باۋىرجان مومىش ۇلى. «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»
ساباقتىڭ تاقىرىبى:
ب.مومىش ۇلى. «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»
(«ۇشقان ۇيا» رومانىنان ءۇزىندى)
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ەرتەگىنىڭ مازمۇنىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ. ءاربىر ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن اجىراتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ. جاڭا ءبىلىمدى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى مەڭگەرتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز پىكىرلەرىن ايتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: تابيعاتتى ايالاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەۋ، اۋىزەكى سويلەسۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق-جاۋاپ، سۋرەت، تىرەك-سىزبالار.
كورنەكىلىكتەر: ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەر، سوزدىك، ب.مومىش ۇلى تۋرالى جازعان جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى، ماقال-ماتەلدەر، بۋكلەتتەر، ب.مومىش ۇلى سۋرەتتەرى، قارلىعاش، جىلان، باسقا جاندىكتەردىڭ سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس ءتىلى، ورىس ادەبيەتى، قازاق ادەبيەتى، دۇنيەتانۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) امانداسۋ، تۇگەلدەۋ؛
ءا) كەزەكشى ەسەبى؛
ب) وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ:
- سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار؟
- بۇگىن سىنىپتا كەزەكشى كىم؟
- سىنىپتا كىم جوق؟
1. ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى.
2. ءتىل دامىتۋ جۇمىسى.
3. تاقتادا سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ.
4. سۇراق-جاۋاپ.
5. ديداكتيكالىق كەسپەلەرمەن جۇمىس.
6. پلاكاتتى، تىرەك-سىزبامەن جۇمىس.
7. قورىتىندىلاۋ.
8. باعالاۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
«بالالاردى وقۋعا شاقىرۋ» ولەڭى ا.بايتۇرسىن ۇلى
- ا.بايتۇرسىن ۇلى كىم؟ (ءومىربايانىن، جازعان شىعارمالارى تۋرالى سۇراۋ)
- ا.بايتۇرسىن ۇلى اقىن، اۋدارۋشى، عالىم بولعان ادام.
- ولەڭدى مانەرلەپ وقىتۋ. ول، ي.ا.كرىلوۆتىڭ كوپتەگەن مىسالدارىن اۋدارعان.
- بالالار «بالالاردى وقۋعا شاقىرۋ» ولەڭى نە تۋرالى؟
- ولەڭدە بالالاردى اقىن وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، بوسقا جۇرمەۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى.
- دۇرىس. بۇل ءماتىندى جاقسى يگەرىپپىز.
3. جاڭا ساباققا كىرىسپە.
سۇراق:
- ەرتەگىنى جاقسى كورەسىڭدەر مە؟ ورىس جانە قازاق حالقىنىڭ قانداي ەرتەگىلەرىن بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ:
- «التىن بالىق»، «قاڭباق شال»، «الدار كوسە»، «تۇلكى مەن ەشكى» (وقۋشىلاردىڭ نەگىزىنەن بىلەتىندەرى «الدار كوسە» مەن «قوجاناسىر» ەكەن). ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردىڭ نەسىمەن ۇناعانىن سۇراۋ.
- بالالار مىنا سۋرەتتەرگە نازار اۋدارايىق.
بۇل سىزبادا ەرتەگىلەردىڭ 3-تۇرگە بولىنەتىنىن كورىپ تۇرمىز.
1. حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەر.
2. قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى.
3. تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرى.
- ءبىز 5-سىنىپتا قانداي ەرتەگىلەرمەن تانىستىق؟
- «تۇلكى مەن ەشكى»، «قاڭباق شال»، «ماقتا قىز بەن مىسىق»
(كەيىپكەرلەرىن اتاۋ كەرەك)
4. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
ءمۇعالىم ءسوزى:
بۇگىنگى ساباقتا ءبىز «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» دەگەن قازاق حالقىنىڭ ەرتەگىسىمەن تانىسايىق. بۇل ەرتەگىنى باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ «ۇشقان ۇيا» رومانىندا جازعان. ەرتەگىنى وتپەس بۇرىن ب.مومىش ۇلى تۋرالى بىلگەنىمىز دۇرىس.
