بەكىرە - قازاقستانداعى باعالى بالىقتاردىڭ ءبىرى
عىلىمي جوبا
تاقىرىبى: بەكىرە - قازاقستانداعى باعالى بالىقتاردىڭ ءبىرى
سەكسيا: بيولوگيا
اننوتاسيا
بۇل جوبادا سانى مەن ءتۇرى ازايىپ بارا جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ قولدان ۇرىقتاندىرۋ ادىستەرى مەن ونىڭ ءوسىپ – جەتىلۋى قۇندىلىقتارى مەن باعالى ۋىلدىرىعى، ءدامدى ەتى، دەنە ءپىشىنى جانە تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى تۋرالى زەرتتەلگەن.
ماقساتى:
قازىرگى تاڭدا ءتۇرى ازايىپ بارا جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ شىعۋ تاريحىن، دامۋىن، ءتۇرىن جانە ارال تەڭىزىندە ءوسىرۋ جولدارىن ناسيحاتتاۋ.
مىندەتى:
• حوردالىلار تيپىنە جاتاتىن بەكىرە بالىعىنىڭ ءتۇرى مەن پايداسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
• قولدان وسىرىلگەن بەكىرە بالىعىنىڭ قازاقستاننىڭ دامۋى تاريحىندا الاتىن ورنى تۋرالى تانىتۋ.
ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن قولدانعان ءادىس – تاسىلدەرىم:
1. سۇراق – جاۋاپ
2. سۇحباتتاسۋ
3. پىكىرلەسۋ
4. تالداۋ - جيناقتاۋ
جوبا جۇمىسىنىڭ جوسپارى
ءى. كىرىسپە
ا) قازاقستانداعى باعالى بالىقتار تۋرالى مالىمەت
II. نەگىزگى ءبولىم.
ا) بەكىرە بالىعىنا سيپاتتاما
ءا) بەكىرە بالىعىنىڭ پايداسى
ب) قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى پيتومنيك قىزمەتشىسى شورا اتايمەن كەزدەسۋ
ۆ) بەكىرەنىڭ قولدان ءوسىرىلۋ جاعدايى تۋرالى قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگىمەن كەزدەسۋ (سۇحبات)
گ) اۋداندىق مۇراجاي مەن بالىقشىلار مۇراجايىنداعى زەرتتەۋلەردەن سوڭعى ناتيجەلەر
ع) بەكىرە بالىعىن ارال اۋدانىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەگەن جانە ءوسىرىپ كوبەيتۋ ۇلەس قوسقان ازاماتتار.
ءىىى. قورىتىندى
ءىۇ. ۇسىنىستار
ءۇ. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
تەڭىزدىڭ اۋعا تۇسكەن بەكىرەسى،
تۋلادى شاراسىزدان كەتىپ ەسى.
تۇبىندە جەل قايىقتىڭ جانتالاستى،
الاتىن تاعدىرىنان وسى ما ءوشى - دەپ اقىن اعامىز تولىباي ابىلايەۆ جىرلاعانداي ەتىنىڭ دامدىلىگىنە، ۋىلدىرىعىنىڭ قۇندىلىعى جونىنەن قازاقستاندا ءىى ورىن الىپ كەلە جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانى كىمدى دە بولسا الاڭداتارى حاق.
ارال وڭىرىنە العاش تابانى ءتيىپ، «ارال حالقىنا كومەكتەسسەم دەگەن ارمانىما جەتتىم»- دەپ، كوكىرەگىن قۋانىش كەرنەي سويلەگەن ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ 2005 جىلى العاش بەكىرە بالىعىنا تاڭبا سالىپ تەڭىزىمىزگە جىبەرگەنىن بىلەمىز. وسى ساتتەن باستاپ، بەكىرە بالىعىن ءوسىرىپ، دامىتۋدى قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگى قولعا الدى.
قازىرگى تاڭدا ارال اۋدانىندا قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى جۇمىس جاساپ كەلەدى. بۇل فيليالدا بەكىرە ۋىلدىرىعىن اتىراۋدان الدىرىپ، ونى ءوسىرىپ، 25 - 30 گرامم سالماق دەڭگەيىنە جەتكەندە تەڭىزگە جىبەرىپ كەلەدى.
«بەكىرەنىڭ بەل كەسپەسىن جەمەگەن باسىم، قويدىڭ قۇيقالى ەتىنە زار بولدىم»- دەپ اڭىزدا ايتىلعانداي بۇل عىلىمي جوبامدا بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشە قۇندىلىعى، دامۋى، تىرشىلىگى، تۋىسى، ءتۇرى مەن قازىرگى تاڭداعى قولدان ءوسىرىپ ۇرىقتاندىرۋ جاعدايى، وسى سالادا قىزمەت جاساپ جاتقان جاناشىر ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى بايانداماقپىن.
