بايەكە ءانشى
(دەرەك)
ەرتەدە قىزىلجار وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن، سەگىز سەرىگە ىلەسە شىعىپ ونىڭ سال-سەرىلىك جولىن قۋعان ارقاعا ەسىمى ءمالىم قىرىقتان اسا ءانشى، جىرشى، اقىن كومپوزيتور بولعانىن بىلەمىز. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى — بايەكە اقىن ايدابول ۇلى (1838-1918 ج. ج.). بايەكە ون ءۇش جاسىنان باستاپ ءان ايتا باستايدى. ون ءتورت جاسقا شىققانىندا ەل ىشىندە سۋىرىپ سالما اقىن، ءانشى رەتىندە بەلگىلى بولادى. ال ون جەتى ج.اسىندا انشىلىك ونەرى تەرىسكەي سارىارقاعا جايىلادى. بايەكە الدىمەن ءبىرجان سال، شاركە سال، نياز سەرى، كورپە اقىن، توعجان اقىن، مۇراتبەك ءانشى نۇركە، بايەكە باباس ۇلى سەكىلدى اقىندارعا تالاپكەر شاكىرت بولىپ ەرىپ. ولاردى وزىنە ۇستاز تۇتىپ، انشىلىك - اقىندىق ونەر ۇيرەنەدى. بايەكە بۇلاردان بۇرىنىراق وسى وڭىردە ەرتەرەك وتكەن اسا ءىرى ەنەر يەلەرى — قوجابەرگەن جىراۋ، الدابەك، جانكىسى، جاناق، سالعارا، ءزىلعارا، شوپان، شاعىراي، جاناق، شال اقىن، سەگىز سەرى، يمامعابيت، كورپەش، قۇشان سەرى، سەيتجان سال سەكىلدى سال-سەرى، ءانشى - اقىنداردىڭ اندەرىن، جىرلارىن جاتقا ايتىپ، سولاردان وزىنە ءنار الادى.
ال قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» ءانىن، سالعارانىڭ «جيىرما بەس»، «توقسان بەس»، سەگىز سەرىنىڭ «گاۋھارتاس»، «ماقپال»، «بەس - قاراگەر»، «توپقاراعان»، نياز سەرىنىڭ «ماڭ -ماڭگەر»، «اق ساۋساق»، سەيتجان سالدىڭ «قاناتتالدى»، «اپايكوك»، شاركە سالدىڭ «بازار قىز»، «قوعالى»، ءبىرجان سالدىڭ «ءبىر بالا»، «جالعىز ارشا»، جاياۋ مۇسانىڭ «گۇلحاش»»، «ءشاپيباياۋ» اندەرىن گاماشا ورىنداۋشىلىعىمەن ەلگە تانىلادى. بايەكە تاماشا انشىلىگىمەن قوسا ءوزى دە جانىنان ءان شىعاراتىن كومپوزيتور بولعان. ول جاس كەزىندە اۋىلدا جىلقى باققان ەكەن، سول سەبەپتى جىلقىشىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان. ونىڭ العاشقى ءانى «جىلقىشى» دەپ اتالادى. سول ءاننىڭ ءسوزى بىلاي:
جىلقىسى ەلىمىزدىڭ شۇبار مەن بوز،
تىگەمىز ءار وتارعا اق ۇيدەن قوس.
جەلدىرتىپ اق بوز اتپەن بارعانىمدا،
جان قالقا ايتىلمىشتى ورىندا توس.
اتتارى اۋىلىمىزدىڭ الا مويىن،
سۋ ءىشىپ ايدىن كولدە سالادى ويىن.
سۇيەنىپ قۇرىعىما تۇرعانىمدا،
ءارقاشان سۇلۋ قىزدا بولادى ويىن.
قاجىماي جىلقى باقتىم قىسى، جازى،
قالقامنىڭ قۇلاعىمدا ايتقان نازى.
