ءبىزدىڭ بي-اعا
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعىنان ءسابيت مۇقانوۆ بوسادى دا، ونىڭ ورنىنا بەيىمبەت مايلين كەلدى. مەن، ادەبي قىزمەتكەر دەگەن لاۋازىمىم بار، كوررەكتور ەدىم، ورىنبور رابفاگىنىڭ ستۋدەنتىمىن.
ساباقتان كەيىن رەداكسياعا كەلسەم، بەيىمبەت بارلىق ءبولىم باستىقتارى مەن ادەبي قىزمەتكەرلەردى جيناپ الىپ، كەزدەسىپ وتىر ەكەن. «كەشىگىپ كەلگەنىڭدى كورىپ وتىرمىن» دەگەن كوزبەن بەيىمبەت ماعان ءبىر قارادى دا ەسكەرتۋ جاساعان جوق.
ماسەلە گازەتتىڭ ءتىل جاعىن جاقسارتۋ جايىندا سياقتى. جاڭا كەلگەن جاۋاپتى حاتشى گازەتتىڭ جىل باسىنان بەرگى نومەرلەرىن الدىنا الىپ، ءارتۇرلى ماقالالاردان ءۇزىندى وقىپ وتىر. ويى بۇلدىر-بۋالدىر، ءتىلى ءتىپتى وراشولاق ماقالالار كوپتەۋ ەكەن. بۇقاراعا تۇسىنىكتى ءتىل بەيىمبەتتىڭ باس سىرقاتى ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىنبىز.
— وسى ماقالادا وي بار ما، ءتىل بار ما؟ — دەگەندەي بەيىمبەت ءبولىم باستىقتارىنا اينالا قارايدى. ولار قىزاراڭداسىپ بىرىنە-بىرى قارايدى.
اسىرەسە سىن بولىمىندە ءمىن كوپ. «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەپ باستالادى دا سىڭار ەزۋلەپ كەتەدى. وقىعاندىق تا ءمىن — بايلىقتىڭ بەلگىسى، وقىماعاندىق تا ءمىن — ناداندىق بەلگىسى. قارا باستى مىنەۋ كوپ، قورلاۋ كوپ، كەكەتۋ كوپ. ونەردىڭ كوبى وسى جاقتا. پرولەتاريات جازۋشىسى پرولەتارياتتان شىقپاق. پرولەتارياتى جوق قازاقتا پرولەتاريات ادەبيەتى بولماق ەمەس... وسى باعىتتاعىلار بىلىمدىرەك تە تىلدىرەك. بۇل تۇستا بەيىمبەت جاۋاپتى حاتشى ەمەس، جازۋشىداي ويلانىپ قالادى.
كومىر توڭىرەگىندە، مىس ماڭدايىندا بىرەر جىل بولعاندار — پرولەتاريات جازۋشىسى ءبىز دەيدى. ءبىراق، جازىپ كەلىستىرگەندەرى جوقتىڭ قاسى، «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادى». بۇلاردىڭ ءتۇپ نىسانالارى ءالى باياعى «پرولەتكۋلت». سودان بەزىنىپ وتىرىپ، سوعان كەلە بەرەدى.
قالايدا ۇيىمداسۋ، بىرلەسۋ ورنىنا الشاقتاسا بەرۋ باسىم. اسىرەسە، ورىنبور، تاشكەنت بولىپ ەكى جارىلعان توپتا كەلىسىم جوق.
بەيىمبەتتى گازەت ماڭايى، جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى بي-اعا دەيتىن. بي-اعاڭ تۇنگى ون ەكىگە تايانعاندا قاۋلى-قارارلاردىڭ اۋدارماسىنا توقتادى. بىر-ەكەۋىن مەن اۋدارعان ەدىم. ءار قاۋلىعا 3 سومنان اقشا دا العامىن، ءبىراق، تۇسىنبەي اۋدارىپپىن، تۇسىنبەيتىن ەتىپ اۋدارىپپىن. قاساقىلىق جوق، شامام سول.
— كانە، قايسىڭ ءتۇسىندىڭ وسى قاۋلىعا؟ اۋىل قالاي تۇسىنەدى؟ — دەدى بي-اعاڭ. شىنىندا دا مىناداي اۋدارمانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سوكراتتاي دانىشپان بولۋ كەرەك سياقتى.
مەن ۇندەمەي عانا قۇتىلارمىن، تەرلەپ قانا قۇتىلارمىن دەپ وتىرا بەرىپ ەدىم، قۇتىلا المادىم.
— بۇلاي اۋداراتىن شالا ساۋاتتى ادامدارعا ەندىگارى اۋدارما بەرىلمەسىن! — دەدى بەيىمبەت. سونىمەن، وڭاي ولجا بولىپ كەلگەن ءۇش تەڭگەلىكتەرمەن ءبىراز ادام ءبىرجولا قوشتاستىق.
