جەتىم بالا
ەرتەدە، جاۋگەرشىلىگى مول زامان بولسا كەرەك. بىردە، قاننەن-قاپەرسىز بەيبىت جاتقان اۋىلدى جاۋ شاۋىپ، ويرانىن شىعارادى. ويدا جوقتا باستالعان الاساپىراندا ءبىر بالاجان انا ەسەيىپ قالعان جالعىز بالاسىن قازاننىڭ استىنا جاسىرىپ ۇلگەرەدى. اۋىلدىڭ قارسىلاسقاندارى اجال تاۋىپ، قولعا تۇسكەندەرى پەندە بولىپ، جاۋدىڭ ايداۋىنا كەتەدى. سودان، قازان استىندا جاسىرىنىپ امان قالعان بالا شاڭ-شۇڭ باسىلعان سوڭ ورنىنان تۇرىپ، ويرانى شىققان اۋىلىن كورەدى، تىرىدەي ايىرىلعان اناسىن جوقتايدى. «اينالايىن، قۇداي-اۋ!» دەپ زار توگەدى (وسى تۇستا دومبىرا «اينالايىن قۇداي-اي!» دەگەن ءسوزدىڭ بۋىن ىرعاعى مەن ۇندەس قايعىلى سارىن شىعارادى).
تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنەن قاشىپ قۇتىلا الا ما، جەتىم بالا جاتاعىنان تۇڭىلگەن قۇلىنداي بولىپ، يەسىز جۇرتتى ارتقا تاستاپ، بەتى اۋعان جاققا ءجۇرىپ كەتەدى. قانشا جۇرگەنى بەلگىسىز، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەرنى شولدەن كەزەرىپ، ابدەن تيتىقتاعان شاعىندا كوز ۇشىنان قارايعان اتتىلى كورىنەدى. جاي اتتىلى ەمەس، سوڭىنا ەرتكەن تازىسى بار، قولىنا قوندىرعان قارشىعاسى بار، قانجىعاعا بايلاعان دابىلى بار قوشان سەرى دەگەن اڭشى بولسا كەرەك. قۇلازىپ كەلە جاتقان جەتىم بالا جۇگىرە داۋىستاپ: «اعاجان-اۋ، اعاجان، اتىڭنىڭ باسىن تارتا تۇر!» — دەپ شاقىرادى (وسى تۇستا دومبىرا «اعاجان-اۋ، اعاجان، اتىڭنىڭ باسىن تارتا تۇر!» دەگەن ءسوزدىڭ بۋىن ىرعاعىمەن ۇندەس قايعىلى سارىن شىعارادى).
سول ءسات اڭشىنىڭ الدىنان قۇسى قالىڭ وتىرعان كول كورىنىپ، قولىنداعى قارشىعاسى تىلەنىپ ۇشىپ جونەلەدى. قارشىعاسى كەتكەن سوڭ، قۇستىڭ قىزىعىمەن بالاعا قاراي الماي، دابىلىن دۇڭكىلدەتىپ، اڭشى دا شابا جونەلەدى. (وسى تۇستا دومبىرانىڭ ءۇنى سوعىلعان دابىلدىڭ دۇڭكىلىنە، شاپقان اتتىڭ دۇبىرىنە ۇقساپ كەتەدى).
جەتىم بالا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرىپ كولگە جەتسە، اڭشى اتىن كول جاعاسىنا قاڭتارىپ تاستاپ، ءوزى قامىس اراسىنا تۇسكەن قاز-ۇيرەكتى جيناۋعا كەتىپتى دەيدى. جاپان ءتۇزدى جاياۋ كەزىپ جانى قينالعان بالا اتتىڭ تۇساۋىن شەشىپ، قارعىپ مىنەدى دە ءجۇرىپ كەتەدى. قوشان سەرى قاز ۇيرەگىن ارقالاپ، قامىستان شىقسا اتى جوق. توڭىرەگىنە قاراسا، كوز ۇشىندا جەلە جورتىپ كەتىپ بارا جاتقان بالانى كورەدى. دۇنيە كەزەك دەگەن ەمەس پە، ەندى بالانىڭ سوڭىنان جۇگىرگەن اڭشى: «بالاجان-اۋ، بالاجان، اتتىڭ باسىن تارتا تۇر!» — دەپ داۋىستايدى. (وسى تۇستا دومبىرا «بالاجان-اۋ، بالاجان، اتتىڭ باسىن تارتا تۇر!» دەگەن ءسوزدىڭ بۋىن ىرعاعىمەن شەرتىلەدى).