باۋىرجان مومىش ۇلى قازاق ەلىنىڭ ارداقتى ۇلى، حالىق باتىرى. وتانىمىزدى جاۋدان قورعاعان، سوعىستا گەنەرال پانفيلوۆ باسقارعان ديۆيزيانىڭ اتاقتى قولباسشىسى بولعان ادام. مايداندا جاۋىنگەرلەردىڭ سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى تۋرالى، وتانىن قانشالىقتى سۇيگەندىگىن باتىر اتامىز «وفيسەر كۇندەلىگى» اتتى جيناعىندا جازعان. ب.مومىش ۇلىنىڭ سوعىس تۋرالى، بالالارعا دا ارناپ كوپتەگەن شىعارمالار جازعان. سونداي شىعارماسىمەن ءبىز بۇگىن تانىسامىز. «ۇشقان ۇيا» رومانىندا ب.مومىش ۇلى ءوز جانۇياسى تۋرالى جازعان. (تاقتادا ءىلىنىپ تۇرعان كوپتەگەن سۋرەتتەردى، پورترەتتەردى كورسەتە اڭگىمەلەسۋ)
ەرتەگىنى وقىماس بۇرىن، مىنا تاقتاداعى سوزدىكتەرمەن تانىسايىق.
ءادىل – سپراۆەدليۆىي
قۇرت – قۇمىرسقا - چەرۆي ي مۋراۆي
باقا – شايان - لياگۋشكي ي سكورپيون
ءتىلىن ءبىلىپتى – زنال يازىك (پونيمال)
جاۋ شابادى – ناستۋپيل
جۇلىپ الادى – ۆىرۆال
ايتا المايدى – نە موجەت گوۆوريت
ىزىڭدايدى – جۋججيت
تاپ بەرەدى – نابروسيلسيا
ۇشىپ ۇلگەرەدى – ۋسپەەت ۋلەتەت
قۇيرىق – حۆوست
ءتىلىپ وتەدى – پرورەزال
شاعاتىن جاندىكتەر – ناسەكومىە
جارلىق بەرەدى – داەت راسپورياجەنيە
الدىن توسادى – جدەت
قارلىعاش – لاستوچكا
ماسانى كورەدى – ۋۆيديت كومارا
ءتىلىن شىعارادى – ۆىسوۆىۆاەت يازىك
مەنىڭ ۇرپاقتارىم – سوە پوتومستۆو
ەڭ ءتاتتى قان – سامايا ۆكۋسنايا كروۆ
ايتقانىڭ بولسىن – پۋست بۋدەت پو-تۆوەمۋ
ءمۇعالىم ءسوزى:
2 رەت وقىپ، بىرنەشە وقۋشىعا وقىتادى. ەرتەگىنى وقىپ، اۋدارامىن. قازاقتاردىڭ نەلىكتەن قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزبايتىنىن، وتە قاسيەتتى قۇس سانايتىنىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ.
وسى ەرتەگىنى سانالىق كورىنىسىن وقۋشىلار ۇيىمداستىرىپ كەلگەن ەكەن. سونى تاماشالايىق.
وقۋشىلار وزدەرى جاساعان ساحنا، ەرتەگى كەيىپكەرلەرى سۇلەيمەن پاتشا، جىلان، قارلىعاش، باسقا دا شاعاتىن جاندىكتەر، اۆتور. ساحنالىق كورىنىس ەرتەگىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە ارنالعان. قارلىعاش ماسانىڭ ءتىلىن جۇلىپ، ماسا ءتىلسىز قالعان جەرىنە دەيىن.
ءبىلۋ كەرەك:
ب.مومىش ۇلى ءومىربايانىن، ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن، ەرتەگىلەردىڭ ءتۇرىن اجىراتا ءبىلۋ.
كەيىنگى ءبولىمىن وقۋشىلار رولگە ءبولىپ وقيدى.
- بالالار ءبىز كوپتەگەن ەرتەگىلەردى وتكەن ەكەنبىز. قانداي ەرتەگى ۇنادى. قانداي كەيىپكەر ۇنادى، نەسىمەن ۇنادى؟
1 وقۋشى:
قارلىعاش تۋرالى ەرتەگى ۇنادى. ول اقىلدى، ادامعا قامقور قۇس ەكەنىن بىلدىك.