1. 1 قازاقستانداعى باعالى بالىقتار تۋرالى مالىمەت
قاياز - بالىق، تۇقى تۇقىمداسىنىڭ ءبىر تۋىسى. قازاقستاندا 2 ءتۇرى: ارال قايازى جونە بولات - ماي قاياز (شىرمان) (Barbus capito) بار. بولات - ماي قايازى ەكى ءتۇر تارماعىنا بولىنەدى: بىرەۋى وڭتۇستىك كاسپييدە (قازاقستان بولىگىندە كەزدەسپەيدى)؛ ەكىنشىسى تۇركىستان قايازى. ارال قايازىنان ەرەكشەلىگى - ۇزاققا ورىستەمەيدى، جەرگىلىكتى (تۇرعىن) بالىق. قابىرشاعى ىرىلەۋ، ارقا قاناتى كەيىن ورنالاسقان جانە اۋماقتىلاۋ. قازاقستاندا سىرداريا سۋ الابىندا، شاردارا سۋ قويماسىنان وزەننىڭ ساعاسىنا دەيىن، قاراتاۋدىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنداعى وزەندەر مەن شۋ وزەنىنىڭ جازىق بولىكتەرىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ءتۇسى سارعىشقا جاقىن – التىن سياقتى. ادەتتە قايازدىڭ ارقاسى باۋىرىنا قاراعاندا قوڭىرلاۋ. شاباقتارىندا قوڭىر داق بولادى. ۇزىندىعى 70سم-گە، سالماعى 5، 3كگ-عا دەيىن. ۋىلدىرىعىن سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 23°س بولعاندا وزەندەردە جانە سۋ قويمالارىنداعى قۇمدى، مايدا تاستى جەرلەرگە شاشادى. قورەگى ءار ءتۇرلى؛ بارلىق سۋ وسىمدىكتەرى، كوپشىلىك ومىرتقاسىزداردىڭ دەرناسىلدەرى، اۋادا ۇشاتىن ۇساق جاندىكتەر، مولليۋسكىلەر،
تاسبەكىرە – بەكىرە تۇقىمداسىنا جاتاتىن بالىقتار. قۇمداۋىتتى جانە مايدا تاستى قايراڭدار مەن وزەكتەردى مەكەندەيدى. دەنە ءپىشىنى لايلى اعىستى سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن: باسى كۇرەك ءتارىزدى جالپاق، كوزدەرى كىشكەنتاي، ونىڭ ەسەسىنە سەزىم مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن ۇزىن مۇرتتارى جاقسى دامىعان. ەرەكشە ساۋىت قۇرايتىن قىرلى سۇيەكتەرى دەنەسىن مەحانيكالىق جاراقاتتانۋدان ساقتايدى. تاسبەكىرەلەردى 2 تۋىسقا جىكتەيدى: امەريكا تاسبەكىرەسى جانە ورتاازيالىق تاسبەكىرەلەر. سوڭعىسىنىڭ ارال تەڭىزى باسسەينىندە تىرشىلىك ەتەتىن 3 ءتۇرى كەزدەسەدى. ۇلكەن ءامۋداريا تاسبەكىرەسى دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 58 سم، سالماعى 760 گ - نان 2، 5 كگ - عا دەيىن. كىشى ءامۋداريا تاسبەكىرەسىنىڭ ۇزىندىعى 30 سم - دەي. ءۇشىنشى ءتۇرى – سىرداريا تاسبەكىرەسى. ۋىلدىرىعىن (15 مىڭعا دەيىن) سۋ تەمپەراتۋراسى 14 – 16°س - قا جەتكەندە، ناۋرىز – ساۋىردە وزەن ارناسىنداعى قيىرشىق قۇمدى جانە مايدا تاستى قايراڭدارعا سالادى. سۋ تۇبىندەگى مايدا ومىرتقاسىزدارمەن جانە بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىعىمەن قورەكتەنەدى. بۇل 3 تۇردە قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ “قىزىل كىتابىنا” ەنگىزىلگەن.
بەكىرە - بەكىرە تارىزدىلەر وتريادىنا جاتاتىن ءىرى بالىق.
ونىڭ دەنە تۇرقى 2 مەتردەن باستالىپ، 200م-گە دەيىن جەتەدى. سالماعى 10 كگ – نان باستاپ 1 تونناعا دەيىن جەتەتىن الىپتارىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى. بەكىرەنىڭ تۇمسىعى قىسقا، دوعال نە سۇيرىك، مۇرتشالارى تۇمسىعىنىڭ ۇشىنا جاقىن، جوتاسىندا 5 - 19، بۇيىرىندە 24 - 30، ال باۋىرىندا 6 - 14 قىرلى سۇيەكتەرى بار. 50 - 100 جىلعا دەيىن تىرشىلىك ەتەدى. ولار ناۋرىز ايىنىڭ اياعى مەن ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا اعىسى قاتتى، تاستى، قيىرشىق قۇمدى جەرلەردە 250 مىڭنان – 1 ملن - عا دەيىن ۋىلدىرىق شاشادى. شاباقتىڭ ۇزىندىعى 15 - 20سم-گە جەتكەندە تەڭىزگە شىعادى. بەكىرەنىڭ شاباقتارى دەرناسىل كەزىندە تۇششى وزەندە مەكەن ەتىپ، 1 جىلدان سوڭ تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەدى. شاباقتارى شايانتارىزدىلەرمەن، قۇرتتارمەن، ال ەرەسەكتەرى مولليۋسكالارمەن، بالىقتارمەن قورەكتەنەدى.
بەكىرە - بۇيرەك ەتى وتە ءدامدى، ال قارا ۋىلدىرىعى وتە باعالى كاسىپ ءۇشىن پايدالانىلاتىن بالىق. تورسىلداعى جاقسى جەتىلگەن، جەلبەزەك قاقپاعى بار. سىرتتاي ۇرىقتانادى.
