بولمە وسىمدىكتەرى
اقتوبە وبلىسى، شالقار قالاسى،
ءى. ۇرگەنىشبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
وتاروۆا ورىنگۇل سانسىزباي قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بولمە وسىمدىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: بولمە وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى مەن ماڭىزىن تانىستىرۋ.
بىلىمدىك ءمانى: بولمە وسىمدىكتەر جونىندەگى تەوريالىق بىلىمدەرىن مەڭگەرتىپ، ونى ءىc - جۇزىندە قولدانۋعا ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق ءمانى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن بەلسەندى قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلاردى جەكە، جۇپپەن، توپپەن جۇمىس ىستەۋ، باسقالاردى تىڭداۋ، ءوز كوز - قاراستارىن دالەلدەپ قورعاي ءبىلۋ، بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: بولمە وسىمدىكتەر بىلىمدەرىن جۇيەلەپ ءبىر تۇتاستىققا قاراستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ اقىل - ويىن، عىلىمي دۇنيە تانىمدىلىعىن قالىپتاستىرىپ، ءتىرى تابيعاتپەن ىزگىلىكتى قارىم - قاتىناستا بولۋعا، ەكولوگيالىق مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىك قۇرالدار: بولمە وسىمدىكتەرى. ينسترۋكتيۆتى كارتوچكالار، ماتىندەر، داپتەر، قالام، تاقتا.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى ەلەمەنتتەرى، مودۋلدىك تەح - ڭ ەلەمەنتتەرى، تانىمجورىق، اڭگىمەلەسۋ.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
3. جاڭا ساباق.
4. ساباقتى بەكىتۋ.
5. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ.
7. قورىتىندى
8. ءۇي تاپسىرماسى
ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
سالەمدەسۋ. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ. كەزەكشىلىكتى تاعايىنداۋ.
№10 تەحنيكا ءقاۋىپسىز ەرەجەلەرىن قايتالاۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۇيگە دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى اتتى رەفەرات جازىپ كەلۋ بەرىلگەن.
ورتاعا شىعىپ ءاربىر وقۋشى رەفەراتىن قورعايدى.
3. جاڭا ساباق.
ا) قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، فيالكا (شەگىرگۇل) ءوز قوجايىنىن جاقسى كورەتىنى سونشالىقتى، ول باسقا جاققا كەتسە، قاتتى ساعىنادى ەكەن. قازتاماق (گەران) باسقا وسىمدىكتەردەن ءوزىن ءبىرىنشى سۋارماسا، «رەنجىپ قالادى». ول وسى رەنىشىن كوپكە دەيىن گۇل اشپاي بىلدىرەدى.
وندا بالالار ءبىزدىڭ جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبى: بولمە وسىمدىكتەرى بولماق.
ءا) وي - تولعانىس:
سۇراق قويىلادى:
بولمە وسىمدىكتەرى دەگەنىمىز نە؟
بولمە وسىمدىكتەرىن نە ءۇشىن وسىرەمىز؟
بىلەتىن بولمە وسىمدىكتەرىن اتا:
دۇرىس بالالار! ءاربىر وتباسى ءوزىنىڭ التىن شاڭىراعى – پاتەرىن، جەكە ءۇيىن ساندەگەندى، كورىكتەندىرگەندى قالايدى. سودان بىرەۋلەر ءۇي ىشىنە قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىن، قولونەر بۇيىمدارىن ىلسە، وزگەلەر بولمەلەردى قىمبات جيھازدارعا تولتىرادى. باسقا وتباسىلار بولمەلەرىندە تەمىر تور ىشىندە توتىقۇستاردى ۇستاۋدى نەمەسە اكۆاريۋمداردا التىن تۇستەس، وزگە دە ءتۇر، تۇلعاداعى بالىقتاردى ءوسىرىپ، كوبەيتكەندى ۇناتادى. ءتىپتى، بىزدەر بولمەلەرىنىڭ قابىرعالارىنا قارۋ - جاراقتاردى ءىلىپ قويعان وتباسىلاردىڭ دا ۇيىندە بولعان ەدىك. ايتەۋىر، اركىم ءوز تالعامى، تانىم - تۇسىنىگىنە سايكەس پاتەرىن، ءۇيىن ءارقيلى ادەمىلەۋگە اۋەس. تەك، سولاردىڭ قاي - قايسى دا ءۇي وسىمدىكتەرىن وسىرۋگە، ونىمەن بولمەلەردى كوركەيتۋگە قارسى ەمەس. بۇل قاي حالىقتا دا ءقازىر ءۇي وسىمدىكتەرىن ءوسىرۋدىڭ تۇرمىستىق سالت - داستۇرگە اينالعانىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولسا كەرەك.
ب) بايانداما وقۋ.
وسىمدىكتەر تاريحى.