بالا بولسا، قايتىپ ورالسام قانداي نيەتتەگى ادام ەكەنىن كىم بىلگەن، تاعى دا تەنتىرەپ دالادا قالارمىن، ونىڭ ۇستىنە مەندەي ەمەس قوي، قولىندا قارشىعاسى، سوڭىندا تازىسى بار، دەپ ويلايدى دا، توقتاماي جۇرە بەرەدى. سول بەتىندە قارا ءۇزىپ، شىعانداي ۇزاپ بارىپ، ءبىر تاقىرعا ىركىلگەن قاقتىڭ باسىنا كەلگەندە تىزگىن تارتادى. اتتان ءتۇسىپ، اتىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، سۋارماقشى بولادى. وسى ءسات كۇرس ەتكەن مىلتىق داۋىسى ەستىلەدى دە، سۋارىپ تۇرعان اتى جالپ ەتىپ قۇلايدى. جەتىم بالا جانىنا اراشا بولعان اتىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ، ەڭىرەپ قويا بەرەدى. سوندا ۇستىندە جارعاعى، قولدارىندا مىلتىعى بار قوس مەرگەن كەلىپ بالانى جۇباتادى. «اتتەگەن-اي، جاڭىلعان ەكەنبىز! شىراعىم، قۇلان اتاتىن مەرگەندەر ەدىك. مىنا تاقىردىڭ قاعىنا قۇلاننان باسقا ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ كەلمەۋشى ەدى. ءبىز بايقاماي جازىم ەتتىك»، — دەپ قوس مەرگەن وكىنىش بىلدىرەدى.
سول جەردە ءجون سۇراسىپ، جايدى بىلىسكەن سوڭ قوس مەرگەن بالاعا: «الاڭدار ەشكىمىڭ جوق ەكەن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايىنىڭ بالاسى جوق ەدى، بالشىقتان كىسى جاساي الماي وتىر. سول كىسىگە بالا بولاسىڭ»، — دەيدى. جەتىم بالانىڭ بۇلدانار جايىنىڭ جوق ەكەنى بەلگىلى، قوس مەرگەننىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، اۋىلىنا ەرىپ كەلەدى. ايتقانداي، بالاسى جوق باي جەتىم بالانى زور قۋانىشپەن باۋىرىنا باسىپ بالا ەتىپ، ۇلان-اسىر توي جاسايدى.
سونىمەن، كۇندەر جىلجىپ وتە بەرەدى. بويى ءوسىپ، بۇعاناسى قاتا باستاعان بالا جۇرە تاپقان اكەسىنىڭ ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىنا باس-كوز بولىپ، جىلقىشىلاردىڭ قوساعاسى بولادى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جەتىم بالا جىلقىشىلاردىڭ جايىن بىلۋگە كەلە جاتسا، تاۋ اراسىنان تۇگى جەتىلىپ ۇلگەرمەگەن تىپ-تىقىر ءبىر قۇلىندى كورەدى. بالا قۇلىندى قوسقا الىپ كەلىپ، باعۋعا كىرىسەدى. كەشىكپەي-اق، تىقىر قۇلىن تەز جەتىلىپ، ات بولادى. جاي ات ەمەس، جەلسە جەلدەي ەسەتىن، شاپسا قۇستاي ۇشاتىن تۇلپار بولىپ وسەدى.
ءبىر كۇنى بالا اتىن ءمىنىپ، اكەسىنە كورسەتۋ ءۇشىن ۇيىنە كەلىپ، اتىن بەلدەۋگە بايلاپ جاتقاندا پىسقىرىپ قالادى. سوندا باي ءۇيىنىڭ تۇندىگى قۇيىن سوققانداي جەلپ ەتە ءتۇسىپ ەدى دەيدى. باي ۇيگە كىرگەن بالاسىنان: «شىراعىم، مىناۋىڭ نەعىلعان ات، مۇنداي جىلقى بىزدە جوق ەدى عوي»، — دەپتى. بالا ءمان-جايدى ايتادى. باي: «ە، دۇرىس-اق، مىنەتىن اتىڭدى تاپقان ەكەنسىڭ»، — دەپ وڭ شىراي تانىتادى.
بالا وسى ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن ويىن ايتادى. «اكە، — دەيدى بالا، — تۋماسام دا تۋعانداي كورىپ، باۋىرىڭىزعا باستىڭىز. ول ءۇشىن الدىڭىزدا ماڭگى قارىزدارمىن. الايدا قازاق «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەمەي مە؟ ۇلىقسات ەتسەڭىز، تۋعان جەرىمدى كورگىم كەلەدى».
