بىلگىر گەوگراف (سايىس ساباق)
تاقىرىبى: «بىلگىر گەوگراف»
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، شاپشاڭدىلىقپەن، تاپقىرلىقپەن جىلدام جاۋاپ بەرۋىنە داعدىلاندىرۋ
سايىسىمىزدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى -“تانىستىرۋ”.
ءار توپ وزدەرىن تانىستىرادى، توسبەلگىسى تەكسەرىلەدى.
1. توپ – ازيمۋت توبى.
2. توپ –گيمالاي توبى.
سايىسىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭى “پوچتا” دەپ اتالادى.
سەندەردىڭ الدارىڭا قولىمداعى حاتتى تاستايمىن، ەگەر سەندەر ازيمۋت بويىنشا ءجۇرۋدى بىلسەڭدەر بۇل حاتتى وقي الاسىڭدار
سايىسىمىزدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى –“بايگە”
(ەكى توپقا 10 سۇراقتان قويىلادى. وقۋشىلار جىلدام جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك.
“گيمالاي “ توبىنا
1. تەڭىز جاعالاۋىندا سوعاتىن جەل (بريز)
2. جەر بەتىندەگى نۇكتەنىڭ مۇحيت نەمەسە تەڭىز دەڭگەيىنەن باستاپ ەسەپتەلىنەتىن بيىكتىگى (ابسوليۋت بيىكتىك)
3. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ ماگنيت ءتىلىنىڭ سولتۇستىك باسىنىڭ ساعات ءتىلىنىڭ اينالۋ باعىتى بويىنشا 0-تان نەشە گرادۋسقا دەيىن ەسەپتەلىنەدى (360)
4. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ 90 –ى قاي باعىتقا سايكەس كەلەدى. (شىعىس)
5. قۇرلىقتىڭ جان-جاعىنان سۋمەن قورشالعان شاعىن بولىگى. (ارال)
6. كارتادا نەمەسە گلوبۋستا بەلگىلى ءبىر گرادۋس سايىن جۇرگىزىلگەن مەريديان جانە پاراللەل سىزىقتارىنىڭ قيىلىسۋىنان پايدا بولاتىن تور (گرادۋس تورى).
7. بەلگىلى ءبىر جەردەگى اۋا رايىنىڭ كوپ جىلدىق ورتاشا جاي-كۇيى(كليمات).
8. جەر بەتىندە ولشەنگەن قاشىقتىقتى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن كىشىرەيتۋ دارەجەسى (ماسشتاب).
9. تاۋلار بيىكتىگىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى. (3)
10. جەر شارىندا قانشا جىلۋ بەلدەۋى بار. (5)
“ازيمۋت” توبىنا
1. پلانەتالاردىڭ كۇن توڭىرەگىندەگى جولى (وربيتا)
2. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ 180 قاي باعىتقا سايكەس كەلەدى (وڭتۇستىك)
3. جەر بەتىندەگى كەز-كەلگەن نۇكتەنىڭ باسقا نۇكتەدەن بيىكتىك ايىرماسى (سالىستىرما بيىكتىك)
4. كارتالار ماسشتابىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى (3).
5. جەردىڭ سۋ قابىعى (گيدروسفەرا)
6. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جارتى شارلارداعى 66، 5 ەندىك ارقىلى جۇرگىزىلگەن پاراللەلدەر (پوليار شەڭبەرى)
7. قۇرلىقتىڭ تەڭىزگە، كولگە سۇعىنا كىرىپ تۇرعان، ءۇش جاعىنان سۋمەن قورشالعان بولىگى (تۇبەك)
8. وزەننىڭ اعىپ شىعاتىن جەرى (باستاۋ)
9. بيىكتىگى 400م-دەن 1000م-گە دەيىنگى تاۋلار قانداي تاۋلار (الاسا تاۋلار)
10. ابسوليۋت بيىكتىگى 200م-دەن اسپايتىن جازىق (ويپات)
ءتورتىنشى كەزەڭ “سىر ساندىق”
وقۋشىلاردىڭ الدارىنا ساندىقشا قويىلادى، ىشىندە تاپسىرمالار بەرىلگەن. وقۋشىلار تاپسىرمانى جىلدام ورىنداۋلارى كەرەك.
ساندىقشاداعى تاپسىرمالار: جىلدىق ورتاشا تەمپەراتۋرانى ەسەپتەپ شىعارۋ؛
شارتتى بەلگىلەردى انىقتاۋ؛
كارتادان ءبىر نۇكتەنىڭ كوورديناتاسىن تابۋ.
بەسىنشى كەزەڭ “ويلان تاپ”.