ينتەرەردى كوگالداندىرۋ ءۇشىن 3000 استام وسىمدىك ءتۇرى قولدانىلادى. ولاردىڭ كوبى سۋبتروپيكتىك بەلدەۋدەن اكەلىنگەن. بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 19% وڭتۇستىك امەريكادان اكەلىنگەن تروپيكتىك وسىمدىكتەردەن قۇرالادى. ولار: بەگونيا، مونستەرا، يۋككا، پاستيفلورا. وسىمدىكتەردىڭ 17، 6% وڭتۇستىك افريكادان شىققان تۇرلەر قۇرايدى. ولار پەلارگونيا، حلورافيتۋم، ورتالىق امەريكا، مەكسيكا، ۆەست - ينديا، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 13، 8% بەردى. ولار؛ كاكتۋس، پۋانسەتتيا، كەيبىر سۋككۋلەنتتى وسىمدىكتەر. بارلىق وسىمدىكتەردىڭ 13، 5% تروپيكتىك ازيادان(ءۇندىستان، ءۇندىقىتاي). ولار: پاتشا بەگونياسى، كاۋچۋكتى فيكۋس، كودەۋم، ارحيدەيا. جەرورتا تەڭىزى ماڭىنان شىققان وسىمدىكتەر 9، 8%- دى قۇرايدى. ولار: گرانات، قوڭىراۋباس، لاۆر، حامەروپس پالماسى، ت. ب. وڭتۇستىك امەريكانىڭ سۋبتروپيكتىك بەلدەۋى 5، 8%- دى قۇرايدى. سولتۇستىك مەكسيكا 5، 5% قۇرايدى: ترادەسكانسيا، رۋەلليا. افريكانىڭ تروپيكتىك وسىمدىكتەرى 5، 1%- قۇرايدى: كوفە اعاشى، دراسەنا، سانسيەۆيريا. شىعىس ازيادان تارالعان 3، 2%- دى قۇرايدى: اداليا، اسپيديستريا، اۋكۋبا، كامەليا، فاتسيا. اۆستريا مەن جاڭا زەلانديا 3، 1%- دى قۇرايدى: اراۋكاريا، كوردەلينا. ورتا ازيا مەن كانار ارالدارى 3، 6%- قۇرايدى: فيكۋس نەمەسە ينجير، كانار قۇرماسى.
ادامزات دامۋىنىڭ العاش - قى داۋىرىندە ولاردىڭ نەگىزگى قورەگىنىڭ وسىمدىكتەر بولعانى ءمالىم. تاعام ءۇشىن ءىشىپ - جەيتىن وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ادامدار ولار - دىڭ ءارقايسىنىڭ ەرەكشە ءدامى، ءيىسى، قاسيەتى بارىن دا بايقاعان.
ەرتەدەگى ەگيپەتتىكتەر دە الوە، قاراعان، انيس، مەدۋنيسا، زىعىر، لوتوس، كوكنار، جالبىز، تال، ارشانىڭ شيپالىق قاسيەتتەرىن ءبىلىپ ءۇي بولمەسىندە، ءۇي اۋلاسىندا وسىرە باستاعان. مۇنان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستاندىقتار 760 دارىلىك وسىمدىكتى پايدالانا ءبىلىپ، گۇلدەر وتىرعىزۋمەن دە اۋەستەنگەن. كەيىن وسىمدىكتەردىڭ دالادا، ءۇي اۋلاسىندا، ءۇي بولمەسىندە وسەتىن تۇرلەرى پايدا بولىپ، ولار ساندىك قىزمەت اتقاردى. ادامدار ۇيىندە، اۋلاسىندا وسەتىن گۇلدەردى ءبىر - بىرىنە سىيلاپ، ونىڭ جۇپار يىسىنەن، اسەم تۇرىنەن ءلاززات الادى.
ۆ) مودۋلدىك جۇيە. ماتىنمەن جۇمىس
بارلىق وسىمدىكتەر مورفولوگيالىق، ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى مىنا توپتارعا بولىنەدى.
سىنىپتى 5 توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىنا ءماتىن تاراتامىز. تاپسىرما: ءماتىندى وقىپ كورشى توپقا مازمۇندا، كەلەسى توپ داپتەرگە ءتۇسىرىپ وتىرادى.
1 - توپ ءماتىن: 1) گۇلدەرى اسەم وسىمدىكتەر. مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەۋى ۇزاق ۋاقىت نەمەسە قىسقا مەرزىمدى بولىپ بولىنەدى. ۇزاق ۋاقىت گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: ارحيدەيا، پەلارگونيا، سينپوليا. قىسقا مەرزىمدى: گيپپەاسترۋم، كرەنۋم، كليۆيا. وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەۋ ۋاقىتى دا ءارتۇرلى. قىستا گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: حرەزەنتەما، سيكلومەن، پۋانسەتتيا، كامەليا. كوكتەمدە جانە جازدا گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: ازاليا، پەلورگونيا، گلوكسينيا.
2 - توپ ءماتىن:. ليانالار دۇرىس ءوسۋ ءۇشىن تىرەك كەرەك. ليانالار كوبىنەسە ۆەرتيكالدى كوگالداندىرۋ ءۇشىن رەشەتكالار قۇرىلادى نەمەسە شپاگات جىپتەر تارتىلادى. ليانالار تۇرلەرى: اسپاراگۋس، سيسسۋس، فيلودەندرون، پليۋشش.
