سەگىز سەرى
(دەرەكتەر)
اۆتوردان
سەگىز سەرى جايىندا جازۋىنا نە سەبەپ بولدى، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى تاريحىندا، بۇرىن بەلگىسىز وسى ەسىم قالاي جارىققا شىقتى، الدىمەن سوعان توقتالايىن. يساتاي، ماحامبەت جونىندە جاستايىمنان كوكىرەككە جاتتاپ، كوڭىلگە توقىعان وي-تولعانىسىمدى قاعازعا تۇسىرگىم كەلىپ قولىما قالام العانىمدا، بۇكىل ءبىر ايماقتى دۇرلىكتىرگەن قوس تارپان — قوس باتىر باستاعان كەدەيلەر كوتەرىلىسىنىڭ وقيعاسىن جازۋ قيىن ەكەنى، بۇل جايىندا ءوزىمنىڭ ءالى دە ءوز بىلەتىنىم ايقىن سەزىلدى. سول سەبەپتى، يساتاي، ماحامبەت وسكەن ورتا مەن ولاردىڭ اينالاسىنداعى باتىر – ساربازداردى، تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايلار مەن ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەگە كوبىرەك كوڭىل اۋدارىپ، كاپ زەرتتەۋىمە تۋرا كەلدى.
تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقان ءاربىر جازۋشى، ومىردە بولعان بەلگىلى ەسىمدەرگە بايلانىستى وي سارالاپ، تۇجىرىم ايتۋ ءۇشىن زەرتتەۋشى دە بولۋعا ءتيىس ەكەن. ءسويتىپ تاريحي دەرەكتەر مەن ەل اۋزىنان جيناعان شەجىرەگە جۇگىنگەنىمدە بىردەن يساتاي، ماحامبەتتىڭ جاقىن باتىر ساردارلارىنىڭ ءبىرى — سەگىز سەرى ەسىمى كەزىكتى. ول كادىمگىدەي جاندى بەينە رەتىندە كوزىمە ەلەستەدى. ونىڭ ومىرىنە قىزىققانىم سونشالىق، سەگىز سەرىدەن ءتىپتى ايىرىلعىم كەلمەدى. ءسويتىپ ءوزىم جازعان «قايران نارىننىڭ» جالعاسى «ءوتتىڭ دۇنيە» اتتى ەكىنشى كىتابىمدا ماحامبەتپەن قوسا سەگىز سەرى بەينەسىن جاساۋعا ءبىراز كۇش سالدىم. وسى كىتاپقا بايلانىستى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى وقىرمانداردان، ءتىپتى رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەردەن دە كوپ حات الدىم. ولار سەگىز سەرى جايىندا كوبىرەك بىلگىسى كەلەدى، ونىڭ ولەڭدەرىن، جىرلارىن، اندەرىن اسا ۇناتاتىنىن ايتادى. سوعان قوسا سەگىز سەرى جونىندە كىتاپ نەگە جازبايسىز، دەپ ساۋال قويادى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقتىڭ ونەر ادامدارىنىڭ ءومىرىن كوپ زەرتتەگەن جازۋشى، مارقۇم تاكەن الىمقۇلوۆپەن جولىعىپ سەگىز سەرى حاقىندا اڭگىمەلەسكەنىمدە ول: «ءيا، وتكەن عاسىردا ارقادا سونداي ونەر يەسىنىڭ بولعانى شىندىق. سەگىز سەرى تابيعاتتىڭ ءوزى قۇيا سالعان قۇيما تالانت. قول باستاعان باتىرلىعى مەن پالۋاندىعى ءوز الدىنا. ول اقىندىعىمەن بىرگە ءانشى، كۇيشى، قيسسا - جىر ايتۋشى جىراۋ. قوبىزشى، سىبىزعىشى، ءان شىعارۋشى ايگىلى كومپوزيتور، ءارى ون ساۋساعىنان ونەر تامعان بەس اسپاپ شەبەر - ويۋشى، ءورىمشى، ەرشى، ۋىق، كەرەگە، شاڭىراق، كەبەجە، دومبىرا جاساۋشى ياعني سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ادام بولعان. حالىقتىڭ وعان سەگىز سەرى دەپ ەڭ قويۋى دا تەگىن ەمەس»،— دەگەن-دى.
ورال وبلىسىنىڭ وردا اۋدانىندا كوپ جىل ۇستازدىڭ قىزمەت ەتكەن، مارقۇم زاريپوۆ عۇمار ءبىر كەزدەسۋدە سەگىز سەرىنىڭ اندەرىن ايتىپ بەردى، پەداگوگ - شەجىرەشى ءبىزدى ءوزى بىلەتىن مول دەرەكتەرمەن تانىستىردى. اسىرەسە، ول ەلگە كەڭىنەن تاراعان «اقبۇلاق» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەدى، ەل ىشىندەگى وسى ءاندى تاماشا ورىندايتىن اقساقالدىڭ ءاتى-جونىن ايتقان دا وسى كىسى ەدى. سەگىز سەرىنىڭ اندەرى مەن ولەڭدەرى، جىر-داستاندارى وتكەن ءومىرىمىزدىڭ اسىل قازىناسى ەكەنىن، ونىڭ مۇراسى قاي قازاققا دا قىمبات ەكەنىن، ولاردى ىزدەپ، تاۋىپ، زەرتتەپ حالىققا ۇسىنۋ پارىز ەكەنىن جاقسىراق ۇعىنعانداي بولدىم. وسىدان كەيىن-اق 1954—1966 جىلدار ارالىعىندا سەگىز سەرى جونىندە ەل-ەلدى، جەر-جەردى ارالاپ دەرەك جيناي باستادىم. الدىمەن ساپار شەككەن جەرىم سەگىز سەرىنىڭ تۋىپ وسكەن مەكەنى، تەرىسكەي ارقاداعى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بولدى. وسى ولكەنىڭ اياق جەتەر جەرىنىڭ ءبىرازىن ارالادىم. پەتروپاۆل (بۇرىنعى قىزىلجار) قالاسىنىڭ تاريحي ولكە تانۋ مۋزەيىندە جيناقتالعان دەرەكتەرمەن تانىستىم. وسى ساپارىمنىڭ تاعى ءبىر پايدالى بولعان جاعى، سەگىز سەرىنىڭ كوزى ءتىرى نەمەرە-شوبەرەلەرىن تاۋىپ اڭگىمەلەسۋىمە مۇمكىندىك تۋدى.
جامبىل اۋدانىنىڭ ارحانگەلكا سەلوسىنىڭ تۇرعىنى سەگىز سەرىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى مۇسايىننىڭ قىزى اقجۇنىستەن تۋعان جيەنى — قوپىشيەۆ كوكەن ءانشىنىڭ ايتۋىنشا، سەگىز سەرىنىڭ ىرىسبيكە اتتى جۇبايىنان بەس ۇل، ءبىر قىز تۋعان. بالالارىنىڭ اتى — مۇستافا، مۇسابەك، مۇسايىن، مۇساحان، مۇساجان، جالعىز قىزىنىڭ ەسىمى —.ءبيبىزارا. مۇسابەك، مۇساحان، مۇساجان ۇشەۋى دە اۋىرىپ جاستاي قايتىس بولىپتى. ۇلكەن ۇلى مۇستافا باتىر ءارى اقىن، ءارى ءانشى بولعان ەكەن. مۇستافا ايگىلى «قاماجاي» ءانىنىڭ اۆتورى ەكەنىن سول جولى ەستىپ ءبىلدىم. بۇل ءاندى ول 1881 جىلى ءوزى عاشىق بولعان قاماجاي دوستان قىزىنا ارناپ شىعارىپتى. مۇستافا 1840 جىلى تۋىپ، 1899 جىلى ەلۋ توعىز جاسىندا، ال ءبيبىزارا 1850 جىلى تۋىپ، 1933 جىلى سەكسەن ۇشكە قاراعان شاعىندا قايتىس بولادى.
سەگىز سەرىنىڭ 1-843 جىلى تۋعان ءۇشىنشى بالاسى مۇسايىننىڭ پالۋاندىعىمەن قوسا اقىن، جىرشى بولعاندىعى بەلگىلى. ول «حان كەنە»، «ناۋرىزباي — قانشايىم»، «جيەنباي مەن بالتيا»، «ايسارى — شولپان»، «بەكەت باتىر» اتتى داستاندار شىعارعان. بۇل داستاندار قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى. مۇسايىن جەتپىس جەتى جاسقا كەلىپ 1920 جىلدىڭ باسىندا ءوز تۋعان جەرىندە دۇنيە سالادى.
مىناداي ەكىنشى ءبىر دەرەككە دە وسى جولى تاپ بولدىق. پەتروپاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىنى، جاسى سەكسەننەن اسقان كەنجەعوزين بالعوجا اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، سەگىز سەرىنىڭ ءوز اكەسى باھرام ەرتە ولەدى. سەگىز سەرى جاستايىنان اتاسى شاقشاقتىڭ تاربيەسىندە بولعان. شاقشاق بيدەن قانشايىم ەسىمدى قىز، سەكسەن بي، باھرام باتىر، باۋىرجان بي، ەسەنجان، قايىرجان، شاعىراي سال، جانات سەرى تۋادى. قانشايىم — اكەسى شاقشاقپەن بىرگە سول كەزدەگى جاۋگەرشىلىككە قارسى اتتانىپ، ەل قورعانى اتانعان كەرەي رۋىنىڭ باتىر قىزى. شاقشاق بي قانشايىمدى سيبان كەرەي جولىمبەتتىڭ ەلامان ەسىمدى ۇلىنا ۇزاتقان. قانشايىمنان اسىرەپ، مۇسىرەپ، كەنجەتاي دەيتىن ءۇش ۇل تۋعان. وسىنداعى مۇسىرەپ — بەلگىلى جازۋشىمىز ءعابيتتىڭ باباسى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. شاقشاق ءبيدىڭ اكەسى كوشەك 1723—1758 جىلدار اراسىنداعى جات ەل باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىڭ سوعىسىنا قاتىسىپ قول باستاپ، باتىر — ساردار اتاعىن العان ادام. كوشەكتىڭ اكەسى اسقاپ باتىر قاراباس ۇلى تولىباي سىنشى اۋلەتىنەن تارايدى.
تولىباي سىنشى داۋلەن ۇلى (1603 —1681 جج.) ءوز تۇسىندا ارقاداعى كەرەي رۋىنىڭ باسشىسى، اتاقتى اسكەر باسى بولعان. سونىمەن بىرگە، ول الداعىنى بولجايتىن كورەگەن، ادامدى دا، اتتى دا، قۇستى دا سىنايتىن سىنشى، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي، ايىر كومەي، جەز تاڭداي شەشەن ادام ەكەن. ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن، ادىلدىگىمەن، كورەگەندىگىمەن، شەشەندىگىمەن ءوز حالقىنا عانا ەمەس، كورشى ەلدەرگە دە ايگىلى بولعان. سول سەبەپتى قازاق، نوعاي، باشقۇرت، قاراقالپاق ەلى، سىبىردەگى ەسكەر، بارىن جانە بارابى تاتارلارى ونى تولىباي سىنشى دەپ اتاپ كەتكەن. ونىڭ ارعى تەگى ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەيدىڭ كوشەبە رۋىنىڭ تاۋزار اۋلەتىنەن شىققان. تولىباي سىنشىنىڭ ەكى ايەلى بولعان. بايبىشەسى اقبىلەكتەن (ايدابول ءبيدىڭ قىزى) جيىرما ۇل، ال جەڭگە العان ايەلى قاليمادان ءتورت ۇل تۋعان. سول ۇلدارىنىڭ ەڭ ۇلكەنى قاراباس، ەڭ كەنجەسى قوجابەرگەن ەكەن. قوجابەرگەن «ەلىم-اي» داستانىنىڭ باس جاعىندا ءوزىنىڭ تۋعان اناسى اقبىلەك جايىندا بىلاي دەيدى.
ورتا ءجۇز ارعىنداعى اسىل تەكتەن،
انامنىڭ شىققان زاتى سۇيىندىكتەن.
جيىرما ۇلدىڭ كوكجال تۋعان ءسۇت كەنجەسى ەم،
تۇڭعىش قىزى ايدابولدىڭ اقبىلەكتەن.
تولىباي سىنشى ءوز بالالارىنىڭ ورتا ازياداعى ۇرگەنىش، بۇحارا، سامارقاند مۇسىلمان مەدرەسەسىندە حاديمشا وقىپ، ءبىلىم الۋلارىنا جاعداي جاسايدى. قاراباس ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن، شەشەندىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، وسە كەلە اتاقتى بي بولادى. ادىلدىگىن، شەشەندىگىن ءقادىر تۇتقان حالىق سوندىقتان دا ونى قاراباس شەشەن دەپ اتاپ كەتكەن.
ال ونىڭ ءىنىسى قوجابەرگەن جايىندا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە — ادەبيەتشىلەرىمىز بەن زەرتتەۋشى عالىمدارىمىزدىڭ ەلەپ-ەسكەرمەۋىنەن وسى قوجابەرگەن قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى ورنىن الا الماي كەلە جاتىر.
كىتاپتا تولىباي سىنشىدان تۋعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى ونىڭ اتاقتى «ەلىم-اي» داستانى الدىمەن ءسوز بولادى. ويتكەنى قوجابەرگەننەن سەگىز سەرىنىڭ ءوزى كوپ ۇلگى-ونەگە العان، «ەلىم - ايىن» اۋىزشا جىرلاپ ەلگە تاراتقان.
قىزىلجار وڭىرىندە ياعني قوجابەرگەن جىراۋ مەن سەگىز سەرى تۋىپ وسكەن ونەرلى ولكە گۇلتوبە — مامانايدان بۇل ەكەۋىنەن باسقا دا كوپ اقىن-جىراۋ، ءانشى، كۇيشىلەر شىققان. سولاردىڭ ىشىنەن بۇرىن ەسىمدەرى بەلگىسىز سالعارا، جانكىسى، جاناق، بايەكە سەكىلدى تالانتتى اقىن-جىراۋلار جونىندە دە كىتاپتا ءبىراز ماعلۇماتتار بار. بۇل ونەر يەلەرىنىڭ ءومىرى دە قىزعىلىقتى، سەگىز سەرىمەن ۇزەڭگىلەس وسكەن ارقاداعى سال-سەرىلىك ونەردى دامىتۋشى، ونان ءارى جالعاستىرۋشى دا — مىنە، وسى ونەرپازدار.
سەگىز سەرى
سال-سەرىلىك ءداستۇرى — قازاقتا وتە ەرتە داۋىردەن كەلە جاتقان حالىقتىڭ تىرشىلىگىنە كوپ جاڭالىق اكەلىپ، ادەبيەتكە يگى اسەرىن تيگىزگەن مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر جارقىن ۇلگىسى. قازاق اۋىز ادەبيەتىنە جۇگىنسەك، ەسكى داۋىردەگى سەرىلىك ونەردى باستاۋشىنىڭ ءبىرى — قورقىت بابا ەكەنىن بىلەمىز. ول اتاقتى شەشەن، ەل باسقارۋشى بولۋمەن بىرگە ءدۇلدۇل جىراۋ، اسقان كۇيشى، قوبىز جاساپ ونى قازاق توپىراعىندا العاش سويلەتكەن كەمەڭگەر. سول سەكىلدى قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ، قىز جىبەك، ەر تارعىن، ەر سايىن جىرلارىندا ايتىلاتىن قوزى كورپەش، تولەگەن، ەر تارعىن، ەر سايىنداردىڭ وزدەرى تۋمىسىنان تاماشا سەرىلەر بولعان. ولار ەل - ەلدەن قىز تاڭداپ، شاتىر تىگىپ، اڭ اۋلاپ قاستارىنا توپ-توبىمەن سال-سەرى جىگىتتەردى ەرتىپ ءان ايتىپ، كۇي تارتىپ، ويىن-ساۋىق قۇرىپ جۇرگەن. ءسويتىپ ولار ەل ادامىنىڭ — حالىق تەاترىنىڭ ويىن - ساۋىق قۇرۋ، ءان شىرقاۋ، كۇي تارتۋ، بي بيلەۋ، ايتىسۋ، جەلدىرمە، تولعاۋ، تاقپاق، جۇمباق، قيسسا ايتۋ سەكىلدى ءداستۇرىن دۇنيەگە اكەلگەن.
وسى ارادا ەرتەدە بەلگىلى داستۇرگە اينالىپ كەيىنىرەك باياۋلاپ قالعان سال-سەرىلىك ونەردىڭ XVII عاسىردىڭ اياعى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا ارقا ەلىندە، ياعني سارىارقادا قايتا دامي باستاعانىن ەسكە سالا كەتەلىك. وعان ءاۋ باستان مۇرىندىق بولعان داستەم سال قاراباس ۇلى مەن ونىڭ شاكىرتى دۇيسەن سەرى ەكەنىن وسى كۇنگى وقىرماننىڭ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. وسىنداي ونەرلى، جان-جاقتى دارىندى جانداردىڭ سال-سەرىلىكتى جوعارى دارەجەگە كوتەرۋىنە بوگەت جاساعان كەيبىر جاعدايلار دا كەزدەستى. ول 1723—1759 جىلدار ارالىعىندا ياعني وتىز التى جىلعا سوزىلعان قازاق حالقىنا سىرتقى جاۋلاردىڭ كەلتىرگەن توتەنشە شاپقىنشىلىق، جاۋگەرشىلىك ارەكەتى ەدى. ەدىل بويى قالماقتارى مەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ بەيبىت جاتقان ەلگە تۇتقيىلدان جاساعان شابۋىلى قازاق دالاسىنداعى قايتا وركەندەپ، دامىپ كەلە جاتقان وسى ونەردىڭ بەلگىلى دارەجەدە توقىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرعان...
سال-سەرىلەر ءوز جانىنان ولەڭ، ان-كۇي شىعارىپ، ونى حالىق الدىندا ورىنداپ بەرىپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنەدى، ءسويتىپ ەل-جۇرتتىڭ العىسىن الادى. ولاردىڭ وزگەدەن ءبىر ايىرماسى اقىندىعى، انشىلىگى، كۇيشىلىگى ءارى ساۋىققويلىعى، ياعني وسىنداي جاراتىلىس ەرەكشەلىگى دەپ جوعارىدا ايتتىق. سونىمەن بىرگە، سال-سەرىلەردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى — ۇشقىر ويى مەن اشىق جارقىن مىنەزى، سىپايىلىعى جانە ومىرگە قۇشتارلىعى، اسەمدىكتەن ءلاززات الا ءبىلۋى. حالىقتىڭ سال-سەرىنى ارداق تۇتىپ، قۋانىشپەن قارسى الىپ، ولاردىڭ ونەرىن اڭىز ەتىپ اۋىزدان اۋىزعا ايتىپ جۇرەتىنى دە سوندىقتان بولار. سال-سەرىلەر تەك ءانشى، اقىن، كۇيشى عانا ەمەس، الدىمەن اتاقتى مەرگەن، سۇڭقار، لاشىن، تۇيعىنمەن قۇس ىلگىزگەن ساياتشى، تۇلپار اتتىڭ ەڭ جۇيرىگىن، ەڭ سۇلۋىن تاڭداپ مىنەتىن ات ويىنىنىڭ باپكەرى، ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان تەڭدەسسىز شەبەر، كەرەمەت زەرگەر دە بولعان. سال-سەرىلىك ونەرمەن اينالىسۋشى ونەرپازدار ەتىكشىلىك، ورىمشىلىك، ۇستالىق، زەرگەرلىك، بالتاشىلىق، ويۋشىلىق، تىگىنشىلىك ونەرىمەن دە اينالىسقان. سەبەبى، سال-سەرىلەرگە وزدەرىن اتپەن، كيىممەن، قۇرال-جابدىقپەن، ءان - كۇي اسپاپتارىمەن، ىشىپ-جەم قاراجاتىمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولعان. جوعارىداعى ءبىز ايتىپ وتىرعان كوپ كاسىپتىڭ ءوزى ولاردى وسىعان ءماجبۇر ەتتى. سال-سەرىلەردىڭ ءبىرازى كوكتەمدە ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانعان. كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن ولار كوشپەلى جاعدايعا بەيىمدەلىپ تۇيەگە، مارعا شاتىرلارىن تەڭدەپ، سويىستىق مالدارىن ايداپ كوشىپ-قونىپ ەل ارالاپ جۇرسە، كۇزدە قىسقى مەكەندەرىنە ورالىپ، ەككەن استىعىن ورىپ، باستىرىپ جيناپ الىپ وتىرعان.
ەندى الگى جوعارىدا ايتقان XVIII عاسىردىڭ اياعىندا داستەم سال مەن دۇيسەن سەرى باستاپ نەگىزىن سالعان سال-سەرىلىك ونەردى ءىس جۇزىندە جالعاستىرۋشى ونەرپازدار توبىنىڭ جەر -جەردە كوبەيە باستاعانىن ايتالىق. سول ونەرپازدار توبىنىڭ تەرىسكەي سارىارقاداعى باسشىلارى سالعارا جانكىسى ۇلى (1759—1859 ج. ج.)، جاناق قامبار ۇلى (1760—1857 ج. ج) شاعىراي سال، جانات سەرى (ەكەۋى دە شاقشاق ۇلى) بولعان. وسى ونەرپازدار توبىنا ىلەسە شىعىپ سال-سەرىلىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن، ولاردان ۇلگى العان اتاقتى باتىر، ايگىلى اقىن، تەڭدەسسىز ءانشى جانە كۇيشى، وڭ ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر، اتبەگى، قۇسبەگى، اڭشى، پالۋان، مەرگەن سەگىز سەرى باھرام ۇلى شاقشاقوۆ بولدى. ول ءوز تۇسىندا سال-سەرىلەر مەكتەبىنىڭ العاش ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان. وعان سەگىز سەرىنىڭ «دۇيسەن سەرى» اتتى ءوز ولەڭىنەن مىناداي مىسال كەلتىرەلىك.
ءوتىپتى بىزدەن بۇرىن دۇيسەن سەرى،
بولىپتى كۇندە دۋمان جۇرگەن جەرى.
سول ەردىڭ ۇلگىلى ءىسىن جالعاستىرعان،
كەرەيدە مەنىڭ اتىم سەگىز سەرى.
اتانعان دۇيسەن اڭشى، ءارى مەرگەن،
ونەرىن بابام كوشەك جاقسى كورگەن.
باياعى قازاق —- قالماق سوعىسىندا —
ەكەۋى توپتان وزعان بوپتى مەرگەن.
بۇل ارادا سەگىز سەرى ءوزىنىڭ بەسىنشى باباسى قاراباس شەشەننەن تۋعان داستەم سالدىڭ شاكىرتى دۇيسەن سەرىنى جانە ءوز اتاسى شاقشاق ءبيدىڭ اكەسى ەل قورعانى بولعان اتاقتى كوشەك باتىردى ايتىپ وتىرعانى بەلگىلى. سەگىز سەرىنىڭ اينالاسىنا ءانشى، اقىن-جىراۋ، كۇيشى، پالۋان، مەرگەن، ساياتشى، شەبەر قولونەرشىلەردىڭ كوپ توپتاسقانىن دا ايتا كەتەلىك. سەبەبى سەگىز سەرىگە ەرگەن ءانشى - اقىن، سال-سەرىلەر: سەيتجان سال، قۇشان سەرى، نياز سەرى، قوبىلان ءانشى، («اۋدەم جەر» ءانىنىڭ اۆتورى)، ابباس باتىر، ءسادۋ باتىر، دايراباي كۇيشى، كورپە اقىن، شاركە سال، توعجان اقىن، بايەكە اقىن، جاياۋ مۇسا، جامانقۇل اقىن، قۇلتۋما اقىن، ءبىرجان سال، مىرزاش، مىرزان، بالتەكەي سەكىلدى انشىلەردىڭ وزدەرى دە ءدال وسىنداي بەساسپاپ ونەر يەلەرى بولعانىن بىلەمىز. بۇلاردىڭ ءبىرازىنا كەيىنىرەك ارنايى توقتالماقپىز. وسى سال-سەرىلەردىڭ ءبارى بىردەي جانىنان ولەڭ وربىتكەن اقىن ەمەس، ءقايسىبىرى وزدەرىنەن بۇرىنعى اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭدەرىن، قيسسا-داستاندارىن، شىعارعان اندەرىن، كۇيلەرىن حالىق اراسىنا ناسيحاتتاپ تاراتۋشى قايسى ءبىرى باتىر،— پالۋان، ءقايسىبىرى ءانشى، ءقايسىبىرى دومبىراشى بولىپ جۇرگەن ايتۋلى ونەرپازدار ەدى. سول كەزدەگى سال-سەرىلەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ەل ارالاپ جيىن-تويدا ساۋىق قۇرىپ، ونەر كورسەتۋ، شاپقىنشىلىقتان ءجابىر-جاپا شەككەن ەلدىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ قامىققاندى جۇباتۋ، ويىن-تويدىڭ كوركى بولۋ ەدى.
ەندى سەگىز سەرى باھرام ۇلىنىڭ شىققان تەگىنە، تۋىپ وسكەن ورتاسىنا كەڭىرەك توقتالىپ وتەلىك. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى بۇرىنعى قىزىلجار شاھارىنان ەسىلدىڭ قارا جولى دەپ اتالاتىن ەسكى كەرۋەن جولىمەن كۇنباتىسقا قاراي ءۇش كوش جەر جۇرگەندە جولدىڭ ەكى بەتى كوك شالعىندى كەڭ جازىق، بىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان نۋ ورمان بولاتىن. ول ورماندا، اق قايىڭ، كوكتەرەك، ءورىمتال وسەدى.
كەي-كەيدە ءجۇز شاقىرىمداي جۇرگەننەن كەيىن الدىڭنان جارقىراپ بىر-بىرىنە جاقىن ءمولدىر سۋلى كولدەر دە كەزدەسەدى. الگى ايتقان ەسكى كەرۋەن جول ورتاسىمەن وتەتىن قاراعاي قايىڭى ارالاس ورمانداردىڭ ءبىرى تولىباي جالى دەپ اتالادى. بۇل ورمانعا بەلگىلى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اكەسى اسكەر باسى، باتىر، ءارى سىنشى (ادامدى دا، اتتى دا، قۇستى دا، مىلتىقتى دا سىناپ، باعاسىن بەرەدى) شەشەندىگىمەن اتى شىققان كەرەي ەلىنىڭ كوسەمى تولىباي بابانىڭ ەسىمى بەرىلگەن. سول اراداعى ءبىر بيىكتەۋ دوڭەس جەردى جازدا جاعالاي قاپتاپ گۇل كوپ وسەتىندىكتەن حالىق گۇلتوبە دەپ اتاپ كەتكەن.
بۇل جەر كەيىنىرەك XVIII عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان باستاپ ءتاشىم ساتىبالدى ۇلىنىڭ شوبەرەسى ماماناي ءبيدىڭ ەسىمىمەن اتالىپ ماماناي بولىپ كەتكەن. كەيدە وسى جەردى گۇلتوبە — ماماناي دەپ قوسارلاپ تالتايدى. وسى ارا سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەيدىڭ بايبىشە كوشەبە رۋىنىڭ تاۋزار ۇرپاعىنا جاتاتىن اتاقتى داۋلەن باتىردىڭ ەڭ اۋەلگى قونىسى ەكەن. داۋلەن ەسىم حاننىڭ كەزىندە ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىن باسقارعان قولباسشى باتىر ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. داۋلەن باتىردان ەرتىسباي، جاقسىباي، مالىباي، تۇرسىنباي، ناۋرىزباي، تولىباي، دۋلاباي، جارقىنباي، قارقىنباي، بارقىن، ساداقباي، ارىستان ەسىمدى ون ەكى ۇل تۋعان. بۇل بالالارىنىڭ ىشىندە تولىباي سىنشىنىڭ كىم بولعانىن جوعارىدا ايتتىق.
وسى اراداعى داۋلەن تۇقىمىنىڭ بورەنەدەن قيۋلاستىرعان، توبە شاتىرىن شىممەن قاپقان، كەرتەدەن سالعان ۇيلەرى كوپكە دەيىن بۇزىلماي ساقتالىپ كەلگەن. وسى ۇيلەردە باتىردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ءۇيلى-باراندى بولىپ بالا ءوسىرىپ، نەمەرە سۇيگەن. داۋلەن باتىر اۋلەتىنىڭ بۇل مەكەنى اۋەلدە تولىباي اۋىلى، كەيىن قوجابەرگەن اۋىلى دەپ اتالعان. بۇل اۋىلدىڭ كۇزدىگى، سول قونىستان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي جۇرگەندە، قوزىكەش جەردەگى ىلعي كوك تەرەك وسەتىن شاعىن ورمان تولىباي سىنشى شوعى دەگەن جەردى مەكەندەگەن. جازىندا كورشىلەس اۋىلدارىمەن بىرگە كەشىپ، مايبالىق كولىن باسىپ ءوتىپ، كەرەي جايلاۋىنداعى شۇرەگەي، دوس كولدەرىنىڭ بويىن جايلاعان. بۇل كولدە قاز، ۇيرەك، شاعالا، قاسقالداق، اققۋ، ۇيرەكتىڭ، اسىرەسە شۇرەگەي، كەگەر دەگەن تۋرلەرى كوپ بولعان.
شۇرەگەي كولىنىڭ جاعاسىنا الدىمەن شاقشاق شەشەن كوشەك ۇلىنىڭ اۋىلى كەلىپ قونادى ەكەن. اسا مالدى باي بولماسا دا شاقشاق توعىز ءجۇز جىلقى، جەتى ءجۇز تۇيە ايداعان. شاقشاقتىڭ ايمان دەگەن بايبىشەسىنەن قانشايىم ەسىمدى قىز (بەلگىلى اكادەميك-جازۋشى عابيت ماحمۇت ۇلىنىڭ باباسى مۇسىرەپتىڭ تۋعان اناسى)، باۋىرجان، سەكسەن (شىن اتى بەكتەمىر)، باھرام، ەسەنجان، قايىرجان، شاعىراي، جانات اتتى جەتى ۇل تۋادى. ايمان بەلگىلى اتىعاي قۇلەكە ۇلى شال اقىننىڭ تۋعان اپاسى. شاقشاق بالالارىنىڭ ىشىندە باۋىرجان مەن سەكسەن ەكەۋى دە بي بولعان. ال باھرام، شاعىراي، جانات ۇشەۋى دە ءانشى، اقىن ءارى كۇيشى ونەرپاز ەكەن. ال شاعىراي مەن جانات سال-سەرىلىك قۇرعاندىقتان، ول ەكەۋى ەل ىشىندە شاعىراي سال، جانات سەرى اتانىپ كەتكەن.
باھرام كوكشە وڭىرىندەگى زەرەندى كەلىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتكەن جاۋلىباي - قاراۋىل ەلىندەگى قاناي ءبيدىڭ بالاسى بەكبولاتتىڭ (قاناي بي — بەلگىلى عالىم مالىك ءعابدۋلليننىڭ ارعى باباسى) قىزى جامالعا ۇيلەنەدى. ونىڭ جامال اتتى بايبىشەسىنەن عايشا ەسىمدى قىزى (بەيىمبەت اتىعاي توعجان ەندىباي ۇلى اقىننىڭ تۋعان اناسى) كورپەش، ءناۋپىل، ءسۇيىر (شىن اتى الىمۇحامەت)، ءسۇيىن، سەيتكەرەي. سەگىز سەرى (شىن اتى — مۇحاممەد-قانافيا) قۋانىش اتتى جەتى ۇل تۋعان. باھرامنىڭ وسى ۇلىنىڭ ءبارى دە ونەرلى — باتىر، پالۋان، ءانشى، مەرگەن بولعانىن بىلەمىز. سونىڭ ىشىندە كورپەش، ءسۇيىن، سەيىتكەرەي مۇحاممەد-قانافيا تورتەۋى اسا دارىندى بولعان، اقپا - توكپە اقىندىعىمەن اتى شىققان.
