باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرى
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ ماسەلەسىن تالداۋ ەڭ الدىمەن «قابىلەت» ۇعىمىنىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الۋدى تالاپ ەتەدى.
«قابىلەت» ۇعىمىنا بەرىلگەن پسيحولوگيالىق انىقتامالار سانى وتە كوپ. «قابىلەتتەر دەپ ارەكەتتىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىراتىن جانە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكىزەتىن ادامنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ سينتەزىن اتايدى». «قابىلەتتەر – ءبىلىم الۋعا قاجەتتى ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى» دەيدى ا. ۆ. پەتروۆسكيي. قابىلەت قوعامدىق جانە جەكە ادامدىق زور مانگە يە.
قازاقستان پسيحولوگياسىنىڭ تورىنەن ورىن الاتىن ايگىلى پسيحولوگ عالىم تولەگەن تاجىبايەۆ «قابىلەت – ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ويداعىداي، ناتيجەلى ورىنداۋىندا كورىنەتىن ادامنىڭ جەكە قاسيەتى»دەپ جازدى.
قابىلەت ماسەلەسى - وقۋشىلاردىڭ جەكەلىك ايىرماشىلىقتار ماسەلەسى. مۇلدەم ەش نارسەگە قابىلەتى جوق ادام بولمايدى. ءار ادام بويىندا ءبىر نارسەگە دەگەن قابىلەت بولاتىندىعى - كەڭەستىك پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى، ءبىراق ول قابىلەتتەر دارەجەسى ءار ادامدا ءتۇرلى دەڭگەيدە بولادى. ولاردىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرىنە قابىلەتى نە جوعارىلاۋ، نە تومەندەۋ بولىپ كەلەدى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباقتاعى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارى:
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمىنىڭ وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن وقىتۋدىڭ ماقساتى رەتىندە ءتۇسىنۋى؛
باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا ونىڭ ايرىقشا كومپونەنتى رەتىندە شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ ەندىرىلۋى؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ ەركىندىگى، ونىڭ پەداگوگيكالىق ۇيىمداستىرىلۋى، ءمۇعالىمنىڭ باسقارۋى؛
پروبلەمالىق وقىتۋ ادىستەرىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جەتەكشى تاسىلدەرى رەتىندە كورىنۋى؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتى ناتيجەلەرىن دياگنوستيكالاۋ؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن تۇزەتۋ:
«شىعارماشىلىق قابىلەتتەر» ۇعىمى «شىعارماشىلىق»، «شىعارماشىلىق ارەكەت» ۇعىمدارىمەن تىعىز بايلانىستى.
شىعارماشىلىق - ناتيجەسى جاڭا ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتار بولاتىن ارەكەت؛ پسيحيكالىق بەلسەندىلىكتىڭ جوعارى فورماسى، جاڭا ءبىر نارسە جاساۋعا قابىلەتتىلىك. شىعارماشىلىق - ادام ءىس - ارەكەتىنىڭ ءتۇرى. شىعارماشىلىق ارەكەت ناتيجەسىندە شىعارماشىلىق قابىلەتتەر داميدى جانە قالىپتاسادى. شىعارماشىلىق ارەكەت - وتە كۇردەلى ۇدەرىس جانە ول ادامعا عانا ءتان. مۇنداي ارەكەتتىڭ ەرەكشەلىگى، دامۋ دەڭگەيى تەك الەۋمەتتىك فاكتورلارعا عانا ەمەس، تابيعي، بيولوگيالىق فاكتورعا دا بايلانىستى.
«شىعارماشىلىق قابىلەتتەر» نەمەسە «كرەاتيۆتىلىك» دەگەن نە؟ لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا كرەاتيۆتىلىك «ويلاپ تابۋ، جاساپ شىعارۋ» دەگەندى بىلدىرەدى.
شىعارماشىلىق – وتە كۇردەلى پسيحولوگيالىق ۇدەرىس. شىعارماشىلىقتى تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالعان ادام ارەكەتى دەۋگە بولادى؛
- شىعارماشىلىق قاراما - قايشىلىقتاردىڭ بولۋى؛
- الۋمەتتىك جانە جەكە ادامعا ءتان ءمانىنىڭ بولۋى؛
- شىعارماشىلىققا ارنالعان شارتتاردىڭ، جاعدايدىڭ بولۋى؛
- شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ دارالىق قاسيەتتەرىنىڭ بولۋى؛
- ناتيجەنىڭ جاڭالىعى، سونىلىعى.
شىعارماشىلىقتىڭ ءمانى، شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەت تۋرالى ءار كەزدە ءتۇرلى پىكىرلەر بولعان. حح عاسىردىڭ باسىندا بەلگىلى فيلوسوفيالىق سوزدىكتە «شىعارماشىلىق دەپ جاڭا نارسە ويلاپ تابۋ، جاڭالىق اشۋ» دەي كەلە «ول ءار ادامعا ءتان نارسە ەمەس، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولادى. ال ادام شىعارماشىلىعى - تەك سالىستىرمالى تۇردەگى ارەكەت» دەلىنگەن.