3 - توپ ءماتىن: امپەلدىك وسىمدىكتەر ولاردى امپەل وسىمدىكتەرى دەپ تە اتايدى. ويتكەنى بۇلار امپەلدەردە، ياعني، اسپالى ۆازالار مەن قۇمىرالاردا وسىرىلەدى. ولاردىڭ ساباقتارى جايىلىپ، تومەن ءتۇسىپ تۇرادى نەمەسە ورمەلەپ ءوسىپ، جان - جاعىنا كورىك بەرەدى. اسپالى وسىمدىكتەر ۇنەمى جاسىل، كوپجىلدىق، ءساندى جاپىراق جاياتىن، ادەمى گۇل شاشاتىندار. ونى تەرەزە الدىنا، قابىرعاعا بەكىتىلگەن تىرەۋىشتەرمەن ساندىك قۇمىرالاردا، اعاش، توقى - ما كارزەڭكەلەردە ءوسىرىپ، ءىلىپ قويادى. امپەلدىك وسىمدىكتەر: ترادەسكانسيا، سەتكرەازيا، نەفرالەپيس، وفيوپوگون، حلوروفيتۋم. امپەلدىك وسىمدىكتەر قىسقى باقتاردا ءوسىرۋ وتە قولايلى.
4 - توپ ءماتىن: سۋكۋلەنتتەر – ءوز بويىنا ءنار جينايتىن وسىمدىكتەر توبى. ولار ىلعال قورىن بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارىندا جينايدى. تۇرلەرى: كاكتۋس، اگاۆا، الوە، تولستيانكا، وچيتوك، گاستەرما، سۇتتىگەن.
5 - توپ ءماتىن: ەپيفيتتەر اعاش بۇتاقتارى مەن دىڭىنە جابىسىپ وسەتىن وسىمدىكتەر. ەپيفيتتەردى كوبىنەسە قىسقى باقتاردا وسىرىلەدى. ولارعا برومەليا، پلاتيسەريۋم، اسپلەنيۋم جاتادى.
گ) اڭگىمە قۇرۋ.
ءمۇعالىم: بارلىق اتالعان توپتار ىشكى ينتەرەردى بەزەندىرەتىن نەگىزگى وسىمدىكتەردەن قۇرالادى.
ەندى بالالار ءبىز بولمەدەگى گۇلدەر دۇرىس ورنالاسىپ تۇر ما.
بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ءۇش تالابىن ءبىلۋىمىز كەرەك.
بولمە وسىمدىكتەرىن وسىرۋدە قويىلاتىن تالاپتار: 1. ولاردى ىرىكتەپ الۋ؛ 2. ءوسىرۋ؛ 3. باپتاپ كۇتۋ. ءۇي جاعدايىندا گۇلدەيتىن، شاشاق جاياتىن وسىمدىكتەردى دۇرىستاپ ىرىكتەپ الۋدا ولاردىڭ وسۋىنە قاجەتتى جاعدايلاردى الدىن - الا وقىپ، ءبىلىپ، سۇراپ، ونىمەن تانىسىپ العان ءجون. ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ قاي تۇرىنە قانشالىقتى جارىق، تەمپەراتۋرا، ىلعالدىلىق قاجەت، ونى جاقسى بىلمەيىنشە، وتىرعىزعان وسىمدىكتەرىڭىز قۋراپ، سولىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراپ ءشىرىپ كەتۋى مۇمكىن. ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ ىشىندە جارىقتى سۇيەتىنى دە، كولەڭكەگە ءتوزىمدىسى دە، وزىنە جارىقتىڭ شاشىراپ تۇسكەنىن قالايتىنى دا بار. ءبىز ەندى سوعان توقتالساق.
د) «كىم جىلدام» ويىنى. تاقتامەن جۇمىس:
تاقتاعا 3 وقۋشى شىعادى. تاپسىرما: ءار وقۋشى پارتاداعى 3 گۇلدىڭ بىرەۋىن تاڭدايدى. ءار گۇلدىڭ ىشىندە وسىمدىكتەر اتاۋلارى بولادى. 1 - وقۋشى جارىق سۇيگىش وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. 2 - وقۋشى جارىقتىڭ شاشىراپ ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. 3 - وقۋشى جىلىلىقتى سۇيەتىن وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. ياعني دۇرىس تولتىرۋ كەرەك.
دۇرىس جاۋاپتار
جارىق سۇيگىش وسىمدىكتەر
ولاردىڭ كوبىسى ءشول دالا مەن تاۋلى جەرلەردە وسەدى. ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرى: كاكتۋستار، ساباقتارىندا ىلعال ساقتايتىندار (سۋككۋلەنتتەر) – سۇتتىگەن، سەنەسيو، ستاپەليا، ليتوپسا، فاۋكاريا، تولستيانكا، كالانحوە، وچيتكا، اگاۆا، سانسيەۆيەريا، زونيۋم جانە تاعى دا باسقالار. قاراڭعىدا جانە كولەڭكەدە ءوڭىن جوعالتاتىن تەڭبىل جاپىراقتى وسىمدىكتەر: كولەۋس، كروتون، سەتكرەازيا، كورديلينا، ستروبيلانتەس.
جارىقتىڭ شاشىراپ ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن وسىمدىكتەر
ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ ىشىندە جارىقتىڭ مول، از تۇسكەنىن عانا ەمەس، شاشىراپ تۇسكەنىن دە قالايتىندارى كەزدەسەدى. گۇل وسىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ولار مىنالار: اسپاراگۋس، بەگونيا، گلوكسينيا، سيەۆپوليا، فۋكسيا، زۋحاريس، پەنەروميا جانە ت. ب.
جىلىلىقتى سۇيەتىن وسىمدىكتەر
بۇلارعا تروپيكتىك وسىمدىك - تەر جاتادى. ولاردىڭ ىشىندە كەڭ تاراعان تۇرلەرى: بەگونيا، پەپەروميا، ارويد تۇقىمداس وسىمدىكتەر (انتۋريۋمدەر، اگ - لاونەمدەر، ديففەنباحيا، سينگونيۋم)، كورديليندەر، دروسەندەر، برومەليا، گەسنەريا تۇقىمداستار. بۇلار قىستا 200س تەمپەراتۋرادا جاقسى ءوسىپ، ونەدى. كاكتۋس ءتارىزدى سۋبتروپيكتىك وسىمدىكتەر ءۇشىن قىستا تەمپەراتۋرا 60س - تان 120س ارالىعىندا بولۋعا ءتيىس. ەگەردە ءۇي وسىمدىكتەرى تۇرعان بولمەلەردەگى تەمپەراتۋرا رەجيمى بۇزىلاتىن بولسا، وسىمدىكتەر سارعايىپ، جاپىراقتارى ءتۇسىپ قالادى. ۇيدە وسەتىن وسىمدىكتەر اسپالى وسىمدىكتەر، ءساندى جاپىراق جاياتىندار، ادەمى گۇل شاشاتىندار بولىپ سان الۋان تۇرگە بولىنەدى.
4. ساباقتى بەكىتۋ. توپپەن جۇمىس: 5توپقا بولمەنىڭ سۋرەتى بەرىلەدى.
وسىمدىكتەردى دۇرىس بەرىلگەن (پاراقتا) بولمەدە دۇرىس ورنالاستىرۋ.
5. ۇيگە تاپسىرما. بولمە وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن تەرەڭ وقىپ كەلۋ.
6. ورانجەرەياداعى وسىمدىكتەرگە فەنوباقىلاۋ.
شاعىن تانامجورىق: ورانجەرەيا — وسىمدىكتەردى وسىرەتىن، جاسامپاز ەكوجۇيەلىك قۇرىلعى. ورانجەرەيالار شىنىدان جانە پداستيكتەن تۇرادى. كۇننىڭ جارىعى تىكەلەي تۇسكەندىكتەن وسىمدىكتەردى جىلىتادى جانە جارىق وسىمدىكتىڭ جاقسى وسۋىنە ىقپال جاسايدى. ورانجەرەيالاردى گۇلدەردى، جەمىستەردى، كوكونىستەردى ءوسىرۋ ءۇشىن قولدانادى.
ال ەندى قولىمىزداعى فەنولوگيالىق باقىلاۋ داپتەرلەرىمىزدى تولتىرايىق.
7. قورىتىندى
بولمە وسىمدىكتەرى وتە پايدالى. ولار بولمەنىڭ اۋاسىن تازارتادى، ونداعى كومىر قىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ، وعان وتتەگىن ءبولىپ شىعارادى. ال ەگەر وسىمدىكتەردىڭ كولەمى ۇلكەن بولىپ، بولمەگە جارىقتىڭ ەنۋىنە كەدەرگى جاساسا، ول زياندى. سونداي اق وسىمدىكتەر كۇتىلمەسە، وندا ونىڭ جاپىراقتارى «شاڭ - توزاڭ جيناعىشقا» اينالىپ، تۇندە ولار دا وتتەگىن سىڭىرەدى. ءسويتىپ، بۇل جاعدايلار وسىمدىكتەردىڭ پايداسىنان گورى زيانىن ارتتىرىپ، بولمە اۋاسىن «تارىلتادى». سوندىقتان بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ شاڭ - توزاڭدارىن ىلعالدى شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ، تازارتىپ وتىرۋ قاجەت. ءۇي وسىمدىكتەرىن بولمەنىڭ كەز - كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، ولار ءوسىپ تۇرعان ىدىستاردى ءتيىمدى دە ىڭعايلى ءارى ءساندى ەتىپ ورنالاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
8. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ
ءى. ۇرگەنىشبايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبى
وتاروۆا ورىنگۇل سانسىزباي قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بولمە وسىمدىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: بولمە وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى مەن ماڭىزىن تانىستىرۋ.
بىلىمدىك ءمانى: بولمە وسىمدىكتەر جونىندەگى تەوريالىق بىلىمدەرىن مەڭگەرتىپ، ونى ءىc - جۇزىندە قولدانۋعا ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق ءمانى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن بەلسەندى قولدانۋ ارقىلى وقۋشىلاردى جەكە، جۇپپەن، توپپەن جۇمىس ىستەۋ، باسقالاردى تىڭداۋ، ءوز كوز - قاراستارىن دالەلدەپ قورعاي ءبىلۋ، بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ءمانى: بولمە وسىمدىكتەر بىلىمدەرىن جۇيەلەپ ءبىر تۇتاستىققا قاراستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ اقىل - ويىن، عىلىمي دۇنيە تانىمدىلىعىن قالىپتاستىرىپ، ءتىرى تابيعاتپەن ىزگىلىكتى قارىم - قاتىناستا بولۋعا، ەكولوگيالىق مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىك قۇرالدار: بولمە وسىمدىكتەرى. ينسترۋكتيۆتى كارتوچكالار، ماتىندەر، داپتەر، قالام، تاقتا.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى ەلەمەنتتەرى، مودۋلدىك تەح - ڭ ەلەمەنتتەرى، تانىمجورىق، اڭگىمەلەسۋ.
ساباقتىڭ قۇرىلىمى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
3. جاڭا ساباق.
4. ساباقتى بەكىتۋ.
5. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ.
7. قورىتىندى
8. ءۇي تاپسىرماسى
ساباق بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ.
سالەمدەسۋ. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ. كەزەكشىلىكتى تاعايىنداۋ.
№10 تەحنيكا ءقاۋىپسىز ەرەجەلەرىن قايتالاۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ۇيگە دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرى اتتى رەفەرات جازىپ كەلۋ بەرىلگەن.
ورتاعا شىعىپ ءاربىر وقۋشى رەفەراتىن قورعايدى.
3. جاڭا ساباق.
ا) قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، فيالكا (شەگىرگۇل) ءوز قوجايىنىن جاقسى كورەتىنى سونشالىقتى، ول باسقا جاققا كەتسە، قاتتى ساعىنادى ەكەن. قازتاماق (گەران) باسقا وسىمدىكتەردەن ءوزىن ءبىرىنشى سۋارماسا، «رەنجىپ قالادى». ول وسى رەنىشىن كوپكە دەيىن گۇل اشپاي بىلدىرەدى.
وندا بالالار ءبىزدىڭ جاڭا ساباقتىڭ تاقىرىبى: بولمە وسىمدىكتەرى بولماق.
ءا) وي - تولعانىس:
سۇراق قويىلادى:
بولمە وسىمدىكتەرى دەگەنىمىز نە؟
بولمە وسىمدىكتەرىن نە ءۇشىن وسىرەمىز؟
بىلەتىن بولمە وسىمدىكتەرىن اتا:
دۇرىس بالالار! ءاربىر وتباسى ءوزىنىڭ التىن شاڭىراعى – پاتەرىن، جەكە ءۇيىن ساندەگەندى، كورىكتەندىرگەندى قالايدى. سودان بىرەۋلەر ءۇي ىشىنە قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىن، قولونەر بۇيىمدارىن ىلسە، وزگەلەر بولمەلەردى قىمبات جيھازدارعا تولتىرادى. باسقا وتباسىلار بولمەلەرىندە تەمىر تور ىشىندە توتىقۇستاردى ۇستاۋدى نەمەسە اكۆاريۋمداردا التىن تۇستەس، وزگە دە ءتۇر، تۇلعاداعى بالىقتاردى ءوسىرىپ، كوبەيتكەندى ۇناتادى. ءتىپتى، بىزدەر بولمەلەرىنىڭ قابىرعالارىنا قارۋ - جاراقتاردى ءىلىپ قويعان وتباسىلاردىڭ دا ۇيىندە بولعان ەدىك. ايتەۋىر، اركىم ءوز تالعامى، تانىم - تۇسىنىگىنە سايكەس پاتەرىن، ءۇيىن ءارقيلى ادەمىلەۋگە اۋەس. تەك، سولاردىڭ قاي - قايسى دا ءۇي وسىمدىكتەرىن وسىرۋگە، ونىمەن بولمەلەردى كوركەيتۋگە قارسى ەمەس. بۇل قاي حالىقتا دا ءقازىر ءۇي وسىمدىكتەرىن ءوسىرۋدىڭ تۇرمىستىق سالت - داستۇرگە اينالعانىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولسا كەرەك.
ب) بايانداما وقۋ.
وسىمدىكتەر تاريحى.