ساعات تۇنگى ۇشكە تايانعاندا بەيىمبەت جينالىستى اياقتاپ، بەس-التى ادەبي قىزمەتكەرگە ءبىر-بىر ۇلكەن ماتەريال بەردى:
وسىنى وڭدەپ گازەتكە باسۋعا جارايتىن ەتىپ اكەلىڭدەر...
بۇل جاس ادەبيەتشىلەرگە جاساپ وتىرعان سىناعى سياقتى. مەن ەكى كۇن سۇراپ ەدىم، بي-اعاڭ ءۇش كۇن بەردى. باسقالار دا ءسويتتى.
ۋادەلى كۇنى، تاعى دا كەشكە تامان، مەن ماتەريالىمدى بي-اعاڭنىڭ الدىنا اكەلىپ سالىپ ەدىم، ول باستان-اياق وقىپ شىقتى. وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن بۇراپ-بۇراپ قويادى. اقىرىنداپ ىسقىرىپ-ىسقىرىپ قويادى. قوي كوزدىلەۋ ادام. بەتىندە قوراسان داعى بار، قارا ەمەس، قوڭىرقاي ءتۇستى. ماڭدايىنان تىك تۇسكەن تەرەڭ سىزىق ەكى كوزىن قاعازعا تىك ءتوندىرىپ تۇرعانداي.
— ءوزىڭ بىردەمە جازۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى بەيىمبەت، ماتەريالدى وقىپ بولعان سوڭ.
— جوق.
— ماتەريالدى ءوزىڭ وڭدەدىڭ عوي؟
— ءوزىم.
— جازۋعا ىڭعايىڭ بار سياقتى ەكەن...
— جۇرەكسىنە بەرەم...
— سوندا دا بىردەمە جازىپ بايقاساڭ قايتەدى؟
— بايقاپ كورەيىن...
— بىرەر جۇمادان كەيىن قىزىلورداعا كوشەمىز عوي. سەن كوشە الامىسىڭ؟
— جوق ەندى ءبىر جىلدىق وقۋىم بار.
پرەسنوگوركوۆ جوعارى باستاۋىش مەكتەبىن بىتىرەردە ەركىن تاقىرىپقا ورىسشا جازعان ون بەت اڭگىمەمنەن 150 قاتە شىققان. ءار بەتتە 15 قاتە! جاس وقىتۋشى سيلۆيا ميحايلوۆنا ونىما بەس قويعان. قاسىندا قىزىل كرەسى بار. باسقا وقىتۋشىلار ونى جارتى ساعات تالاعانىنا بوي بەرمەي، جەڭىپ شىققان-دى.
— جازۋشى بولادى، — دەگەن.
سول بايعۇستىڭ بولجالىن اقتاعىم كەلىپ، تالاي تالاپتانسام دا بۇل كۇنگە دەيىن ەش نارسەنى كەلىستىرە الماي، ءۇمىت ۇزۋگە بەت العان كەزىم ەدى. بەيىمبەت سول سونە باستاعان ءۇمىتتى قايتا وياتقانداي بولدى.
ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن بي-اعاڭا جيىرما ءبىر جولدىق بىردەمەنى اكەلىپ بەردىم. ول «شاشاۋشا» دەگەن ماڭدايشا قويىپ گازەتكە باسىپ شىعاردى.
— ءتورت-اق ءسوزدى وزگەرتتىم... ۇزبەي جازىپ كورشى، — دەدى.
بەيىمبەت سياقتى اتاقتى شەبەردىڭ جاردەم بەرەرىن سەزىنگەن سوڭ مەن ءتورت تاڭدى كوزىمنەن اتتىرىپ، «تۋلاعان تولقىندا» دەگەن ۇزاقتاۋ ءبىر اڭگىمە جازدىم. ءبىراق ونىمدى بي-اعاڭا ءۇش رەت اكەلىپ، ءۇش رەت كورسەتپەي الىپ قايتتىم. اياعىندا رابفاكتىڭ قابىرعا گازەتىنە بەردىم. ونىڭ رەداكتورى ءۇمىت بالقاشوۆ بولاتىن. ماقتاۋعا ساراڭ بالقاشوۆ ەداۋىر ماقتادى.
ءبىر كۇنى ەكى ساباقتىڭ اراسىنداعى ۇزىلىستە مەن كلاستا وتىرىپ قالىپ ەدىم، ساباقتاس جولداستارىمنىڭ بىرەۋى كەلىپ:
— ويباي، ءجۇر! تومەندە بەيىمبەت مايلين قابىرعا گازەتىنەن سەنىڭ اڭگىمەڭدى وقىپ تۇر، — دەدى.
ەكى باسپالداقتان ءبىر-بىر اتتاپ ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنان ءبىرىنشى قاباتىنا ءتۇستىم. بەيىمبەت قابىرعا گازەتىن وقىپ تۇر ەكەن. ەكى قولى ارتىندا. قيسىق جاعالى اق جىبەك كويلەك كيگەن، ورمە قارا جىبەك بەلبەۋدىڭ شاشاعى ءبىر تىزەسىنە قاراي سالبىراپ تۇر. بەيىمبەت كيىم جاراساتىن سۇلۋ دا سۇڭعاق دەنەلى تىپ-تىك بولاتىن. ستۋدەنتتەر ونى قورشاپ الىپتى.
