بەيىمدىلىك. قورعاۋشى رەڭ. جاسىرۋشى رەڭ. ميميكريا
جامبىل اتىنداعى
مامانداندىرىلعان مەكتەپ ينتەرناتىنىڭ
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى بەيعام نۋرسايا
بيولوگيا 9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەيىمدىلىك. قورعاۋشى رەڭ. جاسىرۋشى رەڭ. ميميكريا (ەلىكتەۋشى رەڭ). ساقتاندىرۋشى رەڭ. بەيىمدىلىكتىڭ جەتىلدىرىلۋى جانە ونىڭ سالىستىرمالى سيپاتى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: بەيىمدەلۋشىلىك جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ. بەيىمدەلۋشىلىك ۇعىمىنا تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، ونىڭ ءتىرى اعزالار تىرشىلىگىندەگى ماڭىزى، بەيىمدەلۋشىلىكتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: اۋىزشا جانە جازباشا جاتتىعۋلار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، ساباقتا پايدالاناتىن ءار ءتۇرلى ويىندار ارقىلى وقۋشى ويىن دامىتۋ، ءبىلىم – بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردى ەلىن سۇيۋگە، ىزدەنىمپازدىققا، ىزگىلىككە باۋلۋ، عىلىم - ءبىلىمدى مەڭگەرگەن، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردى تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس، ءتۇسىندىرۋ جانە سۇراق جاۋاپ ادىستەرى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، تىرەك سىزبالار
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ
سىنىپتى توپقا ءبولۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: №1. لەزدەمەلىك سۇراقتار
№2. سايكەستىك تەستى
№3. ءسوزجۇمباق شەشۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. بەكىتۋ
№1. لەزدەمەلىك سۇراقتار
1. ءتۇرارالىق كۇرەس دەگەنىمىز؟
2. تۇرىشىلىك كۇرەس دەگەنىمىز؟
3. ابيوتيكالىق فاكتورلارمەن كۇرەس دەگەنىمىز؟
№2. سايكەستىك تەستى 1 توپقا
مىسالدار -------------------------------------------------------------- كۇرەس ءتۇرى
1. بۇل كۇرەستە باسەكەلەستىك باسىم بولادى.
2. ارامسوياۋ مەن قىزاناق اراسىنداعى باسەكەلەستىك
3. وسىمدىكتەردە شىرمالعىش بۇتاقتاردىڭ دامۋى
4. ارنولدو راففلەزيا گ ۇلىنىڭ تىرشىلىگى
5. تاۋلى جەردەگى وسىمدىكتەر الاسا بولىپ وسەدى.
6. وسىمدىك جاپىراقتارى مەن ساباقتارىنىڭ وتە شىرىندى بولۋى
7. تۋرا جانە جاناما تۇرگە بولىنەدى.
8. چ. دارۆين ول كۇرەستى تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ باستىسى دەپ اتادى.
9. قاراعاي مەن قايىڭنىڭ اراسىنداعى كۇرەس.
10. تابيعي سۇرىپتالۋعا جەتكىزەدى
№3. ءسوزجۇمباق شەشۋ. ءسوزجۇمباقتىڭ سۇراقتارىن دۇرىس شەشكەندە، باستاپقى توردان جاڭا تاقىرىپتىڭ اتى شىعادى.
Iءىى كەزەڭ. «بىلگەن سايىن كەلەدى، بىلە بەرگىم» كەزەڭى ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
داپتەرمەن جۇمىس. وقۋشىلارعا بۇگىنگى ساباقتا كەزدەسەتىن تەرمين سوزدەردىڭ ماعىناسىن داپتەرگە جازدىرۋ.
بەيىمدەلۋشىلىك دەگەنىمىز اعزالاردىڭ ناقتىلى ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتىپ ۇرپاق قالدىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى قاسيەتتەردىڭ پايدا بولۋى.