جاسىنان گوزەلدەرگە عاشىق بولعان،
مەن ەدىم بوزبالانىڭ ونەرپازى.
بايەكەنىڭ ءبىرجان سالعا ەرىپ جۇرگەن كەزىندە كىشى ءجۇزدىڭ موڭكە تابىن ەلىندەگى ءجاميلا سەيىلبەك قىزىنا عاشىق بولىپ شىعارعان «ءجاميلا» اتتى ءانى دە سول كەزدە حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراعان.
قاسىڭ قارا بولعاندا، شاشىڭ ءسۇمبىل،
كوكتەمدە شەشەك اتىپ، اشىلار گۇل.
يراننىڭ باعىنداعى توتى قۇستاي،
سايراعان ءجاميلاجان سەن ءبىر بۇلبۇل.
قايىرماسى:
وي-حوي، دۇنيە، سۇيگەن جار،
ءسوزىڭ الۋا — شەكەر بال.
شاشىڭ جىبەك بولعاندا، قاسىڭ قۇندىز،
قاتارىڭنىڭ ىشىندە سەن ءبىر جۇلدىز.
حوردىڭ قىزى سەكىلدى پەيىشتەگى،
كورىندىڭ توپتان اسقان شىن سۇلۋ قىز.
قاسىڭ قارا بولعاندا شاشىڭ ءسۇمبىل،
ءدۇريا كويلەك ۇستىندە جاينار گۇل-گۇل.
قايتسەم ساعان قولىمدى جەتكىزەمىن،
قۇيقىلجىتا ءان سالعان قايران بۇلبۇل.
بايەكە ءانشى ءجاميلا سۇلۋعا ارناپ، سول 1856 جىلى كۇزدە تاعى دا ءوزىنىڭ «ءبىر بيداي — ارپا» اتتى بەلگىلى ءانىن شىعارادى.
ۇشادى اققۋ كولدەن بايپاڭداعان،
قالقاعا ءبىر ءسوزىم بار ايتا الماعان.
سۋ قۇيىپ سىرلى اياققا تۇندىرعانداي،
كوزىڭنەن اينالايىن جاۋتاڭداعان.
قايىرماسى:
ءبىر بيداي — ارپا،
ءوزىڭ ءبىل، قالقا.
ۇشادى كوك الا ۇيرەك كولگە قارسى،
ۇياسى جانۋاردىڭ جەلگە قارسى.
كەتكەندە اۋىلىڭ شالعاي، سۇيگەن قالقام،
توگىلەر ورامالعا كوزدىڭ جاسى.
قايىرماسى:
ءبىر بيداي — ءانىم،
سەنسىز جوق ءسانىم.
ءجاميلا، ون سەگىزدە بيىل جاسىڭ،
سەن ەدىڭ ءۇمىت ەتكەن قيعاش قاسىڭ.
ءسوز بايلاپ، ۋاعادا — سەرت ايتىسالىق،
جامانعا قور بولماسىن التىن باسىڭ.
بايەكەنىڭ جاس جىگىت كەزىندە قىزىلجار شاھارىنىڭ قازاق داستۇرىمەن جايلاۋعا شىعىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن تۇرعىنى — فاحرۋددەننىڭ قىزى ءراۋياعا عاشىق بولىپ، شىعارعان «راۋان» ءانى كوپ زەرتتەۋشىگە ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. وسى ءاننىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى سەگىز سەرىنىكى، ول «كەرتوبەل» دەپ اتالادى.
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن كەرتوبەلمەن،
كوكتەمنىڭ تاڭى اتقاندا سارى بەلدەن.
جاڭعىرتا جول - جونەكەي ءان سالعاندا،—
كوڭىلى قىز-بوزبالا كوتەرىلگەن.
قىستاۋدان جايلاۋ جاققا شىقتىق جىراق،
كەرتوبەل استىمداعى بەينە پىراق.
