ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر نەمەسە قاراپايىمدار. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىگى
كۇندەلىكتى جوسپار بيولوگيا 6 سىنىپ
ساباق: 30
تاقىرىبى: ءىV تاراۋ. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر نەمەسە قاراپايىمدار.
§ 32. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىگى.
ساباقتىڭ ماقساتى: قاراپايىمدىلاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەرۋ، ولاردىڭ كەيبىر وكىلدەرىنە توقتالىپ، ءبىر - ءبىرىنىڭ ۇقساس جانە ەرەكشە قاسيەتتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءادىسى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جانۋارلاردىڭ وسىمدىكتەردەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
دەنەسى ەكى جاقتى سيممەتريالى جانۋارلاردىڭ دەنەسى ساۋلەلى سيممەتريالى جانۋارلاردان قانداي ارتىقشىلىعى بار؟
جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى مەن مەكەن ورتاسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى مىسالدار كەلتىرىپ تۇسىندىرىڭدەر (سۋرەتتەردى پايدالانۋعا دا بولادى).
مەكەن ورتاسىنا بەيىمدەلۋدىڭ جانۋار تىرشىلىگىندە قانداي ماڭىزى بار؟ (مىسال كەلتىرىڭدەر.)
باقانىڭ اياقتارى ەكى جۇپ. ارتقى اياقتارى ۇزىن، ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا جارعاق بار. وسى بەيىمدىلىگىنە قاراپ باقانىڭ مەكەن ورتاسى تۋرالى اڭگىمەلەڭدەر.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. ءبىر جاسۋشالى جاندىكتەرگە ءتان جالپى سيپاتتاما
2. مەكەن ورتاسى جانە قۇرىلىسى
جانۋارلار دۇنيەسى ءبىرجاسۋشالى جانە كوپجاسۋشالى بولىپ ەكى تارماققا جىكتەلەدى.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر – دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان (كلەتكادان) تۇراتىن، كوپشىلىگى ميكروسكوپ ارقىلى عانا كورىنەتىن اعزالار. ولاردى قاراپايىمدار دەپ تە اتايدى.
قۇرىلىسى قاراپايىم سياقتى بولعانىمەن، ءبىر جاسۋشانىڭ ىشىندە اسقورىتۋ، تىنىس الۋ، زات الماسۋ، قوزعالۋ، كوبەيۋ، سىرتقى اسەرلەرگە جاۋاپ بەرۋ سياقتى كەز كەلگەن تىرشىلىك يەسىنە ءتان تىرشىلىك بەلگىلەرى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. قاراپايىمداردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى جاڭبىردان پايدا بولاتىن ىركىندى سۋ، شالشىقتان باستاپ، كول، تەڭىز، مۇحيتقا دەيىنگى سۋ قويمالارىندا كەزدەسەدى. توپىراقتا مەكەندەيتىندەرى دە از ەمەس. جانۋارلار مەن ادامنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە (قاندا، ىشەكتە، باۋىردا جانە ت. ب.) پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىندەرى دە بار.
جاي كوزگە كورىنبەيتىن قاراپايىم جاندىكتەردىڭ بار ەكەنى حVءىى عاسىرعا دەيىن عىلىمدا بەلگىسىز بولدى. 1665 جىلى ءوزى جاساعان ميكروسكوپپەن گوللانديالىق عالىم انتوني ۆان ليەۆەنگۋك (1632 - 1723) اتالىق جىنىس جاسۋشاسىن زەرتتەگەننەن كەيىن عانا قاراپايىم جاندىكتەردىڭ تۇرلەرى اشىلا باستادى.
قازىرگى كەزەڭدە قاراپايىمداردىڭ 70 مىڭعا جۋىق ءتۇرى بەلگىلى.
مەكەن ورتاسى جانە قۇرىلىسى. بوتانيكتەر ءبىرجاسۋشالى وسىمدىكتەرگە، ال زوولوگتار ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەرگە جاتقىزاتىن، وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ تۋىستىعىنا دالەل بولا الاتىن ءبىرجاسۋشالى جاندىك – جاسىل ەۆگلەنا. ەۆگلەنا دەنەسى ءبىر جاسۋشادان تۇراتىنىن «ءبىرجاسۋشالى» دەگەن سوزدەن دە اڭعاردىڭدار. ال جاسۋشانىڭ قۇرىلىسىمەن وسىمدىكتەر بولىمدە تانىستىڭدار. دەگەنمەن، ەۆگلەنا جاسۋشاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار: جاسۋشا سيتوپلازماسىنىڭ سىرتقى شەت ايماعى تىعىزداۋ بولىپ وتە جۇقا جارعاقشا قابات تۇزەدى. وسى جارعاقشا قابات سيتوپلازمانىڭ قالعان سۇيىقتاۋ ىشكى بولىگىن قورشاپ، ونىڭ جان - جاققا جايىلىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىن قابىق ءرولىن اتقارادى. وسىمەن بايلانىستى جاندىك دەنەسىنىڭ ءپىشىنى وزگەرمەيدى، تۇراقتى بولادى. جاسۋشانىڭ، ياعني دەنەنىڭ ارتقى سۇيىرلەۋ جاعىندا يادرو جاتادى، ال الدىڭعى دوعال جاعىنداعى ويىس – جۇتقىنشاقتان سيتوپلازمانىڭ جىڭىشكە سوزىندىسى – تالشىق شىعىپ تۇرادى.
ەۆگلەنا جاسۋشاسىنىڭ (دەنەسىنىڭ) سيتوپلازماسىندا حلوروپلاستار بار. ال حلوروپلاستاردا جاسىل پيگمەنت – حلوروفيلل بولادى. سوندىقتان جارىقتا جاندىكتىڭ ءتۇسى جاسىل بولادى؛ جاندىكتىڭ جاسىل ەۆگلەنا اتانۋى وسىدان.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباق: 30
تاقىرىبى: ءىV تاراۋ. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر نەمەسە قاراپايىمدار.
§ 32. ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ تىرشىلىگى.
ساباقتىڭ ماقساتى: قاراپايىمدىلاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە جالپى سيپاتتاما بەرۋ، ولاردىڭ كەيبىر وكىلدەرىنە توقتالىپ، ءبىر - ءبىرىنىڭ ۇقساس جانە ەرەكشە قاسيەتتەرىن اتاپ كورسەتۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىنا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ؛ پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءادىسى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
جانۋارلاردىڭ وسىمدىكتەردەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
دەنەسى ەكى جاقتى سيممەتريالى جانۋارلاردىڭ دەنەسى ساۋلەلى سيممەتريالى جانۋارلاردان قانداي ارتىقشىلىعى بار؟
جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى مەن مەكەن ورتاسىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى مىسالدار كەلتىرىپ تۇسىندىرىڭدەر (سۋرەتتەردى پايدالانۋعا دا بولادى).
مەكەن ورتاسىنا بەيىمدەلۋدىڭ جانۋار تىرشىلىگىندە قانداي ماڭىزى بار؟ (مىسال كەلتىرىڭدەر.)
باقانىڭ اياقتارى ەكى جۇپ. ارتقى اياقتارى ۇزىن، ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا جارعاق بار. وسى بەيىمدىلىگىنە قاراپ باقانىڭ مەكەن ورتاسى تۋرالى اڭگىمەلەڭدەر.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
جوسپار:
1. ءبىر جاسۋشالى جاندىكتەرگە ءتان جالپى سيپاتتاما
2. مەكەن ورتاسى جانە قۇرىلىسى
جانۋارلار دۇنيەسى ءبىرجاسۋشالى جانە كوپجاسۋشالى بولىپ ەكى تارماققا جىكتەلەدى.
ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەر – دەنەسى ءبىر عانا جاسۋشادان (كلەتكادان) تۇراتىن، كوپشىلىگى ميكروسكوپ ارقىلى عانا كورىنەتىن اعزالار. ولاردى قاراپايىمدار دەپ تە اتايدى.