ە. پ. توررەنستىڭ پىكىرىنشە، كرەاتيۆتىلىك - بىلىمدەردەگى كەمشىلىكتەردى، ولقىلىقتاردى قابىلداۋعا قابىلەتتىلىك. عالىم شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ قۇرىلىمىندا تومەندەگىلەردى ءبولىپ كورسەتەدى.
1. پروبلەمانى قابىلداۋ.
2. شەشىمدى ىزدەۋ.
3. بولجامنىڭ پايدا بولۋى جانە كورىنۋى.
4. بولجامدى تەكسەرۋ.
5. ولاردىڭ وزگەرىسىن تەكسەرۋ.
6. ناتيجەلەردى تابۋ.
شىعارماشىلىق - بۇكىل بولمىستىڭ، قوزعالىستىڭ، دامۋدىڭ، تىرشىلىكتىڭ كوزى. تابيعات، قوعام قۇبىلىستارىندا جەكە ادامنىڭ اقىل - ساناسىندا، ءىس - ارەكەتىندە، ىشكى جان - دۇنيەسىندە - بارىندە شىعارماشىلىقتىڭ تابيعي ۇدەرىستەرى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. تابيعات ىشكى شىعارماشىلىق ۇدەرىستەردى ءوزى باسقارادى. سىرتقى فاكتورلاردىڭ ءبىرى - وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ جۇيەسى.
ۆ. س. شۋبينسكيي شىعارماشىلىق ۇدەرىستى ءۇش ساتىعا ءبولىپ، ونداعى كورىنەتىن قابىلەت - قاسيەتتەردى كورسەتكەن.
1. جاڭانى، وزگەشە تىڭ دۇنيەنى سەزە ءبىلۋ، قاراما - قايشىلىقتاردى تۇسىنە بىلۋدە سەزىمتالدىق، سىندارلىلىق، شىعارماشىلىق وي تالداۋعا بەيىمدىلىك، جان دۇنيەسىندە ىشكى تارتىستى وياتا ءبىلۋ قابىلەتى، تانىمدىق قىزىعۋشىلىق، ياعني شىعارماشىلىق كوڭىل كۇيدىڭ تۋۋ كەزەڭى.
2. ينتۋيسيا، شىعارماشىلىق قيال، ادەمىلىكتى سەزىنە ءبىلۋ، ءسوز ۇشقىرلىعى، قايشىلىقتاردى ءتۇسىنۋ، وي قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىگى، باتىلدىق، شىعارماشىلىق دەگەن ىشكى قۇشتارلىق، ياعني وقيعا، وبراز جاساۋدىڭ باعدار ۇستانار كەزەڭى؛
3. وزىندىك سىن، باستاعان ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ، دالەلدەمە، دايەكتەمەلەر ۇسىنا ءبىلۋ، ونىڭ فورمالارىن تابۋ، ياعني سىن، دالەلدەمە ساتىسى.
وسى دالەلدەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ب. تۇرعىنبايەۆا ءوز ديسسەرتاسياسىندا شىعارماشىلىق ۇدەرىستىڭ كەزەڭدەرىن شارتتى تۇردە تومەندەگىشە توپتاستىرادى.
1. جاڭالىقپەن بەتپە - بەت كەلۋ.
2. شىعارماشىلىق ەكى ۇشتىلىق، بەلگىسىزدىك.
3. شەشىمنىڭ جارق ەتۋى.
4. شىعارماشىلىق اكت.
5. شەشىمنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتى ونىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە ارالاسۋىن ارتتىرادى، بىلىمدەردى تابىستى يگەرۋگە ىقپال جاسايدى، زياتكەرلىك كۇش - جىگەردى، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى ىنتالاندىرادى، كوزقاراستاردىڭ ەركىندىگىن تاربيەلەيدى. شىعارماشىلىق ارەكەتتى ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى.
1. قانداي دەڭگەيدەگى شىعارماشىلىق ارەكەت جاساعانىنا قاراماستان بالانى جەكە تۇلعا رەتىندە قابىلداۋ، قۇرمەتتەۋ.
2. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ بارلىق شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىنىڭ كورىنۋىنە مۇقيات نازار اۋدارۋ.
3. بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەركىندىگى: تاڭداۋ ەركىندىگى، سەزىمدەرىن كورسەتۋ ەركىندىگى، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋ ەركىندىگى.
4. ءوزىن - ءوزى باعالاۋدىڭ ارتۋى مەن نىعايۋى.
5. شىعارماشىلىققا تولى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ.
6. ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق پوزيسياسى.
اتالمىش پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق ۇستانىمدار ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ولار ءبىرىن - ءبىرى تولىقتىرۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس ىزگىلەندىرۋگە باعدارلانعان جۇيە قۇرايدى. ونىڭ ماقساتى - باعدارلاپ وقىتۋ ارقىلى وقۋشىنى شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ.
وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ شارتتارى:
ا) پانگە ۇيرەتۋدىڭ ەركىندىگى. بۇل شارت وقۋشىلارعا ءوز ارەكەتىن تاڭداۋعا جانە ەركىن جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءا) سىنىپتاعى ءبىلىم كەڭىستىگىنىڭ ءار باعىتتا بولۋى. بۇل ءار باعىتتىلىق، كوپ مازمۇندىلىق، شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ دە جان - جاقتى بولۋىنا اسەر ەتەدى.