2 وقۋشى:
قارلىعاش ادامداردىڭ قاسىندا جاسايدى. ۇيالارىن ۇيلەردىڭ ەسىگىنىڭ ۇستىنە جاسايدى.
قالاي ويلايسىڭدار «تابيعاتتى بىلگەنىڭ
ۇيرەنگەنىڭ تىلدەرىن» - دەگەن قاناتتى ءسوزدى قالاي
تۇسىنۋگە بولادى؟
3 وقۋشى: «ۋزناۆايا پريرودۋ، ۋزناەش ەە يازىك»
وقۋشىلارمەن دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى ورىنداۋ.
قورىتىندى:
ەرتەگى دەگەنىمىز نە؟
وقۋشى:
- ەرتەگىلەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ولار ءۇش تۇرگە بولىنەدى. بۇگىنگى تاقىرىپ بويىنشا، قورىتىندىلاۋعا تىرەك-سىزباعا كوڭىل ايدارايىق:
ەكىنشى تىرەك-سىزبا، قارلىعاش تۋرالى.
- سەندەر ەڭبەك، ادامگەرشىلىك قاسيەت جايىندا، دوستىق، ادەپتىلىك، تابيعات تۋرالى قانداي ماقال-ماتەلدەر بىلەسىڭدەر؟
وقۋشى:
- «ءسىز» دەگەن - ادەپ، «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك»
- «ءبىز» دەگەن – كومەك،
- جالقاۋلىق ازدىرادى،
ەڭبەك وزدىرادى.
- جاقسىدان ۇيرەن،
جاماننان جيرەن.
ۇيگە تاپسىرما:
ەرتەگىنى وقىپ كەلۋ. سوزدىكتى جاتتاۋ.
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ب.مومىش ۇلى. «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»
(«ۇشقان ۇيا» رومانىنان ءۇزىندى)
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ەرتەگىنىڭ مازمۇنىمەن وقۋشىلاردى تانىستىرۋ، تىلدەرىن جاتتىقتىرۋ. ءاربىر ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن اجىراتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ. جاڭا ءبىلىمدى دەڭگەيلىك تاپسىرمالار ارقىلى مەڭگەرتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن مولايتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ، ءوز پىكىرلەرىن ايتۋعا داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: تابيعاتتى ايالاۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەۋ، اۋىزەكى سويلەسۋگە ۇيرەتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق-جاۋاپ، سۋرەت، تىرەك-سىزبالار.
كورنەكىلىكتەر: ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتەر، سوزدىك، ب.مومىش ۇلى تۋرالى جازعان جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى، ماقال-ماتەلدەر، بۋكلەتتەر، ب.مومىش ۇلى سۋرەتتەرى، قارلىعاش، جىلان، باسقا جاندىكتەردىڭ سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: ورىس ءتىلى، ورىس ادەبيەتى، قازاق ادەبيەتى، دۇنيەتانۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) امانداسۋ، تۇگەلدەۋ؛
ءا) كەزەكشى ەسەبى؛
ب) وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ:
- سالەمەتسىڭدەر مە، بالالار؟
- بۇگىن سىنىپتا كەزەكشى كىم؟
- سىنىپتا كىم جوق؟
1. ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى.
2. ءتىل دامىتۋ جۇمىسى.
3. تاقتادا سوزدىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ.
4. سۇراق-جاۋاپ.
5. ديداكتيكالىق كەسپەلەرمەن جۇمىس.
6. پلاكاتتى، تىرەك-سىزبامەن جۇمىس.
7. قورىتىندىلاۋ.
8. باعالاۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
«بالالاردى وقۋعا شاقىرۋ» ولەڭى ا.بايتۇرسىن ۇلى
- ا.بايتۇرسىن ۇلى كىم؟ (ءومىربايانىن، جازعان شىعارمالارى تۋرالى سۇراۋ)
- ا.بايتۇرسىن ۇلى اقىن، اۋدارۋشى، عالىم بولعان ادام.
