بەگىم بەر (ءى نۇسقا)
ەل اۋزىندا «جانكەنت جەتى رەت كۇيرەپ، جەتى رەت كوتەرىلگەن» دەگەن ءسوز بار. سونىڭ ءبىرى شانشار حاننىڭ حانىمى بەگىم-اناعا قاتىستى ايتىلادى.
شانشار حان جانكەنتتىڭ ءامىرشىسى بولىپ تۇرعان كۇندەردىڭ بىرىندە نوكەرلەرىن ەرتىپ، سەيىل-سەرۋەن قۇرىپ، اڭ اۋلاۋعا شىعىپتى دەيدى. شاھاردان ۇزاڭقىراپ شىققاندا حاننىڭ ەسىنە ساداق ۇشتايتىن ەگەۋدىڭ سارايدا قالىپ قويعانى تۇسەدى. وعان وكىنىپ جاتاتىن حان با، كوزىنە كورىنگەن نوكەرىنىڭ ءبىرىن «بار، جىلدام الىپ كەل» دەپ جۇمساپ جىبەرەدى.
حان سارايىنا تىكە شاۋىپ كەلگەن نوكەردىڭ سۋىت جۇرىسىنەن سارايداعىلاردىڭ ءبىرى تىكسىنىپ، ءبىرى سەكەم العانداي بولادى. سىرتقا بەگىم-انا دا شىعادى. سوندا حانىمنىڭ ەرەكشە جارالعان كورىك-كەلبەتىنە قايران قالعان نوكەر ەسىنەن تانىپ، اتتان اۋىپ تۇسسە كەرەك. سودان باس كوتەرىپ، ەسىن جيعانشا ءبىراز ۋاقىت وتەدى. ودان كەيىن ءمان-جايدى ايتىپ، ەگەۋدى الىپ، حانعا كەشىگىپ جەتەدى.
شانشار حان نوكەردەن نەگە كەشىككەنىن سۇراعان ەكەن، ول بولعان جايدى بۇكپەسىز ايتىپ بەرىپتى. سول جەردە حان تارس اشۋلانىپ، اتتىڭ باسىن كەرى بۇرادى. نوكەردى جەتى قابات زىندانعا تاستادى. بەگىم-اناعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ونىڭ وڭ قولى مەن بۇرىمىن شورت كەستىرىپ تاستايدى.
سول كەزدە بەگىم-انانىڭ اۋزى دۋالى اۋليە اكەسى ءتىرى ەدى دەيدى. بۇل وقيعا سول كىسىگە جەتەدى دە، دەرەۋ جانكەنتكە كەلەدى. اۋليە قارت شانشار حانعا: «ۋا، شانشار حان، شىندىق ەكەۋمىزدىڭ بىرىمىزگە زاۋال كەلتىرسىن. مەن سول شىندىقتى بىلگەلى كەلدىم. ەگەر قىزىمدا كۇنا بولسا، سەنىكى ءجون. ال، كۇناسىز بولسا، ەرتەڭگە دەيىن قولى مەن شاشى ورنىنا كەلسىن دە، ءوزىڭ زاۋالىن تارت!» دەپتى دە سىرت اينالىپ كەتىپ قالىپتى.
اۋليەنىڭ قاتال شارتى بۇكىل شاھار حالقىن ۇرەيلەندىرەدى. ەرتەڭىندە ۇرەيلى جۇرت بەگىم-انانىڭ سارايىنا كەلسە، اق بىلەگى جارقىراپ، قولاڭ شاشى سالبىراپ ورنىندا تۇر دەيدى. ال جازىقسىز نوكەر وزىنەن-وزى جەتى قابات زىنداننىڭ سىرتىنا شىعىپ قالعان ەكەن.
سول جىلى سارى الا كۇز تۇسە جانكەنت شاھارىنا ادام ويلاماعان زاۋال كەلىپ، ۋلى جىلاندار قاپتاپ، جۇرتشىلىق دۇرلىگە قاشۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى دەيدى. وسى وقيعانى ءبىر ونەرپاز كۇي تىلىنە كوشىرىپ، ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرسا كەرەك. بەگىم-انا — تاريحتا بولعان ادام. سىرداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنا جاقىن ماڭداعى ارال تەڭىزىنىڭ تۇبەگىندە بەگىم-انا مۇناراسى /بەيىتى/ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇڭگىرلەپ تۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىندا مۇنارا IX-XI عاسىردا سالىنعان. بۇل كەزەڭ تۇرىك-وعىز تايپالارى شاڭىراعىن كوتەرگەن سالجۇق مەملەكەتىنىڭ زامانىنا جاتادى. تۇرىك-وعىزىنىڭ قىنىق تايپاسىن بيلەگەن تۇقاقتىڭ بالاسى سالجۇق مەملەكەت باسىنا كەلگەن سوڭ، يسلام دىنىنە مويىن ۇسىنعان. مۇنىڭ ءوزى سىر بويىندا مونشاقتاي تىزىلگەن قالالارىن قىستاپ، جازعا قاراي جەلپىنە كوشىپ جۇرەتىن تاڭىرىلىك نانىم-سەنىمدەگى تايپالاردىڭ ەلەۋلى قارسىلىعىن تۋدىرعان. سالجۇقتاردىڭ 985 جىلى جەنت قالاسىن تاستاپ، نۇراتا تاۋىنا قونىس اۋدارۋى بەگىم-انا اڭىزىنىڭ استارىنداعى تاريحي شىندىق سورابىن اڭعارتادى. سالجۇقتىڭ ءوزى وسى جەنت قالاسىندا ولگەن. سالجۇقتىڭ ۇرپاعى سانجار سۇلتاننىڭ /1118-1157/ تۇسىندا قىپشاق-قيماق وداعىنىڭ قايى دەپ اتالاتىن تايپاسى جەنتتى قيراتىپ، سىر بويىنا تاڭىرىلىك رۋحتاعى قالپىن قايتا ورنىقتىرعان.
ەندى اڭىز بەن اقيقاتتىڭ ۇندەستىگىنە قاراڭىز، اڭىزداعى شانشار حان — ومىردەگى سانجار سۇلتان ەكەنى دەن قويعىزادى. ال اڭىزداعى جانكەنتكە قاپتايتىن وردالى جىلان — قايى تايپاسى. ويتكەنى مونعول تىلىندە «قايى» دەگەن ءسوز «جىلان» دەگەن ماعىنا بەرەدى. سونداي-اق كىشى ءجۇزدىڭ جەتىرۋ تايپالىق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنداعى تابىن رۋىنىڭ ءبىر بۇتاعى بەگىم دەپ اتالاتىنى دا وسىندايدا ەسكە تۇسەدى.
You Might Also Like
-
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى: تابىس پەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ» اتتى جولداۋىندا 2019 جىلدى جاستار جىلى دەپ جاريالاۋدى ۇسىندى.
-
ەرتەدە، جاۋگەرشىلىگى مول زامان بولسا كەرەك. بىردە، قاننەن-قاپەرسىز بەيبىت جاتقان اۋىلدى جاۋ شاۋىپ، ويرانىن شىعارادى. ويدا جوقتا باستالعان الاساپىراندا ءبىر بالاجان انا ەسەيىپ قالعان جالعىز بالاسىن ق...