ب) وقۋشىنىڭ مۇعالىممەن بىرلەسە وتىرىپ ءوز شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ جەكە باعدارىن قۇرۋى، شىعارماشىلىق جۇمىستاردىڭ بەلگىلى كەزەڭدەرىنىڭ ورىندالۋ ءجۇرىسى، وقۋشىنىڭ جەكە باعدارىن قۇرۋ قۇرالدارى بولىپ سانالادى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى ولارمەن جۇمىس اتقاراتىن ءمۇعالىم مەن شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتى دامىتۋعا باعىتتالعان بۇكىل مەكتەپتىڭ جۇمىس جۇيەسى ۇسىنعان تومەندەگىدەي شىعارماشىلىق جۇمىس تۇرلەرىنە مىندەتتى تۇردە قاتىسۋعا ۇمتىلادى:
- زياتكەرلىك مارافون
- زياتكەرلىك - وليمپيادالىق ويىندار؛
- شىعارماشىلىق – زياتكەرلىك كونكۋرستار؛
- وتباسىلىق – زياتكەرلىك برەين - رينگتەر؛
- زياتكەرلىك كلۋبتار؛
- وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى بويىنشا ۇيىمداستىرىلاتىن ۇيىرمەلەر.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىمەن جۇمىس اتقاراتىن ءمۇعالىم ءدال وسى جاس كەزەڭى اقىل - وي اتقاراتىن ءمۇعالىم ءدال وسى جاس كەزەڭى اقىل - وي ارەكەتىنە قىزىعۋشىلىق پەن قاجەتتىلىكتى تۋدىراتىنىن ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. ەگەر ول باستاۋىش مەكتەپتە قالىپتاسپاسا، ءجاسوسپىرىم شاقتا شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس وتە قيىنعا سوعادى.
«شىعارماشىلىق» ۇعىمىنىڭ جالپى تەورياسىن زەرتتەگەن س. ل. رۋبينشتەين «وقۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ ساپالى تۇردە ماقساتتى ارەكەت جاساۋىمەن انىقتالادى» — دەي كەلە، «شىعارماشىلىق، شەشىمىنىڭ ناتيجەسى بالانىڭ ءوزى ءۇشىن جاڭالىق بولسا جەتكىلىكتى» ەكەندىگىن ايتادى، ياعني بالانىڭ شىعارماشىلىق ءونىمدى ەڭبەگى ونىڭ جەكە تاجىريبەسىمەن سالىستىرىلادى.
شىعارماشىلىق جۇمىستا، اسىرەسە، بالا قيالىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل جونىندە م. جۇمابايەۆتىڭ ايتقان تاماشا پىكىرى بار: «جاراتىلىستىڭ قۇشاعىندا، مەرۋەرت سەبىلگەن كوك شاتىردىڭ استىندا، حوش ءيىستى جاسىل كىلەم ۇستىندە، كۇنمەن بىرگە كۇلىپ، تۇنمەن بىرگە تۇنەرىپ، جەلمەن بىرگە جۇگىرىپ، الدىنداعى مالىمەن بىرگە ءورىپ، سارى سايران دالادا تۇرىپ وسەتىن قازاق بالاسىنىڭ قيالى جۇيرىك، وتكىر، تەرەڭ بولۋعا ءتيىستى». «… بالانىڭ اتاعا تارتۋى راس بولسا، سيقىرلى دالانىڭ بالاسى – قازاق بالاسى قيالقۇمار بولۋعا ءتيستى». پەداگوگ عالىمنىڭ ايتقانىنىڭ ءسوز ونەرى — ادەبيەتكە تىكەلەي قاتىسى بار. ويتكەنى م. جۇمابايەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «قازاق بالاسىنىڭ جاراتىلىسى سونى تىلەيدى». ساباقتاردى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. مۇنداي ساباقتاردىڭ تيىمدىلىگىن اتاپ وتسەك: ساباق قۇرلىمىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى، سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ ءىس - ارەكەتىن باقىلاۋعا قولايلىلىق، وقۋ - تانىمدىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋداعى ۇجىمدىق بىرلەسكەن ارەكەتتىڭ جۇزەگە اسۋى، وقۋ ۋاقىتىنىڭ ۇنەمدەلۋى.
شىعارماشىلىق سيپاتتاعى ساباقتار تۇرلەرىن جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگى قالىپتاسىپ، ۇستازى بەرگەن اقپاراتتى، ءىس - ارەكەت تاسىلدەرىمەن باعالاۋ ولشەمدەرىن قامتيتىن قوعامدىق جانە ۇجىمدىق تاجىريبە تاعىلىمدارىن يگەرىپ قانا قويماي، وقۋشى بارلىق ءىس - ارەكەتتە شىعارماشىلىق باعىت ۇستانادى، قابىلەت بىلىگىن ۇشتاي تۇسەدى.
وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋدىڭ، وزىندىك ءىس - ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋدىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مىسالى: تىرەك سوزدەر بەرۋ ارقىلى اڭگىمە قۇراستىرۋ، ولەڭ قۇراستىرۋ، مىسالداردى، ەرتەگىلەردى ساحنالاۋ، شىعارما جازۋ، ەرتەگى مازمۇنى بويىنشا سۋرەت سالۋ، ت. ب. وسى ورايدا 2 - سىنىپتا انا ءتىلى ساباعىندا بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدا پايدالانعان جۇمىس تۇرلەرىنە توقتالا كەتسەم دەيمىن.
ولەڭ قۇراستىرۋ.
بۇل جۇمىستى ەكى ءتاسىل ارقىلى ۇيىمداستىرۋعا بولادى.
ا) دايىن ولەڭ جولدارىن ۇسىنىپ، وقۋشىلارعا سونى اياقتاۋدى تاپسىرۋعا بولادى.
مىسالى، ءو. تۇرمانجانوۆتىڭ «تۋعان ولكەم» ولەڭىندە قايتالانىپ تۇرعان:
«نەتكەن سۇلۋ، نەتكەن كوركەم،
وسى – مەنىڭ تۋعان ولكەم» دەگەن جولدار بار.
وقۋشىلارعا وسى دايىن ولەڭ جولدارى ۇسىنىلىپ، ونى ارى قاراي جالعاستىرۋ تاپسىرىلادى. تاپسىرما دۇرىس ورىندالۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، وقۋشىلار قۇراستىرۋعا ءتيىستى
وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدا سول ولەڭنىڭ سىزباسى تۇسىرىلەدى:
«نەتكەن سۇلۋ، نەتكەن كوركەم،
وسى – مەنىڭ تۋعان ولكەم»، — ۇسىنىلعان جولدار.
«ۇلان - بايتاق جەرلەرى بار
ءوز ولكەمدى ماقتان ەتەم»، — وقۋشىنىڭ اياقتاۋى، ياعني بۇل – جوسپار، ولەڭ ۇيقاسقا قۇرىلادى جانە بۇل سىزبا بويىنشا ولەڭنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولدارى ۇيقاسۋعا ءتيىس.
ءا) دايىن ۇيقاستار ۇسىنىلادى. مىسالى، «كۇز» تاقىرىبىنا ارنايى تومەندەگىدەي ۇيقاس بويىنشا ولەڭ قۇراستىرۋ تاپسىرىلادى:
… بايلىق
… الدىق
… قۇس بىتكەن
… قالدىق.
وقۋشىنىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋى:
كۇز – بەرەكە، كۇز — بايلىق،
كۇزدە استىق مول الدىق
جىلى جاققا قۇس بىتكەن
كەتكەن ۇشىپ، ءبىز قالدىق.
ۇستاز ەڭبەگى – وقۋشى بىلىمىمەن ولشەنەدى دەسەك، ۇستاز ەڭبەگىنىڭ كۇردەلىلىگى — ءاربىر وقۋشى جۇرەگىنە جول تابا بىلۋىندە. ءاربىر بالانىڭ بويىنداعى قابىلەتتى دامىتۋ ارقىلى ءوزىن، ءومىردى، الەمدى تانىپ بىلۋگە، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك قاسيەتتەرىن سەزىندىرە بىلۋىندە جاتىر.
قورىتا ايتقاندا، وقۋشى بويىندا شىعارماشىلىقتى دامىتۋدا ۇزدىكسىز قۇلشىنىس، وقۋعا، ءبىلىم الۋعا دەگەن ۇمتىلىس ۇدايى وشپەي، كۇننەن - كۇنگە دامي ءتۇسۋى قاجەت. سوندا عانا وقۋشى بويىندا ءبىلىم نۇرى تاسىپ، سىنىپتان - سىنىپقا كوشكەن سايىن وقۋشىنىڭ ىشكى دۇنيەسى، سىرتقى ورتامەن بايلانىسى دامىپ، وقۋشى دۇنيەتانىمى ارتا تۇسەرى انىق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
1. نامازبايەۆا ج. ي. جالپى پسيحولوگيا. الماتى، 2006ج
2. ستوليارەنكو ل. د. وسنوۆى پسيحولوگيي. روستوۆ - نا - دونۋ: فەنيكس، 1999
3. جاناتبەكوۆا ن. شىعارماشىلىق قابىلەتتىلىك - دامۋ نەگىزى. //قازاقستان مەكتەبى. 2006،№2 - 15 - 17ب
4. ءامىروۆا ءا. س. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەتىن قالىپتاستىرۋ. الماتى، 2009. - 52ب.
5. كۋباسوۆا و. ۆ. روزۆيتيە ۆوسسوجدايۋششەگو ۆووبراجەنيا نا ۋروكاح چتەنيا. // ناچالنايا شكولا. 1991.-№9.- س. 14 - 16.
6. ۇستازدىق شىعارماشىلىق. الماتى 2007. ب. ا. تۇرعىنبايەۆا
7. شىعارماشىلىق قابىلەتتەر جانە دامىتا وقىتۋ ب. ا. تۇرعىنبايەۆا الماتى، 1999 ج.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ ماسەلەسىن تالداۋ ەڭ الدىمەن «قابىلەت» ۇعىمىنىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ الۋدى تالاپ ەتەدى.