بۇل بالىقتار قازاقستانداعى باعالى بالىقتار قاتارىنا جاتقىزىلادى. قاياز بالىعى ءوسۋى، دامۋى، دامدىلىگى مەن قۇندىلىعى جاعىنان قازاقستان بويىنشا ءى ورىنعا يە بولسا، ءىى ورىندى وسىنداي اتالمىش ەرەكشەلىكتەرىمەن بەكىرە بالىعى يەلەنەدى.
II. نەگىزگى ءبولىم.
2. 1 بەكىرە بالىعىنىڭ سيپاتتاما
2. 3 بەكىرە بالىعىنىڭ پايداسى
بەكىرە بالىعى وزگە بالىقتاردان ەتىنىڭ دامدىلىگى مەن ۋىلدىرىعىنىڭ قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بەكىرە بالىعىنىڭ اسقازانى مەن ومىرتقا جوتاسىنىڭ ارالىعىنداعى
مۇشەسىنەن جەلىم مايى الىنادى. سول بالىقتان الىنعان جەلىم مايىن تۇرمىستا اعاشتى جەلىمدەۋگە پايدالانىلادى. سونىمەن قاتار قازىرگى تاڭدا ارال اۋدانى وكپە اۋرۋىنان الدىڭعى قاتارلار سانىندا تۇرعانى بارىمىزگە بەلگىلى. سول اۋرۋدىڭ ەمى وسى بەكىرە بالىعىنىڭ مايى ەكەندىگى مەديسينادا دالەلدەنگەن. سوندىقتان بەكىرە وسىنداي قۇندىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنەن قازاقستاندا ءىى ورىنداعى باعالى بالىق سانالعان. بەكىرە بالىعىنىڭ ۋىلدىرىعىنىڭ كولەمى مىلتىقتىڭ وعىنىڭ بىتىراسىندا بولسا، ال ونىڭ ءىشى اپپاق سۇتكە تولى بولادى.
2. 3 قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى پيتومنيك قىزمەتشىسى شورا اتايمەن كەزدەسۋ
مەن ارال اۋدانى قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگىندە بولىپ قايتتىم. وندا مەن وسى سالانىڭ ۇزدىگى، ءوز قىزمەتىنىڭ مامانى، وسى ماماندىقتىڭ زەينەتكەرى شورا اتايمەن كەزدەسىپ ءوزىمنىڭ كوكەيكەستى سۇراقتارىما جاۋاپ الدىم. قويعان سۇراقتارىم بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلدى. ساۋالدى قويۋ بارىسىندا مەن بەكىرە بالىعىن ارال تەڭىزىنە العاش 2005 جىلى ەلباسىمىز جىبەرگەننەن كەيىن، اتىراۋ ماڭىنداعى كاسپيي تەڭىزىنەن 60000 دانا ۋىلدىرىق ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، ونان سوڭ ول ۋىلدىرىقتار يتاليادا جاسالعان ۆەس ( استىنان سۋ بەرىلىپ تۇراتىن) اپپاراتىندا دامىتىپ ءوسىرىلىپ، 25 - 30 گرامم سالماققا جەتكەن كەزدە تەڭىزگە جىبەرىلگەندىگى تۋرالى مالىمەت بەردى. سونىمەن قاتار قازىرگى كەزە بەكىرە بالىعىنىڭ ءتۇرىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان وسى سالانىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرلەرى بەكىرەنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى بەلۋگا بەكىرە بالىعىنىڭ انالىعى مەن ستەرلەت بەكىرە بالىعىنىڭ اتالىعىن قولدان ۇرىقتاندىرىپ، ودان بەكىرەنىڭ جاڭا ءتۇرى بەستەر بەكىرە بالىعىن الىپ، ونى ارنايى اپپاراتتارمەن ءوسىرىپ، كاسپيي تەڭىزىنە جىبەرىپ جاتقاندىعى جونىندە ايتتى. قازىرگى تاڭدا بەكىرە بالىعىن ءوسىرىپ دامىتۋ بيۋدجەتتەن قارجى بولىنبەۋگە بايلانىستى توقتاتىلىپ تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتىپ ءوتتى.
بەلۋگا بەكىرە بالىعى
ستەرلەت بەكىرە بالىعى
بەستەر بەكىرە بالىعى
2. 4 بەكىرەنىڭ قولدان ءوسىرىلۋ جاعدايى تۋرالى قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگى قۋانىشباي اعايمەن كەزدەسۋ.
ارال اۋدانىنداعى بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءوسىرۋ مەن دامىتۋ سالاسىندا ءبىراز جىلدار بويى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگى قۋانىشباي اعايمەن كەزدەسۋ جاسادىم. كەزدەسۋ بارىسىندا ارنايى ىدىستاردا قاتىرىلىپ، وسى كۇنگە دەيىنگى ساقتالىپ كەلگەن بەكىرە بالىعىن كوزبەن كوردىم. ولاردىڭ ۋىلدىرىقتان دامىپ شىققان دارناسىلدەرىن جانە سودان ءوسىپ شىققان شاباقتارىندا بايقاۋىما مۇمكىندىك جاسادى. ارينە قاي سالا بولماسىن ءوز جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن بەرەرى انىق، وسى سالادا ءبىراز جىلدار جۇمىس جاساعان اعاي اتىراۋدان ۇرىقتى الدىرىپ، ونى ءوزى ءوسىرىپ، تەڭىزگە جىبەرگەنى تۋرالى دا سوزگە تيەك ەتىپ ايتىپ ءوتتى. بالىق شارۋاشىلىعى قيىن دا، ءارى قىزىق ماماندىق. ونىڭ ءاربىر اتقارعان ءىسى جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىندىگىن، بەكىرە بالىعىن زەرتتەپ، جىبەرۋ ءۇشىن تەڭىز باسىندا 3 اي قىزمەت جاساعاندىعى جونىندە ايتتى. ولار بەكىرەنى جىبەرمەس بۇرىن سۋدىڭ تۇزدىلىعىن، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەپ، سونان سوڭ بەكىرەنى سۋعا جىبەرەتىندىگى تۋرالى دا حاباردار ەتتى. ولار سۋعا تۇسكەن سوڭ مولليۋسكالارمەن، ەسەيە كەلە شاياندارمەن جانە بالىقتىڭ شاباقتارىمەن قورەكتەنەتىندىگىن دە ءسوز ەتتى.