بوتا كوز، اققۇبا ءوڭدى ءراۋياجان،
كوزىمە كورىنەسىڭ بولىپ شىراق.
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن كەر كەكىلمەن،
ايمالاپ اۋىق-اۋىق جەل بەتىمنەن.
سىزىلتىپ جول-جونەكەي ءان سالعاندا،—
شاتتانىپ راۋانجاپ تەربەتىلگەن.
بايەكە شاركە سالعا ەرىپ، سالدىق قۇرىر جۇرگەنىندە كىشى ءجۇزدىڭ الشىن ەلىندەگى ءجانيپا مەڭدىقۇلقىزىمەن تانىسىپ، ۋادە بايلاسادى، ءبىراق بايەكە قىزعا ۋاقىتىلى بارا المايدى دا، جولاۋشىلار ارقىلى سالەم جولداپ، «ءۇريداي» ءانىن شىعارادى. سول ءاننىڭ ءسوزى مىناۋ:
قىز مۇڭدى قوسىلماسا تەڭىن تاۋىپ،
ساتىلسا قالىڭمالعا تونەر ءقاۋىپ.
الشىندا ءبىر ارداقتى ءجانيپا قىز،
وسىلاي ءان سالىپتى اۋىق - اۋىق.
بايگە اتتى باپتاپ - كۇتىپ مىنگەن قانداي،
قالقاعا كەزدەسپەك بوپ جۇرگەن قانداي.
اۋىلىڭا وسى جولى بارماق ەدىم.
قايتەيىن بارا المادىم. جەرىڭ شالعاي.
جاتتىق جوق، جاقسى ادامدا دەۋشى ەدىڭىز.
جاماندى جاقسى دەسە، بولار سەمىز.
جولاۋشى اۋىلىنا بۇرىن بارساق،
قالقاعا ءۇش قايتارا سالەم دەڭىز.
بايەكە اقىن سىر بويىن ارالاپ ءجۇرىپ، 1857 جىلى جازدا ايجان سۇلۋ تىلەۋبەردىقىزىمەن تانىسادى دا، ۋادە بايلاسىپ، سول قىزدى الماقشى بولادى. تالانتتى ونەرپاز جىگىت ايجانعا ارناپ، اۋەلى ءوزىنىڭ «توپ شەڭگەل» ءانىن شىعارادى. (بۇل ءاندى كىم شىعارعانى سوڭعى كەزگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەدى.)
ەكەۋىمىزدە كەمدىك جوق اقىل. ەستە،
ەكى ون سەگىز قوسىلسا، تەڭ كەلمەس پە!
جەڭگەتايدىڭ بەرگەنى جالعىز مەيىز،
ءبولىپ جەسەك ەكەۋىمىز ولجا ەمەس پە!
قايىرماسى:
ەسىك الدى توپ شەڭگەل.
توپ شەڭگەلگە كەلسەڭ كەل.
توپ شەڭگەلگە كەلۋگە،
وزىڭە-وزىڭ سەنسەڭ كەل.
جۇرسەم دە بۇركىت سالىپ، تاۋ قيالاپ،
حات جازدىم ىشكى سىردى قۇپيالاپ.
جاپان دۇزگە سەن بىتكەن ءبىر بايتەرەك،
بۇتاعىنا جۇرمەسىن قارعا ۇيالاپ.
بايەكە ايجانعا ارناپ «ايجان» ءانىن دە شىعارادى.
داريانىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى،
جايقالعان توعايىنىڭ جاپىراعى.
جىگىتتىڭ ەش ارمانى بولماس ەدى،
جايراڭداپ شىقسا الدىنان العاش جارى.
قايىرماسى:
احاۋ، ساۋلەم ايجان - اي،
جاس داۋرەن ەكى اينالىپ.
كەلمەس ەندى ساعان - اي.