مەن ونىڭ كوزىنە تۇسپەي، كوريدوردىڭ ەكىنشى باسىنا كەتتىم دە، كوريدوردىڭ بۇرىلما بۇرىشىنا تاسالانىپ تۇرىپ، الىستان باقىلادىم. ول از ەڭكەيىپ ءالى وقىپ تۇر. قوڭىراۋ سوعىلعاندا مەن تاعى دا بەيىمبەتتىڭ كوزىنە تۇسپەي كلاسقا بۇرىن كىرىپ كەتتىم.
كەشكى تاماقتان كەيىن جاتاقحانادا ءبىر بولمەدە تۇراتىن ءتورت جىگىت ساباعىمىزدى ازىرلەپ وتىر ەدىك، بەيىمبەت كىرىپ كەلدى.
— ماحوركانى دا بۇرقىراتقان ەكەنسىڭدەر! — دەدى، ءبىز ۇسىنعان تابۋرەتكەگە وتىرا بەرىپ.— ساباق ازىرلەپ وتىرسىڭدار! راحات قوي! ءبىز مۇندايدى كورمەي-اق وتەتىن بولدىق.
سودان كەيىن بىزگە ءوزى تەمەكى ۇسىندى.
بەيىمبەت ءبىزدىڭ بويىمىزدى ۇيرەتىپ، انانى-مىنانى سۇراستىرعان سوڭ عانا ماعان بۇرىلدى.
— قالاي، جىگىت، تاعى دا جازعانىڭ جوق پا؟ قابىرعا گازەتىندەگى اڭگىمەڭدى وقىدىم. جامان ەمەس ەكەن... ماعان نەگە كورسەتىپ المادىڭ؟
مەن باتا الماعانىمدى ايتتىم. اڭگىمەگە بەيىمبەت قولى تيەتىن جەرلەرى بار ەكەنىن دە ءتۇسىندىم.
ادەبيەتىمىزدىڭ جاڭا اياقتانىپ كەلە جاتقان كەزىندە اعا جازۋشىلار جاس تالاپتاردى ىزدەۋگە ەرىنبەيتىن. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ءادىسى بار. ساكەنگە جاستار وزىنەن ءوزى اعىلىپ جاتادى. ءسابيت بولسا بولماسا ات ۇستىندە، ءىلياس ول كەزدە ورىنبورعا كەلگەن جوق. بەيىمبەت بۇل كەزدە ءارى ۇلكەن جازۋشى، ءارى ماڭداي الدى جۋرناليست. ول جاس كۇشتەردى قابىرعا گازەتتەرىنەن كوبىرەك ىزدەيدى. قازاق ينستيتۋتى، رابفاك، سوۆپارت سياقتى وقۋ ورىندارىنىڭ قابىرعا گازەتتەرىن ىزدەپ كەلىپ وقيدى ەكەن. بويىندا بىردەمەسى بار جاس ءۇن شىعارماي وتىرا الا ما! ىزدەگەنگە سۇراعان كەزدەسە كەتەدى. بەيىمبەت بىزگە تايىر دەگەن جاس اقىندى، جالىندى جاستى تاۋىپ العانىن ايتتى. سول ءبىر كەشتە ءبىزدىڭ قابىرعا گازەتكە جازىپ جۇرەتىن ءامىرالى ەرجانوۆ، ءبىرجان مانكين، پاستۋحوۆ، قويدوسوۆ جانە ءبىر تاتار ستۋدەنتىمەن كەزدەسىپ، ءبىر رابفاكتان التى-جەتى ءتىلشى تاۋىپ اكەتتى. ەرتەڭىنە قولىمىزعا ءتىلشى دەگەن قاعاز بەرىپ، ەلگە قايتقاندا گازەت تاراتا جۇرۋگە ءجۇز دانالىق كۆيتانسيالار بەردى.
ءبىز بي-اعاڭدى تۇنگى ەكى كەزىندە ۇيىنە اپارىپ سالدىق. ول ۇيگە كىرىپ شاي ىشۋگە شاقىردى. ءبىز باتا الماي، كەتىپ قالدىق.
وسىدان كەيىن مەن بەيىمبەتپەن ءۇش جىلدان كەيىن كەزدەستىم. كازيزداتتىڭ باس رەداكتورى ءسابيت وقۋعا بوسانىپ، سول ورىنعا كرايكوم مەنى شاقىرىپتى.
بۇل ەكى ارادا مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى جازعان پوۆەستىم «تۋلاعان تولقىندا» باسىلىپ شىققان ەدى. بەيىمبەت ماعان «شيكى جەرلەرى دە از ەمەس ەكەن، ءبىراق العاشقى ادىمىڭا قاتتى قۋاندىم» دەگەن ماعىنادا حات جازعان. سول بەيىمبەت مەنى ۆوكزالدا قارسى الدى. مەن ونىسىنا ءارى قىسىلدىم، ءارى قۋاندىم، ارينە.