وقۋشىلاردىڭ الدارىنا كارتا قيىقتارى بەرىلەدى، سونى قۇراستىرۋلارى كەرەك
التىنشى كەزەڭ “كىم جىلدام”
ءىلىنىپ تۇرعان شاردىڭ ىشىندە مۇحيتتارعا بايلانىستى تاپسىرمالار بەرىلگەن. ءار توپتان 1 وقۋشى شىعىپ شاردى جارىپ، ىشىندەگى تاپسىرمانى كارتاداعى ءار مۇحيتتا ءىلىنىپ تۇرعان ءوز توبىنىڭ اتى جازىلعان قالتاشاعا سالادى، ورنىنا كەلىپ وتىرعاننان كەيىن كەلەسى وقۋشى شىعادى. ويىن ءىلىنىپ تۇرعان شارلار بىتكەنشە جالعاسا بەرەدى. شار بىتكەننەن كەيىن ءار توپتىڭ قالتاشاسىنداعى تاپسىرمالار تەكسەرىلەدى.
1. جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن؛ ءارى ەڭ تەرەڭ مۇحيت. (تىنىق)
2. 1520-1521 جىلدارى دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە تىنىق مۇحيتىن العاش رەت ءجۇزىپ وتكەن عالىم: ف. ماگەللان.
3. بۇل مۇحيتتا ءىرى ارالدار كوپ، تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا ەڭ شاعىنى جانە تاياز بولىپ كەلەدى. (سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى)
4. ەڭ جىلى ءارى ەڭ تۇزدى مۇحيت (ءۇندى مۇحيتى)
5. مۇحيت بولىكتەرىن اتاڭىز (تەڭىز، شىعاناق، بۇعازدار)
6. سولتۇستىك پوليارلىق ايماقتان وڭتۇستىك پوليارلى ايماققا دەيىن سوزىلىڭقى جانە اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدى. (اتلانت)
7. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت بۇكىل جەر بەتىنىڭ قانشا پايىزىن الادى (71)
8. گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى (مۇحيتتار، تەڭىزدەر، وزەندەر، كولدەر، مۇزدىقتار، جەر استى سۋلارى)
9. تەڭىزدەردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر. (شەتكى، ىشكى)
10. دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمىنىڭ ماڭىزى نەدە
11. شىعاناق دەگەنىمىز نە (مۇحيتتىڭ ن/ە تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان بولىگى.
12. بۇعاز دەگەنىمىز نە (ەكى جاعىنان ماتەريكتەر ن/ە ارالدار جاعالارىمەن شەكتەلگەن ەنسىز سۋ ايدىنى)
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءوي-ورىسىن، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، شاپشاڭدىلىقپەن، تاپقىرلىقپەن جىلدام جاۋاپ بەرۋىنە داعدىلاندىرۋ
سايىسىمىزدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى -“تانىستىرۋ”.
ءار توپ وزدەرىن تانىستىرادى، توسبەلگىسى تەكسەرىلەدى.
1. توپ – ازيمۋت توبى.
2. توپ –گيمالاي توبى.
سايىسىمىزدىڭ ەكىنشى كەزەڭى “پوچتا” دەپ اتالادى.
سەندەردىڭ الدارىڭا قولىمداعى حاتتى تاستايمىن، ەگەر سەندەر ازيمۋت بويىنشا ءجۇرۋدى بىلسەڭدەر بۇل حاتتى وقي الاسىڭدار
سايىسىمىزدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى –“بايگە”
(ەكى توپقا 10 سۇراقتان قويىلادى. وقۋشىلار جىلدام جاۋاپ بەرۋلەرى كەرەك.
“گيمالاي “ توبىنا
1. تەڭىز جاعالاۋىندا سوعاتىن جەل (بريز)
2. جەر بەتىندەگى نۇكتەنىڭ مۇحيت نەمەسە تەڭىز دەڭگەيىنەن باستاپ ەسەپتەلىنەتىن بيىكتىگى (ابسوليۋت بيىكتىك)
3. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ ماگنيت ءتىلىنىڭ سولتۇستىك باسىنىڭ ساعات ءتىلىنىڭ اينالۋ باعىتى بويىنشا 0-تان نەشە گرادۋسقا دەيىن ەسەپتەلىنەدى (360)
4. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ 90 –ى قاي باعىتقا سايكەس كەلەدى. (شىعىس)
5. قۇرلىقتىڭ جان-جاعىنان سۋمەن قورشالعان شاعىن بولىگى. (ارال)
6. كارتادا نەمەسە گلوبۋستا بەلگىلى ءبىر گرادۋس سايىن جۇرگىزىلگەن مەريديان جانە پاراللەل سىزىقتارىنىڭ قيىلىسۋىنان پايدا بولاتىن تور (گرادۋس تورى).
7. بەلگىلى ءبىر جەردەگى اۋا رايىنىڭ كوپ جىلدىق ورتاشا جاي-كۇيى(كليمات).
8. جەر بەتىندە ولشەنگەن قاشىقتىقتى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن كىشىرەيتۋ دارەجەسى (ماسشتاب).
9. تاۋلار بيىكتىگىنە قاراي نەشەگە بولىنەدى. (3)
10. جەر شارىندا قانشا جىلۋ بەلدەۋى بار. (5)
“ازيمۋت” توبىنا
1. پلانەتالاردىڭ كۇن توڭىرەگىندەگى جولى (وربيتا)
2. ازيمۋت ءتۇسباعدارىنىڭ 180 قاي باعىتقا سايكەس كەلەدى (وڭتۇستىك)
3. جەر بەتىندەگى كەز-كەلگەن نۇكتەنىڭ باسقا نۇكتەدەن بيىكتىك ايىرماسى (سالىستىرما بيىكتىك)
4. كارتالار ماسشتابىنا قاراي نەشەگە بولىنەدى (3).
5. جەردىڭ سۋ قابىعى (گيدروسفەرا)
6. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جارتى شارلارداعى 66، 5 ەندىك ارقىلى جۇرگىزىلگەن پاراللەلدەر (پوليار شەڭبەرى)
7. قۇرلىقتىڭ تەڭىزگە، كولگە سۇعىنا كىرىپ تۇرعان، ءۇش جاعىنان سۋمەن قورشالعان بولىگى (تۇبەك)
8. وزەننىڭ اعىپ شىعاتىن جەرى (باستاۋ)
9. بيىكتىگى 400م-دەن 1000م-گە دەيىنگى تاۋلار قانداي تاۋلار (الاسا تاۋلار)
10. ابسوليۋت بيىكتىگى 200م-دەن اسپايتىن جازىق (ويپات)
ءتورتىنشى كەزەڭ “سىر ساندىق”
وقۋشىلاردىڭ الدارىنا ساندىقشا قويىلادى، ىشىندە تاپسىرمالار بەرىلگەن. وقۋشىلار تاپسىرمانى جىلدام ورىنداۋلارى كەرەك.
ساندىقشاداعى تاپسىرمالار: جىلدىق ورتاشا تەمپەراتۋرانى ەسەپتەپ شىعارۋ؛
شارتتى بەلگىلەردى انىقتاۋ؛
كارتادان ءبىر نۇكتەنىڭ كوورديناتاسىن تابۋ.
بەسىنشى كەزەڭ “ويلان تاپ”.
وقۋشىلاردىڭ الدارىنا كارتا قيىقتارى بەرىلەدى، سونى قۇراستىرۋلارى كەرەك
التىنشى كەزەڭ “كىم جىلدام”
ءىلىنىپ تۇرعان شاردىڭ ىشىندە مۇحيتتارعا بايلانىستى تاپسىرمالار بەرىلگەن. ءار توپتان 1 وقۋشى شىعىپ شاردى جارىپ، ىشىندەگى تاپسىرمانى كارتاداعى ءار مۇحيتتا ءىلىنىپ تۇرعان ءوز توبىنىڭ اتى جازىلعان قالتاشاعا سالادى، ورنىنا كەلىپ وتىرعاننان كەيىن كەلەسى وقۋشى شىعادى. ويىن ءىلىنىپ تۇرعان شارلار بىتكەنشە جالعاسا بەرەدى. شار بىتكەننەن كەيىن ءار توپتىڭ قالتاشاسىنداعى تاپسىرمالار تەكسەرىلەدى.
1. جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن؛ ءارى ەڭ تەرەڭ مۇحيت. (تىنىق)
2. 1520-1521 جىلدارى دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە تىنىق مۇحيتىن العاش رەت ءجۇزىپ وتكەن عالىم: ف. ماگەللان.
3. بۇل مۇحيتتا ءىرى ارالدار كوپ، تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا ەڭ شاعىنى جانە تاياز بولىپ كەلەدى. (سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى)
4. ەڭ جىلى ءارى ەڭ تۇزدى مۇحيت (ءۇندى مۇحيتى)
5. مۇحيت بولىكتەرىن اتاڭىز (تەڭىز، شىعاناق، بۇعازدار)
6. سولتۇستىك پوليارلىق ايماقتان وڭتۇستىك پوليارلى ايماققا دەيىن سوزىلىڭقى جانە اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدى. (اتلانت)
7. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت بۇكىل جەر بەتىنىڭ قانشا پايىزىن الادى (71)
8. گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى (مۇحيتتار، تەڭىزدەر، وزەندەر، كولدەر، مۇزدىقتار، جەر استى سۋلارى)
9. تەڭىزدەردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر. (شەتكى، ىشكى)
10. دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمىنىڭ ماڭىزى نەدە
11. شىعاناق دەگەنىمىز نە (مۇحيتتىڭ ن/ە تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان بولىگى.
12. بۇعاز دەگەنىمىز نە (ەكى جاعىنان ماتەريكتەر ن/ە ارالدار جاعالارىمەن شەكتەلگەن ەنسىز سۋ ايدىنى)
You Might Also Like
-
قازالى اۋدانى بەكارىستان بي اۋىلى
