بۇلشىق ەتتەر، بۇلشىق ەت تيپتەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن ماڭىزى
بۇلشىق ەتتەر، بۇلشىق ەت تيپتەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن ماڭىزى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا بۇلشىق ەتتىڭ نەگىزگى توپتارىن، بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
2. بۇلشىق ەتتەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ. ءوز ويلارىن جەتكىزە ءبىلۋ، سويلەۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن شىڭداۋ.
3. سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، دەنساۋلىقتارىن كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جارىس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس – ءتاسىلى: توپپەن جۇمىس، ستو جوباسىنىڭ ەلەمەنتتەرى.
قۇرال – جابدىقتار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، ادام قاڭقاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى، گەوگرافيا، سالاۋاتتانۋ، سۋرەت.
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «بىلگەنگە مارجان»
1. «گرافيكالىق ديكتانت»
2. «ساندىق لابيرينت»
3. «ميعا شابۋىل»(توپ بويىنشا تاپسىرما)
4. «ويلان تاپ»
5. «جۇمباق ولەڭدەر»
III. ءبىلىمدى جيناقتاۋ.
1 - توپ. ءسىڭىردىڭ سوزىلۋى.
2 - توپ. سۇيەكتىڭ سىنۋى.
3 - توپ. بۋىننىڭ شىعۋى.
IV. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. تەست
V. سەرگىتۋ ءساتى.
VI. جاڭا ساباق «ماعىنانى تانۋ».
VII. ساباقتى بەكىتۋ.
VIII. قورىتىندىلاۋ. «وي تولعانىس»
IX. باعالاۋ.
X. ۇيگە تاپسىرما.
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
گرافيكالىق ديكتانت.
1. سۇيەك دانەكەر ۇلپادان قۇرالعان.
2. شۇيدە سۇيەگىنىڭ ۇلكەن تەسىگى بار
3. باسسۇيەك – ميدان عانا تۇرادى
4. ومىرتقا جوتاسى 35 - 36 ومىرتقادان قۇرالعان
5. ادامدا دوعا ءتارىزدى يىلگەن 12 جۇپ قابىرعا بولادى
6. يىق بەلدەۋ ەكى جاۋىرىن مەن ەكى بۇعانادان تۇرادى
7. توقپان جىلىك اياق قاڭقاسىنا جاتادى
8. اياقتىڭ ەركىن قوزعالاتىن سۇيەكتەرىنە كارى جىلىك جاتادى
9. سۇيەك تۇتاستىعىنىڭ بۇزىلۋى سىنۋ دەپ اتالادى.
10. ومىرتقا، بىلەزىك، قابىرعا قىسقا سۇيەكتەر.
جاۋاپتار: 1+، 2+، 3 -، 4 -، 5+، 6+، 7 -، 8 -، 9+، 10 -
ساندىق لابيرينت.
ادامدا قانشا سۇيەك بار؟ 200
بەل ومىرتقا سانى قانشا؟ 5
قابىرعا سانى قانشا؟ 12
قۇيىمشاق نەشە ومىرتقادان تۇرادى؟ 4 - 5
سەگىزكوز قانشا ومىرتقانىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالعان؟ 5
ارقا ومىرتقالارىنىڭ سانى قانشا؟ 12
ومىرتقا سانى قانشا؟ 33 - 34
ادام قاڭقاسى نەشە توپقا بولىنەدى؟ 3
مويىن ومىرتقا سانى قانشا؟ 7
اياق قانشا مايدا سۇيەكتەردەن قۇرالعان؟ 26
«ميعا شابۋىل»
1 - توپ. «العىرلار»
1. لوردوز دەگەن نە؟ ومىرتقانىڭ العا ءيىلۋى.
2. بەيورگانيكالىق زاتتار سۇيەككە قانداي قاسيەت بەرەدى؟ بەرىكتىك، مىقتىلىق.
3. اسىقتى جىلىكپەن قاتارلاسا تۇراتىن جىڭىشكە سۇيەك؟ شىبىق نەمەسە ساداق سۇيەك.