— بۇلارعا اقىندىق، جىراۋلىق قاسيەت سوناۋ ارعى التىنشى اتاسى تولىبايدان ساتىلاپ دارىعان،— دەيدى ەل ىشىندەگى بىلەتىن قاريالار. ماسەلەن، ارعى باباسى تولىباي سىنشىنىڭ ءوزى، ودان تۋعان قوجابەرگەن، تولىبايدىڭ ۇلكەن ۇلى قاراباستان تۋعان داستەم سال، ونىڭ اعاسى اسقاپ باتىردىڭ نەمەرەلەرى جانكىسى، شاقشاق ەلگە بەلگىلى اقىن-جىراۋلار ەدى. ال جانكىسىدەن تۋعان سالعارا، ونىڭ اعاسى قامباردان تۋعان جاناق، شاقشاقتىڭ وزىنەن تۋعان باھرام، سەكسەن بۇلار دا ءوز جاندارىنان ولەڭ شىعاراتىن ايگىلى اقپا - توكپە اقىن بولعان.
ەندەشە اقىندىق ونەر اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان وسىنداي دارىندى ورتادان سەگىز سەرى سەكىلدى جۇيرىك تالانتتىڭ شىعۋى تابيعي زاڭدى قۇبىلىس دەمەكپىز.
جوعارىدا ءوزىمىز ءسوز ەتكەن — سەگىز سەرى (مۇحاممەد - قانافيا) 1818 جىلى ەسكىشە بارىس جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قاراستى «بلاگوۆەششەنسكيي» سوۆحوزىنىڭ مىڭ جەرىندەگى ءوزىمىز جوعارىدا ايتقان گۇلتوبە مامانايدا بۇقپا كولىنىڭ جاعاسىندا قوجابەرگەن اۋىلىنىڭ ونەرپاز ازاماتى باھرام باتىردىڭ سەمياسىندا دۇنيەگە كەلەدى. شەجىرەشى تابەي بارلىباي ۇلىنىڭ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنا اكەلىپ تاپسىرعان كونە تاريحى بار «كەرەي شەجىرەسىندە» مۇحاممەد -قانافيانىڭ سەگىز سەرى اتالۋىنا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى تۇسىنىك بەرىلەدى. بىرىنشىدەن، مۇحاممەد - قانافيا سەگىز جاسىندا اكەسى، اعاسى شاعىراي سالمەن جانە جانات سەرىمەن بىرگە اڭعا شىققاندا تايعا ءمىنىپ ەرە شىعادى دا، سول ارادا اعاسى وقتاپ بەرگەن ءشيتى مىلتىقپەن كوزدەپ اتىپ، الدارىنان قاشقان ءبىر كيىكتى قۇلاتادى. سودان «سەگىز جاسىندا كيىك اتىپ الدى، مۇنىڭ اتى — سەگىز بولسىن!»— دەپ، ەل-جۇرت سولاي اتاپ كەتەدى، ەكىنشىدەن، مۇحاممەد - قانافيا جاس كەزىنەن - اق سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى وتە ونەرپاز جىگىت بولىپ وسەدى. ءانشى، اقىن، كۇيشىلىگىمەن قوسا، پالۋان، ساياتشى، اتبەگى جانە ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر بولادى. وسىنداي جان - جاقتى ونەرپازدىعىنا ءتانتى بولعان ەل وعان وسە كەلە سەرى دەگەن اتتى جانە قوسادى. ءسويتىپ ول ەل اۋزىندا سەگىز سەرى اتانىپ كەتەدى.
مۇنى ول كەيىنىرەك ءوزى تۋرالى شىعارعان «قاشقىن كەلبەتى» اتتى داستانىندا بىلاي دەيدى:
مۇحاممەد - قاناپيا بولسا دا اتىم،
سەگىز دەپ اتاپ كەتكەن مەنى حالقىم.
ونەردىڭ بويعا بىتكەن ارقاسىندا
ءۇش ءجۇزدىڭ سال-سەرى ەتتىم ازاماتىن.
قىلىشپىن قىنابىنان الىنباعان،
التىنمىن تارازىعا سالىنباعان.
اشامايلى كەرەيدىڭ ەر ۇلىمىن.
بەينە ءبىر جانعان ورتتەي جالىنداعان.
ارىسى ورتا جۇزدە كەرەي زاتىم،
ءۇش جۇزگە بولدى ايگىلى سەگىز اتىم.
ۇلىقتان قۋعىن كورىپ كەتسەم - داعى
ەسىمنەن ۇمىتىلماس تۋعان حالقىم.
ەر سەگىز جىر جىرلايتىن كەلدى شاعىڭ،
ان-كۇيمەن اتىرعايسىڭ جازدىڭ تاڭىن.
ولەڭگە ەل ارمانىن وزەك ەتىپ،
ويلاي ءبىل قازاعىڭنىڭ بولاشاعىن.
راسىندا، ەلدىڭ جاۋى — مەنىڭ جاۋىم،
داۋلايتىن كوپتىڭ داۋى — مەنىڭ داۋىم.
باعاسى ماعان بەرگەن بولسا دا ارتىق
عادىل دەپ مەنى ۇعادى قازاق قاۋىم.
مۇحاممەد - قاناپيا سەگىز جاسقا كەلگەندە اناسى جامال اۋىرىپ قايتىس بولادى. جامالدىڭ قىرقى وتە سالىسىمەن ءبىر اپتادان كەيىن اكەسى باھرام 47 جاسىندا 1826 جىلى يت جىلى ول دا قايتىس بولادى. بۇل سەگىز سەرىنىڭ كورپەش اقىن، ءناۋپىل باتىر، ءسۇيىر زەرگەر ەسىمدى اعالارىنىڭ ءۇيلى-باراندى بولىپ، ەنشى الىپ بولەك تۇراتىن كەزى ەكەن. سەگىز ءسۇيىن، سەيتكەرەي ەسىمدى اعالارى، قۋانىش دەگەن ىنىسىمەن بىرگە اتاسى شاقشاق پەن اكەسىنىڭ ءىنىسى جانات سەرىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. اعاسى كورپەشتىڭ سەيتجان، قۇشان ەسىمدى ۇلكەن بالالارى دا سەگىزبەن بىرگە تۋا بىتكەن اقىندىق تالانتى بار شاقشاق اتاسىنىڭ باۋىرىندا وسەدى. وسى ارادا شاقشاقتىڭ مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭىن كەلتىرە كەتەلىك:
اسقار تاۋ توبە بولار تاس كەتكەن سوڭ،
جاقسى اۋىل جىن بولادى باس كەتكەن سوڭ.
اقساقال توردە وتىرىپ نە بولادى،—
قارتايىپ توقسان بەسكە جاس جەتكەن سوڭ،—
دەيدى ول. بۇل سەگىز سەرىنىڭ اتاسىنىڭ دا اقىن بولعانىن دالەلدەيدى.
سەگىز سەرى بالا كەزىندە اۋىلدىق شاعىن مەدرەسەدەگى موڭكە مولدادان وقىپ، حاديمشە تىنا اكەلىپ تاپسىرعان كونە تاريحى بار «كەرەي شەجىرەسىندە» مۇحاممەد - قانافيانىڭ سەگىز سەرى اتالۋىنا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى تۇسىنىك بەرىلەدى. بىرىنشىدەن، مۇحاممەد - قانافيا سەگىز جاسىندا اكەسى، اعاسى شاعىراي سالمەن جانە جانات سەرىمەن بىرگە اڭعا شىققاندا تايعا ءمىنىپ ەرە شىعادى دا، سول ارادا اعاسى وقتاپ بەرگەن ءشيتى مىلتىقپەن كوزدەپ اتىپ، الدارىنان قاشقان ءبىر كيىكتى قۇلاتادى. سودان «سەگىز جاسىندا كيىك اتىپ الدى، مۇنىڭ اتى — سەگىز بولسىن!»— دەپ، ەل-جۇرت سولاي اتاپ كەتەدى، ەكىنشىدەن، مۇحاممەد - قانافيا جاس كەزىنەن - اق سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى وتە ونەرپاز جىگىت بولىپ وسەدى. ءانشى، اقىن، كۇيشىلىگىمەن قوسا، پالۋان، ساياتشى، اتبەگى جانە ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر بولادى. وسىنداي جان - جاقتى ونەرپازدىعىنا ءتانتى بولعان ەل وعان وسە كەلە سەرى دەگەن اتتى جانە قوسادى. ءسويتىپ ول ەل اۋزىندا سەگىز سەرى اتانىپ كەتەدى.
سەگىز سەرى بالا كەزىندە اۋىلدىق شاعىن مەدرەسەدەگى موڭكە مولدادان وقىپ، حاديمشە حات تانيدى. ونان كەيىن ول بولاتناي، قىزىلجار مەدرەسەلەرىندە وقىپ، ءوز اعاسى يمام كورپەش اقىننان يمامعابيت ىرعىزبەك ۇلى ەسىمدى عۇلاما مولدادان ءتورت جىل ءدارىس الادى. قىزىلجار مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەنىندە ول اراب، پارسى شاعاتاي، كونە تۇرىك تىلدەرىن ءبىرشاما ۇيرەنۋمەن بىرگە قازاق پەن شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن دە تانىسادى. ويتكەنى وعان ساباق بەرگەن كىسى يمامعابيت سەرى مەن ءوز اعاسى كورپەش بۇحارا شاھارىنداعى جوعارى دارەجەلى مەدرەسەنى بىتىرگەن، سول كەزدەگى ايتۋلى عۇلاما ءارى ءانشى - اقىندار ەدى. وسى ەكەۋى سەگىز سەرىگە ءدىني ساباق بەرۋمەن بىرگە ونى اقىندىققا، انشىلىك ونەرگە دە باۋليدى.
سەگىزدىڭ اتاسى شاقشاق كوشەك ۇلىنىڭ كوزى اشىق، ويشىل، ونەرلى ادام بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. الداعىنى تەرەڭنەن بولجايتىن سول ەل - جۇرتقا ءقادىرلى اتاسى سەگىزدى 1828 جىلى تىشقان جىلى ومبى شاھارىنا اپارىپ ونداعى ءسىبىر قازاق-ورىس اسكەري ۋچيليششەسىنە وقۋعا بەرەدى. ول ومبىدا التى جىل وقيدى. ونىڭ ەكى جىلى ورىسشا ساۋات اشۋ مەكتەبى دە، ءتورت جىلى ماماندىق بويىنشا وقۋ ەدى. مەكتەپتە جانە ۋچيليششەدە يۆان ميحايلوۆيچ پروحوروۆ دەگەن ۇستازدان وقىپ، ءدارىس العان سەگىزدىڭ ورىس مەكتەبىنىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعانىن بىلەمىز. وسى كەزدە، ول شىڭعىس ۋاليحانوۆپەن دوستاسىپ، كەيىن شىڭعىس قۇسمۇرىننىڭ اعا سۇلتانى بولعاندا، سەگىز سەرى ءان سالىپ، جىر ايتىپ، كۇي تارتىپ وعان بارىپ قوناق بولىپ جۇرگەن. ومبى قالاسىندا وقىپ جۇرگەنىندە ءوزىنىڭ اسا قابىلەتتىلىگىمەن كوزگە تۇسكەن سەگىز «بالا اقىن»، «بالا پالۋان» اتانعانىن دا ايتا كەتەلىك. ول وسى كەزدە ۋچيليششەنىڭ جانىنداعى ازيا مەكتەبىنە مۇسىلمانشا ساباق بەرۋشى ۇستازداردان ءوز بەتىنشە تالپىنىپ، شىعىس اقىندارىنىڭ قيسسا - جىرلارىن دا جاتتاپ ۇيرەنەدى. ومبىداعى شاكىرت كەزىن ەسكە العان ءبىر ولەڭىندە سەگىز سەرى:
ورىسشا ءبىلىم ال دەپ اتام شاقشاق،
وقىتتى التى جىلداي ۇستاز جالداپ،
دەيدى.
سەگىز سەرىنىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن، باتىرلىعىن، ورىسشا ساۋاتتىلىعىن جاقسى بىلەتىن سول كەزدەگى پاتشا اكىمدەرى ونى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانعىسى كەلىپ، جازالاۋشى وتريادتىڭ قۇرامىنا رەسمي قىزمەتكە شاقىرادى، ياعني ەل ىشىندەگى حالىق نارازىلىعىن سول ارقىلى باسقىسى كەلەدى. ءبىراق حالقىن شەكسىز سۇيگەن سەگىز ونداي قىزمەتتەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. شاكىرتىنىڭ بۇل ويىن ءوزىنىڭ ۇستازى پروحوروۆ تا ماقۇلدايدى. سەگىز سەرى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى تۇرعانىمەن ورىسشا وقىپ ءبىلىم الۋعا ەرەكشە ىنتا-ىقىلاستى ەدى. ونى «تۇرمىس تولعاۋى» اتتى ولەڭىندەگى مىنا شۋماقتاردا.ن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. وندا سەگىز سەرى بىلاي دەيدى:
ءتىلماشتىق تىم بولماسا وقۋ وڭى،
ورىستىڭ ءتىلىن ۇيرەن، ميعا توقى!
وقۋىن قارسى وزىنە پايدالانساڭ،—
كورسەتپەس پاتشا اكىمى قوقان-لوقى.
ءسىزدى ۇلىق مىقتى وقۋعا جىبەرمەيدى،
سەكىلدى اساۋ اتتاي شىدەرلەيدى.
رۇقسات ەتكەن ونىڭ وقۋىن وقى،—
باقىتىڭ ارتپاسا ودان كەمىمەيدى.
سەگىزدىڭ جازالاۋ وتريادىنا بارۋدان باس تارتقانىن اكىمدەر ۇناتپاي، ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋدالاپ، قۋعىنداي باستايدى. ونىڭ ىستەمەگەنىن ىستەدى دەپ ەلگە لاقاپ تاراتادى. جازالاۋ وتريادى اسكەرلەرىنىڭ دالا قاشقىندارىمەن بولعان ۇرىستا قىرىلعان ادامىن، قاراقشىلار قولىنان قازا تاپقان باي - كوپەستەردىڭ ءولىمىن جانە كەرۋەن توناعان وقيعالاردىڭ ءبارىن سەگىز سەرىگە تاڭادى. وسىنى سەزگەن زەرەك ويلى سەگىز سەرى ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاعا، زاماناعا رازى بولماي اكىمدەرگە نارازىلىق بىلدىرەدى. ءوز باسىنىڭ قۋعىنعا ۇشىراعانى ءوز الدىنا، تۋعان حالقىنىڭ جەر-سۋىنان ايىرىلىپ، قونىسسىز قالعان مۇشكىل ءحالىن ءوز كوزىمەن كورىپ ادىلەتسىز قوعامعا لاعنەت ايتادى. تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، كورشىلەس تاتار، باشقۇرت ەلدەرىنىڭ دە ەكى جاقتى قاناۋعا تاپ بولعانىن، ورىس شارۋالارىنىڭ دا پاتشا اكىمدەرىنەن ءجابىر-جاپا شەككەنىن ءوز جىرىنا وزەك ەتەدى. ونى سول كەزدەگى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى «گورچاكوۆقا» دەگەن ولەڭىنەن ايقىن بايقايمىز.
گورچاكوۆ سەن دۇلەيسىڭ،
ەسىركەۋدى بىلمەيسىڭ.
جارلى ورىس-قازاقتان
نە دەپ الىم تىلەيسىڭ.
سەن قۋعىنداپ گورچاكوۆ،
ەل مەن جەردەن ايىردىڭ.
سالىپ قويدىڭ سوڭىما،
بىرنەشەۋىن مايوردىڭ.
سۇڭقار ەدىم ەكپىندى،
قاناتىمنان قايرىلدىم.
الماس ەدىم ناركەسكەن،
شابىلماي تاسقا مايرىلدىم.
بار ايىبىم، گورچاكوۆ
ءتىلىڭدى سەنىڭ المادىم.
جازالاۋشى اسكەرگە
باسشىلىققا بارمادىم...
سول سەكىلدى ۇلىقتارعا، بيلەۋشىلەرگە قارسىلىعىڭ ول ءوزىنىڭ «قاشقىن كەلبەتى» ولەڭىندە دە اشىق ايتادى.
كورگەن سوڭ زۇلىمداردىڭ الاپاتىن،
ۇلىقتىڭ تارتىپ ءمىندىم تۇلپار اتىن.
جەتىم-جەسىر، مومىندى قورعاۋ ءۇشىن،
جۇمسالدى بويىمداعى كۇش-قايراتىم.
بولعان سوڭ قىرسىق شالعان زامانىمىز،
قالايشا بوسقا ەزىلىپ جۇرە الامىز.
جەم بولىپ ەل قاناعىش زالىمدارعا،
قاشانعى قورلىعىنا كونە الامىز.
وسىدان كەيىن سەگىز سەرى ەل ىشىندە بۇلىنشىلىك جاساعان جازالاۋ وتريادىنىڭ ىس-ارەكەتىنە اشىقتان-اشىق قارسى شىعادى.
ەكى جاقتى قاناۋعا جەر - سۋدىڭ، قونىستىڭ ەل ءۇشىن تارىلۋىنا شىداماعان، ءوز حالقىنا جانى اشىعان سەگىز سەرى باتىس سىبىردەگى پاتشا اكىمدەرىنە قارسى قول جيناۋعا دايىندالادى. ونى سەگىز سەرىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولىنان ايقىن كورەمىز.
بولسام دا ءوز ەلىمدە جۇيرىك - جورعا،
ەرىكسىز جورىقشىلدىق ءتۇستىم جولعا.
پاتشاعا قىزمەت ەتپەي كەتە باردىم،
تۇرسا دا بار مۇمكىندىك ءبىزدىڭ قولدا.
ەندى جازالاۋ وتريادىنىڭ اسكەرلەرى تۇرلىشە امال-ايلا قولدانىپ كەرەي ەلىندە قول جيناپ جۇرگەن سەگىز سەرىنى ۇستاۋعا اتتانادى. وزىنە شىن قيىن جاعداي تۋعانىن، قاۋىپ-قاتەر تونگەنىن سەزگەن ول قاسىنا باتىر دوسى ماديار كەرەي نياز سەرىنى ەرتىپ ءوزىن ۇستاۋعا كەلگەن جازالاۋ وتريادىنىڭ قورشاۋىنان سىتىلىپ شىعىپ، كىشى ءجۇز ەلىنە باتىسقا قاراي ساپار شەگەدى. ول تۋراسىندا اقىن ءوزىنىڭ ءبىر ولەڭىندە بىلاي دەيدى.
استىمدا قوس تۇلپارىم ارىمادى،
جەندەتتەر ءبىزدى قۋىپ جارىمادى.
قاق جارىپ جاۋدىڭ توبىن وتە شىقتىم،
تۇسكەن دوپ زەڭبىرەكتەن دارىمادى.
ول كىشى ءجۇزدى بەتكە الىپ كەلە جاتىپ قول جيىپ، ءبىراز ۋاقىت ءوزى تۋىپ وسكەن ءوڭىردى باسىپ وتەتىن ەسىل وزەنىنىڭ توعايىنا توقتايدى. وتارشىلداردىڭ جازالاۋ وتريادتارى توعايدى ءسۇزىپ مۇندا دا مازا بەرمەگەن سوڭ، ەسىلدىڭ جاعاسىنان اتتاناردا، وزەنمەن قوشتاسىپ «كوك ەسىل» اتتى تەرمەسىن شىعارادى.
كوك ءيىرىم ەسىلىم،
جاعاڭدا اياق كوسىلدىم.
شومىلماق بولىپ سۋىڭا.
بالقاشىڭدا شەشىندىم.
ورتالىق ارقا جەرىنەن،
اعاسىڭ تومەن قۇلديلاپ.
ابىلاي اسپاس بەلىنەن،
جىلجيسىڭ بەرى ىلديلاپ.
جارقاباققا سوعىلار،
داۋىل تۇرسا تولقىنىڭ.
قۋعىن كورگەن مەن دەگدار —
جاعاڭدا تالاي تولقىدىم.
بوز شۇبار مەن كۇرەڭدى،
ەسىلىم سەنەن سۋاردىم.
بەلىمە بايلاپ سەمسەردى،
وزىڭدە قولعا تۋ الدىم.
سەنىڭ قاتتى اعىنىڭ،
قايىق پەن سالدى تەڭسەلتكەن.
قورەك بوپ ەلگە بالىعىڭ،
جاعاڭدا جارلى كۇنەلتكەن.
تابيعاتىڭ تاماشا،
كوز سالىپ پەندە قاراسا!
توعايىڭ نۋ ءوسىپ تۇر،
ۇيەڭكى، قايىڭ تالاسا.
كوكشالعىندى ارالىم،
كوركەم بوپ ەسىل جارالدىڭ،
جازىعىڭدا ويناعان،
ەلىك، كيىك، مارالىڭ.
ويدىم-ويدىم قاراسۋ،
الابىڭدا ورناعان.
قۇس قونعان ايدىن دۋ مەن شۋ.
ورمانعا جاعاڭ ورانعان.
قۇراعىڭ كوكشە سۋسىلداپ،
قازينە ماتا سەكىلدى.
سۋىڭدى ءىشىپ سۋسىنداپ
تۇلپار ات ويناپ سەكىردى.
جاۋعا قارسى تۇرام دەپ،
وزىڭدە العاش سەرت ەتتىم.
جۇرت ءۇشىن جانىم قۇربان دەپ،
دۇشپاندى كەلگەن مەرت ەتتىم.
قاسىما ەرىپ نياز دوس،
جاعاڭنان سەنىڭ اتتاندىم.
ءىسىمدى كورمەي ۇلىق قوش،
قاشقىن سەگىز اتاندىم.
الشىن ەلىنە اتتانىپ بارا جاتقان سەگىز سەرىگە جانى اشىعان ەل-جۇرتى باتىردان ەشتەڭە ايامايدى، جول ازىعىن قامداپ، وعان قولدان كەلگەن كومەگىن بەرەدى، الدىنان ءسات-ساپار تىلەيدى. ول ءسويتىپ نياز سەرى ەكەۋى ەسىل بويىنان پاتشا وكىمەتى جەندەتتەرىنىڭ قورشاۋىنان امان - ەسەن قۇتىلادى دا، سول وڭىردەگى ىستاپ (قانتاي كەرەي تۇرىپبەردى بايدىڭ ءبىر كەزدە سابا ىستاعان جەرى ەكەن) دەگەن مەكەندەگى رۋى ۋاق ساپاق كەدەيدىڭ قوسىنا كەلىپ ات باسىن تىرەيدى. ەلگەزەك سارى جىگىت ساپاق سەگىزدى تانىپ، «باتىر، نە قىزمەت ەتەيىن» دەپ الدىنان شىعىپ، جىك-جاپار بولادى. سەگىز سەرى سوندا ءتىلالعىش ساپاقتى قىزىلجاردا پروحوروۆ دوسىنىڭ (ومبىداعى ي. م. پروحوروۆ ۇستازىنىڭ بالاسى) ۇيىندەگى قىسىلتاياڭدا قالدىرىپ كەتكەن ءوزىنىڭ جۇيرىك كوكبەستى اتى مەن اقباس اتانىن تەز الىپ كەلۋگە جۇمسايدى. ساپاق سەگىزدىڭ ات - تۇيەسىن ءتورت كۇندە الىپ كەلىپ باتىردان العىس الادى.
ءسويتىپ سەگىز سەرى مەن نياز سەرى ەل - جۇرتىنىڭ كومەگىمەن پاتشا اكىمدەرىنىڭ قۇرىعىنا ىلىنبەي امان قۇتىلىپ كەتەدى. باتىس ەلىنە بەتتەپ بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ قابىرعا وزەنىنىڭ بويىنداعى جونتورە ۇلى احمەت سۇلتاننىڭ اۋىلىنا كەز بولادى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ كىشى ءجۇز جەرىنە قاشقىندار ءوتتى دەگەن حابارىنا الدىن الا قانىق بولىپ وتىرعان تورە اۋىلى بۇلاردى قوندىرمايدى. سول جەردە سەگىز سەرى جانتورەنىڭ بوي جەتىپ وتىرعان الگى قوندىرمايمىز دەگەن داريعا ەسىمدى شايپاۋ قىزىمەن ايتىسا كەتەدى. ايتىستا سەگىز سەرى تورەنىڭ قىزىن ولەڭمەن جەڭەدى. اۋىلدا بايۇلىنا جاتاتىن الشىن - جاپپاس رۋىنىڭ قىزدارى دا بار ەكەن. سول قىزداردىڭ ىشىندەگى جاميعا دەگەن ەڭ سۇلۋىنىڭ سۇيگەن تەڭىنە قوسىلا الماي، مالعا ساتىلىپ شالعا بارعالى وتىرعانىن ءبىلىپ قالىپ، سەگىز سەرى ولەڭىندە سونى ايتادى.
سەگىز سەرىنىڭ بۇل ايتىس ولەڭى «جاستىق» دەپ اتالادى. تورە اۋىلىنان شىعىپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا سەگىز سەرىگە ساۋقىم بوكەي ۇلى، ەرمۇحامبەت (ەلەكەي) قاسىم ۇلى دەگەن ەكى تورە كەزدەسىپ، امانداسىپ ءجون سۇراسادى. سەگىز سەرى وسى جولى ەكى تورەگە جانتورە اۋىلىنىڭ قاتالدىعىن ايتۋمەن بىرگە:— مەن جالپى تورە اتاۋلىعا ءوش ەمەسپىن، بۇدان بىلاي قاي جەردە جۇرسەك تە بىر-بىرىمىزگە تىلەكتەس بولايىق — دەپ قوشتاسىپ ءارى اتتانىپ كەتەدى. تورە اۋىلىنان رەنجىپ كەلە جاتقان سەگىز سەرى ءوزىنىڭ «نە ارتىق» دەگەن تەرمەسىن شىعارىپ حان تۇقىمىنىڭ ەكى سۇلتانىنا بىلاي دەيدى.
توزعان ەسكى قايىقتان،
جاسالعان جاڭا سال ارتىق.
ءسوز ۇقپاعان دۇلەيدەن،
ەسى كىرگەن بالا ارتىق.
مەيىرىمى جوق اۋىلدان،
ورمانى مول دالا ارتىق.
جەمقور بولعان ۇلىقتان،
زيانى جوق اڭ ارتىق.
كورگەنسىز وسكەن جىگىتتەن،
جايىلىپ جۇرگەن مال ارتىق.
اعاشى سيرەك توعايدان،
ءجيى وسكەن تال ارتىق.
جاسىق تۋعان جىگىتتەن،
قايراتى مول شال ارتىق.
سۇلتانمەن جولداس بولعاننان،
ەر جاستانىپ باسىڭا
توقىم توسەپ استىڭا
تۇيە ءجۇن شەكپەن جامىلىپ.
تىنىش ۇيىقتاپ جاتۋعا
دوڭەسى قۇرعاق، جار ارتىق.
ۇزاق جول قاجىتىپ ەلسىز دالا، تاۋلى-تاستى جەرگە قونا جاتىپ جۇرگەندە، سەگىز سەرى الىستا قالعان ەلىن ەسكە الىپ، «بوزقاراعان» ءانىن شىعارعان ەكەن. قاراعان — سولتۇستىك قازاقستان جەرىندە كولدىڭ جارقاباعىندا، جىرا-سايلاردا، ورماندى جەردە، توعاي جيەگىندە شوقتالىپ قىزعىلت سارى بولىپ وسەتىن ۇساق، جىڭىشكە بۇتا اعاشتىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقتار ەرتەدە ونىڭ بۇتاعىن توقىما ىدىس (سەبەت، كورزينكا) جاساۋعا پايدالانعان. (بۇل كۇندەرى جەر-جەردەگى سول كوپ قاراعان ازايىپ كەتكەن). وسى سەزىم تولقىتاتىن عاجايىپ اندەگى اقىننىڭ اۋەل باستاعى ءوز ءسوزى بىلاي ەكەن.
مەن تۋدىم قوجابەرگەن اۋىلىندا.
نۋ ورمان تولىباي جالى باۋىرىندا.
جازىقسىز قۋعىندالىپ، جاپا شەكتىم،
كەز بولىپ زامانانىڭ داۋىلىنا.
بالا بوپ ءوسىپ ەدىك ماپ-مانارداي،
جىگىت بوپ شىعىپ ەدىك قوس شىنارداي.
ءدام ايداپ الىس جولعا ساپار شەكتىك،
ارتىمدا قالدىڭ ورمان — قوش ماماناي.
بۇقپا كول قاباعىندا توپ قاراعان،
ءمولدىر سۋ جار استىنان جارقىراعان.
ءانشى، اقىن، كۇيشى ونەرپاز ءبارى سوندا،
قاشقىن بوپ نەگە كەتتىم سول ارادان.
ۇناتىپ سامال جەلدىڭ لەبى ەسكەنىن،
سۇلۋمەن قىزىلجاردا جۇزدەسكەنمىن.
كوزىمنەن بۇل كۇندەردە بۇلبۇل ۇشتى.
اۋزىنان كوركەم قىزدىڭ بال جەسكەنىم.
كەزدەسەر ۇزاق جولدا باتپاق، ميا،
مەكەنىم سوڭعى كەزدە شىڭ مەن قيا.
قاشقىن بوپ ساحارادا جۇرگەنىمدە،—
كوزىمنەن ءبىر-بىر ۇشتى - اۋ، تۋعان ۇيا.
ءان سول كەزدىڭ وزىندە ەلگە كەڭىنەن تاراپ كەتەدى. بۇل سەگىز سەرىنىڭ كومپوزيتورلىق ونەرگە العاش قۇلاش ۇرعان تۇڭعىش ءانى ەكەن. وندا تۋعان ەل، وسكەن جەرگە دەگەن ساعىنىش، لاپىلداعان ىستىق سەزىم، ونىڭ ادامى، ەل-جۇرتى، ورمان - كولى ءتىپتى وزەن القابىنداعى بۇتاسىنا دەيىن ارداقتاپ ءقادىر تۇتاتىنى اقىننىڭ وزەگىن جارىپ شىققان ءان ارقىلى بىلدىرىلەدى. ۇزاق جىلداردىڭ ىشىندە اۋىزدان-اۋىزعا كوشە جۇرە، ايتىلا جۇرە ءاننىڭ ءسوزى (تەكستى) وزگەرىسكە ۇشىراپ، بۇل كۇندە تەك اۋەنى، سازى، ىرعاعى عانا اقتالعان. ماسەلەن، وسى ءاننىڭ ءسوزىنىڭ سوڭعى كەزدە بىلاي دەپ، وزگەرتىلىپ ايتىلىپ جۇرگەنى ارينە وكىنىشتى-اق.
باسىندا بيىك تاۋدىڭ قوس بارابان.
سول تاۋدان داريا بولىپ سۋ تاراعان.
سۇلۋ قىز، اسەم جىگىت ءبارى سوندا،
شىركىن - اۋ، نەگە كەلدىم سول ارادان.
قاراعىم اينالايىن كەلدىڭ قايدان،
الا ۇيرەك الما مويىن ۇشار سايدان.
جارقىنىم ات - ءجونىڭدى ايتىپ قويشى،
ادامنىڭ جات بولماعى وسىندايدان.
بۇل بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن سەگىز سەرى سەكىلدى تۋما تالانتتىڭ ءان تەكستەرىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرگەندىك قوي.