2. 5 اۋداندىق مۇراجاي مەن بالىقشىلار مۇراجايىنداعى زەرتتەۋلەردەن سوڭعى ناتيجەلەر
مەنى قىزىقتىرعان وسى بەكىرە بالىعىنىڭ تاعى دا ەرەكشە تۇستارىن انىقتاۋ ماقساتىممەن اۋدانىمىزداعى مۇراجايعا باردىم. مۇراجايدا قاياز بالىعىنىڭ، تاسبەكىرەنىڭ سونىمەن قاتار ءوزىمدى قىزىقتىرعان بەكىرە بالىعىنىڭ ارنايى ىدىستا قاتىرىلىپ، ساقتالعان ءتۇرىن كورىپ قايتتىم. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بەكىرە بالىعىنىڭ ءبىراز جىلدار بويى ساقتالىپ، زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ارنايى قۇرالعا اينالعاندىعى تۋرالى تىلگە تيەك ەتتى.
وسىدان سوڭ مەن اۋدانىمىزدىڭ ورتالىعىندا سالىنعان باسسەين جانىنداعى «بالىقشىلار» مۇراجايىندا بولىپ، وندا وسى سالادا قىزمەت ەتكەن قوجاحمەت قۇرمانعازى ۇلى، اعىتاي ەسەنوۆ، نارعالي دەمەۋوۆ، قۇدايبەرگەن سارجانوۆ، ءداۋقارا ايماعانبەتوۆ سىندى ارداگەر اتالارىمىز تۋرالى مالىمەتتەر جينادىم.
قورىتىندى
«بەكىرەنىڭ باسى تاسقا تيمەي قايتپايدى» - دەپ اتا - بابامىز بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى مەن وتە سەزىمتالدىعى، ەتىنىڭ جۇمساق، ءدامدى، ۋىلدىرىعى وتە قۇندى بالىق ەكەندىگىن وسى ماقالدا ايتىپ وتكەن. ونىڭ ۋىلدىرىعىنىڭ ساپسى جوعارى ەكەندىگىن قازاقستاننان باسقا دا شەت ەلدەگى مەملەكەتتەر دە مويىنداعان. بەكىرە سۋدا جەلبەزەكپەن تىنىس الادى. سونىمەن قاتار بەكىرە بالىعى ۋىلدىرىعىن قيىرشىقتى، تاستى جەرلەرگە سۋدىڭ اعىسى قاتتى بولعاندا تەڭىزدەن وزەنگە ءوتىپ كەلىپ شاشادى. ۋىلدىرىق شاشۋ ۋاقىتى اياقتالعاننان سوڭ، بەكىرە قايتادان تەڭىزگە ورالادى. تەڭىزدىڭ اششى سۋىندا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. ولاردان شىققان دارناسىلدەر دە وسكەن سوڭ وزەننەن تەڭىزدە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلەدى. بەكىرە بالىعىنىڭ تىرشىلىك ورتاسى، قۇندىلىعى مەن پايداسى مەنى وتە قاتتى قىزىقتىردى. سونىمەن قاتار وسى سالادا جۇمىس جاساپ، زەينەتكەرلىككە شىققان ازاماتتار تۋرالى دا مالىمەتتەر جيناقتادىم.
ۇسىنىستار
• بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار جايلى حالىق اراسىنا كەڭىنەن ناسيحاتتالسا؛
• قوسجاس ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگىنە ساياحات جاساۋ مەكتەپ جوسپارىنا ەنگىزىلسە؛
• بەكىرە بالىعىنىڭ ءوسۋى مەن ەرەكشە قۇندى قاسيەتتەرى تۋرالى باسپادان كىتاپتار جارىق كورسە؛
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى الماتى 1999 جىل 2 - توم
2. قازاقستان قىزىل كىتابى بەتتەرىنە الماتى كىتاپ 2004 جىل
3. ارالدىڭ ەكولوگيالىق تىنىسى ا. نۇرعىزارىنوۆ
4. قازاقستانداعى جانۋارلار الەمى الماتىكىتاپ 2004 جىل
5. ارال اتلانتيداسى تولىباي ابلايەۆ «قازىعۇرت» الماتى. 2011 جىل
6. «قۇرمانعازى» جيناعى 1999 جىل
7. ارال ازاماتتارى كۇمىسوۆ. ك 2006 جىل
تاقىرىبى: بەكىرە - قازاقستانداعى باعالى بالىقتاردىڭ ءبىرى
سەكسيا: بيولوگيا
اننوتاسيا
بۇل جوبادا سانى مەن ءتۇرى ازايىپ بارا جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ قولدان ۇرىقتاندىرۋ ادىستەرى مەن ونىڭ ءوسىپ – جەتىلۋى قۇندىلىقتارى مەن باعالى ۋىلدىرىعى، ءدامدى ەتى، دەنە ءپىشىنى جانە تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى تۋرالى زەرتتەلگەن.