4. باس سۇيەك قانداي بولىمدەردەن تۇرادى؟ مي ساۋىتى جانە بەت سۇيەك.
2 - توپ. «تاپقىرلار»
1. بىلەزىكتە نەشە سۇيەك بار؟ 8 - سۇيەك.
2. ورگانيكالىق زاتتار سۇيەككە قانداي قاسيەت بەرەدى؟ يىلگىش، سوزىلعىش.
3. اياق جىلىكتەرىن اتاڭىز. ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك.
4. سۇيەكتىڭ قۇرامىن اتا. ورگانيكالىق زات 30%، بەيورگانيكالىق زات 70%
3 - توپ. «بىلگىرلەر»
1. تولارساقتا نەشە سۇيەك بار؟ 7 سۇيەك.
2. 14 سۇيەكتەن تۇراتىن قولباسى سۇيەگى قالاي اتالادى؟ ساۋساق سۇيەكتەرى.
3. كيفوز دەگەن نە؟ ومىرتقانىڭ ارتقا ءيىلۋى.
4. جامباس پەن سەگىزكوز تۇتاسىپ قانداي بەلدەۋ قۇرايدى؟ جامباس بەلدەۋىن.
«ويلان تاپ» توپباسشىلار سايىسى.
1 - توپ. باس قاڭقاسىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
2 - توپ. يىق بەلدەۋىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
3 - توپ. جامباس بەلدەۋىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
جۇمباق ولەڭ.
1. قاقپاقتاي ەكەن دەپ تە سيپاتتايدى،
اۋا رايىن كەيدە ول دا بولجايدى.
ءپىشىنى ءۇشبۇرىشتى، ءوزى جالپاق
جاۋابىن كىم بار ەكەن مۇنىڭ تاپپاق؟
جاۋىرىن.
2. قازاقشا كۇرەستە بار ءبىر ءادىسى،
حالقىمنىڭ ءقادىرلى ول مۇشە اسى.
اتقا وتىرۋدا دا كەزدەسەدى، ەسىمى
اتاشى وسى سۇيەكتى...
جامباس.
3. دانەكەر ۇلپادان تۇراتىن ورمانى بار،
قوزعالمايتىن سۇيەكتەن جاسالعان قورعانى بار.
اقىل - ويىڭنىڭ قورعانى
بۇل قاي سۇيەك بولعانى؟
باس سۇيەك.
4. ءبىرىنىڭ ۇستىندە ءبىرى تۇرادى،
ءدال ورتاسى جۇلىننىڭ ول تۇراعى.
ءتورت جەردەن ءيىلىم جاسايدى،
ايتشى مۇنىڭ جاۋابىن
كىم بىلەدى؟
ومىرتقا.
ءبىلىمدى جيناقتاۋ.
1 - توپقا: ءسىڭىردىڭ سوقىلۋى.
2 - توپقا: سۇيەكتىڭ سىنۋى.
3 - توپقا: بۋىننىڭ شىعۋى.
ءى قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
ومىرتقا ساۋلىعىن انىقتاپ كورىڭىز.
تەست.
1. تۇندە ۇيىقتاعاندا ارقانى قيسايتىپ جاتاسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
2. مويىندى قيمىلداتقاندا مويىن ومىرتقالارى كىتىرلەيدى مە؟ ا) يا، ب) جوق
3. سىزدە ارتىق سالماق بار ما؟ ا) يا، ب) جوق
4. ۇزاق ۋاقىت تىكەسىنەن تۇرۋ قيىنعا سوعادى ما؟ ا) يا، ب) جوق
5. سەن كەشكە قاراعاندا تاڭەرتەڭ دەنەڭدى تىك ۇستايسىڭ با؟ ا) يا، ب) جوق
6. جامباس جۇيكەسى تالاۋراپ نەمەسە بەلدى ءجيى شانشۋ مازالايدى ما؟ ا) يا، ب) جوق
7. جازۋ نەمەسە اسحانا ۇستەلىندە بۇكىرەيىپ وتىراسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
8. وتە جۇمساق توسەكتە ۇيىقتايسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
9. دەنەنىڭ ءاربىر بولىكتەرىندە قابىنۋ جاعداي ءجيى بولىپ تۇرا ما؟ ا) يا، ب) جوق
10. ورنىڭىزدان تۇرعان كەزدە بىردەن قوزعالا الماي قالعان كەزدەر بولدى ما؟
ا) يا، ب) جوق
تەست جاۋابى:
ەگەر 10 ساۋالدىڭ ەكەۋىنە عانا «يا» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولساڭىز: ارقا مەن ومىرتقالارىڭىزدا ەشقانداي دەرتتىڭ بەلگىسى جوق دەگەن ءسوز
ەگەر 3 - 5 رەت «يا» بولسا، بۇلشىقەتتەردەگى ىشكى جاسۋشالاردىڭ زات الماسۋ قىزمەتىندە بۇزىلىس ورىن العان. بۇل كوبىنەسە بۇلشىقەت تكاندارىنا قاجەتتى امين قىشقىلداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن ورىن الادى. ومىرتقالارداعى دەرتتىڭ دەنى ۆ6، ۆ5، ۆ2دارۋمەندەرىن تولىق الماعاندىقتان پايدا بولادى
ەگەر «يا» جاۋابى 6 نەمەسە وداندا كوپ بولسا، جۇيكەدە كىنارات بار نەمەسە ومىرتقا زاقىم كەلگەن. بۇل تۇستا دا دارۋمەندەر قورىنىڭ ازدىعى اسەر ەتكەن دەگىمىز كەلەدى. ە، س دارۋمەنى ارقىلى قابىنۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى.
VI. جاڭا ساباق. «ماعىنانى تانۋ»
بۇلشىق ەتتەر، بۇلشىق ەت تيپتەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن ماڭىزى
بۇلشىق ەت دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ويىمىزعا نە تۇسەدى؟
(ءار وقۋشى جەكە جۇمىس جاساپ، داپتەرلەرىنە تۇسىرەدى جانە جۇپپەن، توپپەن تالقىلايدى)
بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزى.
ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدىڭ ەنجار بولىگى – قاڭقانى بۇلشىق ەتتەر قيمىل – قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بۇلشىق ەتتەر تىرەك – قيمىل جۇيەسىنىڭ بەلسەندى بولىگىن قۇرايدى. ولار ءبىزدىڭ دەنەمىزدى تىك باعىتقا ۇستايدى جانە دەنەمىزدىڭ ءار ءتۇرلى قالىپقا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. قۇرساق بۇلشىق ەتتەرى ىشكى مۇشەلەردى ءبىرقالىپتى ۇستايدى جانە قورعايدى. كوكەت (ديافراگما) كەۋدە قۋىسىن قۇرساق قۋىسىنان بولەدى. كولدەنەڭ جولاقتى بۇلشىق ەتتەر كوز الماسىنىڭ قوزعالۋىن، جۇتۋدى؛ قابىرعاارالىق بۇلشىق ەتتەر تىنىس قوزعالىستارىن ت. ب. قامتاماسىز ەتەدى. ادامدا 600 – دەن استام قاڭقا بۇلشىق ەتتەرى بار جانە ولار كولدەنەڭ جولاقتى ۇلپادان تۇزىلگەن.
بۇلشىق ەتتىڭ قۇرىلىسى
ءبىرىڭعاي سالالى، كولدەنەڭ جولاقتى قاڭقا، كولدەنەڭ جولاقتى جۇرەك (ميوكارد) بۇلشىق ەتتەرى بولادى.
ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىق ەتتەر كوپتەگەن ىشكى مۇشەلەر، تامىرلار قابىرعاسىن قۇرايدى. ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىق ەت ۇلپاسى ءبىر يادرولى، ۇرشىق ءتارىزدى جاسۋشالاردان تۇرادى. ولار ارقىلى قوزۋ باياۋ، ياعني ادام ەركىنەن تىس جۇزەگە اسىرىلادى.
كولدەنەڭ جولاقتى (قاڭقا) بۇلشىق ەتتەر كولدەنەڭ جولاقتى تالشىقتاردان تۇرادى. تالشىقتار ىشىندە ءنارۋىز جىپشەلەرى وتەدى، ولارعا بايلانىستى بۇلشىق ەتتەر جيىرىلادى. تالشىقتاردان بۇلشىق ەت شوعىرلارى، ال بۇلشىق ەت شوعىرلارىنان بۇلشىق ەت تۇزىلگەن. بۇلشىق ەتتەر سىڭىرگە اينالاتىن دانەكەر ۇلپاسىمەن جابىلعان. ولار ءسىڭىر ارقىلى سۇيەك ويىسىنا، تومپەشىگىنە بەكيدى جانە قاڭقانى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بۇلشىق ەتتەردە كوپتەگەن قان تامىرلارى بولادى. ولار ارقىلى بۇلشىق ەتتەر قورەكتىك زاتتارمەن جانە وتتەكپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونىمەن قاتار وسى تامىرلار ارقىلى الماسۋ ونىمدەرى – تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ زياندى زاتتارى سىرتقا شىعارىلادى.
بۇلشىق ەتتەردىڭ نەگىزگى توپتارى. بۇلشىق ەتتەردى ورنالاسۋىنا قاراي باس جانە مويىن، دەنە جانە اياق – قول بۇلشىق ەتتەرى دەپ بولەدى.
باس بۇلشىق ەتتەرىنە ميميكالىق جانە شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى جاتادى. شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاق سۇيەكتەرى اراسىندا ورنالاسادى. ولاردىڭ ءبىر ۇشى استىڭعى جاق سۇيەككە، ەكىنشى جاعى باس سۇيەكتەرىنە بەكيدى. ولاردىڭ جيىرىلۋىنا بايلانىستى تاماقتى شايناعاندا جانە سويلەگەندە استىڭعى جاق سۇيەكتەرى قوزعالادى.
ميميكالىق بۇلشىق ەتتەر بەتكە بەلگىلى ءبىر كورىنىس – ميميكا بەرەدى: كوز جانە اۋىز اينالاسىنداعى بۇلشىق ەتتەر، كۇلكى بۇلشىق ەتتەرى. ولار تەرىگە، نە ءبىر ۇشى تەرىگە، ەكىنشى ۇشى باس سۇيەكتىڭ بەت سۇيەگىنە بەكيدى.
مويىن بۇلشىق ەتتەرى باستى تەپە – تەڭدىكتە ۇستايدى، باس پەن مويىن قوزعالىسىنا، سونداي – اق جۇتۋعا قاتىسادى.
دەنە بۇلشىق ەتتەرى. قابىرعاارالىق بۇلشىق ەتتەر جانە كوكەت تىنىس قوزعالىستارىن قامتاماسىز ەتەتىن كەۋدە قۋىسى كولەمىن وزگەرتەدى. قۇرساقتىڭ الدىڭعى قابىرعاسى قۇرساق بۇلشىق ەتتەرىنەن تۇزىلگەن. بۇل بۇلشىق ەتتەر جيىرىلىپ ومىرتقا جوتاسىنىڭ يىلۋىنە، تىنىس الۋ قوزعالىستارىنا، ىشكى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى. سونىمەن قاتار قۇرساق قۋىسىنىڭ مۇشەلەرىن قورعايدى. ارقادا باس، كەۋدە قۋىسى مەن قولدىڭ قوزعالۋىنا قاتىساتىن ارقانىڭ تراپەسيا ءتارىزدى، جالپاق بۇلشىق ەتتەرى ورنالاسادى.
اياق – قول بۇلشىق ەتتەرى. دەلتا ءتارىزدى بۇلشىق ەتتەر يىق بەلدەۋىندە قولدى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بيسەپس (ەكى باستى بۇلشىق ەت) قولدى شىنتاق بۋىنىندا بۇگەدى، ال تريسەپس (ءۇش باستى بۇلشىق ەت) قولدى جازادى.