- ولەڭدى مانەرلەپ وقىتۋ. ول، ي.ا.كرىلوۆتىڭ كوپتەگەن مىسالدارىن اۋدارعان.
- بالالار «بالالاردى وقۋعا شاقىرۋ» ولەڭى نە تۋرالى؟
- ولەڭدە بالالاردى اقىن وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، بوسقا جۇرمەۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى.
- دۇرىس. بۇل ءماتىندى جاقسى يگەرىپپىز.
3. جاڭا ساباققا كىرىسپە.
سۇراق:
- ەرتەگىنى جاقسى كورەسىڭدەر مە؟ ورىس جانە قازاق حالقىنىڭ قانداي ەرتەگىلەرىن بىلەسىڭدەر؟
جاۋاپ:
- «التىن بالىق»، «قاڭباق شال»، «الدار كوسە»، «تۇلكى مەن ەشكى» (وقۋشىلاردىڭ نەگىزىنەن بىلەتىندەرى «الدار كوسە» مەن «قوجاناسىر» ەكەن). ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەردىڭ نەسىمەن ۇناعانىن سۇراۋ.
- بالالار مىنا سۋرەتتەرگە نازار اۋدارايىق.
بۇل سىزبادا ەرتەگىلەردىڭ 3-تۇرگە بولىنەتىنىن كورىپ تۇرمىز.
1. حايۋاناتتار تۋرالى ەرتەگىلەر.
2. قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى.
3. تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرى.
- ءبىز 5-سىنىپتا قانداي ەرتەگىلەرمەن تانىستىق؟
- «تۇلكى مەن ەشكى»، «قاڭباق شال»، «ماقتا قىز بەن مىسىق»
(كەيىپكەرلەرىن اتاۋ كەرەك)
4. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
ءمۇعالىم ءسوزى:
بۇگىنگى ساباقتا ءبىز «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» دەگەن قازاق حالقىنىڭ ەرتەگىسىمەن تانىسايىق. بۇل ەرتەگىنى باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ «ۇشقان ۇيا» رومانىندا جازعان. ەرتەگىنى وتپەس بۇرىن ب.مومىش ۇلى تۋرالى بىلگەنىمىز دۇرىس.
باۋىرجان مومىش ۇلى قازاق ەلىنىڭ ارداقتى ۇلى، حالىق باتىرى. وتانىمىزدى جاۋدان قورعاعان، سوعىستا گەنەرال پانفيلوۆ باسقارعان ديۆيزيانىڭ اتاقتى قولباسشىسى بولعان ادام. مايداندا جاۋىنگەرلەردىڭ سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى تۋرالى، وتانىن قانشالىقتى سۇيگەندىگىن باتىر اتامىز «وفيسەر كۇندەلىگى» اتتى جيناعىندا جازعان. ب.مومىش ۇلىنىڭ سوعىس تۋرالى، بالالارعا دا ارناپ كوپتەگەن شىعارمالار جازعان. سونداي شىعارماسىمەن ءبىز بۇگىن تانىسامىز. «ۇشقان ۇيا» رومانىندا ب.مومىش ۇلى ءوز جانۇياسى تۋرالى جازعان. (تاقتادا ءىلىنىپ تۇرعان كوپتەگەن سۋرەتتەردى، پورترەتتەردى كورسەتە اڭگىمەلەسۋ)
ەرتەگىنى وقىماس بۇرىن، مىنا تاقتاداعى سوزدىكتەرمەن تانىسايىق.