ماقساتى:
قازىرگى تاڭدا ءتۇرى ازايىپ بارا جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ شىعۋ تاريحىن، دامۋىن، ءتۇرىن جانە ارال تەڭىزىندە ءوسىرۋ جولدارىن ناسيحاتتاۋ.
مىندەتى:
• حوردالىلار تيپىنە جاتاتىن بەكىرە بالىعىنىڭ ءتۇرى مەن پايداسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
• قولدان وسىرىلگەن بەكىرە بالىعىنىڭ قازاقستاننىڭ دامۋى تاريحىندا الاتىن ورنى تۋرالى تانىتۋ.
ماقساتىما جەتۋ ءۇشىن قولدانعان ءادىس – تاسىلدەرىم:
1. سۇراق – جاۋاپ
2. سۇحباتتاسۋ
3. پىكىرلەسۋ
4. تالداۋ - جيناقتاۋ
جوبا جۇمىسىنىڭ جوسپارى
ءى. كىرىسپە
ا) قازاقستانداعى باعالى بالىقتار تۋرالى مالىمەت
II. نەگىزگى ءبولىم.
ا) بەكىرە بالىعىنا سيپاتتاما
ءا) بەكىرە بالىعىنىڭ پايداسى
ب) قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى پيتومنيك قىزمەتشىسى شورا اتايمەن كەزدەسۋ
ۆ) بەكىرەنىڭ قولدان ءوسىرىلۋ جاعدايى تۋرالى قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگىمەن كەزدەسۋ (سۇحبات)
گ) اۋداندىق مۇراجاي مەن بالىقشىلار مۇراجايىنداعى زەرتتەۋلەردەن سوڭعى ناتيجەلەر
ع) بەكىرە بالىعىن ارال اۋدانىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەگەن جانە ءوسىرىپ كوبەيتۋ ۇلەس قوسقان ازاماتتار.
ءىىى. قورىتىندى
ءىۇ. ۇسىنىستار
ءۇ. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
كىرىسپە
تەڭىزدىڭ اۋعا تۇسكەن بەكىرەسى،
تۋلادى شاراسىزدان كەتىپ ەسى.
تۇبىندە جەل قايىقتىڭ جانتالاستى،
الاتىن تاعدىرىنان وسى ما ءوشى - دەپ اقىن اعامىز تولىباي ابىلايەۆ جىرلاعانداي ەتىنىڭ دامدىلىگىنە، ۋىلدىرىعىنىڭ قۇندىلىعى جونىنەن قازاقستاندا ءىى ورىن الىپ كەلە جاتقان بەكىرە بالىعىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانى كىمدى دە بولسا الاڭداتارى حاق.
ارال وڭىرىنە العاش تابانى ءتيىپ، «ارال حالقىنا كومەكتەسسەم دەگەن ارمانىما جەتتىم»- دەپ، كوكىرەگىن قۋانىش كەرنەي سويلەگەن ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ 2005 جىلى العاش بەكىرە بالىعىنا تاڭبا سالىپ تەڭىزىمىزگە جىبەرگەنىن بىلەمىز. وسى ساتتەن باستاپ، بەكىرە بالىعىن ءوسىرىپ، دامىتۋدى قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگى قولعا الدى.
قازىرگى تاڭدا ارال اۋدانىندا قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى جۇمىس جاساپ كەلەدى. بۇل فيليالدا بەكىرە ۋىلدىرىعىن اتىراۋدان الدىرىپ، ونى ءوسىرىپ، 25 - 30 گرامم سالماق دەڭگەيىنە جەتكەندە تەڭىزگە جىبەرىپ كەلەدى.
«بەكىرەنىڭ بەل كەسپەسىن جەمەگەن باسىم، قويدىڭ قۇيقالى ەتىنە زار بولدىم»- دەپ اڭىزدا ايتىلعانداي بۇل عىلىمي جوبامدا بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشە قۇندىلىعى، دامۋى، تىرشىلىگى، تۋىسى، ءتۇرى مەن قازىرگى تاڭداعى قولدان ءوسىرىپ ۇرىقتاندىرۋ جاعدايى، وسى سالادا قىزمەت جاساپ جاتقان جاناشىر ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى بايانداماقپىن.