دۇنيەدە اركىم جۇرەر كەڭ بولعان سوڭ،
وينايدى قىز بەن جىگىت تەڭ بولعان سوڭ.
سىرىمدى ساعان ايتپاي كىمگە ايتايىن،
سۇيگەنىم ايجان سۇلۋ سەن بولعان سوڭ.
قايىرماسى:
ايجان قىز سىردىڭ سۇلۋ قۇرالايى،
اياۋلى اتا-انانىڭ كۇن مەن ايى.
ءۇش مەزگىل تورى جورعا اتپەن سەيىل قۇرار،
بولاشاق بايەكەڭنىڭ قالقاتايى.
بايەكە ايجان سۇلۋمەن سول جىلى كۇزدە قوسىلادى. ەكەۋى ون ءبىر جىل تۇرمىس قۇرعان، ەكەۋىنەن تۋعان ۇل دا، قىز دا تۇرماي، جاستاي قايتىس بولا بەرگەن. ايجان سۇلۋدىڭ ءوزى دە 1867 جىلى قايتىس بولادى.
بايەكە ورتا ءجۇز قىپشاق ەلىندەگى ايشا مەرگەنبايقىزىمەن التىباقان باسىندا كەزدەسىپ تانىسادى. وعان ارناپ ءانشى «اق ايشا» ءانىن شىعارادى:
كىم قۋانباس كوركەم قىز قۇشاق جايسا،
اقىل-ويىن تۇيىندەپ بىردەن سايسا.
سالدىق قۇرىپ جۇرگەندە تانىس بولىپ،
توبىلدا سۇيگەن قىزىم سۇلۋ ايشا.
قايىرماسى:
مىنگەن اتىم كوك الا-اي،
جالتارادى قويانداي.
تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى.
قوزى كورپەش — بايانداي.
اياڭدا، ساۋلەم، اياڭدا-اي.
اينالايىن جان قالقا كۇن مەن ايىم.
ايتار ءسوزدى نەسىنە جاسىرايىن.
اقيقات كوڭىلىڭدى بۇرساڭ ماعان،
ماپەلەپ اققۋ-قازداي اسىرايىن.
سەن قالايسىڭ ايشاجان مەن دەگەندە،
ۇشار قانات مەندە جوق سەن دەگەندە.
تيگىزەتىن جارىڭا پايداڭ بار ما،—
ءسىزدى ويلايمىن كۇندىز - ءتۇن شولدەگەندە.
بايەكە سول ايشا قىزعا ءسوز سالا ءجۇرىپ تاعى دا «ساۋلەم - اي» ءانىن شىعارادى.
ءالى-اق وتەر زىمىراپ جاستىق داۋرەن،
سونى ەسكەرىپ سايراندا، قۇرىپ سەرۋەن.
ارقانى ولاي-بۇلاي كەزىپ ءجۇرىپ،
توبىلدان ۇناتقانىم سەنسىڭ ساۋلەم.
قايىرماسى:
ەكى عانا جيرەن-اي،
وڭشەڭ مانات كيگەن-اي.
ويماق اۋىز، بوتا كوز،
ەر جىگىتتىڭ سۇيگەنى-اي.
ايداپ سالدىم جىلقىمدى اققاۋدانعا،
جاباعى ارىق، تاي سەمىز كوپ ساۋعانعا.
قۋانعاننان جۇرەگىم وتتاي جانار،
اق بىلەگىڭ سىبانىپ قوي ساۋعانعا.
قايىرماسى:
سارى بەلدەن سارعايىپ تاڭ اتادى،
اققۇباشا، بيداي ءوڭ ءتۇن قاتادى.
ۇزاق تاڭعا ەر جىگىت ءقايتىپ شىدار،
سارى مايداي تولىقسىپ قىز جاتادى.