ينتەرەردى كوگالداندىرۋ ءۇشىن 3000 استام وسىمدىك ءتۇرى قولدانىلادى. ولاردىڭ كوبى سۋبتروپيكتىك بەلدەۋدەن اكەلىنگەن. بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 19% وڭتۇستىك امەريكادان اكەلىنگەن تروپيكتىك وسىمدىكتەردەن قۇرالادى. ولار: بەگونيا، مونستەرا، يۋككا، پاستيفلورا. وسىمدىكتەردىڭ 17، 6% وڭتۇستىك افريكادان شىققان تۇرلەر قۇرايدى. ولار پەلارگونيا، حلورافيتۋم، ورتالىق امەريكا، مەكسيكا، ۆەست - ينديا، بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ 13، 8% بەردى. ولار؛ كاكتۋس، پۋانسەتتيا، كەيبىر سۋككۋلەنتتى وسىمدىكتەر. بارلىق وسىمدىكتەردىڭ 13، 5% تروپيكتىك ازيادان(ءۇندىستان، ءۇندىقىتاي). ولار: پاتشا بەگونياسى، كاۋچۋكتى فيكۋس، كودەۋم، ارحيدەيا. جەرورتا تەڭىزى ماڭىنان شىققان وسىمدىكتەر 9، 8%- دى قۇرايدى. ولار: گرانات، قوڭىراۋباس، لاۆر، حامەروپس پالماسى، ت. ب. وڭتۇستىك امەريكانىڭ سۋبتروپيكتىك بەلدەۋى 5، 8%- دى قۇرايدى. سولتۇستىك مەكسيكا 5، 5% قۇرايدى: ترادەسكانسيا، رۋەلليا. افريكانىڭ تروپيكتىك وسىمدىكتەرى 5، 1%- قۇرايدى: كوفە اعاشى، دراسەنا، سانسيەۆيريا. شىعىس ازيادان تارالعان 3، 2%- دى قۇرايدى: اداليا، اسپيديستريا، اۋكۋبا، كامەليا، فاتسيا. اۆستريا مەن جاڭا زەلانديا 3، 1%- دى قۇرايدى: اراۋكاريا، كوردەلينا. ورتا ازيا مەن كانار ارالدارى 3، 6%- قۇرايدى: فيكۋس نەمەسە ينجير، كانار قۇرماسى.
ادامزات دامۋىنىڭ العاش - قى داۋىرىندە ولاردىڭ نەگىزگى قورەگىنىڭ وسىمدىكتەر بولعانى ءمالىم. تاعام ءۇشىن ءىشىپ - جەيتىن وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ادامدار ولار - دىڭ ءارقايسىنىڭ ەرەكشە ءدامى، ءيىسى، قاسيەتى بارىن دا بايقاعان.
ەرتەدەگى ەگيپەتتىكتەر دە الوە، قاراعان، انيس، مەدۋنيسا، زىعىر، لوتوس، كوكنار، جالبىز، تال، ارشانىڭ شيپالىق قاسيەتتەرىن ءبىلىپ ءۇي بولمەسىندە، ءۇي اۋلاسىندا وسىرە باستاعان. مۇنان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستاندىقتار 760 دارىلىك وسىمدىكتى پايدالانا ءبىلىپ، گۇلدەر وتىرعىزۋمەن دە اۋەستەنگەن. كەيىن وسىمدىكتەردىڭ دالادا، ءۇي اۋلاسىندا، ءۇي بولمەسىندە وسەتىن تۇرلەرى پايدا بولىپ، ولار ساندىك قىزمەت اتقاردى. ادامدار ۇيىندە، اۋلاسىندا وسەتىن گۇلدەردى ءبىر - بىرىنە سىيلاپ، ونىڭ جۇپار يىسىنەن، اسەم تۇرىنەن ءلاززات الادى.
ۆ) مودۋلدىك جۇيە. ماتىنمەن جۇمىس
بارلىق وسىمدىكتەر مورفولوگيالىق، ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى مىنا توپتارعا بولىنەدى.
سىنىپتى 5 توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىنا ءماتىن تاراتامىز. تاپسىرما: ءماتىندى وقىپ كورشى توپقا مازمۇندا، كەلەسى توپ داپتەرگە ءتۇسىرىپ وتىرادى.
1 - توپ ءماتىن: 1) گۇلدەرى اسەم وسىمدىكتەر. مۇنداي وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەۋى ۇزاق ۋاقىت نەمەسە قىسقا مەرزىمدى بولىپ بولىنەدى. ۇزاق ۋاقىت گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: ارحيدەيا، پەلارگونيا، سينپوليا. قىسقا مەرزىمدى: گيپپەاسترۋم، كرەنۋم، كليۆيا. وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەۋ ۋاقىتى دا ءارتۇرلى. قىستا گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: حرەزەنتەما، سيكلومەن، پۋانسەتتيا، كامەليا. كوكتەمدە جانە جازدا گۇلدەيتىن وسىمدىكتەر: ازاليا، پەلورگونيا، گلوكسينيا.
2 - توپ ءماتىن:. ليانالار دۇرىس ءوسۋ ءۇشىن تىرەك كەرەك. ليانالار كوبىنەسە ۆەرتيكالدى كوگالداندىرۋ ءۇشىن رەشەتكالار قۇرىلادى نەمەسە شپاگات جىپتەر تارتىلادى. ليانالار تۇرلەرى: اسپاراگۋس، سيسسۋس، فيلودەندرون، پليۋشش.