«قابىلەت» ۇعىمىنا بەرىلگەن پسيحولوگيالىق انىقتامالار سانى وتە كوپ. «قابىلەتتەر دەپ ارەكەتتىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىراتىن جانە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكىزەتىن ادامنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ سينتەزىن اتايدى». «قابىلەتتەر – ءبىلىم الۋعا قاجەتتى ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى» دەيدى ا. ۆ. پەتروۆسكيي. قابىلەت قوعامدىق جانە جەكە ادامدىق زور مانگە يە.
قازاقستان پسيحولوگياسىنىڭ تورىنەن ورىن الاتىن ايگىلى پسيحولوگ عالىم تولەگەن تاجىبايەۆ «قابىلەت – ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن ويداعىداي، ناتيجەلى ورىنداۋىندا كورىنەتىن ادامنىڭ جەكە قاسيەتى»دەپ جازدى.
قابىلەت ماسەلەسى - وقۋشىلاردىڭ جەكەلىك ايىرماشىلىقتار ماسەلەسى. مۇلدەم ەش نارسەگە قابىلەتى جوق ادام بولمايدى. ءار ادام بويىندا ءبىر نارسەگە دەگەن قابىلەت بولاتىندىعى - كەڭەستىك پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنىڭ ءبىرى، ءبىراق ول قابىلەتتەر دارەجەسى ءار ادامدا ءتۇرلى دەڭگەيدە بولادى. ولاردىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرىنە قابىلەتى نە جوعارىلاۋ، نە تومەندەۋ بولىپ كەلەدى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ساباقتاعى شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارى:
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمىنىڭ وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن وقىتۋدىڭ ماقساتى رەتىندە ءتۇسىنۋى؛
باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا ونىڭ ايرىقشا كومپونەنتى رەتىندە شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ ەندىرىلۋى؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ ەركىندىگى، ونىڭ پەداگوگيكالىق ۇيىمداستىرىلۋى، ءمۇعالىمنىڭ باسقارۋى؛
پروبلەمالىق وقىتۋ ادىستەرىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جەتەكشى تاسىلدەرى رەتىندە كورىنۋى؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتى ناتيجەلەرىن دياگنوستيكالاۋ؛
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن تۇزەتۋ:
«شىعارماشىلىق قابىلەتتەر» ۇعىمى «شىعارماشىلىق»، «شىعارماشىلىق ارەكەت» ۇعىمدارىمەن تىعىز بايلانىستى.
شىعارماشىلىق - ناتيجەسى جاڭا ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتار بولاتىن ارەكەت؛ پسيحيكالىق بەلسەندىلىكتىڭ جوعارى فورماسى، جاڭا ءبىر نارسە جاساۋعا قابىلەتتىلىك. شىعارماشىلىق - ادام ءىس - ارەكەتىنىڭ ءتۇرى. شىعارماشىلىق ارەكەت ناتيجەسىندە شىعارماشىلىق قابىلەتتەر داميدى جانە قالىپتاسادى. شىعارماشىلىق ارەكەت - وتە كۇردەلى ۇدەرىس جانە ول ادامعا عانا ءتان. مۇنداي ارەكەتتىڭ ەرەكشەلىگى، دامۋ دەڭگەيى تەك الەۋمەتتىك فاكتورلارعا عانا ەمەس، تابيعي، بيولوگيالىق فاكتورعا دا بايلانىستى.
«شىعارماشىلىق قابىلەتتەر» نەمەسە «كرەاتيۆتىلىك» دەگەن نە؟ لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا كرەاتيۆتىلىك «ويلاپ تابۋ، جاساپ شىعارۋ» دەگەندى بىلدىرەدى.
شىعارماشىلىق – وتە كۇردەلى پسيحولوگيالىق ۇدەرىس. شىعارماشىلىقتى تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەرمەن سيپاتتالعان ادام ارەكەتى دەۋگە بولادى؛
- شىعارماشىلىق قاراما - قايشىلىقتاردىڭ بولۋى؛
- الۋمەتتىك جانە جەكە ادامعا ءتان ءمانىنىڭ بولۋى؛
- شىعارماشىلىققا ارنالعان شارتتاردىڭ، جاعدايدىڭ بولۋى؛
- شىعارماشىلىق تۇلعانىڭ دارالىق قاسيەتتەرىنىڭ بولۋى؛
- ناتيجەنىڭ جاڭالىعى، سونىلىعى.
شىعارماشىلىقتىڭ ءمانى، شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەت تۋرالى ءار كەزدە ءتۇرلى پىكىرلەر بولعان. حح عاسىردىڭ باسىندا بەلگىلى فيلوسوفيالىق سوزدىكتە «شىعارماشىلىق دەپ جاڭا نارسە ويلاپ تابۋ، جاڭالىق اشۋ» دەي كەلە «ول ءار ادامعا ءتان نارسە ەمەس، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن بولادى. ال ادام شىعارماشىلىعى - تەك سالىستىرمالى تۇردەگى ارەكەت» دەلىنگەن.
ە. پ. توررەنستىڭ پىكىرىنشە، كرەاتيۆتىلىك - بىلىمدەردەگى كەمشىلىكتەردى، ولقىلىقتاردى قابىلداۋعا قابىلەتتىلىك. عالىم شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ قۇرىلىمىندا تومەندەگىلەردى ءبولىپ كورسەتەدى.
