InfoHub Logo

ماحامبەت وتەمىس ۇلى اتىنداعى ءبقۋ-نىڭ
«شەتەل ءتىلى: ەكى شەتەل ءتىلى» ماماندىعىنىڭ​
IV كۋرس ستۋدەنتى ميزامبايەۆا گۇلجاينا نيەتباي قىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: اعا وقىتۋشى، ماگيستر  تۋرەجانوۆا گۋلايم ايدىنعالييەۆنا

XXI عاسىر - ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جاڭا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيامەن قارىشتاپ داميتىن زامانى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىمدى، تاربيەلى  بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ۇرپاق ءبىلىم مەن عىلىمدى تەرەڭ مەڭگەرسە، حالقىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولادى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ: «ءبىز الداعى ۋاقىتتا وسى العان باعىتىمىزدان تايماي الەمدىك بيىكتەردى باعىندىرا بەرەتىن بولامىز. سونداي بيىك بەلەستەردىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ دۇنيە جۇزىندەگى باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋى. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ءاربىر قازاقستاندىق باسەكەگە قابىلەتتى  بولۋ كەرەك»، - دەگەن ءسوزى ءبىلىمى، عىلىمى مىقتى ەل بولۋىمىزعا باعىتتالعان. ەلباسى جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءۇش ءتىل ءبىلۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ، ونى جەتىك مەڭگەرۋ - بۇل ەڭ الدىمەن حالىقارالىق قاتىناستار كەزىندە ماڭىزدى.

XX عاسىردىڭ 50 جىلدارىنان باستاپ، قازاقستاننىڭ وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن ءتىلى وقىتىلا باستادى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ماماندارى دايىندالىپ، ءبىلىم الۋشىلارعا ساباق بەردى. قازىرگى كەزدە مەملەكەتىمىزدىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناسى ارتۋدا. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ: «ءاربىر قازاقستاندىق ءۇش ءتىلدى جەتىك مەڭگەرۋى كەرەك. 2020 جىلعا دەيىن اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن تۇرعىندار سانى ءبىرشاما كوبەيۋى كەرەك» - دەپ ايتقان ەدى. ءتىلدى ۇيرەنىپ، ءبىلۋدىڭ  پايداسى وراسان زور. انا ءتىلىمىزدى ءبىلۋ – ءاربىر ادامنىڭ پارىزى. شەت ءتىلىن ءبىلۋ - ءومىر قاجەتتىلىگى. سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ءبىلىم دارەجەسىن كوتەرۋگە ىقپال ەتەدى. سوعان بايلانىستى ەكونوميكامىزدىڭ ارتۋى ءۇشىن، مادەنيەتىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپتەن جاقسى مەڭگەرگەن، بولاشاق قىزمەتىندە ەركىن پايدالانا الاتىن شاكىرت دايىنداۋ – بۇگىنگى باستى مىندەتىمىز.

باستاۋىش سىنىپ – ءبىلىمنىڭ التىن قازىعى. باستاۋىش سىنىپتا وقۋشىلار ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىن تەز مەڭگەرىپ، تەز جادىنا ساقتايدى. اعىلشىن ءتىلىن دە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى تەز مەڭگەرەدى. قازىرگى كەزدە اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بۇلدىرشىندەر باستاپ وقىتادى. ايتۋ، ەستۋ ارقىلى بىلۋگە ىنتالانعان بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى بولادى. سوندىقتان ءتىلدى ۇيرەتۋدى ەرتە باستاعان وتە ءتيىمدى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە قىزىعادى [2]. وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ساباقتا جاڭا تەحنولوگيا ادىس-تاسىلدەرىن قولدانىپ، بىلىمدەرىن شىڭداۋ ءاربىر ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى. ساباقتا ءتۇرلى ويىندار قولدانىپ، وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا بولادى.

مەكتەپتەگى ەرتە جاستان وقىتۋ بۇل باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىن وقىتۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسى. وسى ساتىدا وقۋشىلاردىڭ بويىندا كەلەسى كەزەڭدە شەت ءتىلىن قارىم قاتىناس قۇرالى رەتىندە مەڭگەرۋ قاجەتتى تىلدىك جانە سويلەۋ قابىلەتتەرىنىڭ نەگىزى قالانادى.

بۇگىنگى تاڭدا شەت ءتىلىن باستاۋىش سىنىپتان باستاپ وقىتۋ وتاندىق جانە شەتەلدىك مەكتەپتەردەگى باستاۋىش ساتىنىڭ ايىرىلماس بولىگى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. قازىرگى تۇلعالىق باعىتتالعان وقىتۋ كونسەپسياسىنا سايكەس وقۋشى، ونىڭ قىزىعۋشىلىقتارى مەن قاجەتتىلىكتەرى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءدال ورتاسىنا قويىلعان.