سەگىز سەرى ىرعىز وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەيتىن شەكتى، تابىن ەلدەرىن ارالاپ، ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ، كۇي تارتىپ، سال سەرىلىك قۇرىپ ءجۇرىپ جاعان مىرزا جەتەس ۇلىنىڭ اۋلىنا كەلىپ مەيمان بولادى. اڭگىمە ۇستىندە، جاعان مىرزا ۇستىنە ساۋىت كيىپ جۇرگەن سەگىزگە: «باتىر، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق ءبىر لەبىز ءبىلدىرىڭىز»،— دەيدى. سوندا سەگىز سەرى كوپ ىركىلمەستەن بىلاي دەيدى:
ەرىمەي تاس بولعاننان سىنعان ارتىق،
باسىڭا پالە كەلسە، تىنعان ارتىق.
مىنگەنشە جاماندارمەن التىن تاققا،
جاقسىمەن بىرگە تۇسكەن زىندان ارتىق.
وت الماعان مىلتىقتان اعاش ارتىق،
تانىماعان تۋىستان الاش ارتىق،
توپىرىشتى قانشا باپتاپ سەمىرتكەنمەن،
تۇلپاردىڭ ارىسا دا باعاسى ارتىق.
دوس ەمەس دوسىن سىرتتان ماقتاماسا،
نەسى دوس ءبىرىن-بىرى جاقتاماسا.
بولعاندا بۇگىن اراز، ەرتەڭ تاتۋ
دوستىعى نادانداردىڭ تاپ-تاماشا.
سەگىز سەرى وسىلاي دەپ باستالاتىن وسيەت - ءسوزدى ايتادى دا، ءارى قاراي تەرمەلەپ ءوز ويىن بىلايشا جالعاستىرادى.
اي جارىعى تاڭ بولماس،
شاققان شاقپاق شام بولماس.
زايىبىن جىگىت شىن سۇيسە،
سۇلۋلارعا زار بولماس.
ساۋداگەردە ار بولماس،
جەز وكشەدە قار بولماس.
جالقاۋ جىگىت بار بولماس.
تاڭداپ سۇيمەي جار بولماس.
اۋرۋ مەن اشتا ءحال بولماس،
شىلىك ءوسىپ تال بولماس.
ۇرلىقتىڭ مالى مال بولماس،
ارىق اتتا جال بولماس،
ەت كەپتىرمەي ءسۇر بولماس،
جەكسۇرىندا تۇر بولماس.
تالاپتى جىگىت قۇر بولماس،
سۇعاناقتا شىر بولماس،
جالاپ ىشكەن اس بولماس،
ونەرلى جىگىت جوق بولماس،
قۋراي مەن جۋسان جاقساڭدا،
جايناپ جاتار شوق بولماس.
بۇل سول كەزدەسۋدە جاعان مىرزاعا ايتىلعان ۇزاق تەرمەنىڭ ءبىر بولىگى عانا. جاعان مىرزا شىرقاپ سالعان انىنە، ايتقان ولەڭىنە، جىرلاعان جىرىنا، تارتقان كۇيىنە وتە رازى بولىپ سەگىزگە العىسىن ايتادى، دوس بولايىق دەپ قول الىسىپ، سەرتتەسەدى. نياز سەرى ەكەۋىنە ەكى ارعىماق ات مىنگىزىپ، يىقتارىنا جانات ىشىك جابادى. سەگىز سەرى بويعا بىتكەن تاماشا ونەرى ارقاسىندا وسى جولى ەل اراسىندا ءوزىن ناعىز سال - سەرى رەتىندە تانىتادى.
باتىر - ءانشى بۇل اۋىلدان اتتانىپ، شەكتىنىڭ قاباق تايپاسىنىڭ اتاقتى باتىرلارى — كوتىبار بەرسەن ۇلى (1762—1834 ج. ج.) مەن ونىڭ نەمەرە ءىنىسى ارىستان تىلەنۇلىن (1778— 1857 ج. ج.) ىزدەپ شىعادى. ارادا بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ ۇلكەن بورسىق قۇمىن جاعالاي ءوتىپ، شالقار كەلىنىڭ تەرىسكەيىن مەكەن ەتۋشى كوتىبار اۋىلىنا كەلەدى. سەگىزدى اۋىل ادامدارى جاقسى قارسى الىپ، كوتىباردىڭ ون ەكى قانات اق ورداعا اكەلىپ تۇسىرەدى. سەگىز سەرى كەلىپ قارت باتىرعا قول قۋسىرىپ سالەم بەرەدى. كوتىبار جاس مەيماننىڭ سالەمىن قۇپ الادى.
بۇل كەزدە اتاقتى باتىردىڭ ۇيىندە جاعالبايلى جانقاسقا بي قوناق بولىپ جاتىر ەكەن. ءۇي يەسى كەلگەن ەكى جولاۋشىدان ءجون سۇرايدى. سەگىز سەرى ءوزىنىڭ قاي ەل، قاي جەردەن ەكەنىن، سال-سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەن اقىن ەكەنىن ايتادى. سودان كەيىن شەكتى ەلىنىڭ كوسەمى جاڭا كەلگەن جاس قوناققا اقىن بولساڭ ولەڭ ايت دەپ وتىنەدى. سەگىز قارت باتىردىڭ الدىندا ءان سالىپ، ولەڭ، تەرمە، قيسسا داستاندار ايتىپ، كۇي تارتىپ وسى ءۇيدى، بۇكىل اۋىلدى شاتتىققا بولەيدى. سودان كەيىن ءۇي يەسى جينالعان ەل-جۇرتقا كەلگەن قوناقتىڭ ءۇش جۇزگە اتى شىققان، ايگىلى تولىباي سىنشىنىڭ ۇرپاعى جاس اقىن سەگىز سەرى ەكەنىن ايتىپ تانىستىرادى. كوتىبار باتىردىڭ ورداسىنا ادام سىيماي كەتەدى. ءۇي يەسى سىرتقا كوك شالعىنعا تەكەمەت جايدىرىپ كىلەم توسەتىپ اقىندى ورتاعا الىپ قوناقتىڭ تاماشا جىرلارىن ەندى دالادا وتىرىپ تىڭدايدى.
سەگىز سەرى وزىنەن بۇرىنعى وتكەن اتاقتى كۇيشىلەردىڭ بىرنەشە كۇيىن، سونىڭ ىشىندە ءوز باباسى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اتاقتى «بوزايعىر» كۇيىن قوبىزبەن، بىرەسە دومبىرامەن، بىرەسە سىبىزعىمەن ورىنداپ بەرەدى. وسى «بوزايعىر» كۇيىنىڭ تاريحى جايلى، ەل ىشىندەگى اڭىزدا بىلاي دەيدى. بۇل شاپقىنشىلىق، سوعىس جايىنداعى كۇي. باياعىدا ەلدى قالماق اسكەرى شاۋىپ، ءتىرى جان قالماعاندا بوزايعىر ولەيىن دەپ جاتقان ەردىڭ قاسىنان كەتپەيدى. ايعىرعا تاۋ ىشىندە قاشىپ تىعىلىپ جاتقان ەلدىڭ جىلقىسىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلەدى. بوزايعىر جەردى تارپىپ-تارپىپ جىبەرىپ، سونسىن ەكى اياعىن بۇگىپ ولەيىن دەپ جاتقان جىگىتتى ۇستىنە وتىرۋعا شاقىرادى. الدەبىر ءسات جىگىت ەسىن جيىپ جانۋاردىڭ ۇستىنە وتىرعاندا بوزايعىر الىستاعى قۇز تاۋعا تارتادى. جىگىت ونىڭ ءبىر نارسە ءبىلىپ كەلە جاتقانىن سەزىپ ايعىردىڭ باسىن ەركىنە جىبەرەدى. قۇز تاۋدىڭ ىشىنە كىرگەندە بوزايعىر ءوز جەرىنىڭ ءشوبىن، سۋىن كورگەندە كىسىنەپ، شۇرقىراپ قويا بەرەدى. ءبىراز تىنىققان جىگىت جانۋاردى شالدىرىپ الايىن دەسە دە ايعىر ەلەگىزىپ ىلگەرى تارتا بەرەدى. تاۋعا تايانعاندا ايعىر تاعى كىسىنەپ جىبەرەدى. ايعىر كىسىنەگەندە، كوپ جىلقىنىڭ شۇرقىراعان داۋسىمەن بۇكىل تاۋ ءىشى جاڭعىرىعادى. مال-جانىمەن تىعىلىپ جاتقانداردىڭ كوبى جاس ايەل، بالا-شاعا، قاريا ادامدار ەكەن. وسىلاردان تاراعان ۇرپاق كەيىن ءوسىپ-ونىپ كوبەيىپ قايتادان ۇلكەن ەلگە اينالادى. كۇيدە وسى ادامداردىڭ باسىنان كەشكەن حيكاياتى سۋرەتتەلەدى.
جاس قوناقتىڭ اقىندىعىن سىناۋ ءۇشىن بە، الدە ونەرىنە كوڭىلى تولعاندىعى ما، سول توپتىڭ ىشىندە وتىرعان مەيماندارمەن بىرگە كوتىبار، جانقاسقا، ارىستاندار بۇعان تولەگەن — جىبەك، سانسىزباي وقيعاسىن، ايمان — شولپان حيكاياسىن اڭگىمەلەپ بەرەدى دە، سەگىز سەرىدەن وسى اڭىز-اڭگىمەلەردى قيسساعا اينالدىرىپ، انمەن جىرلاپ شىعۋىن وتىنەدى. اڭگىمەنى بايىپپەن تىڭداپ العان زەرەك جىگىت:
مەن كەلدىم شەكتى - تابىن اراسىنا،
كوتىبار، ارىستانداي داناسىنا.
جىرلايىن: ايمان - شولپان،
قىز جىبەكتى قازاقتىڭ داڭقىم شىقسىن دالاسىنا،—
دەپ بولاشاق داستاننىڭ كىرىسپەسىن باستاي جونەلەدى. بىردەن - اق ءوزىنىڭ سۋىرىپ سالما جىرشىلىعىن پاش ەتىپ جينالعان ەلدى قايران قالدىرادى. سودان سوڭ ساباسىنا ءتۇسىپ، ءبىراز ويلانىپ، تولعانىپ قىزىنىپ العان سەگىز سەرى «قىز جىبەك» قيسساسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ شىرقاپ كەتەدى.
قوي جىلى سالدىق قۇرىپ شىعىپ ەلدەن،
شاشاردىڭ بويىنداعى ەلگە كەلگەم.
ەلدەرى كىشى ءجۇزدىڭ شەكتى - تابىن،
نيازبەن ەكەۋمىزدى قۇرمەتتەگەن.
جاسىنان جاقسى اتادان ۇلگى كورگەن،
كوتىبار، ارىستانداي باتىر مەرگەن.
«ەر سەگىز جىر شىعارساڭ ەسىڭە ال»،— دەپ،
قىزىقتى ءبىر وقيعا ايتىپ بەرگەن.
بۇل ءوزى وقيعا ەكەن مول دەرەكتى،
جىرلاۋعا وسىندايدا بولدىم ەپتى.
ەسىتىپ تولەگەن مەن جىبەك جايىن،—
قيسسا ەتىپ بايانداۋعا كوڭىلىم كەتتى.
تۇلپارداي بولىپ جاراعان،
حالقى مىڭعا بالاعان.
قولباسشى باتىپ سانالعان،
جاۋىزداردىڭ قانىنا،
قىلىشىن تالاي سۋارعان،
ۇلگى ايتاتىن ەلىنە
سەگىز سەرى مەن بولام.
بۇرىن اڭىز بولسا دا،
جىر مارجانى قىز جىبەك،
العاش رەت قيسسا بوپ،
بۇگىن مەنەن تاراعان.
«قىز جىبەك» جىرىن تىڭداۋعا،
قۇمارتىپ بار ادام،
مەن وتىرعان وردانىڭ،
سىرتىندا كوك شالعىنعا،
كىلەم توسەپ ارنايى،
وتىرىسىپ جايلانعان.
باسقانىڭ ءبارىن تاستايىن،
شامادان ارتىپ اسپايىن.
بۇگىنگى ءماجىلىس - جيىندى،
قىز جىبەكتەن باستايىن.
ۇرپاعىن بازاربايدىڭ ساناپ الىپ،
ەل-جۇرتتان وقيعاعا بولدىم قانىق.
ءار بۋىنعا جيىرما التى جاستان بەرىپ،
شەجىرەدەن جىل مولشەرىن ءبىلدىم انىق.
رەسەيدىڭ جىل ساناۋىن نەگىزگە الىپ،
وتكەنگە قاتتى ءۇڭىلدىم نازار سالىپ.
ەسەپتەپ جىل شاماسىن بىلگەننەن سوڭ،
قولىما قوبىز الدىم قۇشتارلانىپ.
بۇرىنعى ءاز تاۋكەنىڭ زامانىندا،
قازاقتىڭ حالقى تۇگەل امانىندا.
كەردەرى تەڭىزى دەپ اتالىپتى،
سىلاڭ سىر قۇياتۇعىن ارالىندا.
اينالا ارال بويىن مەكەن ەتكەن،
كەردەرى، جاعالبايلى ەلى كوپتەن.
شالقىعان داۋلەت ورناپ، باقىت قونىپ،
مال-جانى بۇل ەلدەردىڭ وسىپ-ونگەن.
كىشى ءجۇز نەمەسە ونىڭ الشىن اتى،
نوعايلى قازاعىنان ارعى زاتى.
باي ۇلى، ءالىم ۇلى، جەتى رۋ دەپ،
ءبولىنىپ ءۇش تايپا بوپ شىققان اتى.
كەردەرى، جاعالبايلى، جەتىرۋدان،
كەم ەمەس سالتاناتى وزگە رۋدان،
ءۇش ءجۇزدىڭ قاراشاڭىراعى —
جاعالبايلى ارتىعى ونىڭ وسى ەكەن باسقا رۋدان.
بولىنەر جاعالبايلى، مىرزا ىلەز بوپ،
وربىگەن ەكەۋىنەن رۋلار كوپ.
ىشىندە سول ىلەزدىڭ بەسكۇرەك ەل،
باي بولعان زامانىندا تەڭدەسى جوق.
ءبىر توبى بەسكۇرەكتىڭ قاراباتىر.
تىگەدى حان جايلاۋدا اقشا شاتىر.
جىلقى، تۇيە — ءبارىن دە مىڭداپ ايدار،
كوپ ەلدەن سالتاناتى اسىپ جاتىر.
قاراباتىر كوسەمى ايبات مىرزا.
ءارقاشان ەرلىگىنە حالقى ريزا.
بۇيرىعى ايبات ەردىڭ ەكى بولماس،
ەلىندە جاعالبايلى شەشىم قىلسا.
بالاسى سول ايباتتىڭ ەر بازارباي،
بەك ەدى داۋلەتىنە ەرلىگى ساي.
جىلقى مەنەن تۇيەنىڭ ەسەبى جوق،
ۇيىلگەن سارايىندا استىق، قانت، شاي.
جىرلايىن و جاراندار بولعان جايدى،
اسپاندا جارقىراعان كۇن مەن ايدى.
الەۋمەت ەر سەگىزگە ۇلىقسات ەتسەڭ،
بايانداپ ءبىر كورەيىن بازاربايدى.
ەلىمنەن قاشقىن بولىپ شىققان كەزدە،
جولىقتىم شەكتى، تابىن، تاما، ىلەزگە،
شەكتىنىڭ ارىستانى مەن ىلەز جانقاسقا،
جاعى جوق شەشەن ەكەن سويلەر سوزگە.
قارسى الدى شەكتى، تابىن، جاعالبايلى،
ەل ەكەن داۋلەتىنە ساۋلەت سايلى.
نيازبەن مەن ەكەۋىمىز سوندا بولىپ،
ەستىدىك سىرلىباي مەن بازاربايدى.
بولعانى وقيعانىڭ راس ەكەن.
ارقاۋى اڭگىمەنىڭ ءبىراز ەكەن.
وتكەندى كەيىنگىگە جىرلاپ بەرۋ،—
اقىنعا ءبىز سياقتى ميراس ەكەن.
ءوتىنىپ ايتقاننان سوڭ ەر ارىستان.
ءسوز قالماس ءبىز سياقتى جولبارىستان.
سۇرادى جىرلاۋىندى جانقاسقا دا.
قالسىن دەپ ۇرپاقتارعا سىزدەن داستان.
جىرلادىم مەن داستاندى قوبىز الىپ،
وتىردى مولدا، يشان قالام الىپ.
ءتۇسىردى ون ءتورت مولدا ولەڭىمدى،
بەتىنە اق قاعازدىڭ ورنەك سالىپ.
قوبىزىم كەتتى جەتەكتەپ،
ءان شىرقادىم بەزەكتەپ.
سونداعى جىرىم وسى ەدى،—
ولەڭمەن ايتقان ورنەكتەپ...
سەگىز سەرى وسىلاي دەپ «قىز جىبەك» جىرىن ۇزاق جىرلاپ، اياقتاپ شىعادى. بۇل ءۇزىندى وسى جىردىڭ باس جاعىنداعى كىرىسپەسى عانا. «قىز جىبەك» جىرىنىڭ قازاقتا تاريحي شىندىققا، شەجىرەگە - نەگىزدەلىپ جىرلانعان بىردەن-بىر دۇرىس نۇسقاسى — وسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان سەگىز سەرى ۆاريانتى ەكەنى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردى، ەرتەگىنى جىرعا اينالدىرىپ، تاريحي شەجىرەنى نەگىزگە الا وتىرىپ جىرلاۋ جانە وعان ءان شىعارىپ، انمەن ايتۋ تەك وسى سەگىز سەرى سياقتى جان-جاقتى بەس اسپاپ تالانتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. «قىز جىبەك» وقيعاسىنىڭ سەگىز سەرىگە دەيىن جىر بولعانىن بىلمەيمىز ول تەك ءقاراسوز تۇرىندەگى اۋىز ەكى اڭىز-اڭگىمە رەتىندە عانا باياندالىپ ايتىلىپ جۇرگەن. 1807 جىلى قازان قالاسىندا كىتاپشا بولىپ شىققانى — سول قارا ءسوز تۇرىندەگى اڭىز-اڭگىمە ۆاريانتى.
اكادەميك-جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ «ۇلپان» پوۆەسىندە سەگىز سەرى جايلى بىلاي دەپ جازعان.
«بۇلار شايعا وتىرا بەرگەندە، ايقايعا باسىپ كەرەيدىڭ ءبىر توپ اقىن - انشىلەرى كەلدى...
بۇل كەلگەن كەرەي اتالاتىن كوپ رۋلى ەلدەردىڭ اتى-شۋلى اقىن - انشىلەرى، جىراۋلارى ەدى. اقىن شاركە سال، سوقىر توعجان اقىن، نياز سەرى، ساپارعالي اقىن، تاعى ءۇش-تورت جاڭا پەرىلەر. ءبارى دە اتاقتىنىڭ اتاقتىسى — سەگىز سەرى اقىننىڭ مۇراگەرلەرى. بۇل ەلدەردە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ەر تارعىن» جىرلارى سەگىز سەرىنىكى دەپ سانالادى. سەگىز سەرى ءوز جانىنان شىعارعان با، جىراۋ رەتىندە ايتا ءجۇرىپ وڭدەگەن بە، ول اراسى ءدۇدامال. ال «قارلىعاش»، «گاۋھارتاس»، «ايكەن - اي» اندەرىن سەگىز سەرى شىعارعانىن ءتىپتى داۋعا سالمايدى، تۇگەل مويىنداپ قويعان».
سەگىز سەرىنىڭ ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردى جىرعا قوسىپ «قىز جىبەكتەن» باسقا دا «ايمان — شولپان»، «ەر تارعىن»، «شورا باتىر»، «ەر سايىن باتىر» سەكىلدى ۇزاق قيسسا -داستانداردىڭ وزىندىك ۆاريانتىن شىعارعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى.
قازاقتىڭ اسا كورنەكتى عالىمى، اكادەميك الكەي مارعۇلان سەگىز سەرى جونىندە بىلاي دەپ جازادى. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ ءبىر ادەمى نۇسقاسىن قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن اتاقتى سەگىز سەرى (1808 —1854). ول XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جاساعان اتاقتى سەرى. تۋعان جەرى — وباعان توڭىرەگىنەن، اشامايلى كەرەيلەرىنەن، قىستاۋلارى ماماناي ورمانىنىڭ ءىشى. ون ەكى جاسىنا دەيىن اۋىلداعى مەكتەپتە وقىپ، سودان كەيىن ومبىداعى ازيا مەكتەبىن (ازياتسكايا شكولا) بىتىرەدى. (1828). وسى جىلدارى ومبىدا «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىن جازادى.
جاسىم بار جيىرمادا جىلىم مەشىن،
ءولىمنىڭ كىم بىلەدى ەرتە - كەشىن.
ايتايىن بەس-التى اۋىز قۇلاعىڭ سال،—
قوزى كورپەش — باياننىڭ اڭگىمەسىن.
بۇل جىردى سەگىز سەرى تورعاي ولكەسىنە ساياحاتقا شىققاندا وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ، شەجىرەنى، جىردى كوپ جينايتىن احمەت جانتۋرينگە تارتۋ قىلىپ بەرىپ كەتەدى. كەيىن ول جىر احمەت جانتۋريننەن ۆ. ۆ. گريگوريەۆكە اۋىسىپ، ودان ن. ي. يلمينسكييدىڭ قولىنا تۇسەدى. بۇگىندە جىر سول يلمينسكييدىڭ توپتاۋىندا، تاتار رەسپۋبليكاسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. وتكەن داۋىرلەردە بۇل جىر قازاندا تالاي رەت باسىلىپ شىقتى (1878، 1879، 1890، 1894، 1896، 1905، 1909 ج. ج.)، ونىڭ قىسقاشا اۋدارماسىن ا. ۆ. ۆاسيليەۆ تورعاي گازەتىندە جاريالادى. سەگىز س.ەرى نۇسقاسىندا ايتۋشىنىڭ ءتىلى جاقسى، بەينەلەرى ادەمى، ەپيكالىق كەڭ تىنىستى بولىپ شىققان»
ەندى وسى، ارادا جوعارىدا ءوزىمىز ءسوز ەتكەن سەگىز سەرى جىرلاعان «قىز جىبەك» جىرىنىڭ تاريحىنا تولىعىراق توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك. ويتكەنى «قىز جىبەك» قيسساسىن العاش جىرلاعان ياعني قاراسوزدەن جىر قالپىنا تۇسىرگەن سەگىز سەرى اقىن ەكەنىن بۇگىنگى وقىرماننىڭ كوبىنىڭ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن.
سەگىز سەرى شىعارعان «قىز جىبەك» جىرىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا قارا سوزبەن جازعان جولداردى كەزدەستىرمەيمىز. 1892 جىلى — ۇلۋ جىلى، جازدا قىزىلجار ۋەزىنە بارىپ، ەل ارالاپ اۋىل-اۋىلداعى جاس بالالاردى سۇندەتكە وتىرعىزىپ جۇرگەن مۇسىلمانشا ساۋاتتى جۇسىپبەك قوجا شايحىسلام ۇلى (1861 —1941) وسى سەگىز سەرى شىعارعان جىردى كوشەبە كەرەي، ءانشى - پالۋان انداماس ەسبول ۇلى مەن بەكق ۇلى قۇداس ۇلى ەسىمدى الپىس بەس - الپىس التى جاستارداعى ءانشى قاريالاردان العاش رەت ەرىگىپ، جازىپ العان. ءسويتىپ «قىز جىبەك» قيسساسىنىڭ كەيبىر تۇستارىن قىسقارتىپ، ورنىنا تاتارشالاپ قارا ءسوز قوسىپ، كەي جەرىن ەرتەگىگە اينالدىرىپ تولەگەندى ولتىرگەن كەسكەنتەرەك دەگەن قوجانىڭ ورنىنا قاراقشى دەپ بەكەجاندى جازىپ، ونىڭ رۋىن ارعىن ەتىپ وزگەرتىپ، قيسسانى ءوزىم شىعاردىم دەپ 1894 جىلى — جىلقى جىلى قازان قالاسىندا باستىرىپ شىعارعان.
قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى 1957 جىلى جارىققا شىعارعان «قىز جىبەكتى» باسپاعا دايىنداپ العى ءسوزىن جازعان سول كەزدەگى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى م. س. سيلچەنكو ءوزىنىڭ «قىز جىبەك» جىرى جايىندا» دەگەن زەرتتەۋ ماقالاسىندا بىلاي دەگەن.
«قىز جىبەك» جىرى 1894 جىلى «قيسسا قىز جىبەك» دەگەن اتپەن قازان قالاسىندا باسىلىپ شىققان. بۇل جىردىڭ ەل اۋزىنان ەڭ باستاپقى جازىلىپ الىنعان ءتۇرى مە، نەمەسە بۇدان بۇرىن جازىپ الىنعانى بار ما، جوق پا ول جەرى وسى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز. بۇل قيسسانىڭ ستيلىنە جانە تىلىنە قاراعاندا، «قىز جىبەك» قيسساسىن باسپاعا بەرۋشى، نە ءبىر قولجازبادان كوشىرىپ نەمەسە ەسىندە قالعاندارىن جازىپ تاپسىرعانعا ۇقسايدى.
قيسسانى باستىرۋشى ونى قاي كەزدە، قاي جەردە، كىمنىڭ اۋزىنان جازىپ العانىن اتاپ كورسەتپەگەن. تەك قيسسانىڭ اياعىندا: «مۇنى مەن ءوزىم نوعاي بولسام دا (جۇسىپبەك قوجا ءوزىن ايتىپ وتىر — ن. ءا.) دوستىم احمەتكارىمگە ارناپ قازاقشا جازدىم»،— دەگەن ءسوزدى ايتىپ كەتكەن. جانە سول احمەتكارىمگە ارناپ، ەكى دوستىڭ اجىراسىپ كەتۋى جونىندە قىسقاشا ليريكالىق ەلەڭ جازعان.
جۇسىپبەك قوجانىڭ دوسىم دەپ وتىرعان احمەتكارىمى كىم بولعان دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى. بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن الدىمەن «ايتىس» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىنىڭ العى سوزىندە ءبىرجان — سارا ايتىسىنا بايلانىستى جازىلعان مىناداي دەرەكتەر بار. «كوڭىل اۋدارارلىق ەكىنشى ءبىر جايت، وسى ايتىستاعى كەيبىر قوسپا سوزدەرگە قاراپ، شايحىسلاموۆ جۇسىپبەك قوجادان گورى «ءبىرجان — سارا ايتىسىن» باستىرۋعا دىلگەر بولعان احمەتكارىم دەگەن كىسى ەكەنىن انىقتاي الامىز. كىتاپتىڭ («ءبىرجان سال مەن سارا قىزدىڭ» 1898 جىلى قازان قالاسىندا بولىپ باسىلىپ شىققان ايتىسىن ايتىپ وتىر — ن. ءا.) اياعىنداعى 19-بەتتە سول احمەتكارىم دەگەن كىسىگە جازعان ولەڭىندە جۇسىپبەك قوجا:
احمەتكارىم جازعىل دەپ ەتتىڭ پارمەن،
قىزمەتتى نەگە ايايىن كەلسە دارمەن،—
دەيدى.
ويلاندىراتىن تاعى ءبىر جاي، جۇسىپبەك قوجانىڭ جاڭاعى ارناۋ ولەڭىندە اقىن ابايدىڭ جىگىتتەر ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» دەيتىن جۇرتقا ءمالىم ولەڭىنە وتە ۇقساس كەلەتىن (32 جول) جەرلەرى بار. (كىتاپتا ابايدىڭ وسى ي ولەڭىنەن ءۇزىندى كەلتىرىلەدى — ن. ءا.) ارينە، كەيبىر جەكە سوزدەرىن (19-بەت) وزگەرتىپ وتىر. ايتپەسە اينىماعان اباي ولەڭى دەرلىكتەي».
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى «قىز جىبەك» جىرىمەن قوسا، «ءبىرجان — سارا ايتىسىن» دا جيناپ قازان قالاسىندا باستىرۋعا دىلگەر بولعان ادام جۇسىپبەك شايحىسلام ۇلى ەمەس ونىڭ احمەتكارىم دەگەن قازاق ەكەنى انىقتالىپ وتىر.
«قيسسا قىز جىبەكتى» جۇسىپبەك قوجا بۇدان كەيىن دە يەلەنىپ، 1896، 1899، 1900 جىلداردا قازان قالاسىندا ءوز اتىنان بىرنەشە رەت باستىرىپ شىعارعان. ونىڭ اقىن ەمەس ەكەنىن كەزىندە كەردەرى اۋباكىر، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، مۇرات موڭكە ۇلى، ماقىش قالتايەۆ، نۇرجان ناۋشابايەۆ، توقا جۇمابايەۆ، قۇلتۋما وتەمىس ۇلى، ساپارعالي قۋانىش ۇلى، تايجان قالماعانبەت ۇلى سەكىلدى بەلگىلى اقىندار ءوز ولەڭدەرىندە ءادىل اشكەرەلەگەن. ماسەلەن، نۇرجان ناۋشابايەۆ ءوزىنىڭ «جۇسىپبەك قوجاعا» دەگەن ۇزاق ولەڭىندە:
سەن ءوزىڭ ءسوز ۇرلاۋدى تاستا، قوجا.
جاستاردى ۇلگىلى ىسكە باستا، قوجا!
ءولىپ قالعان ارۋاقتان جىر ۇرلاماي،—
ادامشىلىق شارادان اسپا، قوجا،—
دەيدى.
ال تايجان قالماعامبەت ۇلى اقىن (1877— 1937 ج. ج.) 1907 جىلى اتباسار بازارىندا عازيز ءانشى فايزوللاۇلىنا (1889—1931 ج. ج.) كەزدەسىپ، ونىڭ سەگىز سەرىنىڭ باتىر دوسى نياز سەرىنىڭ ەكى شۋماق ولەڭىن وزگەرتىپ ءوز اتىنان ايتقانىن كىنالاعان.
اتاندىم نياز سەرى بالا جاستان،
اقىن جوق قىزىلجاردا مەنەن اسقان.
جۇيرىك ءمىنىپ، جورعانى جەتەلەدىم،—
كوڭىلىم قايتپاعان سوڭ قيعاش قاستان،—
دەپ باستالاتىن نياز سەرىنىڭ «نياز ءانى» دەگەن ولەڭىن عازيز ءانشى وزىنشە وزگەرتىپ:
اتاندىم عازيز اقىن بالا جاستان،
اقىن جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان.
جۇيرىكتى جورعا ءمىنىپ جەتەلەدىم،—
كوڭىلىم قالعان ەمەس قيعاش قاستان،—
دەپ ءوز ولەڭى ەتىپ ايتقان. تايجان اقىن كەزدەۋدە ءعازيزدىڭ وسى جالعاندىعىن بەتىنە باسىپ، «عازيزگە» دەگەن ولەڭىندە:
كوڭىلى بازارشىلار قالدى سۋىپ،
ءانىڭدى تىڭداماسقا بەلدى بۋىپ.
سەن - داعى ءسوز ۇرلاۋعا سالىنىپسىڭ،—
زالىمنىڭ جۇسىپبەك قوجا جولىن، قۋىپ،—
دەپ، عازيز اقىننىڭ ءوزىنىڭ عانا ەمەس، جۇسىپبەك قوجانىڭ دا بۇرىن وتكەن اقىن-جىراۋلارعا ىستەگەن قياناتىن قوسا كورسەتە كەتەدى. (تايجان اقىننىڭ «عازيزگە» دەگەن وسى ولەڭى 1990 جىلعى 11 فيەۆرالدا وبلىستىق «جەزقازعان تۋى» گازەتىندە جارىق كوردى. وندا بۇعان قوسا «نياز ءانى» ولەڭىنىڭ ءۇش شۋماعى بەرىلگەن).