1. پروبلەمانى قابىلداۋ.
2. شەشىمدى ىزدەۋ.
3. بولجامنىڭ پايدا بولۋى جانە كورىنۋى.
4. بولجامدى تەكسەرۋ.
5. ولاردىڭ وزگەرىسىن تەكسەرۋ.
6. ناتيجەلەردى تابۋ.
شىعارماشىلىق - بۇكىل بولمىستىڭ، قوزعالىستىڭ، دامۋدىڭ، تىرشىلىكتىڭ كوزى. تابيعات، قوعام قۇبىلىستارىندا جەكە ادامنىڭ اقىل - ساناسىندا، ءىس - ارەكەتىندە، ىشكى جان - دۇنيەسىندە - بارىندە شىعارماشىلىقتىڭ تابيعي ۇدەرىستەرى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. تابيعات ىشكى شىعارماشىلىق ۇدەرىستەردى ءوزى باسقارادى. سىرتقى فاكتورلاردىڭ ءبىرى - وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ جۇيەسى.
ۆ. س. شۋبينسكيي شىعارماشىلىق ۇدەرىستى ءۇش ساتىعا ءبولىپ، ونداعى كورىنەتىن قابىلەت - قاسيەتتەردى كورسەتكەن.
1. جاڭانى، وزگەشە تىڭ دۇنيەنى سەزە ءبىلۋ، قاراما - قايشىلىقتاردى تۇسىنە بىلۋدە سەزىمتالدىق، سىندارلىلىق، شىعارماشىلىق وي تالداۋعا بەيىمدىلىك، جان دۇنيەسىندە ىشكى تارتىستى وياتا ءبىلۋ قابىلەتى، تانىمدىق قىزىعۋشىلىق، ياعني شىعارماشىلىق كوڭىل كۇيدىڭ تۋۋ كەزەڭى.
2. ينتۋيسيا، شىعارماشىلىق قيال، ادەمىلىكتى سەزىنە ءبىلۋ، ءسوز ۇشقىرلىعى، قايشىلىقتاردى ءتۇسىنۋ، وي قىزمەتىنىڭ ەرەكشەلىگى، باتىلدىق، شىعارماشىلىق دەگەن ىشكى قۇشتارلىق، ياعني وقيعا، وبراز جاساۋدىڭ باعدار ۇستانار كەزەڭى؛
3. وزىندىك سىن، باستاعان ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ، دالەلدەمە، دايەكتەمەلەر ۇسىنا ءبىلۋ، ونىڭ فورمالارىن تابۋ، ياعني سىن، دالەلدەمە ساتىسى.
وسى دالەلدەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ب. تۇرعىنبايەۆا ءوز ديسسەرتاسياسىندا شىعارماشىلىق ۇدەرىستىڭ كەزەڭدەرىن شارتتى تۇردە تومەندەگىشە توپتاستىرادى.
1. جاڭالىقپەن بەتپە - بەت كەلۋ.
2. شىعارماشىلىق ەكى ۇشتىلىق، بەلگىسىزدىك.
3. شەشىمنىڭ جارق ەتۋى.
4. شىعارماشىلىق اكت.
5. شەشىمنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتى ونىڭ وقۋ ۇدەرىسىنە ارالاسۋىن ارتتىرادى، بىلىمدەردى تابىستى يگەرۋگە ىقپال جاسايدى، زياتكەرلىك كۇش - جىگەردى، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى ىنتالاندىرادى، كوزقاراستاردىڭ ەركىندىگىن تاربيەلەيدى. شىعارماشىلىق ارەكەتتى ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى.
1. قانداي دەڭگەيدەگى شىعارماشىلىق ارەكەت جاساعانىنا قاراماستان بالانى جەكە تۇلعا رەتىندە قابىلداۋ، قۇرمەتتەۋ.
2. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ بارلىق شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىنىڭ كورىنۋىنە مۇقيات نازار اۋدارۋ.
3. بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەركىندىگى: تاڭداۋ ەركىندىگى، سەزىمدەرىن كورسەتۋ ەركىندىگى، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋ ەركىندىگى.
4. ءوزىن - ءوزى باعالاۋدىڭ ارتۋى مەن نىعايۋى.
5. شىعارماشىلىققا تولى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىن قۇرۋ.
6. ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق پوزيسياسى.
اتالمىش پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق ۇستانىمدار ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ولار ءبىرىن - ءبىرى تولىقتىرۋ ارقىلى ءبىرتۇتاس ىزگىلەندىرۋگە باعدارلانعان جۇيە قۇرايدى. ونىڭ ماقساتى - باعدارلاپ وقىتۋ ارقىلى وقۋشىنى شىعارماشىلىق تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ.
وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ شارتتارى:
ا) پانگە ۇيرەتۋدىڭ ەركىندىگى. بۇل شارت وقۋشىلارعا ءوز ارەكەتىن تاڭداۋعا جانە ەركىن جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ءا) سىنىپتاعى ءبىلىم كەڭىستىگىنىڭ ءار باعىتتا بولۋى. بۇل ءار باعىتتىلىق، كوپ مازمۇندىلىق، شىعارماشىلىق ارەكەتتىڭ دە جان - جاقتى بولۋىنا اسەر ەتەدى.