ءادىل – سپراۆەدليۆىي
قۇرت – قۇمىرسقا - چەرۆي ي مۋراۆي
باقا – شايان - لياگۋشكي ي سكورپيون
ءتىلىن ءبىلىپتى – زنال يازىك (پونيمال)
جاۋ شابادى – ناستۋپيل
جۇلىپ الادى – ۆىرۆال
ايتا المايدى – نە موجەت گوۆوريت
ىزىڭدايدى – جۋججيت
تاپ بەرەدى – نابروسيلسيا
ۇشىپ ۇلگەرەدى – ۋسپەەت ۋلەتەت
قۇيرىق – حۆوست
ءتىلىپ وتەدى – پرورەزال
شاعاتىن جاندىكتەر – ناسەكومىە
جارلىق بەرەدى – داەت راسپورياجەنيە
الدىن توسادى – جدەت
قارلىعاش – لاستوچكا
ماسانى كورەدى – ۋۆيديت كومارا
ءتىلىن شىعارادى – ۆىسوۆىۆاەت يازىك
مەنىڭ ۇرپاقتارىم – سوە پوتومستۆو
ەڭ ءتاتتى قان – سامايا ۆكۋسنايا كروۆ
ايتقانىڭ بولسىن – پۋست بۋدەت پو-تۆوەمۋ
ءمۇعالىم ءسوزى:
2 رەت وقىپ، بىرنەشە وقۋشىعا وقىتادى. ەرتەگىنى وقىپ، اۋدارامىن. قازاقتاردىڭ نەلىكتەن قارلىعاشتىڭ ۇياسىن بۇزبايتىنىن، وتە قاسيەتتى قۇس سانايتىنىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ.
وسى ەرتەگىنى سانالىق كورىنىسىن وقۋشىلار ۇيىمداستىرىپ كەلگەن ەكەن. سونى تاماشالايىق.
وقۋشىلار وزدەرى جاساعان ساحنا، ەرتەگى كەيىپكەرلەرى سۇلەيمەن پاتشا، جىلان، قارلىعاش، باسقا دا شاعاتىن جاندىكتەر، اۆتور. ساحنالىق كورىنىس ەرتەگىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە ارنالعان. قارلىعاش ماسانىڭ ءتىلىن جۇلىپ، ماسا ءتىلسىز قالعان جەرىنە دەيىن.
ءبىلۋ كەرەك:
ب.مومىش ۇلى ءومىربايانىن، ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن، ەرتەگىلەردىڭ ءتۇرىن اجىراتا ءبىلۋ.
كەيىنگى ءبولىمىن وقۋشىلار رولگە ءبولىپ وقيدى.
- بالالار ءبىز كوپتەگەن ەرتەگىلەردى وتكەن ەكەنبىز. قانداي ەرتەگى ۇنادى. قانداي كەيىپكەر ۇنادى، نەسىمەن ۇنادى؟
1 وقۋشى:
قارلىعاش تۋرالى ەرتەگى ۇنادى. ول اقىلدى، ادامعا قامقور قۇس ەكەنىن بىلدىك.
2 وقۋشى:
قارلىعاش ادامداردىڭ قاسىندا جاسايدى. ۇيالارىن ۇيلەردىڭ ەسىگىنىڭ ۇستىنە جاسايدى.
قالاي ويلايسىڭدار «تابيعاتتى بىلگەنىڭ
ۇيرەنگەنىڭ تىلدەرىن» - دەگەن قاناتتى ءسوزدى قالاي
تۇسىنۋگە بولادى؟
3 وقۋشى: «ۋزناۆايا پريرودۋ، ۋزناەش ەە يازىك»
وقۋشىلارمەن دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى ورىنداۋ.
قورىتىندى:
ەرتەگى دەگەنىمىز نە؟
وقۋشى:
- ەرتەگىلەر قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ولار ءۇش تۇرگە بولىنەدى. بۇگىنگى تاقىرىپ بويىنشا، قورىتىندىلاۋعا تىرەك-سىزباعا كوڭىل ايدارايىق:
ەكىنشى تىرەك-سىزبا، قارلىعاش تۋرالى.
- سەندەر ەڭبەك، ادامگەرشىلىك قاسيەت جايىندا، دوستىق، ادەپتىلىك، تابيعات تۋرالى قانداي ماقال-ماتەلدەر بىلەسىڭدەر؟
وقۋشى:
- «ءسىز» دەگەن - ادەپ، «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك»
- «ءبىز» دەگەن – كومەك،
- جالقاۋلىق ازدىرادى،
ەڭبەك وزدىرادى.
- جاقسىدان ۇيرەن،
جاماننان جيرەن.
ۇيگە تاپسىرما:
ەرتەگىنى وقىپ كەلۋ. سوزدىكتى جاتتاۋ.
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
You Might Also Like