قۇرىلىسى قاراپايىم سياقتى بولعانىمەن، ءبىر جاسۋشانىڭ ىشىندە اسقورىتۋ، تىنىس الۋ، زات الماسۋ، قوزعالۋ، كوبەيۋ، سىرتقى اسەرلەرگە جاۋاپ بەرۋ سياقتى كەز كەلگەن تىرشىلىك يەسىنە ءتان تىرشىلىك بەلگىلەرى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. قاراپايىمداردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى جاڭبىردان پايدا بولاتىن ىركىندى سۋ، شالشىقتان باستاپ، كول، تەڭىز، مۇحيتقا دەيىنگى سۋ قويمالارىندا كەزدەسەدى. توپىراقتا مەكەندەيتىندەرى دە از ەمەس. جانۋارلار مەن ادامنىڭ ىشكى مۇشەلەرىندە (قاندا، ىشەكتە، باۋىردا جانە ت. ب.) پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىندەرى دە بار.
جاي كوزگە كورىنبەيتىن قاراپايىم جاندىكتەردىڭ بار ەكەنى حVءىى عاسىرعا دەيىن عىلىمدا بەلگىسىز بولدى. 1665 جىلى ءوزى جاساعان ميكروسكوپپەن گوللانديالىق عالىم انتوني ۆان ليەۆەنگۋك (1632 - 1723) اتالىق جىنىس جاسۋشاسىن زەرتتەگەننەن كەيىن عانا قاراپايىم جاندىكتەردىڭ تۇرلەرى اشىلا باستادى.
قازىرگى كەزەڭدە قاراپايىمداردىڭ 70 مىڭعا جۋىق ءتۇرى بەلگىلى.
مەكەن ورتاسى جانە قۇرىلىسى. بوتانيكتەر ءبىرجاسۋشالى وسىمدىكتەرگە، ال زوولوگتار ءبىرجاسۋشالى جاندىكتەرگە جاتقىزاتىن، وسىمدىك پەن جانۋارلاردىڭ تۋىستىعىنا دالەل بولا الاتىن ءبىرجاسۋشالى جاندىك – جاسىل ەۆگلەنا. ەۆگلەنا دەنەسى ءبىر جاسۋشادان تۇراتىنىن «ءبىرجاسۋشالى» دەگەن سوزدەن دە اڭعاردىڭدار. ال جاسۋشانىڭ قۇرىلىسىمەن وسىمدىكتەر بولىمدە تانىستىڭدار. دەگەنمەن، ەۆگلەنا جاسۋشاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار: جاسۋشا سيتوپلازماسىنىڭ سىرتقى شەت ايماعى تىعىزداۋ بولىپ وتە جۇقا جارعاقشا قابات تۇزەدى. وسى جارعاقشا قابات سيتوپلازمانىڭ قالعان سۇيىقتاۋ ىشكى بولىگىن قورشاپ، ونىڭ جان - جاققا جايىلىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيتىن قابىق ءرولىن اتقارادى. وسىمەن بايلانىستى جاندىك دەنەسىنىڭ ءپىشىنى وزگەرمەيدى، تۇراقتى بولادى. جاسۋشانىڭ، ياعني دەنەنىڭ ارتقى سۇيىرلەۋ جاعىندا يادرو جاتادى، ال الدىڭعى دوعال جاعىنداعى ويىس – جۇتقىنشاقتان سيتوپلازمانىڭ جىڭىشكە سوزىندىسى – تالشىق شىعىپ تۇرادى.
ەۆگلەنا جاسۋشاسىنىڭ (دەنەسىنىڭ) سيتوپلازماسىندا حلوروپلاستار بار. ال حلوروپلاستاردا جاسىل پيگمەنت – حلوروفيلل بولادى. سوندىقتان جارىقتا جاندىكتىڭ ءتۇسى جاسىل بولادى؛ جاندىكتىڭ جاسىل ەۆگلەنا اتانۋى وسىدان.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