ەرتەڭىنە كازيزداتقا كەلسەم، بەيىمبەت سوندا رەداكتور ەكەن. بەيىمبەت بار جەرگە مەنى قالاي باس رەداكتورلىققا شاقىرعاندارىنا تاڭ قالىپ، مەن جۇگىرىپ كرايكومعا كەلدىم.
ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىن باسقاراتىن سادىقبەك ساپاربەكوۆكە كىرىپ:
— بەيىمبەت مايلين قاتارداعى رەداكتور بولىپ وتىرعان جەرگە مەن باس رەداكتور بولىپ بارا المايمىن، — دەدىم.
ساپاربەكوۆ تۋراسىنان كەتەتىن ادام ەدى:
سەن اۋليە بولساڭ بەيىمبەتتى باس رەداكتورلىققا كوندىرىپ بەرشى! ءبىز موينىنا قىل ارقان سالۋدان باسقانىڭ ءبارىن ىستەدىك. كوندىرە المادىق! — دەدى.
— بىر-ەكى كۇن ۋاقىت بەرىڭىز، مەن جالىنىپ كورەيىن.
— پوجالوستا!
بەيىمبەتپەن ءبىر جۇما ساۋدالاستىم، كونبەي قويدى.
— مەن سىزگە جاردەمشى بولىپ كورەيىن، — دەپ مەن جالىنام.
— جوق، بارلىق اۋىر جۇمىسىڭدى مەن-اق ىستەپ بەرەيىن. جاۋاپتى رەداكتور سەن بولا قويشى... مەن بولسام، ەكى ايدان كەيىن ءبارىبىر بوسانىپ كەتەمىن. اۋرۋعا ۇشىراماسىن دەسەڭ سەن بول! — دەپ بەيىمبەت كونبەدى.
بىردە ساپاربەكوۆ كەلىپ اڭگىمەلەستى، بەيىمبەت ءبارىبىر كونبەدى. كەيىن ءبىلدىم، بەيىمبەت جينالىسقا دا پرەزيديۋم سايلانىپ بولعان سوڭ كىرەدى ەكەن. ونداعىسى جينالىستى باسقارۋعا سايلانىپ قالام با دەپ قورقادى. بىردەمەگە باستىق بولۋعا جولاماۋ بەيىمبەتتىڭ ەرەكشە مىنەزى ەدى. وزگەمىز وندايدان قاشىپ كورگەن ەمەسپىز.
ءىلياستىڭ وقىس ۇيقاستارىمەن، قيىننان قيىستىراتىن تەڭەۋلەرىمەن بەيىمبەت مەنى وسى كەزدەردە تانىستىردى.
— ءوزىن ءالى كورگەنىم جوق. ءبىراق وسى اسا كۇشتى اقىن! — دەدى. ءىزالانا جازادى، كۇلدىرە جازادى، كۇيىندىرە جازادى. سەرپىندى اقىن!
بۇل اسپانداتىپ، جالىنداتىپ تايىر تانىلا باستاعان كەزى. كومسومولداتىپ، «ساۋلەتايلاتىپ» اسقار وندىرە جازىپ ءجۇر. ءابدىلدا مەن عالي ەمىس-ەمىس...
كوپ ۇزاماي ەكى ءىرى شىعارمانىڭ اينالاسىندا تارتىس باستالدى: بىرەۋى ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسى، ەندى ەكىنشىسى مۇحتاردىڭ «قيلى زامان» رومانى. بەيىمبەتتىڭ بەت الىسى — ەكەۋىن دە باسۋ كەرەك. گازەت اينالاسى، «قاز اپپ» توڭىرەگى ءارتۇرلى شالعاي-شالىس ويدا.
پىكىر تالاسى ءازىر باسپا ءسوز بەتىنە شىقپاسا دا كولبەپ-كولدەنەڭدەپ ورىستەپ العان. سىبىرلاپ-كۇبىرلەپ، ەڭبەكتەپ-يتشىلەپ بىزگە دە جەتىپ جاتىر.
بەيىمبەتتىڭ جانى جەك كورەتىن نارسەسى سىبىر-كۇبىر بولاتىن. ۇمىتپاسام وسى تۇستا بەيىمبەت ماعان ۇمىتىلماس ءبىر ەسكەرتۋ جاسادى.
— وسى جىلىمنان اۋلاق بول، بۇعان ءبىر ءتۇسىپ كەتسەڭ، ءتۇبى بار ەكەن دەپ ويلاما! — دەدى.
گازەت، جۋرنال بەتتەرىندە قىم-قيعاش ايتىستار بولىپ جاتقان كۇندەردە بەيىمبەت ءبىر جازۋشى تۋرالى جامان ءسوز ايتقان ەمەس. بەت تىرناسقا، كەۋدەم سوق سىنعا رەنجىپ قارايتىن ەدى.