كليماتتىق بەيىمدەلۋگا گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى كاريبايەۆا ايجان ماۋلەنوۆنا قىسقاشا سلايدپەن توقتالىپ وتەدى.
بۇركەنىش رەڭ دەگەنىمىز اشىق جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن اعزالاردىڭ جاۋىنان قورعانۋ بەلگىسى. جەرگە ۇيا سالىپ بالاپان باساتىن (ءشىل، قۇر، بودەنە، سايراۋىق، ت. ب.) قۇستاردىڭ رەڭى مەكەن ەتەتىن ورتا جاعدايىنا ۇقساس. سوندىقتان ولار جۇمىرتقا باسىپ ۇياسىندا كوزعالماي جاتقان كەزدە جاۋىنا بايقالمايدى. ءتىپتى ءجۇمىرتقالارىنىڭ قابىعىنداعى (سىرتىنداعى) سەكپىلدى داقتارى دا، جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپاندارىنىڭ ءتۇسى دە تىرشىلىك ەتەتىن ورتا جاعدايىنا ۇقساس بولىپ كەلەدى. ۇيالارىنا ەشكىم بارا المايتىن وتە بيىك قۇز جارتاستارعا ۇيا سالاتىن ءىرى جىرتقىش قۇستار مەن جۇمىرتقالارىن جەرگە كومەتىن قۇستاردىڭ جۇمىرتقا قابىعىندا تەڭبىل داقتار بولمايدى. جىل ماۋسىمىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جانۋارلاردىڭ تۇگىنىڭ ءتۇسى دە وزگەرەدى. مىسالى، اق تۇلكى، اقكىس، اققويان، اق ءشىل — قىستا اق ءتۇستى (قاردىڭ تۇسىندەي) بولادى.
جاسىرۋشى رەڭ – جانۋارلاردىڭ دەنە ءپىشىنى مەن رەڭى تۇرعىسىنان اينالاداعى زاتتارعا سايكەس كەلۋى. مىسالى، كالليما تۋىسىنا جاتاتىن ەرەسەك كوبەلەكتىڭ قاناتتارىنىڭ ءپىشىنى مەن جۇيكەلەنۋى جاپىراققا ۇقساس بولۋى، دەرناسىلدەرى بۇتاققا جابىسىپ وقتاي ءتۇزۋ بولىپ قوزعالماي تۇرعاندا بۇتاقتان اۋمايدى. بۇركەنىش رەڭ، اسىرەسە ورگانيزمنىڭ جەكە دامۋىنىڭ العاشكى (باستاپقى) ساتىسىندا (جۇمىرتقا، دەرناسىل، بالاپان) جانە وتە باياۋ كوزعالاتىن نەمەسە كولايسىز جاعدايدا تىنىشتىق قالىپقا كوشكەن جانۋارلار ءۇشىن وتە قاجەت.
باسقا ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلۋ ءۇشىن جانۋارلاردىڭ تەز ارادا رەڭدەرىن وزگەرتە قويۋ قۇبىلىسى تۇقىم كۋالايدى. مىسالى، قۇبىلعى، كامبالا، ەشكىەمەر، ت. ب.
ساقتاندىرۋشى رەڭ ۋلى، شاعاتىن، كۇيدىرەتىن جاندىكتەرگە ءتان. ولاردىڭ رەڭدەرى بىردەن كوزگە تۇسەتىن، ەستە ساقتالىپ قالاتىنداي وتە اشىق، ءتۇرلى ءتۇستى ايقىن بوياۋلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، حانقىز قوڭىزى (قىزىل، سارى، كوڭىر، كۇرەڭ قىزىل، ايكىن جولاقتى، ت. ب.) ۋلى، اششى، سارى ءتۇستى كۇيدىرگىش سۇيىقتىق بولەتىندىكتەن وعان قۇستار ەش ۋاقىتتا جولامايدى. بال ارا، تۇكتى ارا، جابايى ارالار، ۋلى جىلانداردىڭ رەڭدەرى — ولاردى جىرتقىش جانۋارلاردان ساقتايدى. ساقتاندىرۋشى رەڭ كەيبىر جاندىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعىنان دا ايقىن بايقالادى. مىسالى، جورعالاپ بارا جاتقان قوڭىزدارعا ءتيىپ كالساڭ دەرەۋ ولگەندەي بولىپ، ءبىراز ۋاكىت كوزعالماي قالادى.