وسى ارادا كوپتەن ويدا جۇرگەن مىناداي وكىنىشتى جايدى ايتا كەتەيىك. بىزدە قازاق اندەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر جوقتىڭ قاسى. سونىڭ سالدارىنان وسى سەكىلدى بەلگىلى يەسى بار كوپتەگەن تاماشا اندەرىمىز حالىق ءانى بولىپ ايتىلىپ ءجۇر. حالىق ءان شىعارمايدى، ءاندى حالىقتان شىققان ۇزدىك دارىن يەلەرى شىعاراتىنى بەلگىلى. 1980 جىلى شىققان «ءان كوڭىلدىڭ اجارى» اتتى جيناقتا وسى بايەكە ءانشىنىڭ جوعارىداعى اندەرى «حالىق ءانى» دەلىنگەن. ول «ساۋلەم-اي»، «ايجان-اي»، «ءۇريداي»، «جىلقىشى ءانى». «ءبىر بيداي — ارپا»، «اق ايشا»، «قارعام-اۋ»، «توپ شەڭگەل»، «كەر كەكىل»، «ۋا، جاستىق»، «جەڭەشە» تاعى باسقا اندەرى. وسى ءاننىڭ ءارقايسىسىنىڭ جوعارىدا ءوزىمىز ءسوز ەتكەندەي وزىندىك شىعۋ تاريحى بار. جالعىز بايەكە ەمەس ەرتەدە وتكەن وزگە دە كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىنىڭ يەسى بولا تۇرا جاڭساق جازىلىپ ءجۇر. ءان جيناقتارىن قۇراستىرۋشىلار مۇنى ەسكەرە بەرمەيدى. ولارعا ءاندى كىم شىعارعانى ءبارى ءبىر سەكىلدى، ءان اۆتورلارىن ىزدەستىرىپ، زەرتتەپ جاتقان جوق. جيناقتان جيناققا وزگەرىسسىز باياعى قالپىنشا وسىلاي باسىلىپ كەلەدى.
1986 جىلى شىققان «اۋىل كەشى كوڭىلدى» جيناعىنىڭ (قۇراستىرعان X. تىلەمىسوۆ) 217-بەتىندەگى «ۋا، جاستىق» وتەعالي ءانى دەپ، قاتە بەرىلگەن.
ۋا، جاستىق، مەنى قايدا باستامادىڭ،
كوڭىلىڭدى سەنىڭ قيىپ تاستامادىم.
دوڭىندە جيىرما بەستىڭ جۇرگەن شاقتا،
جات ەتپەي ەش نارسەگە اسپالادىڭ،—
دەپ بايەكە ايدابول ۇلىنىڭ «جاس داۋرەن» ءانىنىڭ سوزدەرى وزگەرتىلىپ، وسىنداي ماعىناسىز كۇيدە بەرىلگەن. مۇنداي بۇرمالاۋشىلىقتار وسى ءان جيناعىندا كوپ. ماسەلەن، سەگىز سەرىنىڭ «سوقپاي-اق، سوق» ءانى قۇلتۋمانىكى دەلىنگەن.
ال بايەكەنىڭ قارتايعان شاعىندا شىعارعان الگى ايتقان «جاس داۋرەن» ءانىنىڭ دۇرىس ءسوزى مىناۋ:
وتكەنىن جاستىق داۋرەن ەسىمە الىپ،
وزىمە ۇلعايعان سوڭ، توقتاۋ سالىپ،
ءبىر كەزدە بايەكە سەرى بولسام - داعى.
مەن ءجۇرمىن وسى كۇندە سوزدەن قالىپ.
قايىرماسى:
احاۋ، قايران، كۇندەرىم - اي،
جاس داۋرەن وتەرىڭدى بىلمەدىم - اي.
مەن شىقتىم كەشكە قاراي سامالدارعا،
ءسوز ايتپاي اقىلى كەم ناداندارعا.
جاس كۇندە ارىستانداي ايبارلى ەدىم،
بۇل كۇندە كارىلىك جەڭدى امال بار ما؟
قايىرماسى:
احاۋ، ساۋىق قۇرعانىم - اي،
جاستىق شاق قايتىپ مويىن بۇرمادىڭ - اي.