ەرجەتكەن ازاماتتى زورلاپ ۇستاپ بولا ما، باي قانشالىقتى بالاعا باۋىر باسىپ، قيماعانىمەن، اقىلعا جەڭدىرىپ اق باتاسىن بەرىپ، ۇلىقسات ەتەدى.
بالا قۋانىشى قوينىنا سىيماي جولعا شىعادى. بىلاي شىعا تاقىر اتىنا قامشىنى باسىپ، تالاي بەل-بەلەستەن وتەدى. ءبىر مەزگىلدە تىزگىن تارتىپ ارتىنا قاراسا، كوز ۇشىندا جالپىلداپ باي اكەسى قۋىپ كەلەدى دەيدى. سويتسە، باۋىر باسقان بالاسى ەندى قايتىپ كەلمەي مە دەپ قيماي، تۇلپارىنا ءمىنىپ، سوڭىنان ەرە شىققان ەكەن. سوندا بالانىڭ دا جۇرەگى ەلجىرەپ: «ساعىڭ سىنار قايت، اكە!» — دەپ داۋىستايدى. وسى تۇستا دومبىرا «ساعىڭ سىنار، قايت، اكە!» دەگەن ءسوزدىڭ بۋىن ىرعاعىن سۇڭقىلداي قايتالاپ تۇرىپ الادى.
بالانىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىنىنا كوزى جەتكەن باي: «قايتەيىن، قايىر قوش، الدىڭنان جارىلقاسىن!» — دەپ، كوزىنىڭ جاسىن ىركىپ، كەرى قايتادى.
جەتىم بالا سول جۇرگەننەن مول ءجۇرىپ وتىرىپ، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە تاۋ قويناۋىنان بۇرقىراپ اعىپ جاتقان بۇلاققا تاپ بولادى. بۇلاقتى ورلەپ كەلە جاتىپ، كوڭىلى تاسىعان بالا انگە سالادى (وسى تۇستا دومبىرا ءۇنى جان سەرگىتەر اسەم سازعا ويىسادى).
كەشىكپەي-اق، جەتىم بالا بۇلاقتىڭ باستاۋ قاينارىنا جاقىنداپ كەلسە، ونىڭ اسەم ءانىن ەلتي تىڭداپ ءبىر قىز تۇر دەيدى. ءجون سۇراسىپ، تىلدەسە كەلە بالا قىزدى ۇناتىپ قالادى. سول جەردە بالا: «ماعان ومىرلىك جار بولساڭ، الدىما مىنگىزىپ الىپ كەتەر ەدىم»، — دەيدى. سوندا قىز: «ءانىڭدى ەستىدىم، تەگىن جۇرەكتەن شىقپايتىن ءان ەكەن، اتىڭدى كوردىم، قاشسا قۇتىلىپ، قۋسا جەتەتىن ات ەكەن. تاعدىردىڭ جازۋى وسى شىعار، ايتقانىڭ بولسىن»، — دەگەن ەكەن. ءسويتىپ، كوڭىلدەرى جاراسقان ەكى جاس تىقىر اتقا مىنگەسىپ جولعا شىعادى.
سول ۋاقىتتا قىزدىڭ ارتىندا قالىپ بارا جاتقان شەشەسى مەن ەر كوبەن دەگەن ءبىر اعاسى بار ەدى دەيدى. شەشەسى كۇندىك جەردەن جىلاننىڭ كۇيسەگەنىن ءبىلىپ، ءيىسىن سەزەتىن قازىق اياق قارا كەمپىر بولسا كەرەك. سۋ الۋعا كەتكەن قىزىنىڭ كەشىككەنىنەن سەكەم الىپ، تىڭ تىڭداپ جىبەرەدى دە، بولعان جايدى بىلەدى. سول-اق ەكەن، اتتاندى سالىپ: «ەر كوبەن، الگى ءجۇزىقارا جالعىز قىز كولدەنەڭدى كوك اتتىعا مىنگەسىپ، كۇندىك جەردە كەتىپ بارادى، جىلدام جەتە گور!» — دەپ بايبالام سالادى. ەر كوبەن دە نامىسقا باسىپ، تۇلپارىنا ءمىنىپ، قۋىپ بەرەدى. كەلەسى كۇنى دەگەندە قارالارىن كورەدى. سوندا ەر كوبەن: «قاشپا، باتىر، قاشپا، توقتا، باتىر، توقتا!» — دەپ داۋىستايدى (وسى تۇستا دومبىرا «قاشپا، باتىر، قاشپا، توقتا، باتىر، توقتا!» دەگەن ءسوزدىڭ بۋىن ىرعاعىنا ويىسادى).