قىزىقتىرۋشى رەڭ بۇل رەڭ، اسىرەسە جانۋارلارعا كوبەيەر كەزدە پايدالى بولادى. مىسالى، قىزىل وردەندى كوبەلەكتەر، كوگىلدىر قاناتتى شەگىرتكەلەر، قوساياقتار، قۇستاردىڭ قورازدارىنىڭ وتە ادەمى رەڭدەرى ءوز دارالارىنا كوبەيۋ كەزىندە ايقىن كورىنەدى. جايشىلىقتا ولاردىڭ رەڭدەرى تىرشىلىك ەتكەن ورتا جاعدايىنا ۇقساس بولىپ جاۋىنا بايقالمايدى.
ءقاۋىپ ءتوندىرۋشى رەڭ. كەيبىر جانۋارلار ءقاۋىپ تونگەن كەزدە جاۋىنان قورعانۋ ءۇشىن ايبار شەگىپ دەنەسىن ءار ءتۇرلى پىشىنگە كەلتىرە الادى. مىسالى: كەڭ القىمدى جىلان كاۋىپ تونسە باسىن تىك ۇستاپ، الكىمىن جالپايتىپ، كەڭەيتىپ ايبار شەگەدى. ال تۇكتى ءبۇيى الدىڭعى اياقتارىن كوتەرىپ قۇرساعىمەن جەر تىرەيدى. قاراقوڭىز ءتيىپ كەتسەڭ باسىن جەرگە تىرەپ قۇرساعىن كوتەرىپ دەرەۋ جاعىمسىز ءيىس شىعارادى. قۇلاقتى كەسىرتكە باسىنىڭ ەكى جاعىنداعى اشەيىندە جينالىپ تۇراتىن تەرى قاتپارلارىن جازىپ جىبەرىپ اۋزىن اشىپ تۇرا كالادى. ءداۋىتتىڭ كاناتىندا كوزگە ۇكساعان ەكى داقتارى بار، ول تەك قاناتىن جازعاندا عانا كورىنەدى، ءقاۋىپ تونسە قاناتىن جازىپ جاۋىن ۇركىتەدى.
ەلىكتەۋشى رەڭ (ميميكريا گرەكشە "mimikos" — ەلىكتەگىش). بۇل رەڭ وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردا تابيعاتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءولى جانە ءتىرى زاتتارىنا ەلىكتەۋىنەن بايقالادى. وزدىگىنەن قورعانا المايتىن ورگانيزمدەردىڭ بۇركەنىش رەڭدەرى ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇرلەرگە ۇقساس بولىپ كەلەدى. مىسالى: تاراقاننىڭ دەنە ءپىشىنى، مولشەرى، اشىق رەڭى حان قىزى كوڭىزىنان اۋمايدى؛ تەڭىز اتباس بالىعى مەن ينە بالىقتىڭ دەنە پىشىندەرىنىڭ بالدىرعا ۇقساۋى؛ گۇل شىبىنىنىڭ جابايى اراعا ۇقساۋى؛ ۋسىز جىلانداردىڭ ۋلى جىلاندارعا ۇقساۋى، ت. ب. ەلىكتەۋىش رەڭدەر جاۋىنان ساقتانىپ، ءتىرى قالۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
3 توپقا تاقىرىپتارعا پوستەر قورعاۋ
1 توپ - قورەك تالعاۋعا جانە كليماتتىق بەيىمدەلۋ
2 توپ - قورعانىش رەڭدەر
3 توپ - گۇلدى وسىمدىكتەردى ايقاس توزاڭداندىرۋعا بەيىمدەلۋ
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ كەزەڭى:
سايكەستىگىن تاپ
1. قايتادان بەيىمدەلگىشتىك ا) بۇل قارسىلاسىن ۇركىتۋ نەمەسە ابدىراتۋ جولى
2. قورەك تالعاۋعا بەيىمدەلۋ ءا) قورعانىشسىز جانۋارلار نەمەسە وسىمدىكتەردىڭ بىرەۋى ەكىنشى ءبىر ەداۋىر قورعانىشى بار نەمەسە جەۋگە جارامسىز تۇرگە ۇقساس بولۋ ناتيجەسى
3. كليماتتىق بەيىمدەلۋ ب) قورشاعان ايا تۇسىنە ەنۋ
4. ەلىكتەۋ رەڭى ۆ) دەنەدەگى رەڭ تۇتاستىعى جويىلادى
5. بۇركەمەلەۋ رەڭى گ) جارىق پەن كولەڭكەنىڭ قۇبىلا كورىنۋى