نياز سەرى بەكداۋلەت ۇلى كىم دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ول 1818 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانىندا تۋعان. «ماڭماڭگەر»، «قىز ءانى»، «جىگىت ءانى»، «كەلىنشەك ءانى»، «جىلقىشى ءانى» سياقتى ەلگە كەڭ تاراعان اندەر شىعارعان، باتىر، سەرى بولعان. سەگىز سەرىنىڭ دوسى، قۇرداسى. ول تيۋمەن وبلىسىنىڭ قوشقاراعاي دەگەن جەرىندە 1893 جىلى 75 جاسىندا قايتىس بولادى. نياز سەرى جوعارىدا ءوزىمىز ايتقان «نياز ءانى» اتتى ولەڭىندە:
ماديار زاتىم كەرەي، اتىم نياز،
جىگىتتە بولا بەرمەس مەندەي بياز.
«كوپەستىڭ كەرۋەنىن تونادى» دەپ،—
مەن ءۇشىن گۋبەرناتور قۇرماق سياز.
مەن نياز شىعىپ ءجۇردىم ءاربىر شەتكە،
جولداس ەم، سەگىز بەنەن ماحامبەتكە!
ايىرىلىپ ەكى دوستان قالعاننان سوڭ،—
قاڭعىرىپ شىعىپ قالدىم قيا شەتكە،—
دەپ تولعانادى. بۇل ولەڭدى، نياز سەرىنىڭ جانە باسقا ولەڭدەرىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، پرەسنوۆ اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى ءانشى اپەن قالييەۆتان، وسى اۋداننىڭ پەتروۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىنى قوجاحمەت ءدارىبايۇلىنان 1958 جىلى اپرەل ايىندا جازىپ الدىق...
ەندى جوعارىداعى جۇسىپبەك قوجاعا بايلانىستى سوزىمىزگە قايتا ورالالىق.
بەلگىلى اقىن ساپارعالي قۋانىش ۇلى دا (1855—1915) جۇسىپبەك قوجانى توپ الدىندا اشكەرەلەيدى. ول ءوزىنىڭ «جۇسىپبەك قوجاعا» اتتى ولەڭىندە بىلاي دەگەن:
سەن ءوزىڭ ەركەك ەمەس بايتال قوجا،
ءار جەردە ۇرلىعىڭدى ايتام قوجا!
بۇرىنعى اقىنداردان جىر ۇرلايتىن،
ەكەنسىڭ ەكى ءجۇزدى سايتان قوجا...
سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن تاريحشى عالىمدار، جازۋشىلار ونىڭ ىشىندە ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، سانجار اسپاندياروۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ سەكىلدى كورەگەندەرىمىز ەرتەدە وتكەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ قيسسا-داستاندارىن، جىر ايتىستارىم ءوزىم شىعاردىم دەپ قازان، تاشكەنت قالالارىندا كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارتقان جۇسىپبەك قوجا شايحىسلام ۇلىنىڭ اقىن ەمەس، ەل اۋزىنداعى دەرەكتەردى بىرەۋلەر ارقىلى جيناپ، ەلدىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ جۇرگەن ادام ەكەنىن انىقتايدى. ونىڭ الگىندەي قياناتى اشكەرەلەنە باستاعان شاقتا، 1931 جىلى كورشىلەس جۇڭگو ەلىنە ءوتىپ كەتەدى. سودان ول 1941 جىلى شىڭجاڭ ولكەسىندەگى قىزىلكۇرە اۋدانىنداعى تورتكول دەگەن جەردە قايتىس بولعان. كىشى ايەلى ءباتيما البان رۋىنىڭ قىزى، ول ەرى ولگەن سوڭ، ون ءۇش جىلدان كەيىن 1954 جىلى اۋىرىپ قايتىس بولادى. جۇسىپبەك قوجانىڭ ۇرپاقتارى سوۆەت جەرىنە وتپەي، سول شىڭجاڭ ولكەسىندە قالىپ قويعان.
وسىعان قاراماستان جۇسىپبەك قوجا كەيبىر باسىلىمداردا سول باياعىسىنشا اقىن بولىپ ەسەپتەلىپ ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا ايتىلىپ جۇرگەنى وكىنىشتى-اق.
اتاقتى تيۋركولوگ، شىعىس ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم، اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ «سەيفۇلمالىك —ءبادىعۇلجامال» قيسساسىن ءوزىنىڭ قازاقتىڭ ادەبي نۇسقالارىنا ارنالعان جيناعىنىڭ ءۇشىنشى تومىندا سانكت - پەتەربۋرگتا 1870 جىلى باستىرىپ شىعارعان بولاتىن. «سەيفۇلمالىك» جىرىنىڭ وسى نۇسقاسىن كەيىنىرەك يسماعيل شامسۋددينوۆ دەگەننىڭ كومەگىمەن جۇسىپبەك قوجا شايحىسلام ۇلى قازان ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسىندا 1903، 1908 جىلدارى وزىمدىكى دەپ، ەز اتىنان باستىرىپ شىعارعانى بەلگىلى. بۇل جونىندە «عاشىقنامە» كىتابىندا جۇسىپبەك قوجانىڭ كىم ەكەنى جايىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «1964 جىلى باسىلىپ شىققان «باتىرلار جىرىنىڭ» ءۇشىنشى تومىندا «سەيفۇلمالىككە» بەرىلگەن تۇسىنىكتە بۇل جۇسىپبەك شايحىسلاموۆ شىعارماسى دەلىنىپ جازىلعان. شىندىعىندا، جۇسىپبەك جىردىڭ ىشىنە ءوز اتىن قوسىپ، كەيبىر شۋماقتاردى قىسقارتىپ، نە كەيبىر ءسوز تىزبەكتەرىن وزگەرتىپ بەرگەنى بولماسا، بۇل نەگىزىنەن 1870 جىلى رادلوۆ جيناعىندا باسىلعان، ەل ىشىنە ەرتە كەزدەن-اق مول تاراعان جىر بولاتىن».
مىنە، بۇگىندەرى عالىم ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدى بايىپتى زەرتتەۋى ناتيجەسىندە جۇسىپبەك قوجانىڭ شىن بەت پەردەسى ايقىنىراق اشىلا تۇسۋدە.
سەگىز سەرى اقىن التى شەكتى ەلىندە «قىز جىبەك» جىرىن جىرلاعان كەزدە جۇسىپبەك قوجا تۇگىلى ونىڭ اكەسى شايحىسلام دا دۇنيەگە كەلمەگەن كەز ەدى. شىندىعى مىناۋ، شايحىسلام ايتقوجا ۇلى قىزىلوردا وبلىسى، تەرەڭوزەك اۋدانىنىڭ شىركەيلى دەگەن جەرىندە 1843 جىلى تۋعان. شايحىسلام ءوز ومىرىندە ولەڭ جازباعان، ءدىني جولعا ءتۇسىپ ەل ارالاپ جۇرەتىن مولدا بولعان. جەتىسۋ وڭىرىندە بارعان ءبىر ساپارىندا 1872 جىلى جازدا ول اقىن سارا تاستانبەكقىزىمەن كەزدەسىپ، ءبىر جىل بۇرىن ەسكەرتكىشكە ءبىرجان قالدىرىپ كەتكەن «ءبىرجان — سارا ايتىسىنىڭ» قولجازباسىن ودان سۇراپ الادى. وسى «ءبىرجان — سارا ايتىسىن» اكەسى العاننان كەيىن، ارادا جيىرما التى جىل وتكەن سوڭ بارىپ، ياعني 1898 جىلى جۇسىپبەك قوجا قازان قالاسىندا ءوزىم جازىپ الدىم دەپ، ءوز اتىنان باستىرىپ شىعارادى. جۇسىپبەك قوجا ءوزى 1861 جىلى تۋعان ادام بولسا، ون ءبىر جاسىندا ياعني 1872 جىلى اقمەشىت وڭىرىنەن سوناۋ جەتىسۋعا بارىپ، ايتىستى قالايشا ءوز قولىمەن جازىپ العان دەگەن سۇراق تۋادى. وسى جايلى وي تۇيگەن جەتىرۋ — جاعالبايلى تورەباي اقىن ەسقوجا ۇلى (1844—1911 ج. ج.) 1900 جىلى تىشقان جىلى كۇزدە اقىن
سارامەن ايتىسقاندا بىلاي دەيدى.
اسەتپەن سەن ايتىستىڭ سيىر جىلى،
جۇسىپبەك كەلىپ كەتتى بارىس جىلى
سارا سەن شامالى اقىن بولساڭ - داعى —
شىعاردى اتاعىڭدى ءبىرجان جىرى.
وسى ايتىستىڭ ەندى ءبىر جەرىندە تورەباي اقىن الگى ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن جۇسىپبەك قوجانىڭ ءوزى ەمەس.، اكەسى شايحىسلامنىڭ جەتىسۋ وڭىرىنە كەلگەنىن، قيسسانى قازاندا باستىرىپ شىعارعانىن بىلاي دەپ دالمە-دال ايتادى:
شايحىسلام جەتىسۋدى ارالادى،
بايلار مەن بي-بولىستى جاعالادى.
قالدىرعان ءبىرجان ساعان قولتاڭباسى،
وزىڭنەن قالاپ الىپ كەتە باردى.
ارادا جيىرما التى جىل ۋاقىت ءوتتى،
كيتاپ بوپ شىعاتۇعىن مەزگىل جەتتى.
بالاسى شايحىسلامنىڭ جۇسىپبەك قۋ،—
قازاندا سول قيسسانى جاريا ەتتى.
ءبىز جوعارىدا سەگىز سەرىنىڭ اقىندىعى جايىندا بايانداي كەلىپ، «قىز جىبەك» جىرىن العاش جىرلاعان سەگىز سەرى ەكەنىن كەڭىرەك توقتالىپ ايتقىمىز كەلدى. سەگىز سەرى جىرلاعان «قىز جىبەك» داستانىنىڭ سول نۇسقاسى قازاق سسر FA م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار مەن تەكستولوگيا بولىمىندە تولىق كۇيىندە ساقتاۋلى تۇر.
سەگىز سەرىنىڭ سال-سەرىلىك ءومىربايانى قىزعىلىقتى، اقىندىق، انشىلىك، كومپوزيتورلىق تۆورچەستۆوسى وتە باي جانە حالىققا جاقىن. ول شەكتى ەلىندە ساۋىق قۇرىپ، ءان سالىپ جۇرگەنىندە، پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قاپيادا كوتىبار باتىر قازا تابادى. قاتتى قاپالانعان سەگىز سەرى وعان ارناپ جوقتاۋ ولەڭ شىعارادى. سول ولەڭ بىلاي دەپ باستالادى.
ءۇش الشىننىڭ جەرىندە
مۇعادجار تاۋدىڭ باۋىرىندا،
كىشى جۇزدە جەتىرۋ
جاعالبايلى ىشىندە،
جاڭقاسقا ەردىڭ اۋىلىندا
ارداقتى مەيمان پوپ بارىپ،
شاڭقاي ءتۇستىڭ شاعىندا
قوناققا ارناپ تىگىلگەن،
اق وردانىڭ ىشىندە،
دەمالماق بوپ وڭاشا،
ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە.
پاتشا اكىمى جەندەتى،
جالدامالى قالماقتىڭ،
ايبالتامەن شابۋعا
قالايشا كوزى قيدى ەكەن،
كوتىبار سىندى قىراندى
الىمنەن شىققان ۇلاندى.
كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە،
كەشەگى وتكەن كوتەكەم
ارتىقشا بولىپ تۋعان-دى،
سىرىمنىڭ جولىن قۋعاندى،
شەكتى، تابىن اعاسى،
بەرسەن باتىر بالاسى.
ارعى تەگى — ەر بولەك
قاسيەتتى باباسى.
بولەكتەن تۋعان قاباقتىڭ
قابىل بولعان توباسى.
بەرسەن ۇلى كوتىبار
دۇشپاندارمەن ۇرىستا
جىرتىلماعان جاعاسى.
قالماقتارمەن سوعىستا
حالقىنىڭ بولعان پاناسى.
اقىرىندا باتىردىڭ
قالماقتان بولدى-اۋ قازاسى.
جاعالبايلى ەلىندە
قولعا ءتۇسىپ جەندەتتىڭ
بەرىلدى مىقتاپ جازاسى.
كوتىباردىڭ ءوزىنىڭ
ەل باسقارعان ازامات
بار ەكەن ون ءۇش بالاسى.
ەركەباي مەن ءدارىباي،
مەرگەنباي مەن كارىباي،
ماتاي، ساتاي. شىنتەمىر،
وستەمىر مەن تاستەمىر،
اسەت، اسكەن، ەسەت پەن،
ەڭ كەنجەسى بەكتەمىر.
ون ءۇشى دە ءبورى ەكەن.
قاتارىندا ەر ەكەن.
سايات قۇرىپ، اڭ اۋلاپ،
بايگە ات مىنگەن سەرى ەكەن،
حان، پاتشاعا قارسى بوپ،
ەل ىشىنەن قول قۇراپ،
دايىندىقتا ءجۇر ەكەن.
جولىن قۋعان اكەنىڭ
قولباسشى باتىر ءدۇر ەكەن.
سىيىنعانى ءبارىنىڭ
سىرىم باتىر ءپىرى ەكەن.
مەيمان بولىپ اۋىلىندا
ورداسىندا تۇنەگەم،
تاباقتاس بولىپ باتىرمەن
شەجىرەگە كەنەلگەم.
ءار كۇن دە بولسا دامدەس بوپ،
باتىردىڭ ءىسىن تۇسىنگەم.
ورىنسىز شالقىپ ماقتانىپ،
كورگەم جوق جەرىن كۇپسىنگەن،
قارسى العان جاقسى باتىردى
وتسە دە ەسكە اپ ەرلىگىن
جىرعا قوسىپ جوقتادىم.
كوتەكەمدى جىرلاۋعا
شەكتى ەلىندە توقتادىم.
ارداقتى تۋعان كوتەكەم،
اعايىنمەن قوشتاسپاي
شەكتى، تابىن ەلىڭدى،
ءوزىڭ تۋعان جەرىڭدى،
اق ورداداي ءۇيىڭدى،
ون ءۇش ۇل مەن ءىنىڭدى،
ءۇش بىردەي سۇيگەن جارىڭدى.
كورە الماي كەتتىڭ قاپىدا!
سىزدەي ەردەن ايىرىلىپ،
جىر ەتتىم ىشكى زارىمدى.
ارتىقشا تۋعان كوتەكەم،
«ايمان - شولپان» داستانىن،
وزىڭىزگە ارناپ جىرلادىم.
ارىستاندى ماداقتاپ،
مامان مەن ءسىزدى سىنادىم.
بولماسا دا شىن باتىر
الىبەك سىندى مىرزانى
سۇلۋ سوزبەن سىرلادىم.
بايبىشەنى ايمانداي،
كەمسىتۋگە قيمادىم.
كوسەم باتىر كوتەكە،
توپىراعىڭ تورقا بوپ،
بولسىن جولداس يمانىڭ!
ۇرپاعىڭا بۇيىرسىن،
تىرشىلىكتە جيعانىڭ!
ورنىڭىز بولسىن، باتىرىم،
پەيىشتە التىن سارايدان،
ءسىز كەتتىڭىز، قالدى ۇلىق
قانىنا ابدەن قارايعان.
قارعىس الار ول - داعى،
سوققى كورىپ تالايدان!
سەگىز سەرىنىڭ بىرنەشە داستاندار شىعارعانىن ىلگەرىرەكتە ايتقانبىز. وسى كەزگە دەيىن اتاقتى ەپوس جىرلارىنىڭ ءار زاماندا ءار اقىن، ءار جىرشىنىڭ جىرلاۋى مەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا كەلىپ جەتكەنى بەلگىلى. سەگىز سەرىنىڭ كوتىبار ءولىمىن جوقتاعان وسى ولەڭىنەن كوپ سىر اڭعارىلادى. ول «ايمان - شولپان» ليروەپوسىن سەگىز سەرىنىڭ شىعارعانى، ونىڭ وسى جىردىڭ اۆتورى ەكەندىگىن اقىننىڭ ءوز ولەڭى ايقىن دالەلدەپ وتىر.
وسى ويدى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ە. جاقىپوۆ 1979 جىلى «عىلىم» باسقاسىنان جارىق كورگەن ءوزىنىڭ «داستاننان - دراماعا» اتتى كىتابىندا دالەلدەپ جازعان.
سەگىز سەرى كوتىبار ولگەننەن كەيىن جايىق وزەنىنە جول تارتادى دا، نارىن قۇمىندا جاساق قۇرىپ كوتەرىلىسكە دايىندالىپ جاتقان يساتاي، ماحامبەت توبىن بەتكە الادى.
ول يساتاي، ماحامبەتپەن العاش رەت 1833 جىلدىڭ جازىندا قىزىلجار وڭىرىندەگى قوسكولگە تاياۋ جەردەگى مالدىباي اۋلىنداعى تويدا تانىسقان ەدى. ول كەزدە سەگىز سەرىنىڭ بالاڭ جىگىت شاعى. ولاردىڭ تانىسۋى بىلاي بولادى. اشامايلى كەرەي قىرعىز قاجى مالدىباي ۇلىنىڭ بەكتاس دەگەن بالاسى يساتايدىڭ كەنجە قارىنداسى پاتشايىمعا ۇيلەنىپ، سودان قىرعىز قاجى يساتايدى قۇدالىققا شاقىرادى. يساتاي مۇندا وزىمەن بىرگە باتىر ماحامبەتتى دە ەرتە كەلەدى. سەگىز سەرى وسى ۇيگە قاجىنىڭ بالاسى بەكتاسقا كەلىپ جۇرەدى ەكەن. سول جولى سەگىز بۇل ۇيگە يساتاي، ماحامبەتتەردىڭ ۇستىنە كەلەدى. سەگىز سەرىنىڭ ونەرلى دە وجەت ەكەنىن بايقاعان يساتاي وعان نازار اۋدارىپ: «عۇلاما بالا، حالقىڭنىڭ ۇلى بولاسىڭ با، الدە پاتشا اعزامنىڭ ق ۇلى بولاسىڭ با؟»— دەيدى. سەگىز سەرى سوندا يساتايعا ىلە جاۋاپ بەرىپ: «باتىر قۇدا، ءتىرى بولسام، حالقىمنىڭ قورعانى بولام»،— دەيدى.
سەگىز سەرىنىڭ كەيىنىرەك شىعارعان:
ءوزىمنىڭ قازاعىمنان مال المايمىن،
الام دەپ وبالىنا قالا المايمىن.
جۇرتىمنىڭ ولە-ولگەنشە قورعانىمىن،
حالقىما ءجابىر-جاپا قىلا المايمىن،—
دەگەن ولەڭى بۇل ءسوزىن راستاي تۇسكەندەي.
سەگىز سەرىنىڭ نارىن قۇمىندا يساتاي، ماحامبەتپەن كەزدەسۋى ومىرىندەگى ۇلكەن بەتبۇرىس وقيعاعا اينالىپ، پاتشا اكىمشىلىگىنە قارسى نارازىلىق كوزقاراسى ءبىرجولا قالىپتاسادى. ءسويتىپ، ول يساتاي — ماحامبەت كوتەرىلىسىن جان-تانىمەن قولداپ، وعان دەم بەرۋشى تىلەكتەس - قولباسشى باتىرلادىڭ ءبىرى بولعانىن تاريحي دەرەكتەردەن ايقىن كورەمىز. سەگىز سەرى اۋىل - اۋىلدان، ەل - ەلدەن سارباز جيىپ، جاساق قۇرىپ، پاتشا اسكەرىنىڭ بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاسايدى. شابۋىلدا قولعا تۇسكەن ساياق ات، اتان تۇيەنى يساتاي، ماحامبەت ساربازدارىنا ۇلەستىرىپ بەرىپ وتىرادى. كوپ كەشىكپەي سەگىز سەرى جاساعىنىڭ سانى بەس ءجۇز وتىزعا جەتكەنىن بىلەمىز. ونىڭ قۇرامىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ، اسىرەسە باي ۇلى اتاسىنىڭ باتىر جىگىتتەرى، سونداي-اق، نوعاي، باشقۇرت، تاتار، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى بولعان. سونىمەن بىرگە، سەگىز سەرى جاساعىنا كاتورگىدەن قاشقان كاۆكازدىڭ چەركەس، كاراچاي، قۇمىق، لەزگين، بالكار جىگىتتەرى دە قاتىسقانىن دەرەكتەر دالەلدەيدى. ونىڭ سول كەزدەگى ءوزى تاڭداپ العان اقىلشىسى كىشى ءجۇز ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ بەرىش رۋىنان شىققان اسانبەك شەشەن ەكەن. (اسانبەك كەيىن سەگىزگە ەرىپ كەتىپ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى مامانايدا 1844 جىلى — ۇلۋ جىلى ءسادۋ دەگەن سەگىزدىڭ ساربازىنىڭ ۇيىندە 94 جاسىندا قايتىس بولادى). وسى ويىمىزدى سەگىز سەرىنىڭ ءوز ولەڭى دالەلدەيدى.
مەن جىيدىم جىگىتتەردى ەلدەن تاڭداپ،
وزىمە سارباز بولدى نەلەر ساڭلاق،.
كىشى ءجۇز اسانبەك بي باتا بەرىپ،—
مەنى دە ەرلەر قويدى ساردار سايلاپ.
قانجار مەن قىلىشىمدى قوسا قايراپ،
نايزا ۇستاپ، اش بەلىمە سەمسەر بايلاپ.
جورىققا ەرتەلى-كەش شىعىپ ءجۇردىم،
ىزا-كەك، نامىس بۋىپ، قانىم قايناپ...
سەگىز سەرى يساتاي مەن ماحامبەتتى وزىنە اعا تۇتىپ قاتتى قادىرلەيدى، ەكەۋىنىڭ حانعا قارسى سرلىگىن جىرعا قوسىپ «يساتاي-ماحامبەت» اتتى داستانىن شىعارادى. سول ۇزاق داستان:
اقبۇلاق تاسىعانمەن جايىق ەمەس،
جۇزگەنمەن دوڭبەك اعاش قايىق ەمەس،
ەرلىگىن يساتايدىڭ جىرعا قوسسام،—
جىگىتتەر مەنىڭ مۇنىم ايىپ ەمەس.
ەدىلدەن سان سۋارعان قۇلىن-تايىن،
قازاقتىڭ جىرعا قوسام يساتايىن.
يساتاي — ماحامبەتتىڭ ەرلىك ءىسىن،
قوبىز اپ، انگە سالىپ باياندايىن.
ەدىل — جايىق بەرەكەلى جەر ەكەن عوي،
باي ۇلى باقىت قونعان ەل ەكەن عوي.
التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق،
يساتاي اسقار تاۋداي ەر ەكەن عوي،—
دەپ باستالادى.
سەگىز سەرىنىڭ قوسى كۇزگە قاراي قيىلعا قۇياتىن قاراعان وزەنىنىڭ سالاسى اقبۇلاقتىڭ نۋ توعايىنا كەلىپ اشىق الاڭعا شىمنان ءۇي سالىپ، جاعالاي شاتىر تىگىپ، سول ارانى مەكەندەيدى. ول ەل-جۇرتتى ارالاپ، اتاقتى ادامدارمەن تانىس بولا ءجۇرىپ، ءان سالىپ، كۇي شىعارىپ، كىشى ءجۇز ەلىنىڭ العىسىنا بولەنەدى. سەگىز سەرىنى حالىق ەل قامقورى كەسەم، ءسوز تاپقان شەشەن، توپ جارعان باتىر دەپ باعالايدى. ويتكەنى ول ەلدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس ء-حالىن، بۇرىنعى-سوڭعى ءومىرىن جىرىنا قوسىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ، حالىققا شابىت، جىگەر بەرىپ وتىرادى. سەگىز سەرى وسى جىلى اقبۇلاق وزەنى بويىندا جاتقان جەرىندە ون ەكى اتا بايۇلىنداعى بەس تاڭبالى نوعايلى رۋىنىڭ ءبيى جولىمبەتپەن كەزدەسەدى.
قاراعاندى قالاسىنداعى لەنينگراد كوشەسىندە تۇراتىن پەنسيونەر سەردالين قابىكەش اقساقالدىڭ بەرگەن دەرەكتەرىنە قاراعاندا، سەگىز سەرى مەن جولىمبەت ءبيدىڭ كەزدەسۋى بىلاي بولعان كورىنەدى. جولىمبەت 1827—1829 جانە 1831 —1833 جىلدارداعى قازاق شارۋالارى قوزعالىستارى كەزىندە يساتاي مەن ماحامبەتتى، ۋسا تولەگەن ۇلى، قالدىباي قوساياق ۇلى باتىرلاردى قولداپ جۇرەدى دە، كەيىننەن جولدان تايىپ قاتەلەسىپ، شىنعالي ورمانوۆ (شىمان تورە) دەگەن سۇلتاننىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ، سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ قاس دۇشپاندارى بولعان پاتشا وكىمەتىنىڭ اكىمدەرى مەن حان، سۇلتان، تورە، قوجا، بيلەر جاعىنا شىعىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعا باستايدى. ءبىراق جولىمبەت پاتشا اكىمدەرىنەن دە، جاڭگىر حاننان دا، بايماعامبەت، شىمان سۇلتانداردان دا، قاراۋىلقوجدان دا ەش جاقسىلىق كورمەيدى. كەرىسىنشە، ولارعا مازاق بولادى. حان، سۇلتان، بيلەر جولىمبەتتى از ۋاقىت ءوز ماقساتتارىنا پايدالانادى دا، كەيىن سىرتقا تەبەدى، وعان قاۋىپ-قاتەر توندىرەدى. قۋعىن كورە باستاعان جولىمبەت ءوز قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، اعاتتىق ىستەگەنىنە وكىنەدى دە، يساتاي، ماحامبەتپەن قايتا تابىسپاقشى بولادى. تابىسۋدىڭ، قايتادان دوستاسۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. جولىمبەت كوپ سەرگەلدەڭگە تۇسەدى. «نەگە ءبۇيتتىم» دەگەن وي ءىشىن جەگىدەي جەيدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە وعان اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعاسىندا وسكەن نۋ توعايدى مەكەندەپ، اۋىل -اۋىلدان جىگىت جيناپ جۇرگەن، ءوزى سارىارقادان اتاقتى باتىر سەگىز سەرى كەز بولادى. قايدا جولىعۋعا باتىلى بارماي، قاسىنا ەرگەن وتىز جىگىتىمەن جولىمبەت سىرعاقتاپ وتە بەرەدى. سوندا سەگىز سەرى داۋىستاپ سويلەپ، جولىمبەتتى توقتاتىپ، سالەم بەرەدى دە، بىلاي دەيدى:
كىشى ءجۇز الشىن ىشىندە،
ون ەكى اتا باي ۇلى
نوعاي ءبيى — جولىمبەت،
ارۋاققا بولماي شەت
اتىڭنىڭ باسىن بۇر - داعى
ءبىزدىڭ قوسقا كەلە كەت،
حال-جايىمدى بىلە كەت،
دايىندىقتى كورە كەت.
سەگىز بەنەن نيازدى،
ورتا جۇزدەن كەلدى دەپ،
جولىمبەت بي كورمە جەك،
اتا جولدى اتتاماي،
قوسىمنان ءدام تاتا كەت.
اقىلىڭ بولسا، ايتا كەت،
ءىشىم تولعان قايعى، دەرت.
جىلى سوزبەن جۇباتىپ.
كوڭىلىمدى اشا كەت.
ءسىز دە بىزدەي قاشقىنسىز،
تاعدىرىمىز ءبىر جولىمبەت.
تەرەكتىدە كەزدەسىپ.
وزىممەنەن تىلدەسىپ،
قىلىش ءسۇيىپ سەرتتەسىپ،
ءتوس سوعىسقان دوس بولدى،
يساتاي مەن ماحامبەت.
جولىمبەت اعا تانىسىپ.
جانقيار دوس بولايىق.
يساتايداي باتىردى
ماحامبەتتەي اقىندى،
ولە-ولگەنشە قولدايىق.
بولەك-بولەك توپ قۇراۋ،
بولماس بىزگە لايىق.
جاۋعا قارسى ۇرىستا،
كۇشىمىزدى قوسايىق،
ساربازداردى جىيايىق،
اقىل-كەڭەس قۇرايىق،
جاتتىقتىرىپ جاساقتى
سايلاپ قارۋ-جاراقتى،
دۇشپانعا قارسى تۇرايىق.
وفيسەر، حان، سۇلتاندى،
كەزدەسسە باسقا ۇرايىق.
قىزىلدى - كوكشىل تۋ ۇستاپ،
ات باسىن جاۋعا بۇرايىق.
جەلىگىپ كەلگەن دۇشپاندى،
ناركەسكەنمەن تۇرايىق.
ەركىندىككە جول اشىپ،
قالىڭ قولدى باسقارىپ،
زور ۇنمەن ۇران سالايىق.
بۇل ءسوزدى ەستىگەن جولىمبەت ات باسىن بۇرىپ، جولداستارىن باستاپ كەپ سەگىز سەرىدەن ءوزىنىڭ بۇرىلىپ كەلمەگەنى ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، ونىڭ نياز، ءسادۋ، ابباس باستاعان كوپ جىگىتتەرىن تانىسادى. سەگىز سەرىنىڭ قوسىنا ءتۇسىپ، جولىمبەت ءوز سەرىكتەرىمەن قوناق بولادى. سەگىز سەرىمەن سەرتتەسىپ، ءتوس قاعىسقان دوس بولادى، ونىڭ ساربازدارىمەن دە دوستاسادى. جولىمبەت ءوزىنىڭ بار سىرىن، بار مۇڭىن جاسىرماي، بۇكپەي بايانداپ بەرەدى. يساتاي. ماحامبەتپەن تابىسا الماي جۇرگەنىن، ولاردىڭ الدىندا ۇلكەن ايىبى بار ەكەنىن ايتادى. سەگىز ءى ەرى جولىمبەتتىڭ قاتەلىگىن كەشىرۋدى ءوتىنىپ، يساتايعا دا، ماحامبەتكە دە ارناۋلى حات جازادى. بۇل ەكى حاتتى تابىس ەتۋدى جولىمبەتتىڭ وزىنە جۇكتەيدى.
جولىمبەت وتىز جىگىتىن ەرتىپ، يساتايدان ءارى، اۋەلى ماحامبەتكە جولىعۋدى حوش كەرىپ، سونىڭ اۋىلىنا كەلەدى. ول كەزدە ماحامبەتتىڭ ءۇش جۇزدەن استام جىگىتى بولعان. ساربازدارى اسكەري جاتتىعۋلار جاساپ جۇرەدى. ءوزى جىگىتتەرىنىڭ اسكەري ويىنعا ماشىقتانۋىن بايقاپ، توبەدە وتىرادى. كەلە جاتقان جولىمبەتتى تانىپ، ماحامبەت قاھارلانىپ، جىگىتتەرىنە: وپاسىز، شىرىگەن جۇمىرتقا جولىمبەتتى نايزامەن دەرەۋ شانشىپ تاستاڭدار!»— دەپ بۇيرىق بەرەدى.
ماحامبەتتىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ ءۇشىن جىگىتتەرى قارۋ-جاراق اسىنىپ، اتقا مىنبەك بولادى. سول كەزدە ماحامبەتتىڭ تۋعان اناسى، جەتپىس ءۇش جاسقا كەلگەن قارت بايبىشە قوسۋان ارا ءتۇسىپ، قولىمەن يشارات جاساپ، جىگىتتەردى ءسال بوگەپ، ۇلى ماحامبەتكە تاياپ كەلىپ:
قىمىز بەنەن شۇباتقا،
قازى، شيە، بال قوسساق،
توساپ جاساپ قولدانسا،
دارۋ بولار ءاردايىم،
وكپەگە تۇسكەن جاراعا،—
دەپ جاس باتىر سەگىز ايتقانداي:
ەكى جاقىن دوس بولسا،
جاماندار كىرەر اراعا.