1. 1 قازاقستانداعى باعالى بالىقتار تۋرالى مالىمەت
قاياز - بالىق، تۇقى تۇقىمداسىنىڭ ءبىر تۋىسى. قازاقستاندا 2 ءتۇرى: ارال قايازى جونە بولات - ماي قاياز (شىرمان) (Barbus capito) بار. بولات - ماي قايازى ەكى ءتۇر تارماعىنا بولىنەدى: بىرەۋى وڭتۇستىك كاسپييدە (قازاقستان بولىگىندە كەزدەسپەيدى)؛ ەكىنشىسى تۇركىستان قايازى. ارال قايازىنان ەرەكشەلىگى - ۇزاققا ورىستەمەيدى، جەرگىلىكتى (تۇرعىن) بالىق. قابىرشاعى ىرىلەۋ، ارقا قاناتى كەيىن ورنالاسقان جانە اۋماقتىلاۋ. قازاقستاندا سىرداريا سۋ الابىندا، شاردارا سۋ قويماسىنان وزەننىڭ ساعاسىنا دەيىن، قاراتاۋدىڭ وڭتۇستىك - باتىسىنداعى وزەندەر مەن شۋ وزەنىنىڭ جازىق بولىكتەرىندە كەزدەسەدى. ونىڭ ءتۇسى سارعىشقا جاقىن – التىن سياقتى. ادەتتە قايازدىڭ ارقاسى باۋىرىنا قاراعاندا قوڭىرلاۋ. شاباقتارىندا قوڭىر داق بولادى. ۇزىندىعى 70سم-گە، سالماعى 5، 3كگ-عا دەيىن. ۋىلدىرىعىن سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 23°س بولعاندا وزەندەردە جانە سۋ قويمالارىنداعى قۇمدى، مايدا تاستى جەرلەرگە شاشادى. قورەگى ءار ءتۇرلى؛ بارلىق سۋ وسىمدىكتەرى، كوپشىلىك ومىرتقاسىزداردىڭ دەرناسىلدەرى، اۋادا ۇشاتىن ۇساق جاندىكتەر، مولليۋسكىلەر،
تاسبەكىرە – بەكىرە تۇقىمداسىنا جاتاتىن بالىقتار. قۇمداۋىتتى جانە مايدا تاستى قايراڭدار مەن وزەكتەردى مەكەندەيدى. دەنە ءپىشىنى لايلى اعىستى سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن: باسى كۇرەك ءتارىزدى جالپاق، كوزدەرى كىشكەنتاي، ونىڭ ەسەسىنە سەزىم مۇشەسىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن ۇزىن مۇرتتارى جاقسى دامىعان. ەرەكشە ساۋىت قۇرايتىن قىرلى سۇيەكتەرى دەنەسىن مەحانيكالىق جاراقاتتانۋدان ساقتايدى. تاسبەكىرەلەردى 2 تۋىسقا جىكتەيدى: امەريكا تاسبەكىرەسى جانە ورتاازيالىق تاسبەكىرەلەر. سوڭعىسىنىڭ ارال تەڭىزى باسسەينىندە تىرشىلىك ەتەتىن 3 ءتۇرى كەزدەسەدى. ۇلكەن ءامۋداريا تاسبەكىرەسى دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 58 سم، سالماعى 760 گ - نان 2، 5 كگ - عا دەيىن. كىشى ءامۋداريا تاسبەكىرەسىنىڭ ۇزىندىعى 30 سم - دەي. ءۇشىنشى ءتۇرى – سىرداريا تاسبەكىرەسى. ۋىلدىرىعىن (15 مىڭعا دەيىن) سۋ تەمپەراتۋراسى 14 – 16°س - قا جەتكەندە، ناۋرىز – ساۋىردە وزەن ارناسىنداعى قيىرشىق قۇمدى جانە مايدا تاستى قايراڭدارعا سالادى. سۋ تۇبىندەگى مايدا ومىرتقاسىزدارمەن جانە بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىعىمەن قورەكتەنەدى. بۇل 3 تۇردە قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ “قىزىل كىتابىنا” ەنگىزىلگەن.
بەكىرە - بەكىرە تارىزدىلەر وتريادىنا جاتاتىن ءىرى بالىق.
ونىڭ دەنە تۇرقى 2 مەتردەن باستالىپ، 200م-گە دەيىن جەتەدى. سالماعى 10 كگ – نان باستاپ 1 تونناعا دەيىن جەتەتىن الىپتارىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى. بەكىرەنىڭ تۇمسىعى قىسقا، دوعال نە سۇيرىك، مۇرتشالارى تۇمسىعىنىڭ ۇشىنا جاقىن، جوتاسىندا 5 - 19، بۇيىرىندە 24 - 30، ال باۋىرىندا 6 - 14 قىرلى سۇيەكتەرى بار. 50 - 100 جىلعا دەيىن تىرشىلىك ەتەدى. ولار ناۋرىز ايىنىڭ اياعى مەن ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا اعىسى قاتتى، تاستى، قيىرشىق قۇمدى جەرلەردە 250 مىڭنان – 1 ملن - عا دەيىن ۋىلدىرىق شاشادى. شاباقتىڭ ۇزىندىعى 15 - 20سم-گە جەتكەندە تەڭىزگە شىعادى. بەكىرەنىڭ شاباقتارى دەرناسىل كەزىندە تۇششى وزەندە مەكەن ەتىپ، 1 جىلدان سوڭ تەڭىزدە تىرشىلىك ەتەدى. شاباقتارى شايانتارىزدىلەرمەن، قۇرتتارمەن، ال ەرەسەكتەرى مولليۋسكالارمەن، بالىقتارمەن قورەكتەنەدى.
بەكىرە - بۇيرەك ەتى وتە ءدامدى، ال قارا ۋىلدىرىعى وتە باعالى كاسىپ ءۇشىن پايدالانىلاتىن بالىق. تورسىلداعى جاقسى جەتىلگەن، جەلبەزەك قاقپاعى بار. سىرتتاي ۇرىقتانادى.
بۇل بالىقتار قازاقستانداعى باعالى بالىقتار قاتارىنا جاتقىزىلادى. قاياز بالىعى ءوسۋى، دامۋى، دامدىلىگى مەن قۇندىلىعى جاعىنان قازاقستان بويىنشا ءى ورىنعا يە بولسا، ءىى ورىندى وسىنداي اتالمىش ەرەكشەلىكتەرىمەن بەكىرە بالىعى يەلەنەدى.