6. بولشەكتەنۋ رەڭى د) جاعداي وزگەرگەندە اعزالاردىڭ قايتا بەيىمدەلۋى
7. كولەگەيلەنۋ رەڭى ە) تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ءتۇر ىشىندە شيەلەنىسۋىنەن پايدا بولادى
8. كورنەكىلەۋ رەڭى ج) تابيعي جاعدايلارداعى تىرشىلىككە بايلانىستى كەڭ ءورىستى بەيىمدەلۋ
1 - د؛ 2 - ە؛ 3 - ج؛ 4 - ءا؛ 5 - ب؛ 6 - ۆ؛ 7 - گ؛ 8 – ا.
بەيىمدەلۋشىلىكتىڭ تۇرلەرىن انىقتا
ۇيگە تاپسىرما: 43، 44 پاراگرافتاردى وقىپ كەلۋ.
باعالاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
مامانداندىرىلعان مەكتەپ ينتەرناتىنىڭ
بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى بەيعام نۋرسايا
بيولوگيا 9 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بەيىمدىلىك. قورعاۋشى رەڭ. جاسىرۋشى رەڭ. ميميكريا (ەلىكتەۋشى رەڭ). ساقتاندىرۋشى رەڭ. بەيىمدىلىكتىڭ جەتىلدىرىلۋى جانە ونىڭ سالىستىرمالى سيپاتى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: بەيىمدەلۋشىلىك جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى وقۋشىلارعا تەوريالىق ءبىلىم بەرۋ. بەيىمدەلۋشىلىك ۇعىمىنا تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، ونىڭ ءتىرى اعزالار تىرشىلىگىندەگى ماڭىزى، بەيىمدەلۋشىلىكتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق: اۋىزشا جانە جازباشا جاتتىعۋلار، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، ساباقتا پايدالاناتىن ءار ءتۇرلى ويىندار ارقىلى وقۋشى ويىن دامىتۋ، ءبىلىم – بىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك: ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردى ەلىن سۇيۋگە، ىزدەنىمپازدىققا، ىزگىلىككە باۋلۋ، عىلىم - ءبىلىمدى مەڭگەرگەن، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردى تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس، ءتۇسىندىرۋ جانە سۇراق جاۋاپ ادىستەرى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۇلەستىرمەلى قاعازدار، تىرەك سىزبالار
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ
سىنىپتى توپقا ءبولۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: №1. لەزدەمەلىك سۇراقتار
№2. سايكەستىك تەستى
№3. ءسوزجۇمباق شەشۋ.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. بەكىتۋ
№1. لەزدەمەلىك سۇراقتار
1. ءتۇرارالىق كۇرەس دەگەنىمىز؟
2. تۇرىشىلىك كۇرەس دەگەنىمىز؟
3. ابيوتيكالىق فاكتورلارمەن كۇرەس دەگەنىمىز؟
№2. سايكەستىك تەستى 1 توپقا
مىسالدار -------------------------------------------------------------- كۇرەس ءتۇرى
1. بۇل كۇرەستە باسەكەلەستىك باسىم بولادى.