سول جەردە جانىنداعى جەتىم بالاعا قىز: «ءبىز مىنگەسىپ قاشىپ قۇتىلا المايمىز، مەنى ءتۇسىرىپ كەت. اعامنىڭ الدىنان زورلىقپەن ىلەسكەندەي بولىپ شىعايىن دا، «اسقار تاۋداي پانا بولعان اعام-اي» دەپ، قۇشاق جايىپ جىلاعان بولايىن. ءبىراز بوگەلەر، سوندا قارا ءۇزىپ، ۇزاپ كەت»، — دەيدى. بۇعان جەتىم بالا: «ە، مەن نەگە قاشايىن، زورلىق-قياناتىم جوق. اعاڭ ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ادام شىعار، ءمان-جايدى ايتارمىز»، — دەپ كونبەيدى. الايدا ولاي بولماي شىعادى. اشۋ بۋىپ كەلە جاتقان ەر كوبەن تىقىر اتتى ءبىر اينالىپ وتەدى دە: «وي، اتتەگەن-اي، كىنا سەنەن ەمەس، قارىنداسىمنان بولعان ەكەن. سەن ءىسىڭ اق بولعان سوڭ قاشپاعان ەكەنسىڭ. ايتپەسە، اتىڭ قۋسا جەتەتىن، قاشسا قۇتىلاتىن جانۋار ەكەن. ەندى وتكەن ىسكە وكىنبەي، ماعان ەر. اتىڭنىڭ ءتورت تۇياعىنا ءتورت تاباق جامبى بەرەيىن»، — دەيدى. جەتىم بالا: «التىنىڭ ماعان ات بولار ما، ات بولسا دا تىقىر اتىمداي بولار ما؟!» دەپ ەرمەيدى. «ەندەشە ءوزىڭ ءبىل، مەن ساعان «قىز الىپ قاش» دەگەنىم جوق»، — دەپ، ەر كوبەن قارىنداسىن مىنگەستىرىپ ءجۇرىپ كەتەدى. جەتىم بالا بولسا: «بەرگەن جومارت ەمەس، العان جومارت. مەن كوردىم، ول ەردى، سەن جەڭدىڭ. قايسىمىزدىڭ ءىسىمىز اق ەكەنى ءبىر تاڭىرگە ايان!» — دەپ جەتىم بالا قالا بەرەدى.
سودان، ەسىز دالادا ەر-تۇرمانىن ارقالاپ جالعىز قالعان جەتىم بالا تاعدىرىنا مۇڭىن شاعىپ، زار توگەدى (وسى تۇستا دوم-
بىرا ەرەكشە مۇڭدى سازعا ويىسادى).
ەسىز دالادا ۇزاق ەڭىرەپ، سىلەسى قاتقان جەتىم بالاعا ءبىر مەزگىلدە وي كەلەدى. «قوي، مەن ءبۇيتىپ ەزىلە بەرگەنمەن ءىس بىتپەس. ءارى جاياۋ-جالپى قالىپ، ءارى جازىقسىز جاپا شەگىپ، سۇيگەنىمنەن ايىرىلعانىم جاراسپاس. ءبىر امالىن قاراستىرايىن»، — دەپ ورنىنان تۇرادى دا، ەر كوبەننىڭ اۋىلىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتەدى. سول بەتىندە توقتاماي ءجۇرىپ وتىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىندا اۋىل ىرگەسىندە جۋساپ جاتقان ەر كوبەن جىلقىسىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. اقىرىن كوز ۇيرەتىپ قاراسا، اعاش ساياسىندا ءبىر جىلقىشى قالعىپ تۇر دەيدى. جەتىم بالا ەپپەن باسىپ كەلەدى دە، شىلبىرىن تۇزاقتاپ جىلقىشىنىڭ مويىنا سالىپ، اعاش بۇتاعىنان اسىرىپ تارتىپ تۇرا قالادى. سونان سوڭ: «جان كەرەك بولسا شىنىڭدى ايت، جىلقى ىشىندەگى ەڭ جارامدىسىن اتا!» — دەيدى. شىبىن جانىن ساۋعالاعان جىلقىشى: «ايتايىن، ايتايىن! ەر كوبەننىڭ جۇما سايىن بايگەدەن كەلەتىن ەگىز كۇرەڭ اتى بار. ءبىرىن كەشە قيناپ مىنگەن ەكەن، ءۇيىنىڭ جانىندا تاڭاسىپ تۇر. ەكىنشىسى — مىنا مەنىڭ استىمداعى ات. شىنىم وسى!» — دەيدى جىلقىشى.