3 - توپ ءماتىن: امپەلدىك وسىمدىكتەر ولاردى امپەل وسىمدىكتەرى دەپ تە اتايدى. ويتكەنى بۇلار امپەلدەردە، ياعني، اسپالى ۆازالار مەن قۇمىرالاردا وسىرىلەدى. ولاردىڭ ساباقتارى جايىلىپ، تومەن ءتۇسىپ تۇرادى نەمەسە ورمەلەپ ءوسىپ، جان - جاعىنا كورىك بەرەدى. اسپالى وسىمدىكتەر ۇنەمى جاسىل، كوپجىلدىق، ءساندى جاپىراق جاياتىن، ادەمى گۇل شاشاتىندار. ونى تەرەزە الدىنا، قابىرعاعا بەكىتىلگەن تىرەۋىشتەرمەن ساندىك قۇمىرالاردا، اعاش، توقى - ما كارزەڭكەلەردە ءوسىرىپ، ءىلىپ قويادى. امپەلدىك وسىمدىكتەر: ترادەسكانسيا، سەتكرەازيا، نەفرالەپيس، وفيوپوگون، حلوروفيتۋم. امپەلدىك وسىمدىكتەر قىسقى باقتاردا ءوسىرۋ وتە قولايلى.
4 - توپ ءماتىن: سۋكۋلەنتتەر – ءوز بويىنا ءنار جينايتىن وسىمدىكتەر توبى. ولار ىلعال قورىن بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارىندا جينايدى. تۇرلەرى: كاكتۋس، اگاۆا، الوە، تولستيانكا، وچيتوك، گاستەرما، سۇتتىگەن.
5 - توپ ءماتىن: ەپيفيتتەر اعاش بۇتاقتارى مەن دىڭىنە جابىسىپ وسەتىن وسىمدىكتەر. ەپيفيتتەردى كوبىنەسە قىسقى باقتاردا وسىرىلەدى. ولارعا برومەليا، پلاتيسەريۋم، اسپلەنيۋم جاتادى.
گ) اڭگىمە قۇرۋ.
ءمۇعالىم: بارلىق اتالعان توپتار ىشكى ينتەرەردى بەزەندىرەتىن نەگىزگى وسىمدىكتەردەن قۇرالادى.
ەندى بالالار ءبىز بولمەدەگى گۇلدەر دۇرىس ورنالاسىپ تۇر ما.
بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ ءۇش تالابىن ءبىلۋىمىز كەرەك.
بولمە وسىمدىكتەرىن وسىرۋدە قويىلاتىن تالاپتار: 1. ولاردى ىرىكتەپ الۋ؛ 2. ءوسىرۋ؛ 3. باپتاپ كۇتۋ. ءۇي جاعدايىندا گۇلدەيتىن، شاشاق جاياتىن وسىمدىكتەردى دۇرىستاپ ىرىكتەپ الۋدا ولاردىڭ وسۋىنە قاجەتتى جاعدايلاردى الدىن - الا وقىپ، ءبىلىپ، سۇراپ، ونىمەن تانىسىپ العان ءجون. ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ قاي تۇرىنە قانشالىقتى جارىق، تەمپەراتۋرا، ىلعالدىلىق قاجەت، ونى جاقسى بىلمەيىنشە، وتىرعىزعان وسىمدىكتەرىڭىز قۋراپ، سولىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراپ ءشىرىپ كەتۋى مۇمكىن. ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ ىشىندە جارىقتى سۇيەتىنى دە، كولەڭكەگە ءتوزىمدىسى دە، وزىنە جارىقتىڭ شاشىراپ تۇسكەنىن قالايتىنى دا بار. ءبىز ەندى سوعان توقتالساق.
د) «كىم جىلدام» ويىنى. تاقتامەن جۇمىس:
تاقتاعا 3 وقۋشى شىعادى. تاپسىرما: ءار وقۋشى پارتاداعى 3 گۇلدىڭ بىرەۋىن تاڭدايدى. ءار گۇلدىڭ ىشىندە وسىمدىكتەر اتاۋلارى بولادى. 1 - وقۋشى جارىق سۇيگىش وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. 2 - وقۋشى جارىقتىڭ شاشىراپ ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. 3 - وقۋشى جىلىلىقتى سۇيەتىن وسىمدىكتەر تەرىپ جازادى. ياعني دۇرىس تولتىرۋ كەرەك.
دۇرىس جاۋاپتار
جارىق سۇيگىش وسىمدىكتەر
ولاردىڭ كوبىسى ءشول دالا مەن تاۋلى جەرلەردە وسەدى. ونىڭ نەگىزگى تۇرلەرى: كاكتۋستار، ساباقتارىندا ىلعال ساقتايتىندار (سۋككۋلەنتتەر) – سۇتتىگەن، سەنەسيو، ستاپەليا، ليتوپسا، فاۋكاريا، تولستيانكا، كالانحوە، وچيتكا، اگاۆا، سانسيەۆيەريا، زونيۋم جانە تاعى دا باسقالار. قاراڭعىدا جانە كولەڭكەدە ءوڭىن جوعالتاتىن تەڭبىل جاپىراقتى وسىمدىكتەر: كولەۋس، كروتون، سەتكرەازيا، كورديلينا، ستروبيلانتەس.