باستاۋىش ەتاپ ماڭىزدىلىعى - ءارى كاراي بۇل ءپاندى مەڭگەرۋ جەتىستىكتەرى مەن كەلەسى ەتاپتارداعى ءبىلىم داعدىلارىنىڭ قالىپتاسۋى بۇل ەتاپتاگى وقۋ ءۇردىسىنىڭ قالاي وتكىزىلەتىندىگىنە بايلانىستى بولادى [5]. وقىتۋدىڭ ماقساتى وقۋ باعدارلاماسىمەن ايقىندالادى. سوندىقتان ءمۇعالىم ءوزىنىڭ وقىتۋ-تاربيە جۇمىسىن وسى باعدارلاماعا سۇيەنە وتىرىپ جوسپارلاپ، جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس. باعدارلامانىڭ تۇپكى جانە قوسالقى ماقساتتارىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك، سەبەبى ءار ساباقتىڭ نەگىزگى جانە قوسالقى ماقساتتارى بولادى.

وقىتۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا كەلەسى مىندەتتەر ورىندالادى:

1) شەت ءتىلىن قارىم-قاتىناس كۇرالى رەتىندە كولدانۋدىڭ پسيحولوگيالىق بارەرىن سەزىنبەگەن كەزدە ەرتە جاستاي وقۋشىلاردى شەت تىلدىك الەمگە كىرىستىرۋگە ىقپال ەتۋ؛ بالالاردىڭ شەت تىلدە قارىم-قاتىناس جاساۋعا دايىندىقتارىن جانە ونى ءارى قاراي مەڭگەرۋگە دەگەن ەرىك-جىگەرلەرىن قالىپتاستىرۋ؛

2) سويلەۋ قابىلەتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن باستى ەرەكشەلىكتەرى وقۋشىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ سويلەۋ ارەكەتىنىڭ 4 تۇرىندە دە ەلەمەنتارلىق كوممۋنيكاتيۆتىك قابىلەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋ (سويلەۋ، تىنداۋ، وقۋ، جازۋ)؛

3) بالالاردى شەتەل وقۋشىلارىنىڭ ومىرىمەن، ولەڭ، تاپپاك، ەرتەگى تۇرىندەگى فولكلورىمەن جانە بالالارعا ارنالعان كوركەم ادەبيەت ۇلگىلەرىمەن تانىستىرۋ؛

4) انا تىلىندە جانە شەت تىلىندە كورىنىس تاباتىن امبەباپ لينگۆيستيكالىق ۇعىمداردى، ينتەللەكتۋالدى جانە تانىمدىق قابىلەتتىلىكتەردى قالىپتاستىرۋ؛

5) بالالاردى جاڭا الەۋمەتتىك تاجىريبەگە قاتىناستىرۋدى وتباسىلىق، تۇرمىستىق، وقۋ قارىم-قاتىناستارىنا كاتىستى رولدىك ويىندار ارقىلى، ولاردىڭ انا ءتىلى مەن شەت تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ايىرماشىلىقتارىن ەسكەرە وتىرىپ ۇيىمداستىرۋ.

شەت تىلىنە ەرتە جاستان ۇيرەنۋ وكۋشىلارعا كەلەسى مۇمكىندىكتەردى بەرەدى:

1) شەت تىلىندەگى دىبىستاردى، سوزدەردى، ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەردى دۇرىس ايتۋ مەن ەستۋ ارقىلى ايىرۋعا، سويلەمنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنىڭ ينتوناسياسىن ساقتاۋعا؛

2) باستاۋىش سىنىپ تاقىرىپتارى شەگىندە ەڭ قولدانبالى لەكسيكانى ۇيرەنۋ. 500 لەكسيكالىق بىرلىكتەن كەم ەمەس پرودۋكتيۆتى لەكسيكالىق مينيمۋمداردى يگەرۋ؛ لەكسيكانىڭ جالپى كولەمى، رەسەپتيۆتى لەكسيكالىق مينيمۋمدى قوسقاندا، 600 لەكسيكالىق بىرلىكتەن كەم بولماۋى كەرەك؛

3) وقىلىپ وتىرعان ءتىلدىڭ نەگىزگى گرامماتيكالىق كاتەگوريالارى جايلى اقپارات الۋ، وقىعان لەكسيكانى جانە گرامماتيكانى وقۋ، تىڭداۋ كەزىندە جانە قارىم-قاتىناستا قولدانۋعا؛