ءتۇن بويى اڭگىمەلەسىپ وتىرۋعا ەرىنبەيتىن بەيىمبەت، تاڭ اتقانشا جازىپ وتىرۋعا جالىقپايتىن بەيىمبەت، ىركىس-تارتىسى بايقالا باستاعان جينالىستاردا تەز شارشاۋشى ەدى. كوزىن بۇلدىراتىپ، ءسوزىن تۇمانداتىپ، قىزىل جەلدەتۋگە شەبەر ۇساق «ساياساتشىلاردان» الىستاۋ جۇرەتىن. جينالىستاردا سونداي ىڭعاي بەلگى بەرسە-اق «كەتپەيمىز بە؟» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جازعان ءبىر جاپىراق قاعاز جىبەرەدى ماعان. ءوزى سىتىلىپ شىعىپ ەسىك الدىندا كۇتىپ جۇرەدى.
وسى ەكى شىعارمانى رەدكوللەگياعا سالدىق، «كوكشەتاۋ» ءبىراۋىزدان ماقتالىپ ءوتتى. كوللەگيادا ءبىراۋىزدىلىق بولا قويماسا دا بوگەسىنگە جول جوقتىعىن كورنەكتى ادەبيەتشى مولداعالي جولدىبايەۆ بىردەن ەسكەرتتى. ول ءبىر وقىس سويلەيتىن ادام ەكەن:
— ءاي، سەن شىراق، جاقسى رەداكتور بولامىن دەسەڭ، سىبىرلاق سىنعا پىسقىرما دا، قىستىرما! وتتاي بەرسىن! — دەدى.
مۇحتار رومانىن تالقىلاۋدى تاڭ اتا بىتىردىك... ءالعىسوز جازىپ، باسۋعا ۇيعاردىق. بۇل قاۋلىعا دا مولداعاليدىڭ ۇلكەن اسەرى بولدى.
— روماندا سىن كوتەرمەس جەرلەرى جوق ەمەس. ءبىراق، جولداستار، مۇحتار دەگەن ۇزاققا شاباتىن جازۋشى. ەكەۋمىز باتىس قازاقستاندى اي جارىم بىرگە ارالاعانىمىز بار. ۇرىسىپ تا قالعانبىز... مەن بىردەمە بىلسەم، ول تۇپتەپ ىزدەنەتىن ادام... — دەدى.
ساكەننىڭ ۇيىنە بارىپ، شاي ىشتىك تە قايتا جۇمىسقا كەلدىك. ول كەزدە اراق ىشەتىن ءبىر جازۋشى بولمايتىن.
ساكەن وتە كوڭىلدى ەكەن. قارقىلداپ كۇلىپ قارسى الدى. بەيىمبەت ەكەۋى دوس بولۋ كەرەك، اقتارىلا، اق جارقىن قالجىڭداسىپ وتىردى.
ساكەن جاقسى كورەتىن ادامدارىنا قالجىڭ مىنەزدەمە بەرۋگە وتە شەبەر ەدى. ەڭبەكتەرىندە كۇلكى-سىقاق از كەزدەسسە دە، اۋىزشا جاساعان مىنەزدەمەلەرى ەزۋ جيدىرعان جوق. ءبىزدىڭ جاڭا عانا اياقتاپ كەلگەن رەدكوللەگيامىزدا كىمنىڭ قالاي سويلەگەنىن، نە ايتقانىن ەستىپ-كورىپ كەلگەن ادامداي، اينا قاتەسىز ءدال بەينەلەپ شىقتى.
مەن وسى ۇيدە ءبىرىنشى رەت تايىرمەن تانىستىم. ول ماعان ءبىر شەكەسىنەن ودىرايا قاراپ از تۇردى دا، قولىن ۇسىندى:
— ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي! — دەدى.
ساكەن ۇيىنەن شىققان سوڭ بەيىمبەت ماعان:
— ساكەنمەن تانىس پا ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ءجۇز تانىستىعىم بار. ءبىراق سىر الىسقان كىسىم ەمەس.
— و، ساكەن قىزىق ادام...
سىر ساندىقتى اشىپ قارا،
اشىپ قارا، سىرلاسىم.
سىم پەرنەنى باسىپ قارا،
باسىپ قارا، جىرلاسىن،
دەيتىن ولەڭىن بىلەسىڭ عوي؟
— بىلەمىن.
— بىلسەڭ، ساكەن كولدەنەڭ كەزگە تاكاپپار كورىنەدى. ىرىلەنىپ كەلگەن ادامعا ءتىپتى ىڭعاي بەرمەيدى. شىن ساكەن — بالا مەن بالا، وتە كىشىپەيىل ادام، — دەدى. ساكەنگە بەرىلگەن كوپ مىنەزدەمەلەردىڭ ىشىندە ەڭ ەرتە ايتىلعانى دا، ەڭ دۇرىسى دا وسى سياقتى...
بەيىمبەت ساكەننىڭ قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىن اشقانىن قاتتى باعالايتىن ەدى دە، ساكەن بەيىمبەتتىڭ ۇزبەي سوۆەت تاقىرىبىنا جازاتىنىن، جانە ۇتىمدى دا ءونىمدى جازاتىنىن قاتتى باعالايتىن ەدى.
