنەتيك. جانە تيپول. جاقىندىعى) شەشۋشى ءرول اتقارادى.

حالقىمىز ەجەلدەن ءتىل ابىرويىن بيىك كوتەرىپ، ادەتتە ءتىل جونىندە، ءتىل ــ ادامدار اراسىندا قارىم - قاتىناس جاساۋ قۇرالى دەپ، وعان جاي - جاداعاي انىقتاما بەرىلگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ءتىل تەك ادامدار اراسىندا قارىم - قاتىناس جاساۋ قۇرالى عانا بولىپ قالماستان، قايتا ونان دا ماڭىزدىسى، ول بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق سانا - سەزىمى، حالىقتىڭ حالىقتىق قاسيەتى، ونىڭ جالپى تاريحى، ادەت - عۇرپى، مادەنيەتى قاتارلىلاردى تۇتاستاي ءوز بويىنا قامتىپ جاتاتىن كۇردەلى ۇعىم. سوندىقتان ءتىل مەيلى قايسى ۇلتتىڭ بولماسىن تاريحى مەن تاعدىرىنىڭ، تاربيەسى مەن تاعىلىمىنىڭ، بۇكىل حالىقتىق بولمىسىنىڭ باعا جەتپەس اسىلى، سارقىلماس قۇندى قازىناسى، ۇلت رۋحىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ كەلگەن.

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە «كوپتىلدىلىك» ماسەلەسى كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ەلباسىمىز سول ءۇشىن دە تىلدەردىڭ ءۇشتۇعىرلىلىعىن مىندەتتەپ وتىر. كوپتىلدىلىك ماسەلەسى – قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەمنىڭ الدىندا تۇرعان كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى، سەبەبى، جاھانداندىرۋ جانە كيبەركەڭەستىككە شىققان زامان تىلدەردى ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ 12 سەسسياسىندا: «قازاقستاندىقتاردىڭ جاس ۇرپاعى كەم دەگەندە ءۇش ءتىلدى بىلۋلەرى ءتيىس: قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرۋلەرى قاجەت»- دەپ، ەۋروپاداعى مەكتەپ تۇلەكتەرى مەن ستۋدەنتتەرىنىڭ ءوزارا بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەسۋلەرى قالىپتى جاعدايعا اينالعاندىعىن اتاپ ءوتتى. كەم دەگەندە ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ - زامان تالابىنا اينالىپ وتىرعان قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى.