InfoHub Logo

الەۋمەتتىك لينۆيستيكا ۇعىمى الەۋمەتتانۋ، فيلوسوفيا، ءتىل ءبىلىمى، زاڭ عىلىمى، ەكونوميكا، ستاتيستيكا، تاريح عىلىمىندارىنىڭ توعىسقان ورتاسى. سوسيولينگۆيستيكا ءتىلدىڭ قۇرىلىسىن، ونىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءتىلدىڭ قوعامعا، قوعامنىڭ تىلگە اسەرىن زەرتتەپ قاراستىرادى. قازاقستانداعى الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا العاشىندا كسرو الەۋمەتتىك لينگۆيستيكاسىنىڭ قوسىمشا ءبىر بولىگى رەتىندە قالىپتاستى. تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان كەيىن ەلىمىزدەگى ءتىل جاعدايى مەن قۇرىلىسى، ونىڭ نەگىزگى باعىتتارى قاجەتتى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ، ءوزىنىڭ عىلىمي نەگىزدەگى شەشىمدەرىن تاپتى. وسى تۇستا ب. حاسان ۇلى، م. م. كوپىلەنكو، ا. ە. كارلينسكيي، م. ك. يسايەۆ، ە. د. سۇلەيمەنوۆا، ز. ك. احمەتجانوۆا، س. ت. ساين، ن. ج. شايمەردەنوۆا سىندى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. گ. د. الدابەرگەنوۆا، گ. م. اليمجانوۆا قاتارلى عالىمداردىڭ عىلىمي  ەڭبەكتەرىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءتىل قۇرىلىسى مەن جاعدايىن زەرتتەيتىن الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ تانىمال ماسەلەلەرى كەڭ اۋقىمدا تالقىلاندى. اتالعان تاقىرىپتا عالىمداردىڭ جاساعان ەڭبەكتەرى وتە كوپ. الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا جايىندا جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەرگە كوز جۇگىرتىپ وتسەك.

ەڭ الدىمەن سوسيولينگۆيستيكا سالاسىن قامتيتىن ەڭبەك ب. حاسان ۇلىنىڭ 1976 جىلى تۇساۋى كەسىلگەن «قازاقستان حالقىنىڭ ءتىلى جانە ونىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگى» اتتى شىعارىلىمىندا قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق سالاسى تولىق زەرتتەۋدەن وتكەن. ماقالا قازاقستانداعى سانى اسا باسىم ەتنيكالىق توپتاردىڭ تىلدەرى تۋرالى ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى قامتيدى. سونىمەن قاتار ول تىلدەردىڭ پايدالانىلۋ اياسى مەن قوعامعا اسەر ەتەتىن فۋنكسياسىنا دەيىن تولىق تالقىلاندى. 1982-1984 جىلدار ارالىعىندا م. م. كوپىلەنكو مەن س. ت. ءسايننىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇرلى قاباتتارىنداعى ورىس ءتىلىنىڭ قىزمەتى» جانە «قازاقتاردىڭ ورىس تىلىندەگى فونەتيكالىق ينتەرفەرەنسياسى» اتتى جۇمىستارى جارىق كوردى. 1987 جىلى وسى اتالعان جۇمىستاردىڭ «قازاقتاردىڭ ورىس تىلىندەگى لەكسيكالىق جانە مورفولوگيالىق ينتەرفەرەنسياسى» اتتى ەكىنشى ءبولىمى باسىلىپ شىقتى. شىعارمالاردا قازاقتاردىڭ ورىس ءتىلىن پايدالانۋداعى جىبەرەتىن لەكسيكالىق، فونەتيكالىق جانە مورفولوگيالىق قاتەلىكتەرى سىنعا الىنا وتىرىپ زەرتتەلدى. سونىمەن قاتار، 1987-1989 جىلدار ارالىعىندا ب. حاسان ۇلىنىڭ «قازاق-ورىس قوستىلدىلىگى» جانە «ۇلتتىق تىلدەر:ىزدەنىستەر مەن پەرسپەكتيۆالار» دەپ اتالاتىن ەكى عىلىمي ەڭبەكتەرى جارىققا شىعادى. اۆتور وسى عىلىمي ەڭبەكتەرىندە قوستىلدىلىكتىڭ قوعامعا قالاي اسەر ەتەتىنىن، ونىڭ قالاي پايدا بولعانىن تالداپ، ەرەكشەلىكتەرىن اشىپ كورسەتتى. بۇل جۇمىستا تەك زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن اۆتوردىڭ جەكە ويى عانا ايتىلمايدى، سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ جۇمىسىندا ناقتى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر كەلتىرىلدى. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ اتالمىش ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيى مەن قاجەتتىلىگى نەگىزگە الىندى. وسى ب. حاسان ۇلىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە «كوپتىلدىلىك»، «ەكى تىلدىلىك» ۇعىمدارىنىڭ انىقتامالارى بەرىلدى جانە سوسيولينگۆيستيكالىق تەرميندەردىڭ انىقتامالارى جازىلدى. بەرىلگەن مىسالداردا قازاقستاندىق تاجىريبەدە كەزدەسەتىن ەكى، ءۇش، تورتتىلدىلىك ۇلگىلەرى سيپاتتالعان.

1990 جىلدىڭ توڭىرەگىنەن باستاپ قازاق سوسيولينگۆيستيكاسىندا ەكى تىلدىلىك پەن ديگلوسسيا جونىندەگى ماسەلەلەر اشىق تالقىعا ءتۇستى جانە كەڭىنەن تالقىلانا باستادى. وسىعان وراي ەلىمىزدە ءبىرقاتار ەڭبەكتەر پايدا بولدى. ا. ە. كارلينسكييدىڭ «تىلدەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى»(1990ج. ) ەڭبەگىندە تىلدەردىڭ ءىشىنارا ارەكەتتەستىگى، بيلينگۆيزمنىڭ قالاي پايدا بولاتىنى مەن ونىڭ قوعام ومىرىنە قالاي اسەر ەتەتىنى، جاساندى جانە تابيعي بيلينگۆيزم تۇرلەرى، تىلدىك ۇجىم سياقتى قوعام ومىرىندە ەلەۋلى ورىن الاتىن تاقىرىپتار زەرتتەلدى. 1990 جىلى «قازاقستاننىڭ ءتىل ساياساتى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ ادىستەرى» جيناعى جارىق كوردى، بۇل جيناقتا قازاقستاننىڭ ءتىل ساياساتىنا باستى نازار اۋدارىلدى. ب. حاسان ۇلى ەكى تىلدىلىكتىڭ تابيعاتىن تالداي وتىرىپ، اۆتور وعان مىناداي انىقتاما بەرەدى:

«ەكى تىلدىلىك دەگەنىمىز- بەلگىلى ءبىر ەتنيكالىق توپتىڭ وكىلدەرى اراسىندا ءارتۇرلى جاعدايلاردا بۇكىل قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماعىندا ەتنوسارالىق قاتىناستار ورناتۋدى جانە ەكى ءتىلدى اينىمالى نەمەسە قاتار قولدانۋدى بىلدىرەدى. »

ادام ەكى ءتىلدى پايدالانا الادى. ۇزاق ۋاقىت بويى قوستىلدىلىك تابيعي قۇبىلىس دارەجەسىنە يە بولدى. «كوپتىلدىلىك» - كوبىرەك تىلدەردى مەڭگەرۋ رەتىندە سيپاتتالادى. سوڭعى كەزدە «قوس ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ»، بۇل ءبىلىم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋدى ەكى تىلدە بەرىلەتىن پروسەسسى رەتىندە ايقىندالادى. قازىرگى تاڭدا تەك ءبىر تىلدە سويلەيتىن، تەك ءبىر ءتىلدى قولداناتىن قوعامدى كەزدەستىرۋ وتە كەزدەيسوق جاعداي. ماحمۇت قاشقاريدىڭ زامانىنىڭ وزىندە قالا جۇرتتارىنىڭ تەك ءبىر ءتىلدى عانا قولدانبايتىنىن، ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساۋ بارىسىندا بىرنەشە ءتىلدى قولداتانتىندارىن ايتقان. لينگۆيستيكا سالاسىندا بۇنداي قۇبىلىستى «قوستىلدىلىك» دەپ اتايدى. قوستىلدىلىك نەمەسە كوپتىلدىلىك كەز-كەلگەن قوعامدا كەزدەسەتىن جاعداي. سەبەبى، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىنداعى ءار مەملەكەت ءۇشىن الەمدىك دامۋ تولقىنىنا ىلەسۋ ءۇشىن سونىمەن قاتار مەملەكەتتەرمەن ەركىن قارىم-قاتىناس ورناتا الۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا شەڭبەرىندە بىرنەشە ءتىلدى پايدالانۋ ۇتىمدى شەشىم ەكەنى راس. قازاقستان – كوپ ۇلتتى، كوپمادەنيەتتى ەل، وندا ءارتۇرلى 120 تىلدەن استام تىلدە سويلەيتىن حالىقتار تۇرادى. بۇل تىلدەردىڭ بارلىعى لينگۆيستتەردىڭ نازارىن قاتتى وزدەرىنە اۋداردى. 20 عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ قازاقستاندا ءتىل تەورياسى مەن الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق باعىت بەلسەندى دامىپ كەلەدى. ونىڭ نەگىزگى وبەكتىلەرى بولىپ: ءتىل جانە قوعام، ءتىل جانە ويلاۋ، ءتىل جانە ەتنوس، ءتىل جانە ءدىن، ت. ب. جاتادى. ءتىل ءبىلىمىنىڭ بۇل ماسەلەلەرىن دامىتپاي، كوپۇلتتى مەملەكەتتە ءتىل ساياساتىن تابىستى جۇرگىزۋى ەكىتالاي.

1996-1999 جىلدار ارالىعىندا ە. د. سۇلەيمەنوۆانىڭ «قازاق جانە ورىس تىلدەرى:سالىستىرمالى ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزدەرى» جانە ا. ە. كارلينسكييدىڭ «حالىقارالىق قاتىناستار:تەوريا-پراكتيكا-ىزدەنىس» كىتاپتارى جارىق كوردى.  ال 2001 جىلى «ءقوستىلدى جانە ەتنوسارلىق الماسۋلار» اتتى كىتاپ دۇنيە ەسىگىن اشتى. ە. د. سۇلەيمەنوۆا مەن ن. ج. شايمەردەنوۆانىڭ سوسيولينگۆيستيكالىق تەرميندەر سوزدىگىندە سوسيولينگۆيستيكالىق تەوريالىق ماسەلەلەر، باعىتتارى مەن ادىستەرى سالاسىندا 400-دەن استام تەرميندەردىڭ تۇسىندىرمەلەرى مەن انىقتامالارى جازىلعان. وسى سەبەپتەن وسى اتالعان جۇمىس قازاق سوسيولينگۆيستيكاسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەسىن قوستى دەپ كۇمانسىز ايتۋعا بولادى. قازاق سوسيولينگۆيستيكالىق مەكتەبىنىڭ باسشىسى ە. د. سۇلەيمەنوۆا جانە ونىڭ شاكىرتتەرى مەن ارتىنان ەرۋشىلەردىڭ(ج. س. سماگۋلوۆا، ن. ج. شايمەردەنوۆا، د. ح. احانوۆا جانە ت. ب. ) باسشىلىعىمەن كوپ جىلداردىڭ ءجۇزى بويى قازاقستانداعى ءتىلدىڭ ساياساتى مەن ءتىلدىڭ قۇرىلىسىنا ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاۋ جاسالىپ وتىر. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرى ە. د. سۇلەيمەنوۆانىڭ جالپى باقىلاۋىنداعى مونوگرافيالىق جۇمىستاردا جاريالانعان(مىسالى،2007 جىل).

قازاق سوسيولينگۆيستيكاسى جايلى مالىمەتتەردى جوعارىدا ايتىلعان ەلەۋلى عىلىمي ەڭبەكتەردەن عانا ەمەس، سونىمەن قوسا عىلىمي ماقالالاردان كەزدەستىرە الامىز. سولاردىڭ ءبىرى- م. ارەنوۆ پەن س. كالمكوۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازىرگى تىلدەردىڭ جاعدايى» ماقالاسى. ماقالادا قازاقستانداعى تىلدەردىڭ ناقتى جاعدايىن انىقتاۋ جولىندا عىلىمي ادىس-تاسىلدەر كوپتەپ قولدانىلعان.

كەڭەستىك كەزەڭدە قۇرىلعان قازاق لينگۆيستيكاسىن قۇرۋدا قازاق عالىمدارىنىڭ ەڭبەگى وراسان زور.   ولار سول ۋاقىتتىڭ وزىندە جەكە تاسىلدەردى ويلاپ تابۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكاسىن، قازاق ءتىلىنىڭ سول زامانداعى جاعدايىن تولىققاندى زەرتتەۋگە بار كۇشتەرىن جۇمسادى. بۇنى ا. بايتۇرسىنوۆ، ح. ك. جۇبانوۆ، س. ا. امانجولوۆ، ن. ت. ساۋرانبايەۆ، س. ك. كەنەسبايەۆ، ح. ح. ماحمۋدوۆ، گ. گ. مۋسابايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ادەبي تىلىنە نەگىز بولعان، قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ تۇساۋىن كەسكەن قازاق قوعامىنىڭ ءىرى تۇلعاسىنىڭ ءبىرى ول-احمەت بايتۇرسىنوۆ. ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز قازاق حالقىنىڭ ءالىپبيىن رەتكە كەلتىرگەن، عۇمىرىنىڭ 20 جىل ۋاقىتىن وسى قازاق لينگۆيستيكاسىن زەرتتەۋگە ارناعان. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتقارعان جۇمىستارىنا دەيىن قازاق قوعامىندا بۋىن، بۋناق، ۇيقاس، ىرعاق، سويلەم، باستاۋىش، بايانداۋىش، وداعاي، شىلاۋ، ەتىستىك، جۇرناق سياقتى ۇعىمداردىڭ بىرەۋى دە بولماعان. قازاقستىڭ ءتىلىن عىلىم رەتىندە قابىلداپ، ونى زەرتتەۋگە ۇمتىلعان ادام دا بولماعانى اقيقات. احمەت اتامىز وسىنىڭ ءبارىن ءوز ورىندارىنا قويىپ، ىرگەلى عىلىم رەتىندە زەرتتەدى. وسى كۇندە بىزگە جەتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ءبىر ادامنىڭ عۇمىرى ءۇشىن ارناسىنان اسىپ جىعىلاتىن قۇندى شىعارمالار ەكەنى راس. قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق، سينتاكسيستىك، ورفوگرافيالىق قۇرىلىمىن زەرتتەگەن لينگۆيست-عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى دەپ اسقان ابىرويمەن ايتا الامىز.

سوسيولينگۆيستيكالىق تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بارلىق قوعامدىق سالاعا، سونىڭ ىشىندە وقۋ باعدارلاماسىنا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن ەنگىزۋ تۋرالى زاڭنان كەيىن ءتىپتى تانىمال بولا باستادى. رەسپۋبليكامىزدا ءوزارا قاتىناس ءتىلى رەتىندە ەكى ءتىل قىزمەت اتقاراتىنى بارىمىزگە بەلگىلى جاعداي. ال كەيىنەن وقۋ باعدارلاماسىنا ۇشتىلدىلىكتى ەنگىزگەننەن كەيىن سوسيولينگۆيستيكالىق تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەلەرى ۇلكەن اينالىمعا ەندى. جاس بۋىننىڭ كۇندەلىكتى سويلەۋ تىلىندە ءۇش ءتىلدى قولدانۋى ءتىلدىڭ ساتىلاي وزگەرۋىنە، بۇرمالانۋىنا نەمەسە ۇمىتىلىپ كەتۋىنە ءقاۋىپ توندىرگەنى راس قۇبىلىس.

ز. ك. احمەتجانوۆانىڭ پايىمداۋىنشا، سوسيولينگۆيستيكا ءۇشىن بۇرىن قوعام مەن ءتىلدىڭ ءوزارا بايلانىسى ماڭىزدى بولسا، قازىرگى تاڭدا ەتنوس پەن ءتىل، جەكە ادام مەن ءتىلدىڭ اراقاتىناسى ماڭىزدى ورىن الادى.

سوسيولينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جايلى ءسوز قوزعالعاندا، ءۇش نەگىزگى باعىت كورسەتىلەدى، ولاردىڭ ءارقايسسىسىندا وزىندىك زەرتتەۋ ادىستەرى مەن وبەكتىسى بار. ناقتىراق توقتالاتىن بولساق ولار ساندىق، ءتىل سوسيولوگياسى جانە قاتىناس ەتنوگرافياسى. الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا جاڭا تىلدەردى ۇرەنۋ ءۇشىن دە قولدانىلىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا بەلگىلى ءبىر توپ نەمەسە ادامدارىڭ بەلگىلى ءبىر ءسوزدى باسقا ءبىر ءسوزدىڭ ورنىنا نە ءۇشىن پايدالاناتىنىن جانە ونى قانداي جاعدايدا قولداناتىنىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلەدى. نەگىزگى نۇسقالاردىڭ ءتورت ءتۇرى بار: گەوگرافيالىق، كونتەكستتىك، الەۋمەتتىك-مادەني جانە تاريحي.

قازاقستانداعى ءتىل جاعدايى، ءتىل ساياساتى جانە ءتىلدى جوسپارلاۋدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى قازاقستاندىق الەۋمەتتىك لينگۆيست عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن زەرتتەلىپ جاتىر. قازاقستاندىق عالىمدار قازاق، ورىس، ۇيعىر، وزبەك جانە باسقا دا تىلدەردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قاراستىرۋمەن اينالىسادى. قازاقستاندىق الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى مىندەتتەردىڭ قاتارىندا تىلدىك تۇلعانى ونىڭ ەتنيكالىق وزىندىك سايكەستەندىرۋىنە بايلانىستى سيپاتتاۋ دا جاتادى.

قازاقستاننىڭ كسرو قۇرامىندا بۇرىن سوڭدى بولعانى الاش قوعامىن ەلەۋلى وزگەرىستەرگە الىپ كەلدى. سوعان قاراماستان بۇگىنگى كۇندە كوپ ادامداردىڭ تاڭداۋى ورىس تىلىنە قاراعاندا قازاق تىلىنە ءتۇسىپ جاتقانىن بايقاي الامىز. ارينە، سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراساق، اعىلشىن ءتىلىن تاڭدايتىنداردىڭ سانى وتە جوعارى ەكەنى بەلگىلى. اعىلشىن ءتىلى الەمدىك ءتىل رەتىندە كوش باستاپ تۇرعانىمەن ۇلكەن ءرولدى اتقارادى. قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ دارەجەسى ارتىپ، ۋاقىت ىرعاعىمەن ساتىلاي جاڭا دەڭگەيلەرگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى ءاربىر ەلىن سۇيگەن ازاماتتىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەرى حاق. الەمدىك ارەنادا قازاق ەلىن ەگەمەن ەل، تاۋەلسىز حالىق رەتىندە تانىپ، ەلىمىزدىڭ ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتىپ جاتقانى، اتا-بابا مۇراتىنىڭ ورىندالعانى، الاش ەلىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ اۋىلى الىس ەمەس ەكەندىگىنىڭ دالەلى.

جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستان وڭىرلىك جانە جاھاندىق فاكتورلاردىڭ ىقپالىنا سايكەس دامىپ كەلە جاتقان جاس مەملەكەت. ەگەمەندىكتى قولىمىزعا قوندىرعان ۋاقىتتان باستاپ حالىقتىڭ مۇددەسى، ەلىمىزدىڭ ءتىلى ءۇشىن ەلەۋلى ەڭبەكتەر اتقارىلدى. سونىڭ ىشىندە، كونەنىڭ كوزى، حالىقتىڭ ءھام جۇرەگى،جانى سانالعان قازاق تىلىنە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلدى. مەن وسى جازعان جۇمىسىمدا “ءداستۇرلى” لينۆيستيكا مەن الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانى ۇشتاستىرا وتىرىپ، الەۋمەتتىك لينگۆيستيكانىڭ دا ءوز الدىنا جەكە سالا ەكەنىن تانىستىرۋعا تىرىستىم. زەرتتەۋدىڭ باستى كوزى – ادامنىڭ تىلىنە، كۇندەلىكتى سويلەۋ داعدىسىنا الەۋمەتتىك ورتانىڭ تيگىزەتىن اسەرلەرىن تالداپ كورسەتۋ ەدى.

---