جاس داۋرەن مەنى قايدا باستامادىڭ،
قاي كەزدە ىلگەرى ايداپ باسپالادىڭ.
وتىرمىن كارىلىك جەڭىپ نارداي شوگىپ،
باسىمنان وتكەننەن سوڭ جاستىق شاعىم.
قايىرماسى:
احاۋ، شىركىن، كۇندەرىم - اي،
جىگىتتىك ءقادىرىڭدى بىلمەدىم - اي.
بايەكە ءانشى وسىنداي جەتپىسكە تارتا عاجاپ اندەر شىعارعان ۇلكەن ونەر يەسى. ونىڭ اندەرى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراپ، قوي باعاتىن قويشىنىڭ، سيىرشى مەن تۇيەشىنىڭ، جىلقىشىنىڭ، قولونەرشى مەن ديحاننىڭ، اڭشى - ساياتشىنىڭ كۇندەلىكتى ايتىپ جۇرەتىن سۇيىكتى انىنە اينالعانى بەلگىلى. ول جونىندە قولىمىزدا كوپ دەرەكتەر بار.
بايەكە جان-جاقتى بەساسپاپ ونەرپاز ادام بولعان. ول ءوزىنىڭ توقپانبەت - كەرەيدەن شىققان ەل قامقورى، ەل ارداگەرى قۇنياز يتاياق ۇلى جانىبەكوۆ سەكىلدى ونەرپاز ادامعا 1894 جىلدىڭ — جىلقى جىلىنىڭ تامىز ايىندا شىعارعان جوقتاۋ ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
داريادا ەركىن جۇزگەن اققۋ قازداي،
تىلىنە ءازازىلدىڭ جۇرگەن ازباي.
اتادان ەندى قايتىپ ۇل تۋار ما،
كەشەگى ءوتىپ كەتكەن قۇنيازداي.
قۇنياز ءوتىپ كەتتىڭ بازارىم - اي.
جولىقتىڭ الدە كىمنىڭ نازارىنا - اي.
دۇنيەدەن سىزدەي اسىل وتكەننەن سوڭ،
كەز بولدى ەل تورسان ءيتتىڭ ازابىنا - اي!..
تورسان — پاتشا وكىمەتى اكىمدەرىنىڭ ەل ىشىندەگى قولشوقپارى، اققۋساق ەلىنىڭ بولىسى بولعان. سيبان مەن ۋاق ەلىنىڭ قونىسىن تارتىپ الىپ، ولارعا كوپ قيانات جاساعان ادام ەكەن. سول تورسان ەلدىڭ ارداقتىسى قوزىباي شەشەندى جالا جاۋىپ، پاتشا تۇرمەسىنە ايداتىپ جىبەرەدى. قوزىباي كەيىن اباقتىدان امان-ەسەن بوسانىپ سەمەيدە تۇرىپ جاتقان شاقتا بايەكە ارنايى سالەم بەرە بارادى. سوندا بايەكەنىڭ قوزىباي شەشەنگە ايتقانى:
امان با، قوزىباي اعا، حوش با ۋاقىتىڭ،
ورناعان ءبىر جەرى ەدىڭ، داۋلەت - باقتىڭ.
تۇرادى سىرى كەتسە، سىنى كەتپەي،
بەلگىسى ەر سالدىرعان عيماراتتىڭ.
بالاسىن كوپ قازاقتىڭ شولدەتتىڭ عوي،
سۋاتى قۇلاعانداي شىعاناقتىڭ.
وزەندى اعىنى قاتتى لايلادى،
كوز سالساڭ نەگىزىنە قياناتتىڭ.
قازاقتان اسىپ تۋعان سۇڭقارىم-اۋ،
قارعاعا ءجۇندى بالاق قۋالاتتىڭ.
بەلگىلى كۇشىگەنگە جەم بولارى،
بولىنگەن ءوز توبىنان دۋاداقتىڭ.
ورالىپ تۋعان ەلگە قايتپايسىز با،
قاجەتى سىزگە قانشا بوتەن جاقتىڭ.
كۇنشىلدەر، پاسىق - نادان كورە المايدى،
قونعانىن كەمەڭگەرگە داۋلەت، باقتىڭ...
سول ەل قاناعىش تورسان تىلەمىس ۇلى ءبىر جازدا ماشىك دەگەن شارۋانىڭ ۇيىندە تۇستەنىپ قوناق بولىپ وتىرادى. سول ۇيگە ەل ارالاپ ءان ايتىپ،. سال-سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەن بايەكە ءانشى كەلەدى. ماشىك ۇيىندە مەيماندار قىمىز، شۇبات ىشەدى، ونان سوڭ شاي كەلەدى. تورسان بولىسقا ارناپ قوي سويىلعان ەكەن. شاي ارتىنان ەت كەلىپ، تاباق تارتىلادى. ەت جەپ بولعان سوڭ، داستارقانعا ءداستۇر بويىنشا باتا بەرۋ كەرەك بولادى. تورسان بولىس تاباققا باتا بەرۋدەن باس تارتادى. سوندا تورسان بولىستىڭ قىلىعىنا ىزا بولعان بايەكە اقىن داستارقانعا بىلاي دەپ باتا بەرەدى:
ءۇش اي توقسان بولعاندا،
شارۋا قونار قونىسقا.
باتا تىلەپ باس قويدىق،
تورسان دەگەن بولىسقا.
تىلەسە باتا بەرمەيتىن،
تورساننىڭ ەسى دۇرىس پا؟
باسقانى جاقسى كورمەيتىن،
تۋعاننان جولى بۇرىس پا؟
قىلىعىڭ زاڭعا سىيا ما،
ءسوز سالدىردىڭ قيانعا.
نەگە باتا بەرمەيسىڭ.
باي بولسا، بۇل ءۇي زيان با؟
جوق بولسا توقتى سويا ما،
الدىڭا باستى قويا ما؟
تاباقتاپ ەت تارتپاسا،
قارنىڭ سەنىڭ تويا ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ،
تىلەسە باتا بەرمەيسىڭ.
بولىسپىن دەپ شىرەنىپ،
كوزىڭە جاندى ىلمەيسىڭ.
سەن بەرمەسەڭ بەرەيىك،
ىقىلاسپەن ءبىز باتا.
ءمادينادا مولدالار،
ازان ايتار تاڭ اتا.
ءبىز فاتيحا بەرگەندە،
جاردەمشى بولسىن قيۋا انا!
باتام مەنىڭ ءدوپ بولسىن،
بۇرىنعىنىڭ سوزىندە.
ايتسام بولماس eش قاتا،
پەرزەنت، داۋلەت، ب ا ق، اتا
وسى ۇيگە كەلىپ ورناۋعا،
اسىعىپ جەتسىن ءتۇن قاتا!
بايەكەنىڭ باتاسىنان قاتتى ۇيالعان تورسان تومەن قاراپ، جەر شۇقىپ قالىپتى. ماشىك اعاسى بايەكە انشىگە وتە رازى بولىپ اتتاناردا ونىڭ يىعىنا قاسقىر ىشىك جاۋىپ، استىنا ات مىنگىزىپتى دەيدى.
بايەكە پەرزەنتكە زار بولعان ادام ەكەن. ونىڭ بايبىشەسى ايجاننان تۋعان بالالارى تۇرماي جاستاي ولە بەرگەن. بىردە سول ايجان قىز تۋىپ، اتىن گۇلبارشىن قويادى. سوندا ايەلى مۇڭايىپ جىلايدى. بايەكە ايجاننىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن، قولىنا دومبىرا الىپ، اندەتىپ بىلاي دەپتى:
جات بالا تىڭدامايدى جالىنعاندى،
ءوز بالاڭ تالعامايدى تابىلعاندى.