اعايىندى جات كورمە،
كۇش جۇمساۋدى شات كورمە،
ناقاقتان ۇلىم قان توكپە،
كوز سال ساۋاپ، وبالعا.
ايتقان سوزگە قۇلاق اس،
اناسى توقتاۋ ايتىپ تۇر،
وزىنەن تۋعان بالاعا!—
دەپ، ماحامبەتكە توقتاۋ ايتادى. ماحامبەت بۇل سوزگە توقتاپ، رايىنان قايتادى. ءسويتىپ جولىمبەتتىڭ اجالدان امان قالۋىنا ماحامبەتتىڭ اناسى قوسۋان بايبىشە سەبەپكەر بولىپتى. جولىمبەت قوسۋان اناعا قول قۋسىرىپ سالەم بەرىپ، ۇلكەن العىس ايتىپتى. ول سەگىز سەرىنىڭ ەكى حاتىن دا ماحامبەتكە تابىس ەتىپ، ودان عافۋلىق ءوتىنىپ قاتەلىگىن مويىنداپتى. كەيىن كوپ ۇزاماي، ماحامبەت پەن سەگىز سەرى جولىمبەتتى باتىر يساتايمەن دە تاتۋلاستىرىپتى. سول كۇننەن باستاپ، ەز ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن جولىمبەت يساتاي مەن ماحامبەتتى قوستاپ، جارلىنى، كەم-كەتىكتى، جەتىم-جەسىردى جاقتاۋشى ادال ادام بولىپ، پاتشا وكىمەتى وتارشىلارىنا، حان-سۇلتاندارعا، بيلەرگە، ەل قاناعىش شونجارلارعا، مەيلىنشە، قارسى بوپ وتەدى.
بۇل دەرەكتى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانىنداعى پەتروۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىنى سەگىز سەرىمەن اتالاس دارىبايەۆ قوجاحمەت اقساقال دا راستايدى. ءبىر كەزدەرى سەگىز سەرى ءوزى جازىپ تاراتقان، اتاقتى اقساق تەمىردىڭ اقىلشىسى بولعان تاناش ءبيدىڭ ارعى باباسى سوناۋ باعىلان بيدەن باستالاتىن ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەيدىڭ كولەمدى شەجىرە -جىلناماسىمەن دە ءبىزدى جاقىن تانىستىرعان وسى كىسى بولاتىڭ. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار جانە تەكستولوگيا بولىمىندە دە وسى تاريحي دەرەكتەر تولىق ساقتالعان. (پاپكا، № 853، ءى- ءتىزىم، 38-بەت).
سەگىز سەرى يساتاي ماحامبەتكە ارناپ، ولاردىڭ ەرلىگىن جىرعا قوسىپ «يساتاي — ماحامبەت» اتتى داستان شىعارعانىن جوعارىدا ايتتىق. ەندى ول يساتاي، ماحامبەتكە ارناپ «قوس قىران» اتتى كۇي شىعارادى. بۇل كۇيدىڭ ساربازدارى، شاكىرتتەرى ارقىلى سول كەزدىڭ وزىندە-اق قازاق دالاسىنا كەڭىنەن ءمالىم بولعانىن بىلەمىز.
سەگىز سەرىنىڭ وسى كۇيىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋدى زور ەڭبەك سىڭىرگەن ءانشى - اقىندار: ءبىرجان سال، شاركە سال، كورپە، توعجان، ورىنباي، ارىستانباي، كوشەن، بايەكە باباس ۇلى، دايراباي كۇيشى، نۇركەي، قۇلتۋما، قۇلىمەشتىڭ مۇقانى، مۇراتبەك شورەك ۇلى، (شاعالاق كەرەي)، ازدەمبايسال، جاياۋ مۇسا بولعان. ولاردان بايەكە ايدابول ۇلى، اقان سەرى، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ساپارعالي، ۇكىلى ىبىراي، قىلىش، مۇستافا، ءامىرحان، بالۋان شولاق، ءيمانجۇسىپ، مۇقان ماشاق ۇلى، نۇرجان ناۋشاباي ۇلى اقىندار ۇيرەنىپ، ەل - ەلگە تاراتادى. بەرتىنگى كەزدە قورجىنكولدىڭ ىرگەبايى، حاسەنوۆ تەمىرعالي، قالييەۆ اپەن، قازىبەكوۆ قوزىباي. شاقان، رامازان سياقتى ءىرى انشىلەر بۇل كۇيدى دومبىرامەن تاماشا ورىنداعان. بۇلار «قوس قىران» كۇيىن ۇكىلى ىبىرايدان، حاسەن قاباقۇلىنان ۇيرەنگەن.
قورجىنكولدىڭ ىرگەبايى — ءانشى (1891 — 1969 ج. ج.)، قورعان وبلىسىنىڭ لوپاتكينسكيي اۋدانىنداعى «كۇمىسكول» سەلوسىندا تۇرادى. قالييەۆ اپەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانىنداعى ورتاقشىل سەلوسىندا 1961 جىلى كوكتەمدە ەلۋ جەتى جاسىندا دۇنيە سالدى. حاسەنوۆ تەمىرعالي، قازىبەكوۆ قوزىباي، شاقان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ لەنين اۋدانىنداعى «نيكولايەۆسكيي» سوۆحوزىنىڭ تاۋاعاش بولىمشەسىندە، رامازان ءتاجىباي ۇلى دا وسى لەنين اۋدانىندا تۇردى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بۇل كۇندە جوق، دۇنيەدەن وتكەن. وسى كۇنى سەگىز سەرىنىڭ «قوس قىران» كۇيىن ورىندايتىن ادام نەكەن-ساياق. سەگىز سەرى «قوس قىران» كۇيىنەن باسقا دا «قايران، ارقا»، «دابىل»، «ساداق»، «جەبە»، «كوك نايزا»، «تارعىل بۇقا»، «اقباس اتان»، «الماس قىلىش»، «بوزشۇبار»، «جورىق»'كۇيلەرىنىڭ اۆتورى ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ول «ايكەن-اي»، «عايني»، «شولپان قىز»، «جىلوي»، «قارعاش»، «ۇكىلىم»، «شاش-باۋلىم»، «كوكەم-اي»، «قالقاش»، گاۋھارتاس»، «بەسقاراگەر»، «ماقپال»، «بوزقاراعان»، «داي- ديداۋ»، «ەڭلىك»، «جەلكىلدەك»، «جان ساۋلەم»، «دۇنيە-اي»، «القوڭىر» سەكىلدى كوپتەگەن ءان شىعارعان.
ماسەلەن، ونىڭ كوپكە بەلگىلى شۇرايلى شىعارماسىنىڭ ءبىرى — «ماقپال» ءانىنىڭ تاريحى مىناداي ەكەن. سەگىز سەرى بىردە سىر بويىن مەكەندەيتىن ورتا ءجۇز باعانالى نايماننىڭ قارابالا رۋىنىڭ جاۋعاشتى تايپاسىنان شىققان ماقپال قىزبەن ءبىر تويدا تانىسىپ، وعان عاشىق بولادى. ول باعانالى ەلىنىڭ اقىلدى قارياسى، بەدەلدى باقتيار ءبيدىڭ بوي جەتىپ وتىرعان سۇلۋ قىزى ەكەن. ماقپال ءوزى اسقان دارىندى، ءارى ءانشى، ءارى ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر قىز. سەگىز سەرى اي مەن كۇندەي سۇلۋ قىزدى كورىپ وعان قۇلاي بەرىلەدى. بار ىنتاسى ماقپالعا اۋادى. سەرى جىگىتتى قىز دا ۇناتادى. عاشىق بولعان سەگىز سەرىنىڭ قىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى كوكىرەكتەن تولقىندى ءان بولىپ شىعادى... اتاقتى «گاۋھارتاس» ءانى دە ماقپالعا ارنالعان. مۇندا ماقپال قىزدىڭ اعىن جۇمباقتاپ، گاۋھارعا تەڭەپ ايتقانى ەكەن.
سەگىز سەرى بۇدان كەيىن «بوزشۇبار»، «قىزعا سالەم»، «قالقاش» ءانىن شىعارعان. وسى بەسەۋىن دە ماقپال سۇلۋعا ارنايدى. بۇل بەسەۋىنەن باسقا ماقپالعا ارناپ سەگىز سەرى «ماقپال» اتتى ءبىر ءجۇز ەلۋ بەس شۋماق ەلەڭ دە شىعارادى. وندا مىناداي جۇرەك جاردى جىر جولدارى بار:
بەرسەيشى نايمان قىزى تىلەگىمدى،
ۇعىنىپ جۇرەگىڭمەن جۇرەگىمدى.
كىرەۋكە ساۋىتىما جاعا بولسىن،
موينىما وراي سالشى بىلەگىڭدى.
ساعاعىڭ بوزشۇباردىڭ ساعاعىنداي،
تال بويىڭ پىسكەن جەمىس ساباعىنداي.
عاشىق قىپ وزەگىمدى ورتەگەنشە،
قايتەدى جولىقپاساڭ قاراعىم - اي.
ال «ماقپال» ءانىنىڭ ءسوزى تومەندەگىشە بولىپ كەلەدى:
اقشا ءجۇز، بوتا كوزدى، قاسىڭ قارا،
شاشىڭدى تۇندە جۋ دا كۇندىز تارا.
نيازبەن مەن ەكەۋمىز كەلگەن شاقتا.—
ماقپالجان بۇلعاقتاماي بەرمەن قارا.
ءۇش جۇزگە داڭقىم شىققان سەگىز سەرى،
كەلگەنىم سىر بويىندا نايمان ەلى.
كەرەيدەن ات ارىتىپ ىزدەپ كەلدىم،—
ءبىر كورىپ قايتپاق بولىپ ماقپال سەنى.
اششىكول تەلىكولگە سالدىم سالىق،
ارتىمدا قاپالانام ەلىم قالىپ،
قۇمارتقان نۇر جۇزىڭە اسىل ماقپال،
عاشىقتىق كوكىرەگىمدى كەتتى جارىپ.
ءبىز كەلىپ اۋىلىڭىزعا باستىق قادام،
ۇلىقتان قۋعىن كورىپ كوڭىلىم الاڭ.
ماقپالجان شىنىمەنەن ۋاعادا ەتسەڭ،—
كەتۋگە الىپ شاشىپ كەلەدى شامام.
ءبىراق سەگىز سەرى ءوزى عاشىق بولعان وسى ماقپال سۇلۋعا قوسىلا المايدى. ونىڭ «ماقپال» اتتى جىر جولدارىنان ۇققانىمىز مىناداي ەدى. جىردا سەگىز سەرى ماقپالعا قوسىلماق بولىپ ۋادە بايلاسىپ ەلىنە كەتەدى. سول كەزدە قوقان حاندىعى قۇشبەگىسىنىڭ قولشوقپارى بولىپ، ءوزىنىڭ تۋعان قاراقالپاق حالقىنا دا، كورشىلەس قازاق، قىرعىز حالىقتارىنا دا قايعى-قاسىرەت جۇتقىزىپ جۇرگەن جابى دەگەن قاراقشىلارىمەن كەلىپ، باسى ماقپال، قۇسىني، راۋشانعا قوسا ون التى قىزدى، بالتالى - باعانالى، قوڭىرات، دۋلات، سىرگەلى، وشاقتى، شانىشقىلى ەلىنىڭ جىلقى - تۇيەسىن جاۋلاپ، تارتىپ الىپ كەتەدى. ەل جايلاۋعا كوشىپ كەتكەن شاقتا ماقپالدى ىزدەپ كەلگەن سەگىز سەرى قورا كۇزەتىپ قالعان كەدەي-كەپشىكتەن بۇل جاعدايدى ەسىتىپ، ىزا كەرنەپ جاۋدىڭ سوڭىنان اتتانادى. ول ءوز توبىمەن جاۋدى سىر بويىنداعى سۇلۋتوبە دەگەن جەردە قۋىپ جەتەدى دە ۇلكەن ۇرىس سالادى. سەگىز سەرى جابىنىڭ جولداسى بۇلدىرىقتى بىردەن ساداقپەن اتىپ تۇسىرەدى. سودان كەيىن جابىنى جەكپە-جەكتە نايزامەن شانشىپ ولتىرەدى. جاۋ جەڭىلەدى. سەگىز سەرى قىزداردى، جىلقى - تۇيەنى جاۋ قولىنان بوساتىپ الادى. سول كەزدە جابىنىڭ قاشىپ بارا جاتقان جەندەتى — ءداۋقارا قىزدار توبىن ساداقپەن اتادى. ساداق وعى ماقپال سۇلۋدىڭ جاۋىرىن تۇسىنا قادالادى. قىز اۋىر جارالانادى. سەگىز سەرى ءداۋقارانى قىلىشپەن شاۋىپ تاستايدى، سودان كەيىن ءتورت نايزانى ءتورت بۇرىشتاپ زەمبىل جاساپ ماقپالدى سالىپ الىپ (قازىرگى جەزقازعان مەن قىزىلوردانىڭ شەكتەسەتىن جەرىندەگى) ايناكولگە وتكىزىپ، ەل جۇرتتى جينايدى. قىزداردى اتا-انالارىنا، جىلقى، تۇيەنى يەلەرىنە تابىس ەتىپ، قالىڭ ەلدىڭ العىسىنا بولە- يەدى. ءبىراق سەگىز سەرىنىڭ سۇيگەن قىزى اتا-اناسىمەن، اعا-جەڭگەسىمەن، اعايىن-تۋعانىمەن، ەل - جۇرتىمەن ارىزداسىپ سول ارادا قايتىس بولادى. ماقپالدىڭ دەنەسى ايناكولدىڭ دوڭىنە جەرلەنەدى.
سەگىز سەرىنىڭ وسى «ماقپال» انىنە بايلانىستى مىناداي شىندىقتى دا ايتا كەتكەن ابزال. وتكەندەگى كومپوزيتورلاردىڭ بىر-بىرىنەن ۇيرەنۋى، ءبىرىنىڭ جاقسى انىنە ەكىنشىسىنىڭ ەلىكتەۋى دەگەن ءداستۇردىڭ بولعانىن بىلەمىز. ماسەلەن، ماقپال اتتى قىز ەسىمى وسى سەگىز سەرىدەن ۇلگى العان كەيىنگى ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ءىبىراي ءتىپتى بەرىدەگى اسەت اندەرىندە دە كەزدەسەدى. سەگىز سەرىنىڭ ماقپالى باعانالى نايمان ىشىندەگى باقتيار ءبيدىڭ قىزى بولسا، اقاننىڭ ماقپالى دا نايماننىڭ قىرىقبەس دەگەن ءالدى - اۋقاتتى ادامىنىڭ قىزى. ال ءبىرجان مەن اقاننىڭ ماقپالى شۇعا جانە ماقپال اتتى اپالى - ءسىڭلىلى ەكى قىزىنىڭ كىشىسى ەكەن. تەك ىبىرايدىڭ ىنتىعى قاي ەلدەن، كىمنىڭ قىزى ەكەنى بەلگىسىز. ونىڭ «سۇيگەنىم» انىندە ماقپال قىزعا قوسىلا الماعان ىبىرايدىڭ ارمانى ايتىلادى.
بۇل جەردە ەلدى، قازىرگى ءان زەرتتەۋشىلەردى، ءان ءسۇيۋشى قاۋىمدى جاڭىلىستىرماي ومىردە بولعان شىندىقتى ايتۋىمىز كەرەك. اقان مەن ىبىرايدىڭ «ماقپالى» وزدەرىنەن بۇرىن وتكەن تالانتتى ءانشى، تالانتتى كومپوزيتور سەگىز سەرىگە ەلىكتەۋدەن، ونىڭ ءسوز قولدانىسىن پايدالانۋدان شىققان ءان ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، سەگىز سەرى:
ءبىز كەلىپ اۋىلىڭىزعا باستىق؛ادام،
ۇلىقتان قۋعىن كورىپ كوڭىلىم الاڭ.
ماقپالجان، شىنىمەنەن ۋاعادا ەتسەڭ
كەتۋگە الىپ قاشىپ كەلەدى شامام،—
دەسە، اقان:
ءبىز شىعىپ ەلدەن بەرى باستىق قادام،
سيپاتىڭ حاتقا سىيماس ايتسا ادام.
ەي، قالقا، مۇنشا نەگە زارلاناسىڭ،
ەلگە الىپ كەتپەس پە ەدىم كەلسە شامام،—
دەيدى. سونداي-اق سەگىز سەرى:
اششىكول، تەلىكولگە سالدىم سالىق،
ارتىمدا قاپالانام ەلىم قالىپ،—
دەسە، ۇكىلى ىبىراي:
ءبىراز كۇن دانەجىنگە سالدىڭ سالىق
ارتىمدا زارلانامىن ماقپال قالىپ،—
دەپ تولعانادى.
ال سەگىزدىڭ «گاۋھارتاس»، «عايني» اتتى اندەرىن كەيبىر ءان زەرتتەۋشىلەرىمىز جارىلقاپبەردى جۇمابايۇلىنا (1852—1912 ج. ج.) اپارىپ تەلىپ ءجۇر. شىندىعىندا، بۇل اندەردى دە سەگىز سەرى شىعارعان. ونى بىرىنشىدەن، 1838 جىلى سەگىز سەرى تۋرالى قارابالىق قىپشاق وسكە تاسەمەن ۇلى (1813—1902) اقىن شىعارعان «ماقپال — سەگىز» اتتى داستاننان كەزدەستىرەمىز. وندا وسى اندەردىڭ سەگىز سەرىنىكى ەكەنى ايدان انىق ايتىلعان.
بالاسى ەم تاسەمەننىڭ اتىم وسكە،
سەگىزدەي كەمەڭگەردى الدىم ەسكە.
ەر سەگىز بەن ماقپالدىڭ ۋاقيعاسىن،
قيسسا ەتىپ باياندايىن وسى كەشتە،—
سەگىزدىڭ ماقپالمەنەن جىلى بارىس،
اراسى ەلدەرىنىڭ وتە الىس.
ومبىدان ىزدەپ كەلىپ سەگىز سەرى،
ماقپالمەن سىر بويىندا بولعان تانىس.
ونەرى ەر سەگىزدىڭ ەلدەن استى،
باۋرادى ولەڭىمەن وڭكەي جاستى.
ماقپالعا عاشىقتىعىن بىلدىرمەك بوپ،
شىعاردى ءان پاتشاسى — «گاۋھارتاستى».
سەگىزدىڭ كەرەمەتتەي ءوزى ءساندى،
اقىندىققا باۋلىعان ءسوزى ءماندى.
تاعى دا عاشىقتىعىن جاريا ەتىپ،
شىعاردى «ماقپال» اتتى اسەم ءاندى.
وسكە اقىن الگى «ماقپال — سەگىز» داستانىنىڭ ەندى ءبىر جەرىندە:
قول شىقتى اقبۇلاقتان تۇزەپ ءسانىن،
جىگىتتەر تۇسىنەدى جىردىڭ ءمانىن.
سوڭىنان ەرگەن عاسكەر وتىنگەن سوڭ،—
شىعارادى سەگىز سەرى «قالقاش» ءانىن،—
دەپ تولعانادى. مىنە، سەگىز سەرىنىڭ اتاقتى ءۇش ءاننىڭ دە قالاي شىققان تاريحى وتكەن زاماننىڭ وزىندە وسىلايشا جىرلانعان.
«ماقپال — سەگىزدى» كەزىندە جانكىسى ءبورىباي ۇلى جىراۋ دا جىرلاعان. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنا ءمادي بولاتوۆ جيناپ تاپسىرعان باعانالى نايمان شەجىرەسىندە بۇل جانكىسىنى شەشەن جانكىسى، شايىر جانكىسى، مولدا جانكىسى» دەپ تە اتايدى. وسى دەرەكتە ونىڭ «ماقپال — سەگىز» داستانىن جازىپ شىعارعان جىراۋ ەكەنى دە ايتىلادى. «ماقپال — سەگىز» داستانىنىڭ وسى جانكىسى شىعارعان ۆاريانتىنان باسقا ەلگە تاراعان جيىرما ەكى ۆاريانتى بار ەكەنى بەلگىلى. «ماقپال — سەگىزدى» كەزىندە وسكە تاسەمەنۇلىنان باسقا بازار، نۇرىم، ارىستانباي، ورىنباي، ءبىرجان سال، شىنياز، جامانقۇل سەكىلدى اقىن-جىراۋلار دا جىرلاعان. بازار جىراۋ وڭداسىن ۇلىنىڭ (1841 —1911) «ماقپال — سەگىز» داستانىندا دا ماقپال قىز بەن سەگىز سەرىنىڭ بىر-بىرىنە عاشىقتىعى تاماشا تىلمەن جىرلانادى.
سۇلەيمەن سۋ اياعى كوكشە تەڭىز،
ءوسىمتال بايدىڭ مالى تۋادى ەگىز.
الەۋمەت قۇلاق سالىپ تىڭداساڭىز،
ءوتىپتى عاشىقتىقپەن ماقپال — سەگىز.
باستالار قىسقى اياز اقپانمەنەن،
سوناردا تۇلكى اۋلايدى قاقپانمەنەن.
سال سەگىز ماجنۇندەي بوپتى عاشىق،
ءبىر قىزدى ءلايلى كورىپ ماقپال دەگەن.
سەگىز سەرىنىڭ جوعارىدا ءوزىمىز ءسوز ەتكەن «گاۋھارتاس»، «عايني» اندەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن تۇيىندەپ ايتساق، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى باسىپ شىعارعان (1977—1981 ج. ج.) ءتورت تومدىق «قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جالپى - عىلىمي سيپاتتاماسىندا» وسى اندەردىڭ سەگىز سەرىنىكى ەكەنى داۋسىز دەلىنگەن. بۇل كىتاپتا 1852 جىلى جاياۋ مۇسا بايجان ۇلى سەگىز سەرىنىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ «گاۋھارتاس»، «عايني» اندەرىن كەرەكۋ، بايان توڭىرەگىنە تاراتقان. كەيىننەن 1869—70 جىلدارى جاياۋ مۇسادان ونىڭ شاكىرتى — اتالاس ءىنىسى جارىلقاپبەردى جۇماباي ۇلى ۇيرەنگەن،— دەپ جازىلعان. جاياۋ مۇسا بايجان ۇلىنىڭ (1835—29 ج. ج.) ءوزى دە ۇستازى سەگىز سەرىگە ارناپ 1855 — قويان جىلى «ەر سەگىز» اتتى 93 شۋماق تولعاۋ شىعارعان. وندا مىناداي جولدار بار.
ەكى جىل ەر سەگىزگە شاكىرت بولدىم،
سانالىپ ەڭ كىشىسى قالىڭ قولدىڭ.
سەگىزگە بارار شاقتا ءبىلىپ ەدىم،—
ونەرگە اشىلارىن داڭعىل جولدىڭ.
ۇيرەنىپ ەر سەگىزدەن «گاۋھارتاستى
مەن - داعى انگە ۇيىتتىم كارى-جاستى.
شىعارىپ «گاۋھارتاستاي» ءان بيىگىن،—
سەگىزدىڭ باسقا اقىننان ارۋاعى استى.
ساياتشى اكەم بايجان مۇسا اتىم.
جىر ەتتىم ونەرپازدىڭ حيكاياتىن.
ىشىندە مالعوزىنىڭ مەن تولىباي،
ارعىندا سۇيىندىكتەن — ارعى زاتىم.
«عايني» ءانى شىندىعىندا 1834—35 جىلدارى شىققان. عايني (شىن اتى عاينيجامال) كىشى ءجۇزدىڭ ون ەكى اعا بايۇلىنا جاتاتىن ىسىق قالدىباي قوساياق ۇلى باتىردىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزى ەكەن. «عايني» ءانىن سەگىز سەرى وسى قىزعا ارناپ شىعارعان. قالدىباي قوساياق ۇلى يساتاي — ماحامبەت باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ بەلگىلى مىڭ باسى باتىرى. ول 1837 جىلعى شايقاستا مەرت بولادى. قالدىباي بالاسى قابىلانباي دا ماحامبەتتىڭ اتاقتى ساربازدارىنىڭ ءبىرى، الىپ پالۋان بولعان. قابىلانباي 1837 جىلعى تاستوبە شايقاسىندا قولعا تۇسكەن. اسكەري سوت قابىلانبايدى بەس ءجۇز سولداتقا ءۇش رەتتەن دۇرە سوققىزىپ، ودان سوڭ سىبىرگە كاتورگىگە ايداعان. ودان بوسانىپ كەلىپ، 1847— جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بايماعامبەت سۇلتاندى ەلەك وزەنىنەن قايىقپەن ءوتىپ بارا جاتقاندا اتىپ ولتىرگەن دەگەن ەل اۋزىنداعى ءسوز شىندىققا سايادى.
***
سەگىز سەرى سۇيگەن قىزىن جەرلەپ ماقپال سۇلۋدىڭ ەلىمەن قوشتاسقالى جاتقاندا، ارتىنان حابارشى كەلەدى. ەرتاي بەك ۇلى دەگەن جىگىت يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ جولداعان سالەم حاتىن تابىس ەتەدى. باتىر حاباردى العان سوڭ، جولعا قامدانىپ ءۇشىنشى كۇنى ويىل - قيىلعا اتتانادى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، مەجەلى جەرگە جاقىنداعاندا، كىشى ءجۇزدىڭ قالىڭ كوشىنە تاپ بولادى. كوش باسشىلارىنان يساتايدىڭ قورشاۋدا قالىپ، ۇرىستا ەرلىكپەن قازا تاپقانىن، ماحامبەتتىڭ ساربازدارعا جەتىپ ۇلگەرمەگەنىن، پاتشا اسكەرىنىڭ بەيبىت اۋىلدارعا شابۋىلىن توقتاتپاعانىن ەسىتەدى. سەگىز يساتايدىڭ ولىمىنە ارناعان «وكىنىش» اتتى ولەڭىن وسى جولى شىعارادى. سول ۇزاق ولەڭنەن بىر-ەكى ءۇزىندى كەلتىرەلىك.
ءوتتى دەپ ەر يساتاي ەستىگەندە،
قولىمدا بولات قانجار شارت ءۇزىلىپ،
شەشىلدى كەرمەدەگى ارعىماعىم،
ايىرىلىپ يساتايداي اسىل ەردەن،
كەتتى عوي سۋدان تازا، سۇتتەن اعىم سۇلتان.
كەتىپتى قالىڭ عاسكەر ءبارى تاراپ،
اقبۇلاق قاپتاي قونعان ەكى جاعىن.
سۇمىراي قايىپقالي ءسىرا دا وڭباي،
تۇلپاردىڭ اداستىرعان قۇلىنشاعىن.
ايىرىلىپ يساتايداي كوسەمىڭنەن،
بۇزىلدى قازاق سەنىڭ ىنتىماعىڭ.
ءۇمىتىڭ ءۇزىلدى عوي قايران حالقىم،
جالپ ەتىپ سونگەننەن سوڭ شامشىراعىڭ.
قازاق پەن نوعاي باعى ەدىڭ،
ورتادا جانعان شام ەدىڭ.
الامانعا جەل بەرىپ،
جاڭا ءبىر اتقان تاڭ ەدىڭ...
بۇعان قوسا سەگىز سەرى يساتايعا ارناپ ۇلكەن جوقتاۋ ولەڭ دە شىعارادى.
وزىڭمەنەن كەزدەسىپ،
قىلىش ءسۇيىپ سەرتتەسىپ.
كوپتىڭ مۇڭىن جوقتاعان،
ەر جىگىتكە ءجون دەسىپ.
عۇمىرلىق دەپ دوس بولعان،
مەيمانعا كوڭىل حوش بولعان.
حان، پاتشاعا ءوش بولعان،
شونجارلارمەن قاس بولعان.
جارلىلارعا باس بولعان،
ءعارىپتىڭ ءحالىن كورگەندە.
شەرلى بولىپ جۇرەگى،
ەر كوڭىلى اش بولعان —
كىشى ءجۇز الشىن ىشىندە،
ون ەكى اتا باي ۇلى، جايىق
بەرىش بالاسى، بۇقارا قازاق اعاسى.
باسقادان ارتىق باعاسى،
يساتايداي باتىردى،
مەن سەگىز بۇگىن جوقتادىم.
يساتايدى جىرلاۋعا،
ادەيىلەپ توقتادىم.
وراي دا وراي وق اتقان،
الدى-ارتىنا تەڭ اتقان.
قىرلارى وتكىر جەبەنى،
ۇستى-ۇستىنە بوراتقان.
جەلىگىپ كەلگەن جاۋلاردى،
جەرگە ءسۇيتىپ قاراتقان.
حان بالاسىن جىلاتقان،
جەندەتتەردى سۇلاتقان.
دۇشپاننىڭ تۋىن قۇلاتقان،
يساتاي مەن ماحامبەت،
مۇڭلىلاردى جۇباتقان،
كەدەيلەردى قۋانتقان.
بۇقارا كوپپەن دوس بولىپ،
حان، پاتشامەن ءوش بولىپ،
اكىمدەردى جايراتقان.
حان وتىرعان اۋىلعا
ساربازدارىن ەرتىپ كەپ،
تال تۇستە اتىن ويناتقان،
وفيسەرىن پاتشانىڭ،
ۇستاپ الىپ بايلاتقان.
مىلتىق پەنەن ساداقتى، -
ءوزى جوندەپ، ءوزى اتقان.
باس بارماقتاي بودەنە،
باسىنان بايلاپ، كوزگە اتقان.
ازۋلى اڭنان ءبورى اتقان.
ايۋ مەن قابان جولىقسا،
سويىلمەن ۇرىپ سۇلاتقان.
بۇركىتكە قاسقىر الدىرعان،
تازىلارى ءبورى الىپ،
كوپ ەلدى تاڭ قالدىرعان،
قارا ارعىماق قاتىرعان،
قارا لاشىن ۇشىرعان،
جىگىتكە سۇلۋ قۇشتىرعان،
سۇلتانداردى جاۋلاعان،
مومىننىڭ مالىن داۋلاعان.
قامىستى جەرگە بارعاندا،
جولبارىس، قابىلان اۋلاعان.
الدىنا جاۋىن شاقىرتقان،
جۇگەنسىز كەتكەن ۇلىقتى
دۇرەگە جىعىپ باقىرتقان.
ەدىل - جايىق اراسىن،
ءوز ەركىنشە جايلاعان،
ءىشىپ قىمىز، شۇباتتى،
قازى-قارتا شايناعان.
قاز مويىن جىلقى ايداعان،
جاپاندا جورتقان قۇلاننىڭ
اساۋىن ۇستاپ بايلاعان.
ارىستان، بارىس اڭدارىڭ،
يساەكەمە جولىقسا،
وپ-وڭاي-اق جايراعان.
ۇلىقپەن، حانمەن داۋلاسسا،
حالقىنىڭ قامىن ويلاعان.
كوسەم بولىپ، ۇلگى ايتىپ،
قياعا تەرەڭ بويلاعان.
باسشى بولىپ ساربازعا،
قول الدىندا جايناعان.
تۇلپار ءمىنىپ استىنا،
ساۋىت كيىپ ۇستىنە،
قارۋ-جاراق اسىنىپ،
بەلىنە سەمسەر بايلاعان.
قازاقى ەردى جاستانعان،
قارت باتىرداي قاسقارعان،
قالىڭ اسكەر باسقارعان،
اقتابانداي تۇلپاردى،
باپتاپ ءمىنىپ، كوپ جورتقان،
كوك بورىدەي ءتۇن قاتقان،
ساناپ جۇلدىز باتىرعان،
ۇيىقتاماي تاڭدى اتىرعان.