وسى 28 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ 37 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن بەيىمبەت ەكەۋىمىزدىڭ تىزەمىز ايىرىلعان جوق. سونىڭ جەتى جىلى باسپا ءسوز ماڭىندا، قالعانى كوركەمونەر مايدانىندا.
وتىز ءۇشىنشى جىلدىڭ اياعىندا بەيىمبەت ەكەۋىمىز كازيزداتتان بىرگە بوساندىق: ول تازا جازۋ جاعىنا بوساندى دا مەن اۋەلى وقۋ كوميسسارياتىنىڭ كوركەمونەر سەكتورىنا، كەيىنىرەك «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە اۋىستىم. مەن گازەتكە بارعان سوڭ بەيىمبەتكە كوپ سالماق ءتۇسىپ وتىردى. كەيدە بۇرىن جىبەرىپ قويعان ماتەريالدى گرانكادان ۇستاپ قالاسىڭ. ونىڭ ورنى بوس تۇرادى. تۇنگى ساعات ەكى-ۇش دەمەي بەيىمبەتكە تەلەفون سوعاسىڭ:
— بىر-ەكى ءجۇز جولىڭ جوق پا؟
— جوق ەدى.
— تاۋىپ بەرە الماسسىڭ با ەكەن؟
— قىسىلىپ تۇرمىسىڭ؟
— نەسىن ايتاسىڭ!..
* * *
1933 جىلى ل. ي. ميرزويان كەلگەننەن باستاپ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ قانى تولىعا باستادى. ءومىردىڭ ءار سالاسى بايسالدىلىق تاۋىپ، تەز كوتەرىلدى. اسىرەسە، ادەبيەتىمىز بەن كوركەمونەرىمىزدىڭ قارىشتاپ وسۋىنە جاقسى جاعداي جاسالدى. مادەنيەت مايدانىنا مەيىرىم كەلدى. ميرزويان قازاقتىڭ ان-كۇي تەاترىن اشۋدى جەدەل قولعا الدى. ول كەزدە كوركەمونەر سەكتورى وقۋ كوميسسارياتىندا بولاتىن، باستىعى مەن ەدىم. حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ ءتىلدى دە ءتىستى، جىگەرلى دە ىسكەر ادام ەدى. ماعان ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ان-كۇي تەاترىن اشۋدى مىندەتتەدى.
سول كۇنى كەشكە تامان قولعا تۇسكەن جازۋشىلاردى جيناتتىرىپ الىپ، اڭگىمە ەتكىزدى. بەيىمبەت «جالبىر» مەن «شۇعانىڭ بەلگىسىن» ليبرەتتوعا اينالدىرىپ بەرۋدى ۋادە ەتتى. مۇحتار «ايمان — شولپاندى»، مەن «قىز جىبەكتى» الدىم. بەيىمبەتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — ەسكى تاقىرىپتارعا جولامايتىن.
مۇحتار بارىمىزدەن بۇرىن ءبىتىردى. بۇرىنعى-سوڭعىسىنا قاي جاعىنان سالىستىرىپ قاراسا دا مەن «ايمان — شولپاننىڭ» سول ەڭ العاشقى ۆاريانتىن ارتىق كورەمىن. ءبىر شىعارماداعى بار كەيىپكەردىڭ بەينەسى تۇگەل ءوز ورنىندا بولىپ شىعۋى وتە قيىن. ال «ايمان — شولپاننىڭ» العاشقى ۆاريانتىندا بار حاراكتەر، بار وبراز الەۋمەتتىك جاعىنان دا، كوركەمدىك جاعىنان دا داۋسىز ءساتتى شىققان ەدى.
قازاق ان-كۇي تەاترى جىلعا جەتپەي-اق، «ايمان — شولپانمەن» اشىلدى. ويىن كورۋشىلەر ۇلكەن قۋانىشپەن قۇتتىقتادى.
«ايمان — شولپاندى» كورىپ قايتقاننان كەيىن بەيىمبەت ماعان:
— بىزدە ەڭ ىرگەلى دراماتۋرگ مۇحتار عوي. مەن وننان ارتىق پەسا جازدىم، بىرىنە دە كوڭىلىم تولعان ەمەس. ەكەۋمىزدىڭ «امانكەلدىمىزدە» تولىپ جاتقان شيكىلىك بار، تەگى سوعان قايتا ورالعانىمىز دۇرىس بولار، — دەدى.
1936 جىلى موسكۆادا وتەتىن ءبىرىنشى ونكۇندىك كەزىندە امانكەلدى جايىندا كينوسەناريي جازۋ شۇعىل قولعا الىنىپ كەتتى. بۇل ماسەلەنى ميرزويان بۇدان ءبىر جىل بۇرىن كوتەرىپ، سەناريي جازۋ بەيىمبەت پەن ي. پ. شۋحوۆقا تاپسىرىلعان بولاتىن. سەناريي ءالى تۋماپتى. شۋحوۆ قولعا تۇسپەي كەتكەن. كارتينانى قويۋعا ۋادە ەتكەن «لەنفيلم» تىقىرشي باستاپتى.
