بايتەرەك عالامنىڭ ءۇش قاباتىن جالعاستىرۋشىسى دەگەن ميفتىك تانىم دۇرىس پا؟
بايتەرەك تۋرالى ميفتىك نانىم جالپى الەمدەگى بارلىق حالىقتاردىڭ دا ميفولوگياسىندا كەزدەسەدى. جاپىراعىنا «جان» ورنالاسقان وسىناۋ كيەلى تەرەك تۋرالى ميفتىك تۇسىنىك جالپى تۇركى حالىقتارىندا دا كەڭ تارالعان. قازاقتىڭ مادەني تانىمىنداعى تۇسىنىك بويىنشا، بايتەرەك عالامنىڭ ءۇش قاباتىن جالعاستىرۋشىسى ەسەپتەلەدى. ياعني اسپان، جەر، جەر استى.
بايتەرەككە بۇرىن اتا-بابالارىمىز سەنىپ، وسى اعاشتىڭ جانىنا تۇنەپ، بۇتاقتارىنا شۇبەرەك بايلاۋى جانە قازىرگى تاڭدا دا ءدىن جاعىنان بۇل تەرىسكە سانالىپ جۇرسە دە حالقىمىز ءالا وسىنداي نانىم – سەنىمگە. بۇل ءۇردىستى ب.اقبەردييەۆا مۇنداي ىس-ارەكەتتىڭ استارىندا «جاقسىلىق پەن جاماندىق، اق پەن قارا، كوسموس پەن حاوس قاراما-قارسىلىقتارىنىڭ شەت-شەگىن بەلگىلەپ، اجىراتۋدىڭ، اقيقات شىندىقتى تانۋدىڭ سىرى جاتىر. سوندىقتان دا الەمدىك اعاشتى عالىمدار تانىم اعاشى دەپ تە اتايدى»، – دەگەن وزىندىك تۇجىرىمىن جاسايدى.
ەجەلگى تانىم بويىنشا بايتەرەك – تىلسىم قاسيەتكە يە الىپ اعاش. قازاق حالقىنىڭ تۇسىنىگىندە جەردىڭ ءدال كىندىگىندە وسەتىن، تامىرى جەراستى، ءدىڭى ادام الەمى، باسى رۋحتار مەكەنى بولىپ تابىلاتىن كوك تىرەگەن الىپ اعاش يۋولىپ سانالادى.
زەرتتەۋشى-عالىم ە. جانپەيىسوۆ قازاق ەتيمولوگياسىن ايقىنداۋدا ايەل زاتىنا قاتىستى بايبىشە مەن وسى بايتەرەك سوزىندەگى ءباي-باي ءتۇرىنىڭ بەرەر ماعىناسى ءبىر ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقان. عالىمنىڭ عىلىمي پىكىرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بايتەرەك ەجەلگى تۇركى ءسوزى، ءباي «ۇلكەن» دەگەن ءسوز، «باي» ءسوزىنىڭ دىبىستىق وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى (بايبىشە، بايشەشەك)، ۇلكەن، العاشقى دەگەن ۇعىمداردى، ال تەرەك (پارسى تىلىندە – داراق) «اعاش» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ پايىمداۋعا بولادى. دەمەك، بايتەرەك ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن جاسالىپ، «ءزاۋلىم اعاش» دەگەندى تانىتادى.
بەلگىلى ميفتانۋشى س. قوندىباي: «ەرتەگىلەر جيناعىنىڭ تەك قانا ءتورتىنشى تومىنان ءبىز بايتەرەككە قاتىستى توعىز رەت قايتالاناتىن ترافارەتتىك سيۋجەتتى ەسەپتەپ شىعاردىق. سول سيۋجەتتەر بويىنشا بايتەرەكتىڭ وبرازىن از دا بولسا جيناقتاپ كورسەتۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، بايتەرەك عالامنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن كيەلى جەردە، كيەلى بۇلاق قاسىندا ورنالاسادى. ول ءۇش دۇنيەنى جالعاستىرۋشى، توبەسى – اسپاندا، تامىرى – جەراستى دۇنيەسىندە ورنالاسقان. ەكىنشىدەن، بايتەرەكتىڭ ەكى پوليۋسىندە الىپ قاراقۇس پەن جىلان-ايداھار بار، ولار دۋاليستىك قاراما-قارسىلىقتىڭ تۇلعالانۋى بولىپ تابىلادى. ۇشىنشىدەن، بايتەرەكتىڭ تۇبىندە بەلگىلى ءبىر ميفتىك – كيەلى پروسەسس وتەدى، بۇل شاماندىققا بايلانىستى. وسى جەرگە باتىر كەلىپ جىلاندى ءولتىرىپ، قاراقۇس بالاپاندارىن قۇتقارادى، سول ەڭبەگى ءۇشىن قاراقۇس باتىردى باسقا دۇنيەگە وتكىزەدى. بۇل تۇرعىدا بايتەرەك – عالامداردىڭ ەسىگى بولىپ تابىلادى»، – دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
ميفولوگياداعى بايتەرەكتىڭ وسىنشاما ىزگىلىكتى قىزمەتى ەل تانىمىنا ەرەكشە ىقپال ەتىپ، كەرەمەت اعاش دەگەن ۇعىم قالىپتاستىرعان دا، «بايتەرەك» ءسوزى قوسىمشا استارلى ماعىناعا يە بولعان. بايتەرەك اتاۋىنا بايلانىستى تىلىمىزدە قولدانىلاتىن ءسوز ورامدارىنان ونىڭ بىرنەشە ماندە: كادىمگى ءزاۋلىم اعاش؛ ەكىنشىسى، الەم اعاشى؛ ءۇشىنشىسى – مىقتى، زور، كۇشتى ماعىناسىندا؛ ءتورتىنشىسى، تىرەك، سۇيەنىش، قورعان، پانا مانىندە ۇعىنىلاتىنىن بايقايمىز. عالام مودەلىنىڭ ءبىر ناقتىلانىپ كورسەتىلگەن نۇسقاسى جانە عالامنىڭ ءۇش دۇنيەسىنىڭ كىندىك – ءوسى، جالعاستىرۋشىسى دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولاتىن سەكىلدى.
You Might Also Like
-
ادامدار تاراپىنان اتموسفەراعا جىبەرىلگەن گازداردىڭ اسەرىنەن جەر بەتىنىڭ تەمپەراتۋراسىنىڭ ارتۋىنا جاھاندىق جىلىنۋ دەپ ايتىلادى.
-
ازاماتتىعى مەن كىسىلىگى مول تاۋ تۇلعا، قابىرعالى قالامگەر، ۇلاعاتتى ۇستاز، عۇمىردارياسى تەرەڭ، ۇلتىن، شاكىرتىن سۇيگەن قازاق كوسەمسوزىنىڭ بيىك تۇلعاسى – بەلگىلى جازۋشى-جۋرناليست، دوسەنت، تاريح...