پاتشا اكىمى جىلقىسىن،
كوسەگەلى جەرلەردەن،
كوستە ايداپ قۋدىرعان،
قۇلىنىن جولدا تۋدىرعان،
شىڭعىرتىپ اساۋ سويدىرعان،
جىلقى مەن تۇيە ەتىنە
اش-ارىقتى تويدىرعان.
الا بولسا اعايىن،
ارازدىعىن قويدىرعان.
اسىلدان شىققان بولاتىم،
قارادان شىققان بەكزاتىم.
جورىقتا جويقىن وزاتىم،
يساەكە، سىزدەن ايرىلىپ،
تالدى مەنىڭ قاناتىم!
ۇڭعىسىنان ءۇزىلدى،
قايراعان وتكىر بولاتىن.
«قازاق، باشقۇرت، تاتار»،— دەپ،
ەلدى جىككە بولمەدىڭ،
«مىناۋ تورە، قارا»،— دەپ،
«مىناۋ مىرزا، جارلى»،— دەپ،
«مىناۋ جاقسى، جامان»،— دەپ،
«مىناۋ ءالدى، ءالسىز»،— دەپ،
كوپتى الالاپ كورمەدىڭ.
سونشالىق ءادىل بولساڭ دا،
جۇرت كوسەمى يساەكەم،
ۇزاق داۋرەن سۇرمەدىڭ.
ەلۋگە دە كەلمەدىڭ،
قاتتى باتتى حالقىڭا،
جاۋ قولىنان ولگەنىڭ،
حابارسىز قالىپ اسكەرىڭ،
ەركىن تۇردە شايقاسپاي،
قىرىق جەتىگە كەلگەندە.
بارلاۋعا بارعان كەزىڭدە
توسىننان جاۋعا جولىعىپ،
از عانا توپتان جىرىلىپ،
تۇلپارىڭا وڭ ءتيىپ،
قورشاۋدا قالىپ اقىرى،
جەكە ءوزىڭ جاياۋلاپ،
دۇشپانمەن جالعىز ۇرىسىپ،
قاپىدا قازا تاپقانىڭ،
اسكەرىڭە وتە الماي،
دەگەنىڭە جەتە الماي،
قورشاۋدان شىعىپ كەتە الماي،
قىلىشقا سانسىز تۋرالىپ،
ارداگەر باتىر يساەكەم،
ىشىڭدە كەتتى-اۋ ارمانىڭ!
«سەگىز سەرىنىڭ يساتايدى جوقتاۋى» دەپ اتالاتىن وسى ەلەڭدى ەل اۋزىنان جيناعان پاۆلودارلىق ەلەۋكە قالدانوۆ. ول بۇل جوقتاۋ ولەڭدى قازىرگى قورعان وبلىسىنىڭ ماكۋشين اۋدانىنداعى كرەبەن سەلوسىنىڭ تۇرعىنى ءانشى - مۋزىكانت، شەجىرەشى اقساقال مىرزاي تۇياقوۆتان (1872—1955) جازىپ العان. بۇل ولەڭ سەگىز سەرىنىڭ باسقا ولەڭ-جىرلارىمەن قوسا م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ تەكستولوگيا جانە قولجازبا بولىمىندە ساقتاۋلى.
سەگىز سەرى وسى جولى اقبۇلاق وزەنىمەن قوشتاسىپ ءوزىنىڭ اتاقتى «اقبۇلاق» ءانىن شىعارادى. ۇلكەن شابىتپەن، تۋعان جەر — اتا مەكەنگە دەگەن ىستىق ىقىلاسپەن جازىلعان وتىز شۋماق ولەڭ شالقىپ توگىلىپ، اسىپ-تاسىپ جاتقان وزەندەي اسەر قالدىرادى. «اقبۇلاقتىڭ» بيىك شىرقالاتىن اسەم اۋەنى مەن ولەڭ مازمۇنى ادەمى قاۋىشقان. بۇل ءاندى ءبىرجان سالدان ازدەمباي سال، ودان اقان سەرى، اقان سەرىدەن ءبىرجان بەردەنوۆ (1889—1917) 1916 جىلى «پريەم» پوەماسىن جازعان اقىن) ۇيرەنەدى. بەردەنوۆتەن جوعارىدا ايتىلعان قالييەۆ اپەن اقساقال ۇيرەنىپ، ەلگە تاراتادى. ەكىنشى ورىنداۋشى الىبايەۆ يگىباي (بۇل دا حالىق اقىنى) سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا 1978 جىلى قايتىس بولدى. ءۇشىنشى ورىنداۋشى حاسەنوۆ تەمىرعالي. الىبايەۆ پەن حاسەنوۆ ەكەۋى دە بۇل ءاندى ۇكىلى ىبىرايدان ۇيرەنگەن ەكەن. تومەندە سەگىز سەرىنىڭ «اقبۇلاق» ولەڭىن تولىق كۇيىندە بەرىپ وتىرمىز.
جەندەتكە كەتپەسە دە ەشبىر كەگىم،
دۇشپاننىڭ سىندىرسام دا ساعىن، بەلىن.
ايرىلىپ قاپيادا ماقپال قىزدان،
كوبەيدى ىشىمدەگى قايعى-شەرىم.
ءۇش جۇزگە اتىم شىققان سەگىز سەرى،
اتاندىم ون جەتىمدە ەردىڭ ەرى.
«ەر سەگىز ەل قورعاعان باتىرى ەدى»،— دەپ،
ءۇش ءجۇزدىڭ ارداقتادى تامام ەلى.
كۇندە ويىن، كۇندە جيىن جۇرگەن جەرى،
جىگىتتىڭ تۇسىنداعى اسقار بەلى.
جەتىم-جەسىر، مومىننىڭ قامقورى دەپ،
ەل ايتار، سەگىز — كەرەي ارداگەرى.
وسىنداي داڭققا ءىلىنىپ جۇرگەنمەنەن،
كوپ قازاق ءقادىرىمدى بىلگەنمەنەن.
ايرىلىپ يساتايداي اسىل ەردەن،—
مەن سەگىز سوڭعى اپتادا قايعى جەگەم.
ءان سالىپ جاعاسىندا سان كۇي شەرتكەم،
ءۇش قىستاي توعايىندا مەكەن ەتكەم.
سۇيىكتى وزەن بولعان اقبۇلاقتى،—
قالايشا جىرعا قوسپاي ءۇنسىز كەتەم.
تىرىلمەسىن يساتايدىڭ كوردى كوزىم،
جاستىقتا جالىنداعان بۇل ءبىر كەزىم.
قوشتاسىپ اقبۇلاقپەن انگە شىرقاپ،
قيا الماي مەنىڭ مىناۋ ايتار ءسوزىم.
تاۋدان تومەن قۇلديلاي،
ويپاڭ جەرمەن ىلديلاي
تاۋلىك سايىن ءبىر تىنباي،
تاۋ-تاس كەزگەن اقبۇلاق.
بەينە تاۋدىڭ سۋىنداي
سىلدىراپ اققان اقبۇلاق،
جىلجىمالى سىناپتاي
اعىنىڭ قاتتى اقبۇلاق.
جۇكتەي تاستى اعىزعان
ەكپىنىڭ قاتتى اقبۇلاق.
قۇمار بولىپ سۋىڭا،
مەكەن ەتتىم ءوزىڭدى
ءۇش قىس بويى اقبۇلاق.
كۇيگە بولەپ ماڭايدى
اسىپ-تاسىپ جاتاسىڭ.
مەرۋەرت پەن مارجاندى،
باسىپ اعىپ جاتاسىڭ.
كورىگىندەي ۇستانىڭ،
گۇرىل قاعىپ جاتاسىڭ.
القارا كوك اسپانعا،
شاشۋ شاشىپ جاتاسىڭ.
وز-وزىڭنەن ءان سالىپ،
دۋمانعا ىلعي باساسىڭ.
وزىڭنەن كاۋسار سۋ ىشكەن،
ەلدىڭ الدىڭ باتاسىن.
يساتاي مەن ماحامبەت،
ساۋىت كيىپ سايلانىپ،
بەلىنە سەمسەر بايلانىپ،
قارۋ-جاراق، اسىنىپ،
تۇلپارىن سەنەن سۋارعان.
جەر قايىسقان قول ەرتىپ،
سەنىڭ جاسىل جاعاڭدا،
قىزىلدى، كوكشىل تۋ العان.
كىشى ءجۇزدىڭ ەلىندە
تالاي سۇلۋ بۇرالعان،
ءاردايىم كەلىپ جاعاڭا
وزىڭنەن ءشاربات سۋ العان.
جان-جانۋار سۋساسا،
بالقاشىڭدا سالقىنداپ،
سۋىڭدى ءىشىپ ءنار العان.
اينالايىن اقبۇلاق،
اينالا جورتىپ جاعاڭدا،
سەنەن ارتىق وزەندى،
كىشى جۇزدەن تابام با؟!
ارۋداي اسەم ەركەلەپ،
مىڭ بۇرالعان اقبۇلاق،
اتىراۋعا ىنتىق بوپ،
سان سىلانعان اقبۇلاق،
سەنسىز جەردە كوڭىلىم،
اشىلمايدى اقبۇلاق،
ساعان دەگەن قۇمارىم
باسىلمايدى اقبۇلاق.
ولكەڭدە وسكەن ازامات،
جاسىمايدى - اۋ اقبۇلاق.
بالىعىمەن كۇن كورسە ەل،
اشىقپايدى - اۋ، اقبۇلاق.
الابىڭدا تۇرعان جۇرت
جۇتامايدى - اۋ، اقبۇلاق.
سۋىڭدا جۇزگەن جىگىتتەر
جالىقپايدى - اۋ، اقبۇلاق.
جاعالاپ سەنى جۇرگەن ەر
تارىقپايدى - اۋ، اقبۇلاق.
سەنى كورگەن بار پەندە
تورىقپايدى - اۋ، اقبۇلاق.
بەس ءجۇز سارباز باستاپ كەپ،
نياز سەرى ەكەۋمىز،
جاعاڭا كەلىپ سۋ العام.
بوزشۇبار مەن كۇرەڭدى،
سەنەن تالاي سۋارعام.
بالقاشىڭدا تۇنەگەم،
بوزشۇبار مەن كۇرەڭدى،
شىدەرلەپ قويىپ جىبەرگەم.
قاشقىن بولىپ جۇرسەك تە،
جاتتىقتىرىپ جاساقتى
شىعىپ ەدىك قۇماردان،
بەس ءجۇز وتىز سەرى ەرتىپ،
ساۋىت كيىپ سايلانىپ،
بەلىمە سەمسەر بايلانىپ،
قارۋ-جاراق اسىنىپ،
باپتاپ ءمىنىپ شۇباردى،
قول باسقارىپ جاعاڭدا
جەلبىرەتىپ تۋ العام.
القابىڭدا سان جورتىپ،
مايداندا تالاي سىنالعام.
اينالايىن اقبۇلاق،
سۋاتىڭا مەن كەلىپ
قوس تۇلپاردى سۋارعام
قوش، ەسەن بول، اقبۇلاق،
ەندى سەنى كورە المان.
قايتا اينالىپ كەلە المان،
اينالا جورتىپ جاعاڭدا،
باياعىداي جۇرە المان.
قازاق ەلىنىڭ ان-كۇي ونەرىن كوپ زەرتتەگەن ا. ۆ. زاتايەۆيچ ءوزىنىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» اتتى ەڭبەگىندە «اقبۇلاق» ءانىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، وعان حالىق ءانى دەپ سيپاتتاما بەرگەن. ول وسى جيناعىندا بۇل ءاندى 1920 جىلدارى قوستاناي گۋبەرنياسىنىڭ ءانشى - قازاعى ەشمۇقامبەت تەمىربايەۆتان جازىپ العانىن ايتادى.
ءانشى ىبىراي ساندىباي ۇلى «اقبۇلاق» ءانىن كەزىندە ءبىرجان سالدان ۇيرەنگەنىن جوعارىدا ايتتىق. ال ءبىرجان سال سەگىز سەرى مەن نياز سەرىنى ءوزىنىڭ ۇستازى ساناعان. مۇنى ءبىرجان سالدىڭ ءوزى 1897 جىلى تامىز ايىنىڭ ورتا كەزىندە قايتىس بولار الدىندا اشامايلى كەرەيلەرگە جولداعان سالەمىندە ولەڭمەن ايتىپ، بىلاي دەيدى:
جالعاندا مۇراتىنا كىمدەر جەتكەن،
كوپ جاقسى بىزدەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن.
ادامنىڭ اسىلدارى سونداي بولار،
دۇنيەدەن سەگىز سەرى، نياز دا وتكەن.
ۇستازىم سەگىز سەرى، نياز سەرى،
سولاردان ۇلگى العان مەن، ءبىرجان سەرى،
جەتپىس ءۇش مۇشەلىمە تولعانىمدا،
دۇنيە تەرىس اينالىپ كەتتى كەرى.
ءبىرجان ەم، جيىن-تويدا جامبى اتقان،
قاسىنا ەرتكەن جولداس جاقىن - جاتتان.
قىرعىز، باشقۇرت، قازاقتى تۇگەل شارلاپ،
سوڭعى ءۇىي اي كۇيىم مىناۋ مەنىڭ جاتقان.
سەگىزدەي اسىل ادام جارالمايدى،
حالقىنا بولىپ وتكەن تىم جاعدايلى.
كەرەيدەن ءجۇز مىڭ ايەل ۇل تاپسا دا،
ەشبىرى سەگىز سەرى بولا المايدى.
سەگىز سەرى اقبۇلاقتان اتتانعان سوڭ سىر بويىنا بەت تۇزەپ، كىشى ءجۇز التى شەكتى ەلىنىڭ باتىرى — جانعوجا نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ (1779—1861) اۋىلىنا ات باسىن تىرەيدى. كەلسە، جانعوجانىڭ كىشى شەشەسىنەن تۋعان كەنجە قارىنداسى قارلىعاش سۇلۋدىڭ ۇزاتىلۋ تويى بولىپ جاتىر ەكەن. توي ۇستىندە قىزدىڭ ءوتىنۋى بويىنشا، سەگىز سەرى «قارعاش» ءانىن وسى قارلىعاشقا ارناپ شىعارادى. ال جوعارىدا ايتقان «جىلوي» ءانىن كىشى ءجۇز نوعايلى رۋىنان شىققان باقىتجامال كەنجەباي قىزىنا شىعارعان. «جىلوي» ءانىنىڭ ءسوزى دە بۇزىلىپ ايتىلىپ ءجۇر، ونىڭ دۇرىسى بىلاي:
ءتۇز توبە تاڭ قالارسىڭ تۇزىن كورسەڭ،
جىلويدىڭ شاتتانارسىڭ قىزىن كورسەڭ.
جورعاڭنان تۇسسەڭ قايتىپ مىنە الماسسىڭ،—
جامالدىڭ سۋعا بارعان ءىزىن كورسەڭ.
وڭاشا سويلەسۋگە. ەمىن-ەركىن،
جىگىتتى يتەرمەلەر جاستىق شىركىن!
جىلويعا ات تەرلەتىپ كەلگەنىڭدە،
جامالدان جۇپار اڭقىر دۇركىن-دۇركىن.
ارعىماق، جىبەك جالدى ادايدا بار،
اقشا ءجۇز جازىق ماڭداي نوعايدا بار.
كەز كەلگەن قىزدىڭ ءبارى كوركەم ەمەس،—
جامال قىز بوتاكوزدى جىلويدا بار.
سەگىز سەرى ءانشى، اقىن، كومپوزيتور بولۋىمەن بىرگە، قوبىزشى، سىبىزعىشى ءارى دومبىراشى دا بولعان دەدىك. شىعارعان ءانىن وسى اسپاپتارمەن ءوزى ورىنداپ، ەل اراسىنا تاراتقان.
ايگىلى بولدى جۇرتقا ونەرىمىز، ارتىپ ءجۇر جاس بولساق تا بەدەلىمىز. جانكۇيەر دوس-جارانىم كوپ بولعان سوڭ، جايىلدى ەلدەن - ەلگە ولەڭىمىز...
سەگىز سەرى بىرنەشە قيسسا - داستان، جۇزدەگەن ولەڭ، ءان، كۇي شىعارسا، ونىڭ جانقيسا، شىنياز، وسكە، ورىنباي، كوشەن، ارىستانباي، شوجە سياقتى زامانداس اقىندارى، ءبىرجان سال، شاركە سال، وتەۋلى، بايەكە، نۇركەي، مەرگەنباي، كورپە، توعجان سياقتى شاكىرت اقىندارى ول تۋرالى «ماقپال — سەگىز» اتتى (جيىرما ۆاريانتتى) عاشىقتىق داستان جىرلاعان. بۇلاردان كەيىن «ماقپال — سەگىز» وقيعاسىن كىشى ءجۇز بالقى بازار وڭداسىن ۇلى جىراۋ جانە نۇرىم اقىن جىرلادى. ءسويتىپ، «ماقپال — سەگىز» وقيعاسىن جيىرما ءۇش اقىن جىرلاعاندىقتان، بۇل داستاننىڭ سونشا ۆاريانتى بولعان. بۇل ارادا مىنانى ايتۋىمىز كەرەك. العاشقى جىرلانعان «ماقپال — سەگىزدىڭ» وقيعاسى شىندىققا سايكەس كەلەدى. سەبەبى، ول اقىندار سەگىزدى كوزبەن كورگەن زامانداس ادامدار. ال داستاننىڭ سوڭعى ەكى ۆاريانتى ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قۇرىلعان، سەبەبى بازار دا، نۇرىم دا سەگىزدى كورمەگەن. سوندا دا ولار ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەگە سۇيەنىپ وتىرىپ، ۇلكەن ماشىقپەن، شىندىققا سايكەس ەتىپ سۋرەتتەپ جازعان.
جوعارىدا اتالعان جيىرما ءبىر اقىننىڭ ءبارى دە سەگىزبەن ۇزەڭگىلەس بوپ، توي-دۋماندا ەل ارالاپ، ءان ايتىپ بىرگە جۇرگەنىن شەجىرە - دەرەكتەر ايقىن دالەلدەيدى. سەگىز سەرى سونىڭ بارىنە دە توپ جارما تالانتىمەن، اقىندىق، انشىلىك ونەرىمەن ۇلگى كورسەتكەن. ماسەلەن، شوجە اقىنعا زاعيپ ادام دەپ، سەگىز ات بايگەسى، بالۋان، مەرگەندىك بايگەسىنەن تۇسكەن ولجاسىنان ۇلەس بەرىپ، كومەكتەسىپ جۇرەدى ەكەن. (سەگىزدىڭ بالۋاندىعى، مەرگەندىگى، شەشەندىگى ءوز الدىنا ماسەلە). ەلدى شاعىستىرۋدى ادەت قىپ ۇيرەنگەن باعانالى نايمان ساندىبايدىڭ ەردەنى مەن قوڭىرقۇلجا تورە قۇدايمەندە ۇلى ءبىر جولى شوجەنى سەگىزگە ايداپ سالادى. ءبىر توي ۇستىندە ول داعدىسىنشا شوجەگە جاسى ۇلكەن دەپ سالەم بەرەدى. سوندا شوجە سالەمىن الماي:
دەگەندە اعى - داعى، اعى - داعى،
شوجەنىڭ تاقىلدايدى ءتىل مەن جاعى.
كەرەيدىڭ سەرىسىنەن جەڭىلمەسكە،
اكەمنىڭ كوتەرە گور ءارۋاعى،—
دەيدى. سوندا سەگىز سەرى:
سويلەيتىن سەنىڭ ءسوزىڭ اعى - داعى،
سەندەيدىڭ تاقىلدايدى ءتىل مەن جاعى.
اكەڭ قارجاۋ — بۋرا جانىشتاپ اپاندا ولگەن،
قايدان كوتەرسىن اكەڭنىڭ ارۋاعى»،—
دەپ ونى جەڭەدى. كەيىن سەگىزدەن كەشىرىم سۇراپ، ءوز قاتەسىن تۇسىنگەن شوجە ونىمەن دوستاسىپ كەتكەن دەيدى.
جاڭبىرشى بەرىش شىنياز اقىن جۇبات ۇلى (1816—1889) ەدىلدىڭ سالاسى تەپتەر وزەنى بويىنداعى يساتاي ورداسىندا سەگىز سەرىمەن كەزدەسىپ، تانىسادى. شىنيازدىڭ ءوزى كەرەمەت ءانشى ەكەن. سەگىز سەرىنىڭ باتىر تۇلعاسىنا سۇيسىنگەن ول بىردەن انگە باسادى.
مايداندا داڭقىڭ شىققان باتىر قۇربىم،
جىرىمەن توپتى جارعان اقىن قۇربىم.
نايزا ۇستاپ ەلىم ءۇشىن اتقا ءمىندىم،—
نە ناسيحات ايتاسىڭ ماعان، قۇربىم،—
دەيدى. سوندا سەگىز سەرى:
سويلەيتىن ءبىر كىسىدەي ءسوزىڭ دە بار،
شامشىراق كورەتۇعىن كوزىڭ دە بار.
نە ناسيحات ايتايىن، شىنيازىم،—
ناسيحاتتىڭ بارلىعى وزىڭدە بار،—
دەپ، شىنيازدىڭ قولىن الىپ سەرتتەسكەن ەكەن.
بىردە سەگىز سەرى مەن نياز سەرى قاستارىندا شىنياز اقىن بار، ەرگەن كوپ قولىمەن قالدىباي قوساياق ۇلىنىڭ اۋلىنداعى پاتشا اباقتىسىنان قاشىپ كەلگەن يساتاي، ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ مىڭباسى، اتاقتى سارباز ءۇبى ۋساۇلىنا ىزدەپ بارىپتى. سەگىز سەرى وزىنەن جەتى جاس ۇلكەن ءۇبى باتىرعا ولەڭمەن سالەم بەرەدى:
اسسالاۋماعالايكۋم، ءۇبى ساباز،
كەلدىڭ بە امان-ەسەن جىگىت شاھىباز.
ورالدىڭ اسۋ-اسۋ بەلىن باسىپ،
ءدام - تۇزى ەلدىڭ تارتىپ، ەي، ونەرپاز.
ءۇبى، امان كەلدىڭ بە، كوزدىڭ نۇرى،
سەن كەلگەن سوڭ اشىلدى كوڭىل كىرى.
اللادان دوستىق ءۇشىن تىلەۋشى ەدىم،—
قولدا دەپ ەر ءۇبىنىڭ كامىل ءپىرى.
باتىرىم، قۇتتى بولسىن قادامىڭىز،
قايىرلى بولسىن كەلگەن تالابىڭىز.
«ساردار كەپ، قاشان ءبىزدى باسقارار»،— دەپ،
ەلىڭدە كۇتىپ وتىر ادامىڭىز.
ءتۇسىپ ەڭ ابايسىزدا قۇرعان تورعا،
قۇلاتپاق بوپ جۇرگەندە جاۋلار ورعا.
ايدالىپ يت جەككەنگە بارىپ قايتتىڭ،
تۇتىلىپ قاپيادا قاندى قولعا.
ۇستاعان حان، پاتشانىڭ جەندەتتەرى،
بۇعاۋلاپ اياق-قولدى كىسەندەدى.
«ۇبىدەي الىپ ەرلەر قاشپاسىن»،— دەپ،
اباقتى تەرەزەسىن تەمىرلەدى.
سونى دا كوزبەن كاردىڭ ءۇبى باتىر،
كەك دەگەن ىشىڭىزدە قايناپ جاتىر.
«جارلىعا تەڭدىك كۇندى اپەرەم»،— دەپ،
كەزىندە عاسكەر جيناپ، تىكتىڭ شاتىر.
ءپىسىرىپ كەۋدەڭىزدە ەرلىك نانىن،
قول باستاپ بۇقاراعا اشىپ جانىڭ.
لاقتىرىپ شىجىم نايزا، دالدەپ قاداپ،
جاۋلاردىڭ شاشتىڭ تالاي ارام قانىن.
شىعارىپ دەنەڭىزدەن ەرلىك بۋىن،
كوتەرىپ ازاتتىقتىڭ جاسىل تۋىن.
قورشاۋعا اپ قان مايداندا تۇتقىن ەتىپ،
شىڭعىرتتىڭ ۇشىقتاردىڭ سۇم مەن قۋىن.
ءسوزىڭدى تىڭداپ ەدى حالقىڭ ۇيىپ،
سول شاقتا ساردار بولدىڭ جاساڭ جيىپ،
شاماڭشا جاۋعا قارسى مايدان اشىپ،
الىستىڭ جەندەتتەردىڭ موينىن قيىپ.
ەرلىگىڭ اڭىز بولىپ ەل كوشكەندەي،
ەكپىنىڭ قاتتى بوپتى جەل ەسكەندەي.
بۇيرىعىڭ ساربازعا ايتقان ەكى بولماي،
ەرىپتى سوڭىڭا قول ءاۋ دەسكەندەي.
شىرمالعان كەمەڭگەر كوپ قۇرعان تورعا،
بولسا دا نەلەر جۇيرىك، شەشەن جورعا.
وزىڭدەي اسىل ەرلەر قارسى تۇردى،
حالىقتى زار جىلاتقان كۇشى زورعا.
قارسى بوپ پاتشا اعزامعا ون جەتىدە،
قول باستاپ سارىتاۋعا قونىپ ەدىڭ.
كىشى ءجۇز ون ەكى اتا بايۇلىدا،
نوعايعا ستارشينا بولىپ ەدىڭ.
ەل ەرىپ، كەمەلىڭە تولىپ ەدىڭ.
الداعى بولار ءىستى شولىپ ەدىڭ.
حالقىڭنىڭ كەلەشەگىن جاستاي ويلاپ،
ارماننىڭ مۇحيتىنا شومىپ ەدىڭ.
ءجون ايتىپ وسەكشىنىڭ ءتىلىن تىيدىڭ،
دۇشپاننىڭ ەل شاباتىن موينىن قىيدىڭ.
«سارى بالا، قارا قازان قامى ءۇشىن»،— دەپ،
كۇرەسكە بەلدى بۋىپ، سارباز جىيدىڭ.
الىنىپ قولدان كىسەن، تەمىر بۇعاۋ،
ەلىڭە كەلدىڭ، مىنە، ەندى ەسەن-ساۋ،
توسقاۋىل باقىتقا جاساماققا،
ۇمتىلار ءالى - داعى اڭدىعان جاۋ.
سولاردان ارداگەرىم ساقتانعايسىڭ،
ابايلاپ الدى-ارتىڭدى بايقاعايسىڭ.
ىرىكتەپ ەڭ سەنىمدى سەرىك ەرتىپ،
دۇشپاننان كەك الۋعا اتتانعايسىڭ.
باستاشى كۇرەسۋگە ەلدىڭ ەرىن،
تارقاتشى جارلىلاردىڭ قايعى - شەرىن.
باتىرىم، جورىقتارىڭ ءساتتى بولىپ،
ءاردايىم دۋمان بولسىن جۇرگەن جەرىڭ.
قارسى الار كىشى جۇزدەي ەلىڭىز بار،
ارىستان، جانعوجاداي بەلىڭىز بار.
باتىرىم، باسشى بولساڭ الامانعا
قوستايتىن تولىپ جاتقان ەرىڭىز بار.
ەسەت پەن اسانبەكتەي باباڭىز بار،
يساتاي — ماحامبەتتەي اعاڭىز بار.
قىسىلساق قولدىڭ ۇشىن بەرەتۇعىن،
الشىندا بايۇلىنداي پاناڭىز بار.
باسقارار بۇقارانى شاماڭىز بار،
حان، پاتشا پ ۇلى جەتپەس باعاڭىز بار.
تۋ ۇستاپ، تۇلپار ءمىنىپ، جاۋعا شاپساڭ،
ەرەتىن ىسىق، شايحى تاناڭىز بار.
ەر ءۇبى قاتارىڭنىڭ داناسىسىڭ،
اق ساۋىت، التىن توننىڭ جاعاسىسىڭ.
كەشەگى ەر سىرىمعا ساردار بولعان،
ۋساداي ءباھادۇردىڭ بالاسىسىڭ.
دۇشپانعا ءوز تۇسىندا بوي بەرمەگەن،
قازاققا حان بالاسىن تەڭ كورمەگەن.
سىرىمنىڭ داۋىلداتقان جورىعىندا،
باباڭىز تۋ ۇستاعان ەر تولەگەن.
ەر ءۇبى ءبىر ەمەس پە، ءبىزدىڭ ماقسات،
بىزگە جوق حان، پاتشادان ەندى جاقسى ات.
بەلگىسى شىن دوستىقتىڭ كورىنەر ەدى،
قول باستاپ، تىزە قوسىپ، جاۋدى شاپساق.
ەندى ءبىز دوس بولايىق قيامەتتىك،
ءوزىڭدى كەزدەسەر دەپ ءۇمىت ەتتىك.
تاپ بۇگىن ءساتى ءتۇسىپ جولىقتىق ءبىز،
ماقساتقا ويلاپ جۇرگەن اقىر جەتتىك.
مەن كەلگەن ورتا جۇزدەن ەدىم سەرى،
بىزدەرگە سارباز بولدى ەلدىڭ ەرى.
ءوزىڭدى دوس تۇتۋشى اتىم سەگىز،
مىنگەنىم تۇرىكپەننىڭ قاراكەرى.
سودان ءۇبى سەگىز سەرىنىڭ قولىن الىپ، ەكەۋى سەرتتەسىپ دوس بولادى.
سونداي-اق جاڭگىرحان، بايماعامبەت سۇلتان، شىمان تورە، ەگىز، بالقى، شومبال، بيعانا، قاراكوبەن، قاراۋىلقوجا سياقتى ەلدى قاناۋشى شونجار - بيلەردىڭ، ولاردى قولداپ -قورعاۋشى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىل اكىمدەرىنىڭ جاۋىزدىعىن سەگىز ءوز ولەڭىندە باتىل اشكەرەلەيدى.
بوكەيدىڭ حان بالاسى جاڭگىر تورە،
جىلاتقان كىشى ءجۇزدى اڭگى تورە.
سارايدان بايگە اتتارىن العانىمدا،
وردادان شىعا المادى - اۋ ماڭگى تورە.
ىشىندە كوپ جىلقىنىڭ وسكەن بۇلا،
استىمدا ويناقتايدى جاڭگىر قۇلا...
دەگەن جولدار سەگىزدىڭ ەر جۇرەك، قول باستايتىن باتىر بولعانىن دالەلدەيدى. ول ەل ارالاپ سالدىق، سەرىلىك قۇرا ءجۇرىپ يساتاي، ماحامبەتتىڭ ەرلىگىن پاش ەتەدى، اقىندىق ونەرىن حالىق كوتەرىلىسى جولىنا باعىتتايدى. قازاق باتىرلارىن سىرىم دات ۇلى سياقتى كوتەرىلىس كوسەمى بولۋعا ۇندەيدى، حالىقتى ەكى جاقتى قاناۋعا قارسى كۇرەسكە شاقىرادى.
كورگەن سوڭ زالىمداردىڭ الاپاتىن،
ۇلىقتىڭ تارتىپ ءمىندىم تۇلپار اتىن.
جەتىم-جەسىر، مومىندى قورعاۋ ءۇشىن،
جۇمسالدى بويىمداعى كۇش-قۋاتىم.
دۇشپاننان ەلدىڭ مالىن ءجۇردىم قورىپ،
اۋىلىن حان-سۇلتاننىڭ تاعى تورىپ.
شەڭگەلىن قالايىققا باتىردى - اۋ دەپتى،
جاسادىم قوقان جاققا باتىل جورىق.
تۋ ۇستاپ ەرتىپ ءجۇردىم قالىڭ قولدى،
ادىلەت جورىعىندا جولىم بولدى.
ءۇش جۇزگە سەگىز سەرى اتانسام دا،
ەلدى ويلاپ جاس جۇرەگىم شەرگە تولدى.
بولعان سوڭ قىرسىق شالعان زامانىمىز،
قالايشا بوسقا ەزىلىپ جۇرە الامىز.