تۇنگى ساعات 2ء-نىڭ كەزىندە بەيىمبەت مەن جاتقان نومەردىڭ ەسىگىن قاقتى. جۇزىندە ازىراق قوبالجۋ بار. وتىرا بەرىپ-اق ءسوزىن باستاپ كەتتى:
— ميرزوياننان شىققان بەتىم... شۋحوۆى تۇسكىر ءوز بەتىمەن كەتىپ، «امانكەلدى» سەنارييىن جازا الماعان ەدىك. ەكەۋلەپ قولعا الساق قايتەر؟ مەن ميرزويانعا جالعىز جازا الماسپىن، سەرىك ىزدەپ كورەيىن دەدىم. تاڭەرتەڭ تاعى بارماقشىمىن، — دەدى. مەن ءازىر ەكەنىمدى ايتتىم:
— ءبىراق ءبىر ورىس جازۋشىسىن قوسىپ الساق قايتەدى؟
— دۇرىس بولار ەدى.
جەرلەسىمىز ۆسيەۆولود يۆانوۆ ەسكە ءتۇستى. ونىمەن مەنىڭ ازداعان ءجۇز تانىستىعىم بولۋشى ەدى. بەيىمبەت ەكەۋىمىز داچادا تۇراتىن يۆانوۆقا جونەلدىك. جىمىسقىلاۋ جىلى كۇلكىسى جۇزىنەن كەتپەيتىن ۆسيەۆولود يۆانوۆ ءبىزدى جاقسى قارسى الدى. بەيىمبەتپەن ءتىپتى ەتەنە شۇيىركەلەسىپ كەتتى. ءبىر رەتتە بەيىمبەتكە:
— ءسىز مەنىڭ كوپتەن تانىس، دوس ادامدارىمنىڭ ءبىرى سياقتاناسىز. بۇرىن قايدا كەزدەستىك ەكەن؟ — دەدى. بەيىمبەت بۇرىن كەزدەسپەگەنىن ايتتى.
داچالاردى ارالاپ ءجۇرىپ الەكساندر فادەيەۆكە كەزدەستىك. يۆانوۆ ءبىزدى تانىستىرا باستادى. فادەيەۆ كۇڭگىرت داۋىستى، قىزعىلت ءجۇزدى، شاشى ەرتە اعارا باستاعان، سۇڭعاق دەنەلى ادام. ول يۆانوۆتىڭ تانىستىرۋىن اياقتاتپاي-اق:
— ۆسيەۆولود، سەن بىلەمىسىڭ، قازاق ءانى موسكۆانى باسىپ كەتتى عوي! قازاقتىڭ قانداي تالانتتى ەل ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، «قىز جىبەگىن» كور! كۇلاش بايسەيىتوۆا ارتىق-كەمى جوق — بۇلبۇل! جيىرما ءتورت-اق جاستا! — دەدى.
مەنى مىنا ەكى قازاق بىرىگىپ سەناريي جازۋعا شاقىرادى، — دەدى يۆانوۆ.
— ءتىپتى ويلانباي بار! سەن ءوزىڭ قازاق جەرىندە تۋعان جوقپىسىڭ! بار!..
وسىدان كەيىن بەيىمبەت ەكەۋمىز امانكەلدىنىڭ تۋعان ەلىنە — تورعاي، باتپاققارا اۋداندارىنا ءجۇرىپ كەتتىك. ونكۇندىككە قاتىناسقانداردىڭ وزگەلەرى الماتىعا قايتتى.
امانكەلدىنىڭ ەلىندە 70-80 اداممەن كەزدەستىك. بەيىمبەت بەس داپتەر تولتىردى، مەن — ءبىر جارىم-اق... بەيىمبەت كەزدەسكەن ادامدارىمىزدىڭ كوبىنە مىنەزدەمە جاساپتى، مەن — ون شاقتى-اق ادامعا...
سول ساپاردان قايتقان بەتتە سەنارييگە وتىردىق. كۇزگە قاراي ۆسيەۆولود يۆانوۆ كەلگەندە «امانكەلدى» سەنارييىنىڭ ءبىرىنشى دولبارى ەكى تىلدە دايىن ەدى. يۆانوۆپەن ايدان ارتىق وتىرىپ، سوڭعى ۆاريانتىن جازىپ شىقتىق. «لەنفيلم» قابىلدادى. «نوۆىي مير» جۋرنالى جىل اياعىنداعى 12 سانىنا باسىپ شىعاردى. 1938 جىلدىڭ سوڭعى توقسانىندا قازاقتىڭ ءبىرىنشى كوركەم ءفيلمى ەكرانعا شىقتى. ءبىراق بەيىمبەت ول ەڭبەكتىڭ قۋانىشىن كورە العان جوق.