مۇنان ءارى جەتىم بالا شىلبىردى اعاش بۇتاعىنا وراي تارتىپ، جىلقىشىنى بايلاپ تاستايدى دا، ونىڭ استىنداعى اتىنا ءمىنىپ الادى. سول بەتىندە ءوزىن ۇناتقان قىزدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، قىز ءۇيىنىڭ تۇسىنان كەشەگى بۇلاق باسىندا ايتقان انىنە سالادى (وسى تۇستا دومبىرا ءۇنى اسەم سازعا ويىسادى).
ءاندى ەستىگەن قىز بۇل ءاننىڭ كەشەگى بۇلاق باسىندا جەتىم بالا سالعان ءان ەكەنىن بىردەن تانيدى. تانيدى دا ويعا قالادى. «بۇل كەلىپ تۇرعان جەتىم بالا بولار. جەتىم دە بولسا سەرتكە بەرىك ەكەن. سول سەرتىندە تۇرعان سوڭ، ەسەبىن تاۋىپ ەگىز كۇرەڭنىڭ ءبىرىن قولعا تۇسىرگەن عوي. قولعا تۇسىرگەن سوڭ ماعان ات باسىن بۇرىپ، بەلگى بەرىپ تۇرعانى بولار، تاۋەكەل!» — دەپ، قىز ەپپەن كيىنىپ، زاتىن سالعان قورجىنىن قارىنا ءىلىپ، سىرتقا شىعادى. سىرتقا شىققان سوڭ الاڭسىز بولايىن دەپ، ەسىككە قامىتتاي قارا قۇلىپ سالادى. سونان سوڭ تاڭ اسىپ تۇرعان كۇرەڭ اتقا مىنەدى.
مۇنىڭ ءبارىن كوز جازباي باعىپ تۇرعان جەتىم بالا قىزعا كەلىپ: «تاعدىر جولىمىزدى وڭعارسىن! سەن جىلقىعا بارىپ، ايداپ كەتە بەر. مەن اعاڭمەن قوشتاسىپ قايتايىن!» — دەيدى. قىز مۇنى ءجون كورەدى.
جەتىم بالا ەر كوبەننىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا كەلىپ: «اۋ، ەر كوبەن، ەر كوبەن! سەن ەر ەكەنسىڭ. كەشە قارىنداسىڭدى قالىڭسىز بەرگىڭ كەلمەي الىپ كەتىپ ەدىڭ. بۇگىن ەگىز كۇرەڭدى مىنگىزىپ، ءبىر تابىن جىلقىنى الدىمىزعا سالىپ بەردىڭ. مارتتىگىڭدە شەك جوق ەكەن، ءتاڭىرى جارىلقاسىن!» — دەپ داۋىستايدى. مۇنى ەستىگەندە ەر كوبەن: «ءوي، مىناۋ نە دەيدى ەي!» — دەپ، ورنىنان تۇرا جۇگىرگەندە قۇلىپتاۋلى ەسىككە سوعىلىپ، شالقاسىنان تۇسەدى.
مۇنى ەستىگەن جەتىم بالا: «ۇريت سوق-سوق!» — دەپ ىشتەي كۇلىپ ءجۇرىپ كەتەدى.
وسىلايشا جەتىم بالا مول جاساۋىمەن سۇيگەنىن الىپ، تۋعان جەرىنە جەتىپ، ەل بولىپ كەتىپ ەدى دەيدى.
You Might Also Like
-
ەل اۋزىندا «جانكەنت جەتى رەت كۇيرەپ، جەتى رەت كوتەرىلگەن» دەگەن ءسوز بار. سونىڭ ءبىرى شانشار حاننىڭ حانىمى بەگىم-اناعا قاتىستى ايتىلادى.
-
بۇل كۇيدىڭ اڭىزى «اقساق قاز» كۇيىنىڭ اڭىزىنا جالعاس ايتىلىپ، كۇيدىڭ ءوزى دە جالعاس تارتىلادى.