4) ءمۇعالىمنىڭ، سىنىپتاستارىنىڭ، كورنەكىلىكتەر مەن تىلدىك بولجامدار ارقىلى جەڭىلدەتىلگەن تەكستتەردىڭ مازمۇنىن ەستۋ ارقىلى تۇسىنۋگە؛

5) ديالوگتىق قارىم-قاتىناسقا قاتىسۋ: ەكى جاقتى جانە ەتيكەتتى ديالوگ جۇرگىزۋگە؛

وقۋدىڭ تابىستىلىعى مەن وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قاتىناسى ءمۇعالىمنىڭ ساباقتى قانشالىقتى قىزىقتى جانە ەموسيونالدى وتكىزۋىنە بايلانىستى. ارينە، شەت تىلىنە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىسىن وقىتۋدا ويىندار ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ۇستاز قانشالىقتى ويىندار مەن كورنەكىلىكتەردى ساباكتا ءجيى قولدانسا، سونشالىقتى بەرىك تۇردە ماتەريال مەڭگەرىلەدى [4].

شەت تىلىندە وقۋ، ەستۋ، كورۋ، سويلەۋ اناليزاتورلارىن بەلسەندەندىرىپ، ەستىڭ، ويلاۋدىڭ، ەلەستەتۋدىڭ دامۋىنا ماڭىزدى ۇلەس قوسادى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءوي-ورىسى كەڭ جانە بۇل قابىلەتتى وكىتۋ تاربيەلىك ۇردىسىندە قولدانۋ قاجەت، ەكىنشى جاعىنان - بۇل قابىلەتكە سۇيەنۋ ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتتەرىن دامىتادى. وقۋ-ۇيىمداستىرۋ بىلىگى مەن داعدىسىن قالىپتاستىرۋ دامىتۋشىلىق ماقساتتاردىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، وقۋشىنىڭ ءتىل ءبىلىمى دەڭگەيىن جوعارىلاتۋ جانە سول تىلدە ويلاۋدى دامىتۋ - ءتىل ءبىلىمىن دامىتۋدىڭ باستى ماقساتى.

شەت ءتىلىن باستاۋىش ەتاپتا وقىتۋ وقۋشىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋىن دامىتۋى مۇمكىن. كىتاپتاردا ويلاۋ ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدى كاجەت ەتەتىن تاپسىرمالار بەرىلەدى. مىسالى:

Look at the picture and agree or disagree. – تالداۋ.

Choose the right sentence. – سالىستىرۋ-تالداۋ.

Arrange sentences in a logical order. – تالداۋ-سالىستىرۋ.

What do you think about Pit؟ Is it good to do things like that؟ – تالداۋ-سارالاۋ، وي-قورىتىندىلاۋ [6].

وقىتۋدىڭ اعارتۋشىلىق ماكساتتارى. كەز كەلگەن ءتىلدىڭ اعارتۋشىلىك قىزمەتى وتە زور. وقۋشىلار ەكىنشى ءتىلدى مەڭگەرەدى، سايكەسىنشە، ويدى ءبىلدىرۋدىڭ جاڭا كۇرالىن يگەرەدى جانە بۇنىڭ وزىندە وقۋ ءپانىنىڭ اعارتۋشىلىق ءرولىنىڭ نەگىزى جاتىر. ءاربىر ءتىل سول تىلدە سويلەيتىن حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ تىكەلەي كورسەتكىشى. وقۋشىلار جاڭا ءتىلدى وقىپ ۇيرەنۋى ءۇشىن سول تىلدە سويلەيتىن حالىق تۋرالى حاباردار بولادى، ءوز ويىن دۇرىس جەتكىزە الۋدى ۇيرەنەدى، وسىنىڭ ءبارى - ءتىلدى وقىتۋدىڭ اعارتۋشىلىق ماقساتى.

انا ءتىلىن وقىپ ۇيرەنگەندە ءتىلدىن نەگىزگى قۇرالدارى - سوزدەر مەن گرامماتيكالىق فورمالار تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاسادى. ال، شەت ءتىلىنىڭ تەرميندەرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى وقۋشى تۋعان ءتىلىنىڭ سوزدەرى مەن گرامماتيكاسىنىڭ كاتەگورياسىن تولىق تۇسىنە الادى. سوندىقتان، ءبىرىنشى ساباقتان باستاپ انا ءتىلى مەن شەت ءتىلىن سالىستىرا وتىرىپ وقىتقان ءجون [1].