ءبىر پەرزەنت زارىققاندا جاڭا كورىپ،
جاپقانداي بولىپ تۇرماق قابىرعامدى.
قۇدايىم ۇل سۇراسام، قىز بەرەدى،
پەندەسى ۇلسىز قايتىپ كۇن كورەدى.
اللانىڭ مۇنىسىنا دا مىڭ شۇكىرلىك،
بىرەۋدەن قىز سۇراساڭ كىم بەرەدى.
بايەكە ءانشىنىڭ سەگىز سەرى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ءبىرجان سالدىڭ شاكىرتى بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. ول كوپ جىلدار بويى ءبىرجان سالدىڭ قاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ، جەتىسۋ ءوڭىرىن ارالاعاندا، ونىڭ ەڭ جاقىن سەرىگى بولعان. ماسەلەن، ءبىرجان سارامەن ايتىسقاندا . 1871 جىلدىڭ تامىز ايىندا ول ەكەۋىنىڭ قاسىندا بولىپ، سول ايتىستى قاعازعا تۇسىرۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى بايەكە اقىن ەكەن. سونىمەن بىرگە ول «ءبىرجان — سارا» جىرىن تاراتۋعا دا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ءانشى. بايەكە «ەر توقىمبەت»، «ەر ساتبەك»، «تارعىل توبەت»، «دوتان باتىر»، «ەر جاسىباي»، «جايناق باتىر» اتتى بەلگىلى داستاندار جازعان جان-جاقتى تالانت يەسى. ول «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ، «بوزجىگىت»، «سەيفۇلمالىك-بادىعۇلجامال»، «زىليحا — ءجۇسىپ» قيسسالارىنىڭ جانا ۆاريانتىن وزىندىك مانەرمەن، وزىندىك شەبەرلىكپەن جىرلاعان، ءوزى دە كوپتەگەن ءانشى، اقىنعا ۇستاز بولعان. اقان سەرى، قىلىش، مۇستافا، احمەتجان، ۇكىلى ءىبراي، دوسكەي، ناماز، نۇرجان، ءماشھۇر - ءجۇسىپ، ماقىش، مۇقان، نۇرقوجا، ءىسماعۇل، تۇرعىن، نۇركە، ەرمەك، سالىمگەرەي سەكىلدى ءانشى - اقىندار، سونداي - اق بالۋان شولاق، ءيمانجۇسىپ بايەكەنى وزدەرىنە ۇستاز تۇتىپ، ودان ۇلگى-ونەگە العان. بايەكەنىڭ جاسى كەلىپ قارتايعان شاقتا، وعان ەرگەن سال - سەرىلەر تربىن ۇكىلى ىبىراي باسقارىپ، جەتەكشىلىك ەتەدى.
ۇلكەن تالانت يەسى بەلگىلى كومپوزيتور بايەكە ءانشى 1918 جىلى تامىز ايىندا سەكسەنگە كەلگەن شاعىندا اق گۆاردياشىل جەندەتتەردىڭ قولىنان قاپيادا قازا تابادى. ونىڭ دەنەسى پرەسنوۆ اۋدانىنىڭ ايىمجان اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى «كارىكوڭ» دەگەن مەكەنگە جەرلەنگەن. بايەكەنىڭ اعاسى قۇدايبەرگەن مەن ءىنىسى جولكەنىڭ ۇرپاقتارى وسى اۋدانداعى «پرەسنوۆ» سوۆحوزىنىڭ مايباسار بولىمشەسىندە تۇرادى. جولكەنىڭ نەمەرەسى بەكەن بەيسەنبى ۇلى، وسى بولىمشەدەگى سەگىز جىلدىق مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيدى.
You Might Also Like