سەناريي ءبىر ىڭعايلانعان سوڭ بەيىمبەت ەكەۋىمىز امانكەلدى باستاعان قوزعالىس جايىندا وچەرك جازۋعا كىرىستىك. جيىرما شاقتى تاقىرىپقا ءبولىپ الىپ، بىرەۋىمىز باس جاعىن، بىرەۋىمىز ەكىنشى ءبولىمىن جازۋعا كەلىسىپ ەدىك. بەيىمبەت بۇرقىراتىپ جازىپ كەتتى دە، مەن كەشەۋىلدەپ بەردىم. سوندىقتان بەيىمبەت مەنى قاتال تارتىپكە كەشىردى.
— ءبىر وچەركتى مەن جازامىن، كەلەسى وچەركتى — سەن. ماعان ەكى كۇن، ساعان ءۇش كۇن.
وسىعان ەرىكسىز كوشىپ، وچەرككە وتىردىق... بەيىمبەت ىلعي ۇلگىرەدى، مەن سوزىڭقىراپ كەتەمىن. ارەڭ دەپ، ىلەسە الدىم-اۋ، ايتەۋىر.
— بولدىڭ با؟ — دەيدى بەيىمبەت، تۇنگى ەكى-ۇشتىڭ كەزىندە تەلەفون سوعىپ، بولماعانىمدى بىلەدى، ءبىراق، جازىپ وتىرمىن با، جاتىپ قالدىم با، سونى تەكسەرەدى عوي دەيمىن...
ول وچەركتەردىڭ ەڭ سوڭعى جاعىنان باسقاسى «سوسياليستىك قازاقستان» مەن «كازپراۆدا» گازەتتەرىندە باسىلىپ شىقتى.
پروزادا قالامى توسەلىپ بولعان بي-اعاڭ «قىزىل جالاۋ» دەگەن رومانىن ءبىتىرىپ ەدى. 1937 جىلى جازدىگۇنى ءىلياستىڭ كابينەتىندە ساكەن ۇشەۋىمىزگە وقىپ بەردى. ساكەن وتە قىزىعا تىڭداپ وتىرىپ ەدى، وزگەمىزدەن بۇرىن بايلام ءسوزدى دە سول ايتتى:
جاقسى ەكەن، بي-اعاسى. وكىرتكەن ەكەنسىڭ، بي-ساقال... توي قىلاتىن رومان. تەك سوڭعى تورت-بەس بەتىن بەرە تۇرشى... بىلجىرلاۋ اياقتاعانسىڭ با قالاي... — دەپ قولجازبانىڭ سوڭعى بەتتەرىن سۇراپ الدى.
— ءوزىم دە ءدۇدامال ەدىم... — دەدى بەيىمبەت كۇلىمسىرەپ.
ءىلياس پەن بەيىمبەت قاتتى وينايتىن.
— ءدال كەرەك كەزىندە قاتىنىڭ شاي قايناتىپ بەرمەگەن عوي! ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە قويساڭ ەتتى — دەپ، ءىلياس قالجىڭ ايتتى.
جاقسى شىعارما جاقىنداستىرا تۇسكەن سياقتى. بىرگە قۋانار، بىرگە قايعىرار جاڭا قاۋىم وسىلاي بولۋ كەرەك تە. كۇندەۋ دە جوق، ەنجارلىق تا جوق، كەڭ كوڭىل، دوس كوڭىل، قانات بىتىرەر كوڭىل.
اتتەڭ «قىزىل جالاۋ» جارىق كورە الماي كەتتى. الدە كىمدەر كەزدەسەر، قىرىن كوزدىڭ كورە الماعانىن، قىراعى ءبىر كوز شالىپ قالار دا، قولدى بولعان حالىق مۇلكىن ورنىنا سالار دەپ ۇمىتتەنۋدەن باسقا نە ايتامىز.
كۇزگە قاراي بەيىمبەت «دۋداراي» ليبرەتتوسىن ءبىتىرىپ ەدى. قاراقاستەكتە «امانكەلدى» كارتيناسى ءتۇسىرىلىپ جاتقاندا بەيىمبەت سونىڭ باسى-قاسىندا بولاتىن. «دۋدارايدى» سوندا اياقتادى...
بۇدان كەيىن «دۋدارايدىڭ» دا قانداي قولعا ءتۇسىپ كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مۇمكىن و دا ءبىر قىراعى كوزگە شالىنار ءالى...
بەيىمبەت ەڭبەكتەرى جاڭا ءومىرىمىزدىڭ شەجىرەسى ەدى، بيىك بەلەسىنە ەندى شىعا بەرگەندە ءۇزىلىپ كەتتى.
You Might Also Like
-
2008 جىلعى قاڭتار ايىندا استانادا مادەنيەت جونە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا ءماجىلىسى ءوتىپ، وعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-مينيسترى كارىم ءماسىموۆ قاتىسىپ ءسوز سويلەدى.
-
تابيعات – ادامزاتتىڭ ماڭىزدى جانە اجىراماس بولىگى. بۇل ادام ومىرىندەگى ۇلكەن نىعمەتتەردىڭ ءبىرى. تابيعات كوپتەگەن اقىندار، جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر جانە كەشەگى باسقا دا كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن شابى...