ب) وقۋشىنىڭ مۇعالىممەن بىرلەسە وتىرىپ ءوز شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ جەكە باعدارىن قۇرۋى، شىعارماشىلىق جۇمىستاردىڭ بەلگىلى كەزەڭدەرىنىڭ ورىندالۋ ءجۇرىسى، وقۋشىنىڭ جەكە باعدارىن قۇرۋ قۇرالدارى بولىپ سانالادى.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى ولارمەن جۇمىس اتقاراتىن ءمۇعالىم مەن شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتى دامىتۋعا باعىتتالعان بۇكىل مەكتەپتىڭ جۇمىس جۇيەسى ۇسىنعان تومەندەگىدەي شىعارماشىلىق جۇمىس تۇرلەرىنە مىندەتتى تۇردە قاتىسۋعا ۇمتىلادى:
- زياتكەرلىك مارافون
- زياتكەرلىك - وليمپيادالىق ويىندار؛
- شىعارماشىلىق – زياتكەرلىك كونكۋرستار؛
- وتباسىلىق – زياتكەرلىك برەين - رينگتەر؛
- زياتكەرلىك كلۋبتار؛
- وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى بويىنشا ۇيىمداستىرىلاتىن ۇيىرمەلەر.
باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىمەن جۇمىس اتقاراتىن ءمۇعالىم ءدال وسى جاس كەزەڭى اقىل - وي اتقاراتىن ءمۇعالىم ءدال وسى جاس كەزەڭى اقىل - وي ارەكەتىنە قىزىعۋشىلىق پەن قاجەتتىلىكتى تۋدىراتىنىن ەستەن شىعارماۋى ءتيىس. ەگەر ول باستاۋىش مەكتەپتە قالىپتاسپاسا، ءجاسوسپىرىم شاقتا شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس وتە قيىنعا سوعادى.
«شىعارماشىلىق» ۇعىمىنىڭ جالپى تەورياسىن زەرتتەگەن س. ل. رۋبينشتەين «وقۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ ساپالى تۇردە ماقساتتى ارەكەت جاساۋىمەن انىقتالادى» — دەي كەلە، «شىعارماشىلىق، شەشىمىنىڭ ناتيجەسى بالانىڭ ءوزى ءۇشىن جاڭالىق بولسا جەتكىلىكتى» ەكەندىگىن ايتادى، ياعني بالانىڭ شىعارماشىلىق ءونىمدى ەڭبەگى ونىڭ جەكە تاجىريبەسىمەن سالىستىرىلادى.
شىعارماشىلىق جۇمىستا، اسىرەسە، بالا قيالىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل جونىندە م. جۇمابايەۆتىڭ ايتقان تاماشا پىكىرى بار: «جاراتىلىستىڭ قۇشاعىندا، مەرۋەرت سەبىلگەن كوك شاتىردىڭ استىندا، حوش ءيىستى جاسىل كىلەم ۇستىندە، كۇنمەن بىرگە كۇلىپ، تۇنمەن بىرگە تۇنەرىپ، جەلمەن بىرگە جۇگىرىپ، الدىنداعى مالىمەن بىرگە ءورىپ، سارى سايران دالادا تۇرىپ وسەتىن قازاق بالاسىنىڭ قيالى جۇيرىك، وتكىر، تەرەڭ بولۋعا ءتيىستى». «… بالانىڭ اتاعا تارتۋى راس بولسا، سيقىرلى دالانىڭ بالاسى – قازاق بالاسى قيالقۇمار بولۋعا ءتيستى». پەداگوگ عالىمنىڭ ايتقانىنىڭ ءسوز ونەرى — ادەبيەتكە تىكەلەي قاتىسى بار. ويتكەنى م. جۇمابايەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «قازاق بالاسىنىڭ جاراتىلىسى سونى تىلەيدى». ساباقتاردى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. مۇنداي ساباقتاردىڭ تيىمدىلىگىن اتاپ وتسەك: ساباق قۇرلىمىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى، سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ ءىس - ارەكەتىن باقىلاۋعا قولايلىلىق، وقۋ - تانىمدىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋداعى ۇجىمدىق بىرلەسكەن ارەكەتتىڭ جۇزەگە اسۋى، وقۋ ۋاقىتىنىڭ ۇنەمدەلۋى.
شىعارماشىلىق سيپاتتاعى ساباقتار تۇرلەرىن جۇيەلى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگى قالىپتاسىپ، ۇستازى بەرگەن اقپاراتتى، ءىس - ارەكەت تاسىلدەرىمەن باعالاۋ ولشەمدەرىن قامتيتىن قوعامدىق جانە ۇجىمدىق تاجىريبە تاعىلىمدارىن يگەرىپ قانا قويماي، وقۋشى بارلىق ءىس - ارەكەتتە شىعارماشىلىق باعىت ۇستانادى، قابىلەت بىلىگىن ۇشتاي تۇسەدى.
وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋلۋدىڭ، وزىندىك ءىس - ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋدىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مىسالى: تىرەك سوزدەر بەرۋ ارقىلى اڭگىمە قۇراستىرۋ، ولەڭ قۇراستىرۋ، مىسالداردى، ەرتەگىلەردى ساحنالاۋ، شىعارما جازۋ، ەرتەگى مازمۇنى بويىنشا سۋرەت سالۋ، ت. ب. وسى ورايدا 2 - سىنىپتا انا ءتىلى ساباعىندا بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋدا پايدالانعان جۇمىس تۇرلەرىنە توقتالا كەتسەم دەيمىن.
ولەڭ قۇراستىرۋ.
بۇل جۇمىستى ەكى ءتاسىل ارقىلى ۇيىمداستىرۋعا بولادى.
ا) دايىن ولەڭ جولدارىن ۇسىنىپ، وقۋشىلارعا سونى اياقتاۋدى تاپسىرۋعا بولادى.
مىسالى، ءو. تۇرمانجانوۆتىڭ «تۋعان ولكەم» ولەڭىندە قايتالانىپ تۇرعان:
«نەتكەن سۇلۋ، نەتكەن كوركەم،
وسى – مەنىڭ تۋعان ولكەم» دەگەن جولدار بار.
وقۋشىلارعا وسى دايىن ولەڭ جولدارى ۇسىنىلىپ، ونى ارى قاراي جالعاستىرۋ تاپسىرىلادى. تاپسىرما دۇرىس ورىندالۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، وقۋشىلار قۇراستىرۋعا ءتيىستى
وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدا سول ولەڭنىڭ سىزباسى تۇسىرىلەدى:
«نەتكەن سۇلۋ، نەتكەن كوركەم،
وسى – مەنىڭ تۋعان ولكەم»، — ۇسىنىلعان جولدار.
«ۇلان - بايتاق جەرلەرى بار
ءوز ولكەمدى ماقتان ەتەم»، — وقۋشىنىڭ اياقتاۋى، ياعني بۇل – جوسپار، ولەڭ ۇيقاسقا قۇرىلادى جانە بۇل سىزبا بويىنشا ولەڭنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءتورتىنشى جولدارى ۇيقاسۋعا ءتيىس.
ءا) دايىن ۇيقاستار ۇسىنىلادى. مىسالى، «كۇز» تاقىرىبىنا ارنايى تومەندەگىدەي ۇيقاس بويىنشا ولەڭ قۇراستىرۋ تاپسىرىلادى:
… بايلىق
… الدىق
… قۇس بىتكەن
… قالدىق.
وقۋشىنىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋى:
كۇز – بەرەكە، كۇز — بايلىق،
كۇزدە استىق مول الدىق
جىلى جاققا قۇس بىتكەن
كەتكەن ۇشىپ، ءبىز قالدىق.
ۇستاز ەڭبەگى – وقۋشى بىلىمىمەن ولشەنەدى دەسەك، ۇستاز ەڭبەگىنىڭ كۇردەلىلىگى — ءاربىر وقۋشى جۇرەگىنە جول تابا بىلۋىندە. ءاربىر بالانىڭ بويىنداعى قابىلەتتى دامىتۋ ارقىلى ءوزىن، ءومىردى، الەمدى تانىپ بىلۋگە، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك قاسيەتتەرىن سەزىندىرە بىلۋىندە جاتىر.
قورىتا ايتقاندا، وقۋشى بويىندا شىعارماشىلىقتى دامىتۋدا ۇزدىكسىز قۇلشىنىس، وقۋعا، ءبىلىم الۋعا دەگەن ۇمتىلىس ۇدايى وشپەي، كۇننەن - كۇنگە دامي ءتۇسۋى قاجەت. سوندا عانا وقۋشى بويىندا ءبىلىم نۇرى تاسىپ، سىنىپتان - سىنىپقا كوشكەن سايىن وقۋشىنىڭ ىشكى دۇنيەسى، سىرتقى ورتامەن بايلانىسى دامىپ، وقۋشى دۇنيەتانىمى ارتا تۇسەرى انىق.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر.
1. نامازبايەۆا ج. ي. جالپى پسيحولوگيا. الماتى، 2006ج
2. ستوليارەنكو ل. د. وسنوۆى پسيحولوگيي. روستوۆ - نا - دونۋ: فەنيكس، 1999
3. جاناتبەكوۆا ن. شىعارماشىلىق قابىلەتتىلىك - دامۋ نەگىزى. //قازاقستان مەكتەبى. 2006،№2 - 15 - 17ب
4. ءامىروۆا ءا. س. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەتىن قالىپتاستىرۋ. الماتى، 2009. - 52ب.
5. كۋباسوۆا و. ۆ. روزۆيتيە ۆوسسوجدايۋششەگو ۆووبراجەنيا نا ۋروكاح چتەنيا. // ناچالنايا شكولا. 1991.-№9.- س. 14 - 16.
6. ۇستازدىق شىعارماشىلىق. الماتى 2007. ب. ا. تۇرعىنبايەۆا
7. شىعارماشىلىق قابىلەتتەر جانە دامىتا وقىتۋ ب. ا. تۇرعىنبايەۆا الماتى، 1999 ج.
You Might Also Like