2. ارامسوياۋ مەن قىزاناق اراسىنداعى باسەكەلەستىك
3. وسىمدىكتەردە شىرمالعىش بۇتاقتاردىڭ دامۋى
4. ارنولدو راففلەزيا گ ۇلىنىڭ تىرشىلىگى
5. تاۋلى جەردەگى وسىمدىكتەر الاسا بولىپ وسەدى.
6. وسىمدىك جاپىراقتارى مەن ساباقتارىنىڭ وتە شىرىندى بولۋى
7. تۋرا جانە جاناما تۇرگە بولىنەدى.
8. چ. دارۆين ول كۇرەستى تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ەڭ باستىسى دەپ اتادى.
9. قاراعاي مەن قايىڭنىڭ اراسىنداعى كۇرەس.
10. تابيعي سۇرىپتالۋعا جەتكىزەدى
№3. ءسوزجۇمباق شەشۋ. ءسوزجۇمباقتىڭ سۇراقتارىن دۇرىس شەشكەندە، باستاپقى توردان جاڭا تاقىرىپتىڭ اتى شىعادى.
Iءىى كەزەڭ. «بىلگەن سايىن كەلەدى، بىلە بەرگىم» كەزەڭى ارقىلى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.
داپتەرمەن جۇمىس. وقۋشىلارعا بۇگىنگى ساباقتا كەزدەسەتىن تەرمين سوزدەردىڭ ماعىناسىن داپتەرگە جازدىرۋ.
بەيىمدەلۋشىلىك دەگەنىمىز اعزالاردىڭ ناقتىلى ورتا جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتىپ ۇرپاق قالدىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى قاسيەتتەردىڭ پايدا بولۋى.
كليماتتىق بەيىمدەلۋگا گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى كاريبايەۆا ايجان ماۋلەنوۆنا قىسقاشا سلايدپەن توقتالىپ وتەدى.
بۇركەنىش رەڭ دەگەنىمىز اشىق جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن اعزالاردىڭ جاۋىنان قورعانۋ بەلگىسى. جەرگە ۇيا سالىپ بالاپان باساتىن (ءشىل، قۇر، بودەنە، سايراۋىق، ت. ب.) قۇستاردىڭ رەڭى مەكەن ەتەتىن ورتا جاعدايىنا ۇقساس. سوندىقتان ولار جۇمىرتقا باسىپ ۇياسىندا كوزعالماي جاتقان كەزدە جاۋىنا بايقالمايدى. ءتىپتى ءجۇمىرتقالارىنىڭ قابىعىنداعى (سىرتىنداعى) سەكپىلدى داقتارى دا، جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپاندارىنىڭ ءتۇسى دە تىرشىلىك ەتەتىن ورتا جاعدايىنا ۇقساس بولىپ كەلەدى. ۇيالارىنا ەشكىم بارا المايتىن وتە بيىك قۇز جارتاستارعا ۇيا سالاتىن ءىرى جىرتقىش قۇستار مەن جۇمىرتقالارىن جەرگە كومەتىن قۇستاردىڭ جۇمىرتقا قابىعىندا تەڭبىل داقتار بولمايدى. جىل ماۋسىمىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جانۋارلاردىڭ تۇگىنىڭ ءتۇسى دە وزگەرەدى. مىسالى، اق تۇلكى، اقكىس، اققويان، اق ءشىل — قىستا اق ءتۇستى (قاردىڭ تۇسىندەي) بولادى.