II. نەگىزگى ءبولىم.
2. 1 بەكىرە بالىعىنىڭ سيپاتتاما
2. 3 بەكىرە بالىعىنىڭ پايداسى
بەكىرە بالىعى وزگە بالىقتاردان ەتىنىڭ دامدىلىگى مەن ۋىلدىرىعىنىڭ قۇندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. بەكىرە بالىعىنىڭ اسقازانى مەن ومىرتقا جوتاسىنىڭ ارالىعىنداعى
مۇشەسىنەن جەلىم مايى الىنادى. سول بالىقتان الىنعان جەلىم مايىن تۇرمىستا اعاشتى جەلىمدەۋگە پايدالانىلادى. سونىمەن قاتار قازىرگى تاڭدا ارال اۋدانى وكپە اۋرۋىنان الدىڭعى قاتارلار سانىندا تۇرعانى بارىمىزگە بەلگىلى. سول اۋرۋدىڭ ەمى وسى بەكىرە بالىعىنىڭ مايى ەكەندىگى مەديسينادا دالەلدەنگەن. سوندىقتان بەكىرە وسىنداي قۇندىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنەن قازاقستاندا ءىى ورىنداعى باعالى بالىق سانالعان. بەكىرە بالىعىنىڭ ۋىلدىرىعىنىڭ كولەمى مىلتىقتىڭ وعىنىڭ بىتىراسىندا بولسا، ال ونىڭ ءىشى اپپاق سۇتكە تولى بولادى.
2. 3 قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى پيتومنيك قىزمەتشىسى شورا اتايمەن كەزدەسۋ
مەن ارال اۋدانى قوسجار ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگىندە بولىپ قايتتىم. وندا مەن وسى سالانىڭ ۇزدىگى، ءوز قىزمەتىنىڭ مامانى، وسى ماماندىقتىڭ زەينەتكەرى شورا اتايمەن كەزدەسىپ ءوزىمنىڭ كوكەيكەستى سۇراقتارىما جاۋاپ الدىم. قويعان سۇراقتارىم بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلدى. ساۋالدى قويۋ بارىسىندا مەن بەكىرە بالىعىن ارال تەڭىزىنە العاش 2005 جىلى ەلباسىمىز جىبەرگەننەن كەيىن، اتىراۋ ماڭىنداعى كاسپيي تەڭىزىنەن 60000 دانا ۋىلدىرىق ۇشاقپەن جەتكىزىلىپ، ونان سوڭ ول ۋىلدىرىقتار يتاليادا جاسالعان ۆەس ( استىنان سۋ بەرىلىپ تۇراتىن) اپپاراتىندا دامىتىپ ءوسىرىلىپ، 25 - 30 گرامم سالماققا جەتكەن كەزدە تەڭىزگە جىبەرىلگەندىگى تۋرالى مالىمەت بەردى. سونىمەن قاتار قازىرگى كەزە بەكىرە بالىعىنىڭ ءتۇرىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان وسى سالانىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرلەرى بەكىرەنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى بەلۋگا بەكىرە بالىعىنىڭ انالىعى مەن ستەرلەت بەكىرە بالىعىنىڭ اتالىعىن قولدان ۇرىقتاندىرىپ، ودان بەكىرەنىڭ جاڭا ءتۇرى بەستەر بەكىرە بالىعىن الىپ، ونى ارنايى اپپاراتتارمەن ءوسىرىپ، كاسپيي تەڭىزىنە جىبەرىپ جاتقاندىعى جونىندە ايتتى. قازىرگى تاڭدا بەكىرە بالىعىن ءوسىرىپ دامىتۋ بيۋدجەتتەن قارجى بولىنبەۋگە بايلانىستى توقتاتىلىپ تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتىپ ءوتتى.
بەلۋگا بەكىرە بالىعى
ستەرلەت بەكىرە بالىعى
بەستەر بەكىرە بالىعى
2. 4 بەكىرەنىڭ قولدان ءوسىرىلۋ جاعدايى تۋرالى قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگى قۋانىشباي اعايمەن كەزدەسۋ.
ارال اۋدانىنداعى بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءوسىرۋ مەن دامىتۋ سالاسىندا ءبىراز جىلدار بويى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان قازاق بالىق شارۋاشىلىعى عىلىمي – زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ارال فيليالى يحتيولوگى قۋانىشباي اعايمەن كەزدەسۋ جاسادىم. كەزدەسۋ بارىسىندا ارنايى ىدىستاردا قاتىرىلىپ، وسى كۇنگە دەيىنگى ساقتالىپ كەلگەن بەكىرە بالىعىن كوزبەن كوردىم. ولاردىڭ ۋىلدىرىقتان دامىپ شىققان دارناسىلدەرىن جانە سودان ءوسىپ شىققان شاباقتارىندا بايقاۋىما مۇمكىندىك جاسادى. ارينە قاي سالا بولماسىن ءوز جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن بەرەرى انىق، وسى سالادا ءبىراز جىلدار جۇمىس جاساعان اعاي اتىراۋدان ۇرىقتى الدىرىپ، ونى ءوزى ءوسىرىپ، تەڭىزگە جىبەرگەنى تۋرالى دا سوزگە تيەك ەتىپ ايتىپ ءوتتى. بالىق شارۋاشىلىعى قيىن دا، ءارى قىزىق ماماندىق. ونىڭ ءاربىر اتقارعان ءىسى جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىندىگىن، بەكىرە بالىعىن زەرتتەپ، جىبەرۋ ءۇشىن تەڭىز باسىندا 3 اي قىزمەت جاساعاندىعى جونىندە ايتتى. ولار بەكىرەنى جىبەرمەس بۇرىن سۋدىڭ تۇزدىلىعىن، ونىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەپ، سونان سوڭ بەكىرەنى سۋعا جىبەرەتىندىگى تۋرالى دا حاباردار ەتتى. ولار سۋعا تۇسكەن سوڭ مولليۋسكالارمەن، ەسەيە كەلە شاياندارمەن جانە بالىقتىڭ شاباقتارىمەن قورەكتەنەتىندىگىن دە ءسوز ەتتى.