جەم بولىپ ەل قاناعىش زالىمدارعا.
قاشانعى قورلىعىنا كونە الامىز؟!.
يتشىلەپ جۇرگەنمەنەن ەشتەڭە ونبەس،
جاستىق شاق، تىرشىلىكتە ەكى كەلمەس.
كەزىندە ەلدىڭ قامىن ويلاماساڭ،
ەشكىم دە سەنى قولداپ كومەك بەرمەس.
مۇڭ-زارىن جارلىلاردىڭ تىڭداماسا،
كەدەيدىڭ جاعدايىنا كوز سالماسا،
ۇلىقتىڭ مەنمەنسىگەن كەرەگى جوق،
ەسىركەپ كەم-كەتىككە قاراماسا.
تاتاردا قۇرداسىم بار مارجانداي،
قولىنا ونىڭ دا ءجۇر بيلىك تيمەي.
سابازدىڭ شالقاقتايتىن زامانى جوق،
سوندا دا ۇلىققا ءجۇر باسىن يمەي.
ايدوس بي قاراقالپاقتا دوسىم ەدى،
جاز بولسا تىككەن شاتىر قوسىم ەدى.
جورىقتان شارشاپ كەلسەم، وي سەرگىتەر،
ءان مەن كۇي كوڭىلىمنىڭ قوشى ەدى.
بۇل ولەڭ-جىردان حالىقتار دوستىعىنىڭ، تۋىستىعىنىڭ جىلى لەبى ەسىپ تۇرعانداي.
سەگىز سەرى 1845 جىلى سۇيىندىك ارعىن ەلىنە بارعان ءبىر ساپارىندا سول ەلدەگى ءساتپاي شوتىك ۇلى ەسىمدى جاس مىرزانىڭ ايەلى جاڭادان بوسانىپ، ۇل تابادى. سول ۇلىنا ءساتپاي قىرقىنا دەيىن ات قويماعان ەكەن. بالانىڭ قىرقىنان شىعار تويىنا سەگىز سەرى شىقىرىلىپ، ودان بالاعا ات قويىپ باتا بەرۋدى وتىنەدى. ءساتپايدىڭ تىلەگىن قابىل العان سەگىز سەرى بالاعا يمانجان دەپ ات قويىپ، «بۇل بالانى ەركەلەتسەڭدەر، يمانتاي دەپ اتارسىڭدار» — دەپ بالاعا بىلاي باتا بەرەدى.
انەت بيدەي ەلىڭنىڭ اعاسى بول،
حالقىڭنىڭ قازىبەكتەي داناسى بول.
جەر، سۋدى جاۋ قالماقتان قورعاپ قالعان،
بوگەنبايداي جۇرتىڭنىڭ پاناسى بول.
ەر سىرىمداي حالقىڭنىڭ كوسەمى بول،
توقسان بيدەي ءۇش ءجۇزدىڭ شەشەنى بول.
كەرەيدە بەلگىبايداي بىلەكتى بول،
بەرىشتە يساتايداي جۇرەكتى بول.
ايتەكە، تولە بيدەي اقىلدى بول،
ماحامبەتتەي ەلىڭنىڭ اقىنى بول.
تۇرسىنبايداي حالقىڭنىڭ باتىرى بول،
بەكەنتايداي ءساتتى ىستە ماقۇلدى بول.
تىلەن بيدەي تۇلعالى، سۇيەكتى بول،
كەرەيدە تۇرلىبەكتەي تىرەكتى بول.
بايدالىداي ءار ىستە كەرەكتى بول،
تاتايدەي ءمىنسىز، اسەم رەتتى بول.
ارعىندا اققوشقارداي داۋلەتتى بول،
كەرەيدە يتىكەدەي ساۋلەتتى بول،
قىپشاقتا بالقوجاداي باقىتتى بول،
ءاز تاۋكەدەي ءاردايىم تاقىتتى بول.
كەرەيدە كيىكبايداي باتالى بول.
ءوز تۋىسىڭ شوڭ بيدەي اتالى بول.
قوجابەرگەن باباداي كيەلى بول،
كەرەيدە ەسەنەيدەي بيەلى بول.
الىمدە ارىستانداي سۇبەلى بول،
شوڭكە مەن يتەمىردەي تۇيەلى بول.
ءوز اتاڭ ەدىگەدەي بەدەلدى بول،
مارال مەن قويلىبايداي ونەرلى بول.
اقىلعا الشىنبايداي كەمەلدى بول،
كەرەيدە تىلەنشى بيدەي ارۋاقتى بول،
تولىباي سىنشى سەكىلدى ارداقتى بول،
بۇحار مەن ۇمبەتەيدەي دارىندى بول.
جاباي مەن جاسىنبايداي قارۋلى بول،
ەرسارى مەن اسقاپتاي ازۋلى بول.
توبىقتى قۇنانبايداي الىمدى بول،
ەسەت پەن باكەنبايداي شالىمدى بول.
ەسكەلدى مەن بالپىقتاي سابىرلى بول،
جانىبەك پەن كوشەكتەي ءقادىرلى بول.
كەرەيدە اقپانبەتتەي ايباتتى بول،
قانجىعالى جانتايداي قايراتتى بول.
ولجاباي مەن قۇربانداي ءتوزىمدى بول،
ءتاتىقارا جىراۋداي سەزىمدى بول.
مالايسارى باتىرداي داڭقتى بول،
الدابەك پەن ايتپايداي شابىتتى بول.
اۋلابايداي اتاقتى نامىستى بول،
جۇرتقا جاعىپ ءارقاشان دابىستى بول.
تىرشىلىكتە ءاردايىم تابىستى بول،
حالقىڭا قىزمەت ەتىپ پايدالى بول.
باپان بيدەي داۋلى ىستە ايلالى بول،
جاستارعا حات تانىتار مولداسى بول.
ساققۇلاقتاي ەلىڭنىڭ جورعاسى بول،
سالعاراداي كوپ جاساپ جۇزگە كەلىپ.
ءزىلعاراداي مال-باسىڭ ءوسىپ-ونىپ،
باقىت قۇسى قونىپ باسىڭا.
داۋلەت قۇس كەلىپ ورناسىن.
يمانتاي سەنى ءار ۋاقىت.
اللا، ارۋاق قولداسىن.
اۋليە مەن انبيە،
بار پالەدەن قورعاسىن.
وشىككەن ساعان دۇشپاننىڭ،
ءسىرا دا جولى بولماسىن،
امىر-تەمىر كوسەمدەي كورەگەن بول،
اتىمتاي، جومارت سياقتى،
قولى اشىق، مىرزا بەرەگەن بول!
ءساتپاي مىرزانىڭ سەگىز سەرى باتىردان باتا العان سول بالاسىن وسە كەلە اكە-شەشەسى يمانتاي دەپ اتاپ كەتەدى. ول كەيىننەن قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى بولعان قانىش ساتپايەۆتىڭ اكەسى يمانتاي دەگەن كىسى ەكەن.
سەگىز سەرىنىڭ 1842 جىلى جازدا ەسەنەي ورداسىندا باس قوسقان كەرەي — ۋاق، اتىعاي — قاراۋىل ەلىنىڭ باسشى ادامدارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا شىعارعان «عۇمىر» اتتى تەرمەسى دە ونىڭ شەشەندىگىن، تاپقىرلىعىن، ويىنىڭ دالدىگىن ايقىنداي تۇسەدى.
وردادا ءماجىلىس قۇرعاپ اعالارىم،
اقىلگوي ەل قامقورى دانالارىم.
قازاقتا ۇلكەن باتىر ءىرى اقىن دەپ،—
ارتىقتاۋ ماعان بەرگەن باعالارىڭ.
باس قوسىپ وسى وتىرعان جاق سىلارىم،
«ەر سەگىز ءان شىرقا» دەپ قولقالادىڭ.
عۇمىرىن ادامزاتتىڭ جىرعا قوس دەپ،—
ءبارىڭ دە ءوتىنىش قىپ كوپ سۇرادىڭ.
تىلەكتى سىزدەر ايتقان جەك كورگەم جوق.
باسىمنان ۇزاق جاستى وتكەرگەم جوق.
سوزىمدە جاڭساق بولسا ۇيات بولار،—
عۇمىرىن ادامزاتتىڭ تەكسەرگەم جوق؛
ون جاستا مەن اشىپ ەم جىردىڭ كوزىن،
ءدال كازىر جيىرما بەسكە كەلگەن كەزىم.
الەۋمەت وسى وتىرعان سوگە كورمە،—
ەگەردە ولقى شىقسا ولەڭ ءسوزىم.
ءۇش جۇزگە داڭقىم شىققان سەگىز سەرى،
اتاندىم جاس شاعىمنان ەردىڭ ەرى.
ازىراق عۇمىر جايىن باياندايىن،
حالقىمنىڭ باس قوسقاندا جۇيرىكتەرى.
مەن ءجۇرمىن بوزشۇباردى باپتاپ ءمىنىپ،
بىلىنبەي ءوتىپ جاتىر ۋاقىت جىلجىپ.
جاستىق شاق كارىلىكتىڭ ءبارىن بايقاپ،
شىعارام جيىرما ءبىر اۋىز ولەڭ قىلىپ،
ادامنىڭ العاشقى جاس بوبەك جاسى،
ودان سوڭ بالبىراعان ءسابي جاسى.
وت جۇرەك، بالعىن بىلەك بالدىرعانعا،—
تۇسەدى كورگەن جاننىڭ ىقىلاسى.
قويانداي بەس دەگەن جاس وردا ويناعان،
سۇيمەۋىنە ەلدىڭ ەرىك ەكى قويماعان.
گاۋھارداي الۋان ءتۇستى جالت-جۇلت ەتىپ،
قاراساڭ ديدارىنا كوز تويماعان.
ىلاقتاي ون دەگەن جاس ويناقتاعان،
جالاڭاش تايعا ءمىنىپ جايداقتاعان،
ءبىر جاس بار ودان ءارى ون بەس دەگەن،—
جاستىق شاق ەشنارسەنى ويلاتپاعان.
جىگىتكە جيىرما بەس جاس جەتكەن كۇنى،
بويىنان بالالىقتىڭ كەتكەن كۇنى.
جالىنى دا جيىرما جاستىڭ باسىلماعان،-
جىگىتتىڭ جاقسى بولارى بەپ-بەلگىلى.
ءبىر جاس بار وتىز دەگەن وينايتۇعىن،
ويىنعا اسىر سالىپ تويمايتۇعىن.
باس قۋراپ ايەل الىپ بالا ءسۇيىپ،—
مال جيىپ شارۋانى ويلايتۇعىن.
وتىز بەس ونەر تاۋىپ بولعان كۇنىڭ،
نۇرلانىپ بايشەشەكتەي تولعان كۇنىڭ.
كۇنى - قايرات اقىل-ويىڭ كامىل جەتىپ،
تەنتەككە تيۋ ايتار قورعان كۇنىڭ.
جىگىتكە قىرىق دەگەن قىلىش ەكەن،
توقتالار ءتاۋبا قىلىپ ءبىر ءىس ەكەن.
قىرىققا جاسىڭ كامىل تولعاننان سوڭ،
توقتالعان سابىر قىلىپ دۇرىس ەكەن.
قىرىق بەس قيۋ كەتەر كوڭىل توقتاپ،
وتكەنگە وكىنەمىز بەكەر جوقتاپ.
اعالار تىرشىلىككە شۇكىرلىك ەت،—
اتامىز ادامزاتتان قالعان سوقپاق.
ەلۋدە ەبىڭ تاۋىپ ەڭكەيگەنمەن،
بيىككە قولىڭ جەتپەس كوركەيگەنمەن.
ءار نارسە قىسقا ءجىپتىڭ كۇرمەۋىندەي،
بويىڭدا بەلگىلى ونەر سىلتەگەنمەن.
جاس ەكەن ەلۋ بەس تە ەسكەرگەندەي،
بوي تارتىپ جاماندىقتان سەسكەنگەندەي.
اعالار جاس كۇنىندە كورگەن قىزىن،
ۇيىقتاپ تار توسەكتە ءتۇس كورگەندەي.
ءبىر جاس بار الپىس دەگەن قاقپان بولار،
قىمتالماي ومىراۋىڭ تالقان بولار.
كەلىپ مەن بالاعا بەدەل بولماي،
ازىعىڭ توڭكەرمە مەن تالقان بولار.
الپىس بەس بەلەڭدەردىڭ اسۋىنداي،
سول كۇندە بەلگىلى بولار جاسۋىن - اي.
جاس شىركىن، سودان ءارى ەشتەڭە ەمەس،
بولادى جاس كەلىننىڭ شاشۋىنداي.
ءبىر جاس بار جەتپىس دەگەن كىسەندەۋلى،
پەندەنىڭ قىلسا جۇمىس ءىسى ونبەيدى.
باتىرلىق، پالۋاندىق، ەرلىگىڭدى،
قانشا ايتىپ تولعانساڭ دا جۇرت سەنبەيدى.
جەتپىس بەس جەر تايانباي تۇرا المايسىڭ،
قولىڭا تاياق، الماي جۇرە المايسىڭ.
باق-داۋلەت ءوز باسىندا تاپشى بولسا،—
ءسوز - دۇكەن توردە وتىرىپ قۇرا المايسىڭ.
ءبىر جاس بار سەكسەن دەگەن سەلكىلدەگەن،
اعارىپ ساقال-مۇرتىڭ جەلپىلدەگەن.
كەيىنگى بالالارعا ءقادىر كەتىپ،
شەر ءبىتىپ كوكىرەگىڭ كۇركىلدەگەن.
ءبىر جاس بار سەكسەن بەستەي دىرىلدەگەن،
ەش ءسوزىڭ ءىلتيپاتقا ىلىنبەگەن.
دۋماندى جاستىق شاعىڭ ەسكە تۇسسە،
بولارسىڭ جاس بالاشا كۇلىمدەگەن.
ءبىر جاس بار توقسان دەگەن بالاقانداي،
تارىلىپ كەڭ دۇنيە الاقانداي.
بەلدەن قۋات، دىزەدەن دارمەن كەتىپ،
بولارسىڭ جاڭا تۋعان بالاپانداي.
توقسان بەس ۇياداعى جۇمىرتقاداي،
مۇجىلىپ ەتى ارىلعان ومىرتقاداي.
بۇرالىپ اياق-قولدىڭ ءالى ءبىتىپ،
كۇزدەگى يلەۋدەگى قۇمىرسقاداي.
الدىڭنان ءجۇز كورىنىپ بۇلعاقتايدى،
ەت كەتىپ قالعان سۇيەك قۋ تاقتايدى.
انت اۋىپ، ازىپ تۋعان سۇم زاماندا،—
پەندەگە ءجۇز دەگەن جاس ۇستاتپايدى.
سەگىز سەرى وزگە ونەرىمەن قوسا ۇلكەن شەجىرەشى — جىلناماشى دا. ءوزى ەل ارالاپ ولەڭ ايتىپ، ءان سالىپ، كۇي تارتىپ، سال-سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەندە قازاق حالقىنىڭ شەجىرە -تاريحىن دا مول جيناعان. «اقىندىقتان شەجىرەشىلىكتى ءبولىپ الۋعا بولمايدى،— دەگەن ول. شەجىرە — اتا ايتىسۋ ءۇشىن ەمەس، تۋىس ادامدار بىر-بىرىمەن قىز الىسىپ قويماۋ ءۇشىن، كىمنىڭ كىمگە جاقىن ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن دە كەرەك». ول جيناعان قازاق حالقىنىڭ شەجىرە -جىلناماسى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ قازاق سسر تاريحى بولىمىندە جانە قازاق سسر كەنە مادەني، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىنىڭ ورتالىق سوۆەتىندە ساقتاۋلى تۇر. ال ولەڭ-جىرلارى، قيسسا - داستاندارى، ءان تەكستەرى، جۇمباق ولەڭدەرى، شەشەندىك سوزدەرى اكادەميانىڭ اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا جانە تەكستولوگيا بولىمىندە ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سول ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە «وسيەت» دەگەن ولەڭى بۇگىنگى جاستارىمىزعا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي.
بۇتىندەلگەن اقىل-ەس،
ءقادىرلى جاس — جيىرما بەس.
جۇلدىزداي اعىپ وتكەن سوڭ
شاقىرساڭ دا، ول كەلمەس.
وكىنگەنمەن تۇك ونبەس،
كوزگە قايتا كورىنبەس.
ويلاعانمەن بولمايدى،
عۇمىرىڭ زايا بولار ەش.
جىگىت بول گۇل جايناپ،
مايداندا كورىن اتويلاپ.
قالىڭ سارباز باسقار دا،
تۇلپارعا ءمىن، بەل بايلاپ،
ساۋىت كيىپ سايلانىپ،
بەلگە سەمسەر بايلانىپ.
قىزىلدى - جاسىل تۋ الىپ،
جاساقتى شىق اينالىپ.
ءار جاعدايدى ەسكەرىپ،
عاسكەردى شىق تەكسەرىپ،
جورىققا شىقساڭ اقىلداس،
جاقسىلاردى ەس كورىپ.
اقىن بول دا، ءانشى بول،
تىڭداۋشى جيىن بولسىن مول.
ونەگەلى جىر جىرلاپ،
حالايىققا كورسەت جول.
جازىقسىز ەلگە ۇرىنبا،
بەكەر بوسقا قىرىلما.
ويشىل كوزدى سالىپ قوي،
كوز - ۇشى تۋ قىرىمعا.
باپتاپ بايگى ات، جۇيرىك ءمىن،
بەس قارۋدى اسىن دا.
جاقسىنىڭ ءسوزىن قۇلاققا ءىل،
نازار سالما ماسىلعا.
جۇعىسا ءبىل اسىلعا،
جولداس بولما ماسىلعا.
كەز كەلتىرەر جاماندار،
كوكتەن تۇسەر جاسىلعا.
وتىرىك سوزدەن بول اۋلاق،
وسەكتەن قاش بوي ساقتاپ،
حالقىڭ ءۇشىن قۇربان بول،
قاشپا جاۋدان تايساقتاپ.
بولا كورمە ماقتانشاق،
بولما بوساڭ، جاسقانشاق.
تىرلىكتە قورقاق، ەز بولما.
ءوتسىن دۇرىس جاستىق شاق.
اشۋلى بولما بارقىلداپ،
وينا دا كۇل قارقىلداپ.
قاتارىڭنىڭ الدى بول،
توپ ىشىندە جارقىلداپ.
ناسيحات ايت حالقىڭا،
پايداڭ ءتيسىن جالپىعا.
كوپ تىڭدا دا، از سويلە،
ورىنسىز سويلەپ شالقىما،
جاستىقتا قالما قاپىدا،
ىلگەرى ۇمتىل تالپىنا.
كەڭ بولا كور، مورت بولما،
داۋلى ىستە تۇسسەڭ تالقىعا.
باس قۇراساڭ، جايلى بول،
ۇل مەنەن قىز، جارىڭا.
ءارقاشاندا سىيلى بول،
ءال-قۋاتىڭ بارىندا.
حالقىڭا بول بەدەلدى،
قاتارىڭدا ونەرلى.
وزىڭنەن جاسى كىشىگە،
كەڭەسىڭدى ايت كەلەلى.
جىگىت بولساڭ بىلەكتى،
ءىڭعايلى بول جۇرەكتى.
سۇلۋدى تاڭداپ، ءسۇيىپ ال،
ءتۇر-تۇلعاسى رەتتى.
اعالىق جاستارعا ايتار وسيەتىم،
تىرىلىكتە اسى. بولسىن قاسيەتىڭ.
داۋ-جانجال، بارىمتا، ۇرلىق كاسىپ ەمەس،
ونەر مەن بىلىمگە اۋسىن بار نيەتىڭ.
ۇلگى الما، ەل قاناعىش بەك پەن بيدەن،
ۇرىدان ەسىڭ بولسا، مۇلدە جيرەن.
جەتكىنشەك، سىزدەرگە ايتار ۇلگى ونەگەم،
بارىندا دەنساۋلىقتىڭ ونەر ۇيرەن.
سەگىز سەرى ءوز جىگىتتەرىمەن ءوزىمىز ايتقان جانعوجا باتىردىڭ اۋىلىندا قوناق بولىپ سىر، ارال، قاراتاۋ ەلىن ارالاپ 1838—يت جىلىنىڭ كۇزىنە دەيىن جۇرەدى دە، اقىرى ساربازدارىن ەرتىپ ءوز ەلىنە قىزىلجارداعى كەرەيلەرگە ورالادى. جولشىباي امانقاراعايعا كەلىپ جەتكەندە ساربازدارى، اتقوسشىلارى ابباس، ءسادۋ، اقىلشىسى — اسانبەك شەشەن، ءبىرى سەگىزگە: «باتىر، كىشى جۇزگە نياز سەرى ەكەۋىڭىز عانا كەلىپ ەدىڭىز، ەلگە ورالعاندا بەس ءجۇز وتىز سەگىز ادام بولدىڭىز. ەندى ءبارىمىز دە ءسىزدىڭ ادامبىز، بىرگە قالامىز. ءار ادامعا تۋعان جەرى — ىستىق. تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشىڭىزدى ءبىلدىرىپ، ءبىر ءان شىعارىڭىز»— دەپتى. جىگىتتەرىنىڭ تىلەگىن قابىل العان سەگىز، «جارايدى، مەن ءان شىعارايىن، اتىن وزدەرىڭ قويىڭدار» دەپتى دە، ءان شىعارىپتى. ولار مازمۇنىنا قاراي ءبىر اۋىزدان ءاننىڭ اتى — «تۋعان جەر» بولسىن دەپتى. (بۇل مالىمەت قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنداعى كەرەي شەجىرەسىنەن الىندى).
«گۇلتوبە — مامانايىم تۋعان جەرىم،
كىندىك كەسىپ، كىرىمدى جۋعان جەرىم.
جالاڭاش، جالاڭ اياق جار باسىندا،—
كويلەك شەشىپ كوبەلەك قۋعان جەرىم.
جارالىپ دۇنيەگە كەلگەن جەرىم،
جالعاننىڭ قىزىعىنا ەنگەن جەرىم.
بوسانىپ التىن ۇيا، تار قۇرساقتان،
ايمالاپ انا ءسۇتىن ەمگەن جەرىم.
راقاتتى ءشاربات سۋىن تاتقان جەرىم،
قىزىققا الۋان ءتۇرلى باتقان جەرىم
جامىلىپ جاسىل شىلىك جازدىڭ كۇنى،
سايرانداپ جىگىت-جەلەڭ جاتقان جەرىم.
ساداقتى جاستايىمنان تارتقان جەرىم،
ءبورىسىن، ەلىك، كيىك اتقان جەرىم.
ۇشىراپ پاتشا اكىمى قۋعىنىنا،
تۇلپارمەن كۇن-تۇن دەمەي جورتقان جەرىم.
اۋزىنان كوركەم قىزدىڭ وپكەن جەرىم،
قىمىزعا، قازى-قارتا بوككەن جەرىم.
جىرىمدى وزىڭە ارناپ توككەن جەرىم،—
ساعىندىم كورمەگەن سوڭ كوپتەن، جەرىم.
اقسۇيەك، اسىق ويناپ، اسىر سالىپ،
اتكەنشەك، التىباقان تەپكەن جەرىم.
بوي تۇزەپ، ءساندى كيىم كيگەن جەرىم،
ءبىلىم اپ، ەس وزىمە تيگەن جەرىم،
ءوسىرىپ، تاربيەلەپ، جاقسى باۋلىپ،
باپ-بالعىن جەتكىنشەكتى سۇيگەن جەرىم.
تارقاتىپ جاستىق كۇننىڭ شەر - قۇمارىن.
بۇرالتىپ گوزەلدەرمەن كۇلگەن جەرىم.
اس پەن ايت، توي-جيىندى قۇر وتكىزبەي،
سايرانداپ ساۋىق قۇرىپ جۇرگەن جەرىم.
ماماناي — ساعىندىم عوي سالقىن بەلىم،
بۇقپاكول — جانعا جايلى شالقار كولىم.
كوزىمنەن ءبىر كەزدەردە بۇلبۇل ۇشتىڭ،
ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەي ەلىم.
ءار كىمنىڭ تۋعان جەرى — مىسىر شاھارى،
مەككە مەن مەدينەدەي بولعان جەرىم.
بەينە ءبىر مەن كارى قىز توركىندەگەن،
مەن كەلەم كورسەم دەگەن سەرتىممەنەن.
ءدامى تارتىپ ەدىل، جايىق ءوڭىرىنىڭ،
كەزىندە تاعدىر شىركىن كەلتىرمەگەن.
كوپ ەلگە كوزبەن كورگەن جالعان ەمەس،
جۇيرىكتىڭ ءبىرى ەدىم عوي سەرپىندەگەن،
ايرىلىپ قاپيادا ماقپال قىزدان،
كەبىم كوپ جاس جۇرەكتە شەرتىلمەگەن.
سەگىز سەرى كەرەي ەلىنە مال قىستاتۋعا كەلگەن نايماننىڭ جاۋعاشتىسى ەلعۇن مىرزانىڭ ون جەتى جاسار ىرىسبيكە دەگەن قىزىمەن تانىسىپ، كاپ ۇزاماي الىپ قاشادى. ىرىسبيكە كەيىن بالۋان شەشەي اتانعان سىنىقشى، ءانشى كىسى بولعان. ايەل الىپ باس قۇراعاننان كەيىن سەگىز سەرى ءوز اۋىلى مامانايدا مۇسىلمان مەدرەسەسىن اشقان، ويىن-ساۋىق ءۇيىن ۇيىمداستىرعان. ول اشقان قولونەر شەبەرحاناسىندا سەگىزدىڭ جىگىتتەرى زەرگەرلىكپەن، ءورىمشى، ويۋشى، ەتىكشى، ۋىق، كەرەگە، شاڭىراق، كەبەجە جاساۋشى ونەرىمەن اينالىسقان ەكەن. ولار جاساعان بۇيىمدار ارقا ەلىندە وسى عاسىرىمىزدىڭ باسىنا دەيىن كەلىپ جەتكەن.
سەگىز سەرى ءوز ولەڭدەرىن، شەجىرە - شەشەندىك سوزدەرىن باستىرۋعا تالاپتانىپ، حاتقا تۇسىرگەن. ءبىراق ول ارمانى ورىندالماي ەل جايلاۋدان كەشكەندە اۋىرىپ، 1854— بارىس جىلى تامىز ايىندا قايتىس بولادى. دەنەسى اقىننىڭ ءوز وسيەتى بويىنشا، دوس كولىنىڭ جاعاسىنا جەرلەنەدى. (سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تيميريازيەۆ اۋدانى، دوكۋچايەۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ جەرى).
سەگىز سەرى قايتىس بولعاندا وعان ارناپ قىرىق بەس اقىن جوقتاۋ شىعارعان. ونىڭ ءبىر شاكىرتى قۋات اقىن ىرىسبەك ۇلى ءوز جوقتاۋىندا بىلاي دەيدى:
قىرىق بەس شاكىرت ءار ۇيگە
ءبولىنىپ جوقتاۋ شىعاردىق،
سال سەگىزدىڭ ەرلىگىن،—
پەندە بولسا ۇعارلىق.
سوناۋ الىستاعى ساراتوۆ جەرىنەن كەلىپ جوقتاۋ ايتقان اقىن شىنياز جۇبات ۇلى:
ارتىقشا تۋعان دوسىمىز،
اۋماي وتكەن دوسىڭىز.
سۇڭقاردان سىزدەي ايىرىلىپ،
بولماي تۇر كوڭىل حوشىمىز. —
دەيدى. ال جامانقۇل دوسجان ۇلى داندىبايەۆ اقىن (1824—1901 ج. ج.) 1854 جىلى سەگىز سەرىگە ارناپ شىعارعان جوقتاۋىندا ونىڭ قىرىق قيسسا، جەتپىس بەس ءان، ەلۋ بەس كۇي شىعارعانىن بىلايشا جىرعا قوسادى.
سالدىق قۇرعان ۇستازىم
نيازدى ەرتىپ قاسىنا
«گاۋھارتاستى» شىعارعان،
ون سەگىز كامىل جاسىندا.
«كىسەم سۇلۋ» ءانىن دە
تاپ سول جىلى شىعارعان.
«قىز جىبەكتى» داستان عىپ
شىققان باتىر قۇماردان.
«قوزى كورپەش - باياننىڭ»
شىعارىپ قوس نۇسقاسىن
العىس الدى ەل جۇرتتان،
سەگىز سەرى ۇستازىم.
قىرىق، قيسساسىن سەگىزدىڭ
ءوزىم ەلگە تاراتتىم،
جىرلارىنان ءنار الىپ
باس پايداما جاراتتىم.
جەتپىس بەس ءانىن سەگىزدىڭ
ايتىپ ءجۇردىم ءار جەردە.
ەلۋ بەس كۇيىن باتىردىڭ
تارتىپ بەردىم ءار ەلدە.
سەگىز سەرىنىڭ بالاسى مۇستافا باتىرعا شاكىرت بولعان ايگىلى انشى-كومپوزيتور بالۋان شولاق بايمىرزا ۇلى (1864—1919 ج. ج.) 1896 جىلى جازدا كىشى ءجۇز ەلىنە بارعان ساپارىندا شىعارعان ءوزىنىڭ «بەستى قوڭىر» اتتى ولەڭىندە سەگىزدى بىلاي دەپ جىرعا قوسادى:
سەگىز سەرى باتىردى كورگەنىم جوق،
كورمەسەم دە ەستىمەي جۇرگەنىم جوق.
ءبىرجاننان قانىپ، ونىڭ جولىن قۋدىم،—
جاقسىنى ودان ارتىق بىلگەنىم جوق.
مەن شولاق سول سەگىزگە ەلىكتەدىم،
سىيلادىم جاسى ۇلكەندى جەلىكپەدىم،
قۇربىدان كۇشىم ارتىق بولساداعى،—
ەشكىمدى جامانسىڭ دەپ كەمىتپەدىم...
بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرمەي جالعا،
جاسىمنان شاكىرت بولدىم ءبىرجان سالعا.
سەگىزدىڭ مۇستافاسى قامقورشى بوپ
ۇيرەتتى ءار ءتۇرلى ونەر بىزدەي نارعا.
قازاق حالقىنىڭ اسا تالانتتى اقىنى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ، سەگىز سەرىگە ارناپ 1915 جىلى «سەگىز سەرى» اتتى ۇزاق داستان جازعانىن بىلەمىز. بۇل داستان:
شولاقتان بۇرىن الىپ سەگىز وتكەن،
ايبارى دۇشپاندارىن تىتىرەتكەن.
دابىلىن ەر سەگىزدىڭ ەستىگەندە،
ىستەرى ۇلىقتاردىڭ كەرى كەتكەن،—
دەپ باستالادى. داستاننىڭ وقيعاسى مىناداي. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ مىرزانىڭ سەرۋەنگە شىققان ۆالەنتينا اتتى سۇلۋ قىزىن توعايدا جاسىرىنىپ جۇرگەن ورىس قاراقشىلارى قاپيادا كۇيمەسىمەن، اتىمەن ۇستاپ الىپ قاشادى. كوشىرىن بايلاپ تاستايدى. توعايدا قولعا تۇسكەن قىز جان داۋسى شىعىپ جىلايدى. وسى ءسات ومبى شاھارىنان جول ءجۇرىپ ەلىنە قايتىپ بارا جاتقان سەگىز سەرى شىڭعىرعان داۋىستى ەسىتىپ توعايعا سۋىت جەتىپ كەلەدى. استىندا اقبوز اتى، ۇستىندە ساۋىتى، قاسىندا ساربازدارى بار ەڭگەزەردەي سەگىز سەرىنى كورگەن قاراقشىلار قورقىپ قىزدى تاستاي قاشادى. سەگىز سەرى قىزدى كونشىرىمەن قوسا امان-ەسەن ۇيىنە اكەلىپ اناسىنىڭ قولىنا تابىس ەتەدى. بۇل وقيعانى ەسىتكەن گۋبەرناتور ءبىر كەزدە ءوزى قۋدالاعان سەگىزدىڭ ادامگەرشىلىگىنە تاڭ قالادى. بۇرىنعى كيكىلجىڭنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ سەگىز سەرىمەن جاقىن دوستاسۋعا قام-قارەكەت جاسايدى...