جاسىرۋشى رەڭ – جانۋارلاردىڭ دەنە ءپىشىنى مەن رەڭى تۇرعىسىنان اينالاداعى زاتتارعا سايكەس كەلۋى. مىسالى، كالليما تۋىسىنا جاتاتىن ەرەسەك كوبەلەكتىڭ قاناتتارىنىڭ ءپىشىنى مەن جۇيكەلەنۋى جاپىراققا ۇقساس بولۋى، دەرناسىلدەرى بۇتاققا جابىسىپ وقتاي ءتۇزۋ بولىپ قوزعالماي تۇرعاندا بۇتاقتان اۋمايدى. بۇركەنىش رەڭ، اسىرەسە ورگانيزمنىڭ جەكە دامۋىنىڭ العاشكى (باستاپقى) ساتىسىندا (جۇمىرتقا، دەرناسىل، بالاپان) جانە وتە باياۋ كوزعالاتىن نەمەسە كولايسىز جاعدايدا تىنىشتىق قالىپقا كوشكەن جانۋارلار ءۇشىن وتە قاجەت.
باسقا ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلۋ ءۇشىن جانۋارلاردىڭ تەز ارادا رەڭدەرىن وزگەرتە قويۋ قۇبىلىسى تۇقىم كۋالايدى. مىسالى، قۇبىلعى، كامبالا، ەشكىەمەر، ت. ب.
ساقتاندىرۋشى رەڭ ۋلى، شاعاتىن، كۇيدىرەتىن جاندىكتەرگە ءتان. ولاردىڭ رەڭدەرى بىردەن كوزگە تۇسەتىن، ەستە ساقتالىپ قالاتىنداي وتە اشىق، ءتۇرلى ءتۇستى ايقىن بوياۋلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، حانقىز قوڭىزى (قىزىل، سارى، كوڭىر، كۇرەڭ قىزىل، ايكىن جولاقتى، ت. ب.) ۋلى، اششى، سارى ءتۇستى كۇيدىرگىش سۇيىقتىق بولەتىندىكتەن وعان قۇستار ەش ۋاقىتتا جولامايدى. بال ارا، تۇكتى ارا، جابايى ارالار، ۋلى جىلانداردىڭ رەڭدەرى — ولاردى جىرتقىش جانۋارلاردان ساقتايدى. ساقتاندىرۋشى رەڭ كەيبىر جاندىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعىنان دا ايقىن بايقالادى. مىسالى، جورعالاپ بارا جاتقان قوڭىزدارعا ءتيىپ كالساڭ دەرەۋ ولگەندەي بولىپ، ءبىراز ۋاكىت كوزعالماي قالادى.
قىزىقتىرۋشى رەڭ بۇل رەڭ، اسىرەسە جانۋارلارعا كوبەيەر كەزدە پايدالى بولادى. مىسالى، قىزىل وردەندى كوبەلەكتەر، كوگىلدىر قاناتتى شەگىرتكەلەر، قوساياقتار، قۇستاردىڭ قورازدارىنىڭ وتە ادەمى رەڭدەرى ءوز دارالارىنا كوبەيۋ كەزىندە ايقىن كورىنەدى. جايشىلىقتا ولاردىڭ رەڭدەرى تىرشىلىك ەتكەن ورتا جاعدايىنا ۇقساس بولىپ جاۋىنا بايقالمايدى.
ءقاۋىپ ءتوندىرۋشى رەڭ. كەيبىر جانۋارلار ءقاۋىپ تونگەن كەزدە جاۋىنان قورعانۋ ءۇشىن ايبار شەگىپ دەنەسىن ءار ءتۇرلى پىشىنگە كەلتىرە الادى. مىسالى: كەڭ القىمدى جىلان كاۋىپ تونسە باسىن تىك ۇستاپ، الكىمىن جالپايتىپ، كەڭەيتىپ ايبار شەگەدى. ال تۇكتى ءبۇيى الدىڭعى اياقتارىن كوتەرىپ قۇرساعىمەن جەر تىرەيدى. قاراقوڭىز ءتيىپ كەتسەڭ باسىن جەرگە تىرەپ قۇرساعىن كوتەرىپ دەرەۋ جاعىمسىز ءيىس شىعارادى. قۇلاقتى كەسىرتكە باسىنىڭ ەكى جاعىنداعى اشەيىندە جينالىپ تۇراتىن تەرى قاتپارلارىن جازىپ جىبەرىپ اۋزىن اشىپ تۇرا كالادى. ءداۋىتتىڭ كاناتىندا كوزگە ۇكساعان ەكى داقتارى بار، ول تەك قاناتىن جازعاندا عانا كورىنەدى، ءقاۋىپ تونسە قاناتىن جازىپ جاۋىن ۇركىتەدى.