2. 5 اۋداندىق مۇراجاي مەن بالىقشىلار مۇراجايىنداعى زەرتتەۋلەردەن سوڭعى ناتيجەلەر
مەنى قىزىقتىرعان وسى بەكىرە بالىعىنىڭ تاعى دا ەرەكشە تۇستارىن انىقتاۋ ماقساتىممەن اۋدانىمىزداعى مۇراجايعا باردىم. مۇراجايدا قاياز بالىعىنىڭ، تاسبەكىرەنىڭ سونىمەن قاتار ءوزىمدى قىزىقتىرعان بەكىرە بالىعىنىڭ ارنايى ىدىستا قاتىرىلىپ، ساقتالعان ءتۇرىن كورىپ قايتتىم. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بەكىرە بالىعىنىڭ ءبىراز جىلدار بويى ساقتالىپ، زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ارنايى قۇرالعا اينالعاندىعى تۋرالى تىلگە تيەك ەتتى.
وسىدان سوڭ مەن اۋدانىمىزدىڭ ورتالىعىندا سالىنعان باسسەين جانىنداعى «بالىقشىلار» مۇراجايىندا بولىپ، وندا وسى سالادا قىزمەت ەتكەن قوجاحمەت قۇرمانعازى ۇلى، اعىتاي ەسەنوۆ، نارعالي دەمەۋوۆ، قۇدايبەرگەن سارجانوۆ، ءداۋقارا ايماعانبەتوۆ سىندى ارداگەر اتالارىمىز تۋرالى مالىمەتتەر جينادىم.
قورىتىندى
«بەكىرەنىڭ باسى تاسقا تيمەي قايتپايدى» - دەپ اتا - بابامىز بەكىرە بالىعىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى مەن وتە سەزىمتالدىعى، ەتىنىڭ جۇمساق، ءدامدى، ۋىلدىرىعى وتە قۇندى بالىق ەكەندىگىن وسى ماقالدا ايتىپ وتكەن. ونىڭ ۋىلدىرىعىنىڭ ساپسى جوعارى ەكەندىگىن قازاقستاننان باسقا دا شەت ەلدەگى مەملەكەتتەر دە مويىنداعان. بەكىرە سۋدا جەلبەزەكپەن تىنىس الادى. سونىمەن قاتار بەكىرە بالىعى ۋىلدىرىعىن قيىرشىقتى، تاستى جەرلەرگە سۋدىڭ اعىسى قاتتى بولعاندا تەڭىزدەن وزەنگە ءوتىپ كەلىپ شاشادى. ۋىلدىرىق شاشۋ ۋاقىتى اياقتالعاننان سوڭ، بەكىرە قايتادان تەڭىزگە ورالادى. تەڭىزدىڭ اششى سۋىندا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. ولاردان شىققان دارناسىلدەر دە وسكەن سوڭ وزەننەن تەڭىزدە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلەدى. بەكىرە بالىعىنىڭ تىرشىلىك ورتاسى، قۇندىلىعى مەن پايداسى مەنى وتە قاتتى قىزىقتىردى. سونىمەن قاتار وسى سالادا جۇمىس جاساپ، زەينەتكەرلىككە شىققان ازاماتتار تۋرالى دا مالىمەتتەر جيناقتادىم.
ۇسىنىستار
• بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار جايلى حالىق اراسىنا كەڭىنەن ناسيحاتتالسا؛
• قوسجاس ەلدى مەكەنىندەگى بالىق ءوسىرۋ پيتومنيگىنە ساياحات جاساۋ مەكتەپ جوسپارىنا ەنگىزىلسە؛
• بەكىرە بالىعىنىڭ ءوسۋى مەن ەرەكشە قۇندى قاسيەتتەرى تۋرالى باسپادان كىتاپتار جارىق كورسە؛
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى الماتى 1999 جىل 2 - توم
2. قازاقستان قىزىل كىتابى بەتتەرىنە الماتى كىتاپ 2004 جىل
3. ارالدىڭ ەكولوگيالىق تىنىسى ا. نۇرعىزارىنوۆ
4. قازاقستانداعى جانۋارلار الەمى الماتىكىتاپ 2004 جىل
5. ارال اتلانتيداسى تولىباي ابلايەۆ «قازىعۇرت» الماتى. 2011 جىل
6. «قۇرمانعازى» جيناعى 1999 جىل
7. ارال ازاماتتارى كۇمىسوۆ. ك 2006 جىل
You Might Also Like
-
اۋداندىق جاراتىلىستانۋ – ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمدەردىڭ وليمپياداسى