ماعجاننىڭ «سەگىز سەرى» داستانىندا كوركەم تىلمەن كەرەمەتتەي سۋرەتتەلەتىن ءبىز بىلەتىن ءبىر وقيعا وسى.
ماعجان قاسىنا ءبىرجان بەردەنوۆ، سەيىتكەرەي ماعازوۆ دەگەن سول كەزدەگى ەلگە بەلگىلى ەكى اقىندى ەرتىپ، وسى داستانىن شۇرەگەي كولىنىڭ جاعاسىندا وتىرعان سەگىز سەرىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى مۇسايىنعا اپارىپ تابىس ەتەدى. بەردەنوۆ پەن ماعازوۆ ەكەۋى دە سەگىزگە ارناپ داستان شىعارعان اقىندار. مۇسايىن بۇلاردى تاي سويىپ قوناق ەتىپ، اتتاناردا ءۇش اقىننىڭ ۇشەۋىنە دە تۇلكى ىشىك كيگىزىپ، ماعجانعا كۇمىس ەر-تۇرمانمەن قارا كوك جورعا مىنگىزگەن دەيدى.
ءبىز ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «سەگىز سەرى» اتتى داستانى جايىنداعى مالىمەتتى جاس كەزىندە قىزىلجار مەدرەسەسىندە ماعجانمەن بىرگە وقىعان شەجىرەشى مالىك رامازانۇلىنان (شىڭعىس ۋاليحانوۆتىڭ جيەنى) 1457 جىلى جازدا كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ رۋزايەۆ اۋدانىنداعى «رۋزايەۆ» سوۆحوزىندا كەزدەستىرىپ جازىپ العان ەدىك.
سەگىز سەرىنىڭ ىرىسبيكەدەن تۋعان مۇستافا، مۇسابەك، مۇسايىن، مۇساحان، مۇساجان دەگەن بەس ۇلى، ءبيبىزارا ەسىمدى جالعىز قىزى بولعان. مۇسابەك، مۇساحان، مۇساجان — ۇشەۋى جاستاي قايتىس بولادى. مۇستافا باتىر (1840—1899)، مۇسايىن (1843—1920)، ءبيبىزارا (1850—1933 ج. ج.) ۇشەۋىنەن ءبىراز ۇرپاق بار. ولار قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى «تروسكيي» سوۆحوزىندا، كيروۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى ارحانگەلكا سەلوسىندا، پرەسنوۆ اۋدانىنىڭ «وكتيابردىڭ 60 جىلدىعى» سوۆحوزىندا تۇرادى. كوزى تىرىلەرى داڭقتى باباسىنىڭ قيسسا - جىرلارىن، ناقىل سوزدەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ وتىرادى. ماسەلەن، سەگىز سەرى 1854 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءوزى اۋىرىپ جۇرگەنىندە شىعارعان «زامانا» اتتى تولعاۋىندا، سول كەزدەگى زاماناعا رازى بولماي وتكەن ەرلەردىڭ، بايلارعا قىزمەت ەتىپ كەمتار ەمىردە كۇن كەشكەن كەدەيلەردىڭ حال - اقۋالىن بىلاي دەپ بەينەلەگەنىن كورەمىز.
تەڭدىك تيمەس زاماندا،
كوز ساپ تۇرساڭ نە ءوتتى؟
بەلەس-بەلەس بەل ءوتتى،
بەلدەن كوشىپ، ەل ءوتتى.
بوساعاسىن بورلاتقان،
ماڭدايشاسىن سىرلاتقان.
كەرەگەسىن قىرلاتقان،
شاڭىراعىنا شوق ورناتقان.
ون ەكى قانات وردانى،
كوك شالعىنعا تىكتىرىپ،
بيە مەنەن ىنگەندى،
قاتارلاتىپ بايلاعان.
قىمىز بەن ءىشىپ شۇباتتى،
سارى قازى شايناعان.
ساۋىت كيىپ ۇستىنە،
بەلىنە سەمسەر بايلاعان.
قارۋ-جاراق، اسىنىپ،
تۇلپار ءمىنىپ استىنا،
قىزىلدى - جاسىل تۋ ۇستاپ،
قول الدىندا جايناعان.
رازى بولماي زامانعا،
باس بارماعىن شايناعان.
ىزا بولىپ نادانعا.
نەشە الۋان ەر ءوتتى.
داۋلەتىنە ءماز بولعان،
«جيعان مۇلكى از بولعان»،
ۇيىنە لىقىپ جۇك تولعان.
نەشە پىسىق باي ءوتتى.
كەدەيلەر ءوتتى كەمدىكپەن،
حابارى جوق تەڭدىكپەن.
كۇلىپ وينار قاباق جوق،
تويىپ ىشەر تاماق جوق.
بايدىڭ ىستەپ جۇمىسىن،
قاندىرا الماي ۇيقىسىن،
كورمەدى جاننىڭ تىنىشىن،
ىشتەرىنەن قارعايدى،—
«قۇرىسىن باي، قۇرىسىن!»
قاھارمان ەرلەر قان كەشكەن،
جەردى بەرمەۋ ءجون دەسكەن.
حان، پاتشانىڭ تىلىنە،
تالاي ەرلەر الدانعان.
وتكەن ىسكە جيىركەنە،
قاراپ قاتتى زارلانعان.
بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە،
بىرەۋ جارلى، بىرەۋ باي،
بىرەۋ بار دا، بىرەۋ جوق،
بولعان ەمەس، ءبارى ساي.
بىرەۋ جالعىز، بىرەۋ كوپ،
بىرەۋ اش تا، بىرەۋ توق.
كۇن قارس الماي پاقىرلار،
جۇرەگىنە ءتۇستى شوق.
مىرزالاردىڭ كوڭىلى جاي،
ىشكەندەرى قانت پەن شاي.
جارلىلارعا تۇك بەرمەي،
جەگەندەرى ەت پەن ماي.
عاشىقتار ءجۇر زار يلەپ،
دەگەنىنە جەتە الماي،
كوسەمدەر ءجۇر ۋايىم جەپ،
سوڭىنا حالقىن ەرتە الماي،
شەشەندەر ءجۇر قامىعىپ،
ايتقان ءسوزى وتە الماي.
باتىرلار ءجۇر تارىعىپ،
ارمانىنا جەتە الماي،
اقىندار ءجۇر جىر ايتىپ،
ءۇي شارۋاسىنا قاراماي.
بيلەر دە ءجۇر ۇلگى ايتىپ،
بەكتەردەن اسىپ كەتە الماي،
تىرشىلىككە كوز سالىپ،
قاراسام جەتە ابايلاپ.
قوبىزدى تارتىپ تولعانىپ،
جاساسام تالداۋ باجايلاپ.
التىن، كۇمىس، جيھازدىڭ،
بارىنەن ارتىق دەنساۋلىق.
دەنساۋلىعىڭ بولماسا،
باسقانىڭ ءبارى قۇر داۋرىق.
دەنساۋلىق بار بولسا،
تابىلار وڭاي ون ساۋلىق.
كوپ كەشىكپەي جولىعار،
عۇمىرلىق سەرىك اق جاۋلىق.
شارىقتا، سەگىز، شارىقتا،
ولەڭ-جىردان جالىقپا!
ۇلگى كورسەت جاستارعا،
پايداڭ ءتيسىن حالىققا.
وسىلاي سەگىز دەسەڭ دە،
كوپتىڭ قامىن جەسەڭ دە.
كورگەنىڭ تۇسكە اينالدى.
قىزىق داۋرەن سۇرسەڭ دە.
جاستىق شاق ەندى ورالماس،
دەنساۋلىق جاقسى بولا الماس.
ەمدەلسەم دە بالگەرگە،
مەنى دە قۇرتار بۇل ناۋقاس!
سەگىز سەرىنى ءسوز ەتكەندە ايتايىن دەگەنىمىز XIX عاسىردىڭ قازاق ادەبيەتىنەن، قازاقتىڭ ءان تاريحىنان ول ءوز ورنىن الۋعا ءتيىس. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ، اندەرىنىڭ كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى وتە زور. سەگىز سەرى ءبىر ولكەنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ماقتان ەتەر اقىنى، ءانشى - كومپوزيتورى، قول باستايتىن باتىرى، ءسوز باستايتىن شەشەنى بولعان. بۇل جونىندە ادەبيەتشى - عالىمدار — ق. مۇحامەدحانوۆ، ج. بەكتۇروۆ، 3. قوسپاقوۆ، ا. ساتايەۆ، ە. جاقىپوۆ، م. جارمۇحامەدوۆ، ي. كەنجالييەۆ جولداستار ارا-تۇرا بولسا دا سەگىز سەرى جايلى قۇپتاۋعا تۇرارلىق پىكىرلەر جازدى. وبلىستاردا تۇراتىن ە. قالداپوۆ، ق. بيعوجين، س. بارقىتوۆ، ك. جەكسەنوۆ، ب. كەنجەعوزين، ت. پىشەنبايەۆ سەكىلدى ونىڭ ولەڭدەرىن، جۇمباقتارىن، ناقىل سوزدەرىن ەل اۋزىنان جيناپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دا كوپ ەڭبەگى بار.
سەگىز سەرىنىڭ جۇمباق ولەڭدەرى دە وتە كوپ ەكەن. ونىڭ بىرازىمەن اكادەمياعا ءمادي بولاتوۆ اكەلىپ تاپسىرعان قولجازبادان وقىپ تانىستىق. سولاردىڭ ىشىنەن بىر-ەكى جۇمباعىنا توقتالىپ وتەلىك.
ءبىر جيىندا اعا سۋلتان ەسەنەي ودان:
— «مىنا مەنىڭ قازاق اربامدى جۇمباقتاپ ايتشى،— دەپ وتىنەدى. سەگىز سەرى سوندا ىركىلمەستەن:
ءىزى بار ادامى جوق اياعىنىڭ،
تيمەيدى ۇشى جەرگە تاياعىنىڭ.
اياعىن ايۋانعا ارتا تاستاپ،
انىنە باسادى ەكەن باياعىنىڭ،—
دەپ جاۋاپ بەرىپتى. (بۇل جۇمباقتى عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ «ۇلپان» اتتى پوۆەسىندە پايدالانعان).
يساتاي مەن ماحامبەت ءوز ورداسىندا وتىرعاندا بۇلاردىڭ الدىنان ءبىر مىسىق وتە جولىعادى. سوندا يساتاي:
— باتىر، وسىنى ءبىر اۋىز ولەڭمەن جۇمباقتاپ ايت،— دەگەندە سەگىز سول بويدا - اق، بوگەلمەستەن بىلاي دەپتى.
مۇرتى بار يەگىندە ساقالى جوق،
تونى بار كيەرىنە شاپانى جوق.
قاجەتى ءۇي ىشىنەن تابىلعان سوڭ،
الىسقا بارىپ-كەلەر ساپارى جوق.
سەگىز سەرىنىڭ پالۋاندىعى جونىندە دە بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. ءبىر جىلى جازدا، قاراتاۋ وڭىرىندەگى ۇلى ءجۇز — دۋلات كۇنكونە ءبيدىڭ اسىنا ءۇش ءجۇزدىڭ ەل-جۇرتى جينالادى. استا پالۋاندار كۇرەسىنە بايگە بەلگىلەنەدى. قوقان حاندىعىنىڭ باس پالۋانى «قوڭىراۋلى پالۋان» اتانعان حايدار پالۋان ءبىرىنشى بوپ كۇرەسكە شىعادى. ادەيى سەس كورسەتۋ ءۇشىن قوقاندىقتار پالۋاندى نوقتالاپ، وعان سىلدىرماق قوڭىراۋ تاعىپ اكەلەدى. جەتەكتەپ كەلە جاتقان كىسىلەرى، الگى موينىن بۇرعاندا، جىعىلىپ قالادى ەكەن. سودان قايمىعىپ قوقان پالۋانى ءداۋ قاراعا ەشبىر جان شىقپايدى.
سوندا اعاش تۇبىندە وتىرعان ءبىر كاريادان «اتا، باتا بەرىڭىزشى» دەپ باتا سۇرايدى دا، مەن شىعايىن، دەپ دەنەسى ەڭگەزەردەي ءىرى، جاس جىگىت سەگىز سەرى ورتاعا شىعادى. جينالعان ەل ريزا بولىپ، قازاق جاعى «ءارۋاق، ءارۋاق» دەپ دۋ ەتە تۇسەدى. جۇرت قاق جارىلىپ تۇر ەكەن. ارادا كىشكەنە عانا جالعىز اياق جول. قوقان پالۋانى الگى جولدان ەتپەي، «كۇرەسپەي بايگەمدى بەرەسىڭدەر»،— دەپ ءبىر ورىننان تاپجىلماي تۇرىپ الادى. سوندا سەگىز سەرى «وسى سوقپاقتا تۇرعان دۇنيە جوق شىعار» دەپ، جولدان اتتاپ وتەدى دە، الگى قوڭىراۋلى پالۋانعا جەتىپ بارىپ ۇستاسا كەتەدى. اناۋ سەگىزدىڭ جالپاق جاۋىرىندى، يىقتى ۇلكەن تۇلعاسىنان، قارا نارداي مىعىم دەنەسىنەن سەسكەنىپ قالادى. سەگىز، شىنىندا دا، ءارۋاقتى، دۇشپانىنا وتە ايبىندى، سەستى ادام ەكەن. ۇستاسقان بويدا - اق الگى قوقان پالۋانىن بۇرق ەتكىزىپ، جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ، جىعىپ كەتەدى. قازاقتار دۋ ەتىپ، «وي، جىگىت - اق ەكەنسىڭ!» دەپ ءبارى بۇعان ريزا بولادى.
وسى استا ول جامبى اتۋ، كوكپار، ات ۇستىنەن جەردەن كۇمىس الۋ بايگەلەرىن دە جەڭىپ الادى. ات جارىسىنا قوسقان «بوزشۇبارى» بايگەدەن ءبىرىنشى بولىپ كەلەدى. العان بايگەسىنەن ءبىر جاقسى اتتى تاڭداپ «ۇلى ءجۇز اتانىڭ ارۋاعى ءۇشىن» دەپ اس يەسى كۇنكونە ءبيدىڭ بەس قانات ءۇيىنىڭ سىرتىنا بايلاپ كەتەدى.
سەگىزدىڭ داڭقى ءۇش جۇزگە ءبىر كەزدە، مىنە، وسىلاي تاراعان ەكەن. كەلەسى جىلى سايرامداعى ءبورىباي مىرزانىڭ اسىنا سەگىز سەرى سىر بويىندا جۇرگەن جەرىنەن شاقىرىلىپ كۇرەسكە تۇسەدى. ول بۇل استا حيۋانىڭ عافۋر پالۋانىن، بۇقارانىڭ ءسالىم پالۋانىن ەكەۋىن بىردەي كۇرەستە جىعىپ، بايگە الادى، ءسويتىپ ەل اۋزىندا تۇيە پالۋان اتانادى...
ەل اۋزىنداعى تاعى ءبىر اڭىزدا سەگىز سەرىنىڭ ەرلىگى بىلايشا اڭگىمەلەنەدى. حيۋا حاندىعى قۇشبەگىسىنىڭ 15ساربازى — قاراقالپاق قىستاۋباي قاراقتىلىق جاساپ، سىر بويىنداعى ەلدى شاۋىپ مالىن ايداپ، بويجەتكەن قىزدارىن الىپ كەتىپ مازا بەرمەيدى. قىستاۋباي ءوزى پۇشىق بولعان سوڭ، مۇرنىنا كيىز تىعىپ جۇرەدى ەكەن. سول سەبەپتى حالىق ونى «مۇرنىنا توقىم تىققان قىستاۋباي» دەپ اتاپ كەتكەن. ءۇش جىلدا ءبىر كەلىپ، ەلدى شاۋىپ، زار يلەتىپ كەتەدى، وعان ەشكىم قارسى تۇرا المايدى. «قازاقتىڭ قىزى بوي جەتتى مە، بوتاسى اتان بولدى ما، قۇلىنى ات بولدى ما، بۇزاۋى وگىز بولدى ما، قوزىسى قوشقار بولدى ما، لاعى سەركە بولدى ما؟» دەپ سۇرايدى ەكەن قىستاۋباي وزىنە كەزدەسكەن ادامنان.
سەگىز سەرى سىر بويىندا جۇرگەنىندە دۋلات سارسەن داتقا، قىپشاق جانىبەك، تورعاي، بالا بي، باۋبەك، دوسپول داتقا، قوڭىرات ورمان داتقا، نايمان ارىستانباي داتقالار سەگىز سەرىگە ءسوز سالىپ.
— سەنى ەل باتىر دەيدى، باتىرلىعىڭدى قاشان كورەمىز، قازاقتان تۋعان ۇل بولساڭ قىستاۋبايدان كەگىمىزدى الىپ بەر، نامىسىمىزعا ءتيدى، كۇن كورىسىمىزدى كەمىتتى، بيىل ءبىزدى شاباتىن جىلى،— دەيدى. سەگىز سەرى الگى ەل ازاماتتارىنا كەلىسىمىن بەرىپ، ۋادە ەتەدى دە، ءوزى قاراقشىنىڭ كەلەتىن جولىن توسادى. ارادا ەكى جەتى وتكەندە نوكەرلەرىن ەرتىپ سايلانىپ، قىستاۋبايدىڭ شاپقىنشى توبى كەلەدى. ءسويتىپ، سەگىز سەرى قىستاۋبايمەن سىر بويىنداعى تارتوعاي دەگەن جەردە كەزدەسەدى. قىستاۋباي باياعى ادەتىنشە الدىنا جان كەلتىرمەيدى، ەشكىمدى مەنسىنبەيدى. سوندا سەگىز سەرى: «ءاي قىستاۋباي، قازاقتان دا ۇل تۋعان، «استى قورلاما قۇستىرار، ەردى قورلاما ساستىرار»،— دەگەن، سەن اسقاقتاما، باتىر بولساڭ بەرى كەل،— مەنى جەڭىپ ال، سودان كەيىن قازاقتى شابا بەر»،— دەپ ونى جۇرت الدىندا وزىمەن جەكپە - جەككە شاقىرادى.
قىستاۋباي سەگىز سەرىنىڭ مۇنىسىنا قۇلاق اسپاي اتىمەن وعان جاقىنداپ قاعىپ تاستاعىسى كەلىپ نايزاسىن سىلتەيدى. سەگىز سەرى جاۋ نايزاسىن ءوز نايزاسىمەن قاققاندا، ەكى نايزا دا قاق بولىنەدى. ەكەۋى ات ۇستىنەن ۇستاسادى، ەكەۋىنىڭ كۇشىنە شىداي الماي اتتارى تىزە بۇرەدى. سودان كەيىن ەكەۋى جەرگە ءتۇسىپ الىسادى. قىستاۋبايدى سەگىز سەرى جەرگە جىعىپ الىپ بايلاپ الادى. قىستاۋبايدىڭ جەندەتتەرى دە سەگىز سەرىنىڭ ساربازدارىنان جەڭىلىپ، قولعا تۇسكەنى ءتۇتقىن بولىپ، تۇسپەگەنى قاشىپ قۇتىلادى. سەگىز سەرى «مۇرنىنا توقىم تىققان قىستاۋبايدى» نوقتالاپ اكەلىپ حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرەدى. ەل ونى كەسكىلەپ قورلاپ ولتىرەدى. سەگىز سەرى ءسويتىپ سىر بويى ەلىنىڭ العىسىنا بولەنگەن ەكەن.
سەگىز سەرى تالانتىنىڭ بۇدان باسقا دا قىر - سىرى كوپ. ول ات سۇرىنگەنشە اقىل تاپقان، وتە العىر ويلى، سوزگە ۇستا ادام ەكەن. ونىڭ توپ جارعان شەشەندىگى سول كەزدىڭ وزىندە قازاق ەلىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل ءمالىم بولعان. ءبىر جىلى سەگىز سەرى وزىنە دوس، جاپپاس جانعابىل تولەگەن ۇلىنىڭ (1822—1896) ۇيىندە قوناق بولىپ وتىرعانىندا، ءۇي يەسى جانعابىل بي جينالعان ەلدىڭ الدىندا سەگىز سەرىگە سىنايىن دەپ ادەيى سۇراق قويادى.
— باتىر، سىزگە ءۇش سۇراعىم بار.
— ايتىپ كور، ءىنىم!
—- باتىر، وسى ءسىزدىڭ ورتا جۇزدە ەسەنەي، اقسارى، شارىش، يتەمىر، دۇيسە، قولباي، ءزىلعارا، شوپان، كەمەل، اققوشقار، سەيدالى، جانايدار، ىبىراي دەگەندەر بار كورىنەدى. سولار قانداي ادامدار؟
— ايتايىن، جانعابىلىم، ولار سونداي ادامدار،— قۇيسا تولمايدى، تولسا اسپايدى.
— ءبارى دە اسقان باي، مىرزا ادامدار ەكەن عوي.
— باتىر، ءسىزدىڭ ورتا جۇزدە اۋلاباي، تىلەن، اساۋباي، شاڭكى، ساققۇلاق، سەكەرباي، الشىنباي دەگەندەر بار كورىنەدى. ولار قانداي ادامدار؟
ايتايىن، جانعابىلىم، ولار سونداي ادامدار — قايراماي وتەدى، قيماي كەسەدى.
— ءبارى دە اسقان ءادىل، شەشەن ادامدار ەكەن عوي.
— باتىر، ءسىزدىڭ ورتا جۇزدە قوجىق دەگەن بار كورىنەدى. ول قانداي ادام؟
— ايتايىن، جانعابىلىم، ول سونداي ادام،— السا بەرمەيدى، كورسە ايتپايدى.
— باتىر-اي، ول قوجىعىڭىز اسقان قاندى - بالاق قاراقشى ەكەن عوي.
— باتىر، ەندى سىزدەي شەشەن تۋار ما ەكەن؟
— قازاق ايەلدەرى امان بولسا تالاي دانانى دۇنيەگە اكەلەر...
سەگىز سەرىنىڭ «قوجىققا ايتقانى» دەگەن ءسوزى دە ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراعان. وسى قوجىق كىم؟ يا، سول قاراقشى قوجىق.
اكەسىنىڭ اتى ماقاش، ورتا ءجۇزدىڭ ۋاق رۋىنان، ءوزى كوكشەتاۋلىق.
قوجىق — كەنەسارىنىڭ كىشى قارىنداسى كەنجەبيكەگە ۇيلەنگەن — باتىردىڭ كۇيەۋ بالاسى، قىرعىز جورىعىنان امان قالعان ونىڭ كوپ قولباسىلارىنىڭ ءبىرى. ءبىر جولى سەگىز سەرى نوكەرلەرىمەن كىشى جۇزدەن كەلە جاتىپ، سول قوجىقپەن كەزدەسەدى. ول بىلاي بولعان. سەگىز سەرى وباعان وزەنىنىڭ بويىندا ورىنبوردان كەلەتىن ءوزىنىڭ ساۋدا كەرۋەنىن كۇتىپ الماق بولىپ ايالدايدى. وسى كەزدە بۇعان باعلان بازارىنان كەلە جاتقان ءتورت جولاۋشى جولىعىسادى. ولار — ابەۋ، جاقاۋ، كۇسەس، تىلەپ دەگەن ارعىن - قىپشاق جىگىتتەرى ەكەن. تورتەۋى تانىپ باتىرعا كەلىپ سالەم بەرەدى. سەگىز سەرى سالەمدەرىن الىپ، اتى-جوندەرىن سۇراپ ءبىلىپ:
— جاندارىم - اۋ، مۇنشا تۇنجىراپ قاباقتارىڭ سالبىراپ، يىقتارىڭ ءتۇسىپ، سونشا نە بولعان سەندەرگە؟— دەيدى.
— باتىر، ءبىزدى قۇداي قارا باستى، تۇندە شىدەرلەپ قويا بەرىپ ەدىك، تاڭەرتەڭ تۇرساق جوق، ەكى بايگە اتتان ايرىلدىق. ءۇش كۇن ىزدەپ دەرەك تاپپادىق، ەلگە نە بەتىمىزدى ايتارىمىزدى بىلمەيمىز، ءبىرى جورعا بايگەسىنەن، ءبىرى جۇيرىك بايگەسىنەن وزىپ ەدى،— دەيدى. ءتورت جولاۋشىنىڭ تورتەۋى دە سەگىزدى سىرتتاي جاقسى بىلەدى ەكەن دە، ال ول بۇلاردى ونشا تانىمايدى. باتىر ءسال-پال ويلانىپ تۇرادى دا، بىلاي دەيدى.
— بۇل ارا ۋاق جايلاۋى، بۇل جەردەن جوعالعان مالدى كوكشەتاۋلىق قوجىق الادى، ول السا اتتارىڭدى قايتارتىپ بەرەيىن، ال الماسا، امالىم جوق. قوجىق اۋىلى مىناۋ تۇرعان بوزشاكول — ماتەندە.
ول كەرۋەنى مەن جىگىتتەرىنىڭ كوبىن ەلىنە اتتاندىرادى دا، قاسىنا ون شاقتى جىگىت پەن ءتورت جولاۋشىنى ەرتىپ جايلاۋداعى قوجىق اۋىلىنا كەلەدى. سەگىز سەرى كەلگەندە قوجىق جىگىتتەرىنە نىسانا اتقىزىپ، كۇرەستىرىپ، نايزالاستىرىپ، بۇعالىق تاستاۋعا، سەلەبە لاقتىرۋعا جاتتىقتىرىپ، جىرشىعا ولەڭ ايتقىزىپ، ءبىر توبە باسىندا سولاردى تاماشالاپ وتىر ەكەن. سەگىز سەرىنى كورە سالىسىمەن ۇشىپ تۇرىپ باسى قوجىقتىڭ ءوزى بولىپ، بارلىق ساربازى ءيىلىپ سالەم بەرىپ، بايەك بولادى. بۇرىن قوناققا تالاي شاقىرعاندا سەگىز سەرى بارا الماي جۇرەدى ەكەن. اماندىق - ساۋلىق سۇراسقان سوڭ قوجىق:
— قوش كەلدىڭىز، ورداما ءجۇرىپ قوناق بولىڭىز،— دەپ وتىنەدى.— باتىر، ءسىزدىڭ ءانىڭىزدى، كۇيىڭىزدى، جىرىڭىزدى ساعىندىق.
— ءبىر تىلەگىم بار، سونى ورىنداساڭ قوناق بولامىن، ورىنداماساڭ ورداڭا تۇسپەيمىن،— دەپتى سەگىز سەرى.
— قولىمنان كەلسە ورىندايىن.
سەنىڭ قولىڭنان ورىنداۋ كەلەدى.
مىنا كەلگەن ءتورت مەيمان،
ەكى بايگە ات جوعالتتى.
ءبىرى قۇلا، ءبىرى بوز.
كورىپ، ءبىلىپ ايتقانىڭ،
وسى تۇرعان توپتان ءوز،
كورىپ، ءبىلىپ ايتپاساڭ،
ءشىل بوعىنداي بولىپ توز.
— قارشىعا، كوكجەندەت، بارمىسىڭدار! كەشە بىر-ەكى ات اداسىپ كەلدى دەپ ەدىڭدەر، سول اتتاردى الىپ كەلىڭدەرشى.
قارشىعا مەن كوكجەندەت ەكى اتتى الىپ كەلسە، الگى جولاۋشىلاردىڭ جوعالعان اتى بولىپ شىعادى. قوجىق كوزدىڭ جاۋىنداي ەكى بايگە اتىن امالسىزدان يەلەرىنە قايتارادى. سەگىز سەرىنىڭ ارقاسىندا اتتارىن تاپقان ءتورت جولاۋشى باتىرعا العىستارىن ايتىپ، قوشتاسىپ ەلىنە قايتقان ەكەن...
بىردە داڭقى شىعىپ تۇرعان كەزىندە سەگىز سەرىگە مىنۋگە بوتا تىرسەك، بۇيرا جال جاقسى ات كەرەك بولادى. ءوزىنىڭ ەكى تۇلپار اتىنىڭ ەكەۋى بىردەي جاسامىس تارتىپ قارتايعان شاعى ەكەن. سوندا ول اشامايلى كەرەيدىڭ اعا سۇلتانى ەسەنەي باتىردان مىنۋگە ات سۇراتىپ، ءوزىنىڭ ەكى اتقوسشىسى ابباس پەن ءسادۋ ارقىلى وعان سالەم جولداپ، بىلاي دەيدى:
ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندە،
اشامايلى كەرەيدە،
بالعا باتىر ۇرپاعى،
ەسەنەي ەرگە سالەم دە.
ەسەكەم سەگىزدەيىن ىنىسىنە،
تاڭداۋلى ءبىر ات بەرسىن.
ات بەرسە، ەسەكەم،
ءۇش جىل بويى مىنىلمەگەن.
جىلىك مايى ۇزىلمەگەن،
قۇيرىق-جالى سۇزىلمەگەن،
قۇر ات بەرسىن.
كۇشى وزىمدەي بولسىن،
بەرىكتىگى وزىندەي بولسىن.
جۇيرىكتىگى اۋلابايداي بولسىن.
جورعالىعى بايدالىداي بولسىن.
جۇرەكتىلىگى بەلگىبايداي بولسىن.
تۇلعالىلىعى مەن ادەمىلىگى،
تابەيدىڭ تاشتيتىندەي بولسىن.
سەزگىشتىگى ەسبولداي بولسىن،
سەرگەكتىگى ىرسايداي بولسىن.
مەشكەيلىگى تىلەندەي بولسىن،
كوزى بوتانىڭ كوزىندەي بولسىن.
بەرسە ەسەكەم، وسىنداي ءبىر ات بەرسىن.
بەرمەسە، اللا ءوزى سەگىز سەرىنىڭ قارتايعان،
بوزشۇبارى مەن قانكۇرەڭىنە قۋات بەرسىن!
سوندا سالەمدى العان ەسەنەي:
— سەگىز سەرىنىڭ سىنىنا تولۋ قيىن بولار،— دەپ ون مىڭ جىلقىدان تاڭداتىپ ءۇش ات بەرەدى،— ءبىرىن ەل ىشىندە، اۋىل - اراسىندا ءمىنسىن، ءبىرىن جورىققا ءمىنسىن، ءبىرىن بايگەگە قوسسىن، وسى ءۇش ات ءبىر اتقا تاتيتىن شىعار،— دەپتى...
ولەڭدەرى، اندەرى، قيسسا - داستاندارى، ەپوستىق جىرلارى، جۇمباقتارى، شەشەندىك سوزدەرى — قاي-قايسىسى بولسىن، سەگىز سەرى شىعارمالارىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى وتە زور. ول ءبىر ولكەنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىمنىڭ ماقتان ەتەر اقىنى، ءارى ونەر قايراتكەرى. كوپ ۋاقىت بويى سەگىز سەرى ەڭبەگى زەرتتەلمەي، نازاردان تىس قالىپ كەلدى. وسى ءورشىل تالانت يەسى سەگىز سەرى (مۇحاممەد - قانافيا) باھرام ۇلى شاقشاقوۆ كەش تە بولسا ادەبيەتتەن، ونەردەن ءوز ورنىن الۋى زاڭدى عوي دەپ وقىرمان قاۋىمعا كەڭىرەك تانىستىرۋدى ماقسات ەتتىك.
You Might Also Like