ەلىكتەۋشى رەڭ (ميميكريا گرەكشە "mimikos" — ەلىكتەگىش). بۇل رەڭ وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردا تابيعاتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءولى جانە ءتىرى زاتتارىنا ەلىكتەۋىنەن بايقالادى. وزدىگىنەن قورعانا المايتىن ورگانيزمدەردىڭ بۇركەنىش رەڭدەرى ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇرلەرگە ۇقساس بولىپ كەلەدى. مىسالى: تاراقاننىڭ دەنە ءپىشىنى، مولشەرى، اشىق رەڭى حان قىزى كوڭىزىنان اۋمايدى؛ تەڭىز اتباس بالىعى مەن ينە بالىقتىڭ دەنە پىشىندەرىنىڭ بالدىرعا ۇقساۋى؛ گۇل شىبىنىنىڭ جابايى اراعا ۇقساۋى؛ ۋسىز جىلانداردىڭ ۋلى جىلاندارعا ۇقساۋى، ت. ب. ەلىكتەۋىش رەڭدەر جاۋىنان ساقتانىپ، ءتىرى قالۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
3 توپقا تاقىرىپتارعا پوستەر قورعاۋ
1 توپ - قورەك تالعاۋعا جانە كليماتتىق بەيىمدەلۋ
2 توپ - قورعانىش رەڭدەر
3 توپ - گۇلدى وسىمدىكتەردى ايقاس توزاڭداندىرۋعا بەيىمدەلۋ
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ كەزەڭى:
سايكەستىگىن تاپ
1. قايتادان بەيىمدەلگىشتىك ا) بۇل قارسىلاسىن ۇركىتۋ نەمەسە ابدىراتۋ جولى
2. قورەك تالعاۋعا بەيىمدەلۋ ءا) قورعانىشسىز جانۋارلار نەمەسە وسىمدىكتەردىڭ بىرەۋى ەكىنشى ءبىر ەداۋىر قورعانىشى بار نەمەسە جەۋگە جارامسىز تۇرگە ۇقساس بولۋ ناتيجەسى
3. كليماتتىق بەيىمدەلۋ ب) قورشاعان ايا تۇسىنە ەنۋ
4. ەلىكتەۋ رەڭى ۆ) دەنەدەگى رەڭ تۇتاستىعى جويىلادى
5. بۇركەمەلەۋ رەڭى گ) جارىق پەن كولەڭكەنىڭ قۇبىلا كورىنۋى
6. بولشەكتەنۋ رەڭى د) جاعداي وزگەرگەندە اعزالاردىڭ قايتا بەيىمدەلۋى
7. كولەگەيلەنۋ رەڭى ە) تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ءتۇر ىشىندە شيەلەنىسۋىنەن پايدا بولادى
8. كورنەكىلەۋ رەڭى ج) تابيعي جاعدايلارداعى تىرشىلىككە بايلانىستى كەڭ ءورىستى بەيىمدەلۋ
1 - د؛ 2 - ە؛ 3 - ج؛ 4 - ءا؛ 5 - ب؛ 6 - ۆ؛ 7 - گ؛ 8 – ا.
بەيىمدەلۋشىلىكتىڭ تۇرلەرىن انىقتا
ۇيگە تاپسىرما: 43، 44 پاراگرافتاردى وقىپ كەلۋ.
باعالاۋ.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ءبىلىم كىلتى - كىتاپحانا. كىتاپحاناعا ساياحات جاساۋ
-
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان قالاسى،