جارىقتىڭ شاشىراپ ءتۇسۋىن قاجەت ەتەتىن وسىمدىكتەر
ءۇي وسىمدىكتەرىنىڭ ىشىندە جارىقتىڭ مول، از تۇسكەنىن عانا ەمەس، شاشىراپ تۇسكەنىن دە قالايتىندارى كەزدەسەدى. گۇل وسىرۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ولار مىنالار: اسپاراگۋس، بەگونيا، گلوكسينيا، سيەۆپوليا، فۋكسيا، زۋحاريس، پەنەروميا جانە ت. ب.
جىلىلىقتى سۇيەتىن وسىمدىكتەر
بۇلارعا تروپيكتىك وسىمدىك - تەر جاتادى. ولاردىڭ ىشىندە كەڭ تاراعان تۇرلەرى: بەگونيا، پەپەروميا، ارويد تۇقىمداس وسىمدىكتەر (انتۋريۋمدەر، اگ - لاونەمدەر، ديففەنباحيا، سينگونيۋم)، كورديليندەر، دروسەندەر، برومەليا، گەسنەريا تۇقىمداستار. بۇلار قىستا 200س تەمپەراتۋرادا جاقسى ءوسىپ، ونەدى. كاكتۋس ءتارىزدى سۋبتروپيكتىك وسىمدىكتەر ءۇشىن قىستا تەمپەراتۋرا 60س - تان 120س ارالىعىندا بولۋعا ءتيىس. ەگەردە ءۇي وسىمدىكتەرى تۇرعان بولمەلەردەگى تەمپەراتۋرا رەجيمى بۇزىلاتىن بولسا، وسىمدىكتەر سارعايىپ، جاپىراقتارى ءتۇسىپ قالادى. ۇيدە وسەتىن وسىمدىكتەر اسپالى وسىمدىكتەر، ءساندى جاپىراق جاياتىندار، ادەمى گۇل شاشاتىندار بولىپ سان الۋان تۇرگە بولىنەدى.
4. ساباقتى بەكىتۋ. توپپەن جۇمىس: 5توپقا بولمەنىڭ سۋرەتى بەرىلەدى.
وسىمدىكتەردى دۇرىس بەرىلگەن (پاراقتا) بولمەدە دۇرىس ورنالاستىرۋ.
5. ۇيگە تاپسىرما. بولمە وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن تەرەڭ وقىپ كەلۋ.
6. ورانجەرەياداعى وسىمدىكتەرگە فەنوباقىلاۋ.
شاعىن تانامجورىق: ورانجەرەيا — وسىمدىكتەردى وسىرەتىن، جاسامپاز ەكوجۇيەلىك قۇرىلعى. ورانجەرەيالار شىنىدان جانە پداستيكتەن تۇرادى. كۇننىڭ جارىعى تىكەلەي تۇسكەندىكتەن وسىمدىكتەردى جىلىتادى جانە جارىق وسىمدىكتىڭ جاقسى وسۋىنە ىقپال جاسايدى. ورانجەرەيالاردى گۇلدەردى، جەمىستەردى، كوكونىستەردى ءوسىرۋ ءۇشىن قولدانادى.
ال ەندى قولىمىزداعى فەنولوگيالىق باقىلاۋ داپتەرلەرىمىزدى تولتىرايىق.
7. قورىتىندى
بولمە وسىمدىكتەرى وتە پايدالى. ولار بولمەنىڭ اۋاسىن تازارتادى، ونداعى كومىر قىشقىل گازىن ءسىڭىرىپ، وعان وتتەگىن ءبولىپ شىعارادى. ال ەگەر وسىمدىكتەردىڭ كولەمى ۇلكەن بولىپ، بولمەگە جارىقتىڭ ەنۋىنە كەدەرگى جاساسا، ول زياندى. سونداي اق وسىمدىكتەر كۇتىلمەسە، وندا ونىڭ جاپىراقتارى «شاڭ - توزاڭ جيناعىشقا» اينالىپ، تۇندە ولار دا وتتەگىن سىڭىرەدى. ءسويتىپ، بۇل جاعدايلار وسىمدىكتەردىڭ پايداسىنان گورى زيانىن ارتتىرىپ، بولمە اۋاسىن «تارىلتادى». سوندىقتان بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ شاڭ - توزاڭدارىن ىلعالدى شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ، تازارتىپ وتىرۋ قاجەت. ءۇي وسىمدىكتەرىن بولمەنىڭ كەز - كەلگەن جەرىنە قويا سالماي، ولار ءوسىپ تۇرعان ىدىستاردى ءتيىمدى دە ىڭعايلى ءارى ءساندى ەتىپ ورنالاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
8. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ
You Might Also Like