ءتىل - سىرتقى دۇنيە مەن قورشاعان ورتا تۋرالى ءبىلىم الۋ كوزى. بۇل ءپاندى وقىتۋدا وقۋشىلار شەت تىلىندەگى اتاۋلارمەن، كۇبىلىستارمەن تانىسادى [3]. تانىسۋ اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جۇرەدى. وسى ەكى ءتۇردى مەڭگەرۋ شەت ءتىلىن يگەرۋدىڭ تاجىريبەلىك ماقساتى بولىپ تابىلادى. ياعني، وقۋشى شەت ءتىلىن اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە پايدالانا ءبىلۋى ءتيىس. شەت ءتىلىن تىڭداپ تۇسىنە ءبىلۋ جانە سويلەي ءبىلۋ اۋىزشا تۇرگە جاتادى. جازباشا تۇرگە ءتىلدىڭ جازباشا ءتۇرىن پايدالانا ءبىلۋ نەمەسە جازۋ جانە شەت تىلىندە جازىلعان ءماتىندى وقي ءبىلۋ جاتادى. تىڭداۋ، سويلەۋ، جازۋ جانە وقۋ داعدىلارىن كالىپتاستىرۋ وقۋشىنىڭ ءتىلدى اۋىزشا دا، جازباشا دا جاقسى مەڭگەرۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءتىلدى جاقسى مەڭگەرۋ ءۇشىن باستاۋىش سىنىپتاردا وسى ءتورت داعدىنىڭ نەگىزىن بەرىك قالىپتاستىرۋ كاجەت.

اعىلشىن ءتىلى – قازىرگى عاسىردىڭ ءتىلى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قوعامنىڭ قاي سالاسىندا قولدانىس تابۋدا. شەت ەلگە شىعاتىن ستۋدەنتتەر، قىزمەتكەرلەر ءۇشىن ەڭ قاجەتتى ءتىل – اعىلشىن ءتىلى. ءقازىر ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اعىلشىن تىلىنە قىزىعۋشىلىقتارى ارتىپ، سوڭعى جىلدارى كوبى اعىلشىن ءتىلىن  تاڭداپ، وقۋعا ءتۇسىپ، ماماندىقتارىنىڭ يەسى بولىپ جاتىر. اعىلشىن ءتىلى  - دۇنيە جۇزىنە كەڭ تارالعان تىلدەردىڭ ءبىرى. اعىلشىن ءتىلى كانادا، ۇلىبريتانيا، اقش، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى. اعىلشىن تىلىندە 400 ملن-نان ادام سويلەيدى. اعىلشىن ءتىلى ەكىگە بولىنەدى: بريتاندىق. امەريكاندىق. شوتلانديالىق، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك ديالەكتىلەرى بولىپ بريتاندىق اعىلشىن ءتىلى بولىنەدى.

بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولۋى ءبىلىمنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان ءبىلىمدى شاكىرت – ەل بولاشاعىنىڭ تۇتقاسى. شاكىرتتەرگە ساپالى ءبىلىم مەن سانالى تاربيە بەرۋ – مۇعالىمدەر ەنشىسىندە.

پايدانىلعان ادەبيەتتەر

1. دۋنەنكۋلوۆا ر. گ. ، قايىربايەۆا ا. ق. شەتەل تىلدەرىن وقىتۋدىڭ ادىستەمەسى  2013. 14-17بب.
2. زيمنيايا ي. ا. پسيحولوگيا وبۋچەنيا ينوستراننىم يازىكام ۆ شكولە. - م. : پروسۆەششەنيە، 1991. - 227 س.
3. كولەسنيكوۆا ي. ل. ، دولگينا و. ا. انگلو-رۋسسكيي تەرمينولوگيچەسكيي سپراۆوچنيك پو مەتوديكە پرەپوداۆانيا ينوستراننىح يازىكوۆ. - سپب. ، 2001. - 214 س.
4. روگوۆا گ. ۆ. مەتوديكا وبۋچەنيا ايگلييسكومۋ يازىكۋ. - م. ، 1975. -205 س.      
5. روگوۆا گ. ۆ. ۆەرەششاگينا ي. ن. مەتوديكا وبۋچەنيا انگلييسكومۋ يازىكۋ نا ناچالنوم ەتاپە. - م. : پروسۆەششەنيە، 1988. - 215 س.      
6. پاسسوۆ ە. ي. ۋروك انگلييسكوگو يازىكا ۆ سرەدنەي شكولە. - م. :پروسۆەششەنيە، 1988. - 235 س.

---