سان ارقىلى تىگىنشى بۇلشىق ەتى وتەدى. بۇل – ەڭ ۇزىن بۇلشىق ەت. ساننىڭ الدىڭعى جاعىندا ساننىڭ ءتورت باستى بۇلشىق ەتى - – تىزە بۋىنىن جازاتىن بۇلشىق ەت ورنالاسادى. ول سونىمەن قاتار ساندى جامباس – سان بۋىنىندا بۇگۋگە قاتىسادى.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. فرونتالدى سۇراقتار.
• بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزى قانداي؟
• بۇلشىق ەتتەردىڭ قۇرىلىسى قانداي؟
• بۇلشىق ەتتەردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
• بۇلشىق ەتتەر سۇيەككە قالاي بەكيدى؟
• دەنەدە ورنالاسۋىنا قاراي بۇلشىق ەتتەر قالاي بولىنەدى؟
• ەڭ ۇزىن بۇلشىق ەت؟
• ادام قاڭقاسىندا قانشا بۇلشىق ەت بار؟
• بۇلشىق ەت قانداي ۇلپادان تۇزىلەدى؟
• بۇلشىق ەتتىڭ قاجۋى نەگە بايلانىستى؟
• «شىنىعا بىلمەگەن، تىنىعا دا بىلمەيدى" – دەگەن نەلىكتەن ايتىلعان؟
• ەكى وقۋشى شىعىپ، 5 كگ گانتەلدى بىرەۋى كوتەرىپ، ال ەكىنشىسى – كوتەرىپ، ءتۇسىرىپ تۇرادى. ( 35 سەك ىشىندە قاي وقۋشىنىڭ قولى تەز شارشايدى؟ )
سۋرەتتەرمەن جۇمىس.
سۋرەتكە قاراپ قايسىسى ءبىرىڭعاي سالالى، قايسىسى كولدەنەڭ جولاقتى، قايسىسى جۇرەك بۇلشىقەتتەرى سيپاتتا.
تەست تاپسىرماسى
1. بۇلشىقەتكە ءتان قاسيەت
ا) جيىرىلعىشتىق ب) وتكىزگىشتىك ۆ) مىقتىلىق
2. ءبىر شەتى سۇيەكتەرگە، ەكىنشى شەتى تەرىنىڭ استىڭعى جاعىنا بەكىنەدى
ا) ىمداۋ ب) شايناۋ ۆ) ارقا
3. كەۋدە مەن قۇرساق قۋىسىن ءبولىپ تۇراتىن كۇمبەز ءتارىزدى بۇلشىقەت
ا) ارقا ب) مويىن ۆ) كوكەت (ديافراگما)
4. ارقا بۇلشىقەتتەرى
ا) تراپەسيا، رومب ءتارىزدى ب) ديافراگما ۆ) بيسەپس
5. ادامنىڭ ەركىنە باعىنادى:
ا) جۇرەك ب/ەتى ب) قاڭقا ب/ەتى ۆ) ءبىرىڭعاي سالالى ب/ەت
سەن ەموسيالارىڭدى باسقارا الاسىڭ با؟
بۇكىل الەمدە ەموسيالار ادامنىڭ بەتىنەن بىردەن كورىنەدى. پسيحولوگتار نەگىزگى 6 ەموسيانى ءبولىپ قارايدى جانە ولاردىڭ ءارقايسىسى ءۇشىن وزىندىك بەت - الپەت ءتان، ولار ءبىزدىڭ تەگىمىزدە قالىپتاسقان.
جالعان كۇلكىنى تاپ
*تابيعي كۇلكى كەزىندە ەرىندەر ءبىرشاما كەڭ جازىلادى. ادام شىن كۇلگەن كەزدە ونىڭ شىقشىتتارى ءسال جوعارى كوتەرىلىپ، كوزدەرى سىعىرايىپ كەتەدى.
*كۇلكى جالعان بولسا، تەك ادامنىڭ ەرىندەرى عانا قوزعالادى، ال كوزدەرى سۋىق ءارى بەيتاراپ قالپىندا قالادى.
ءىىى. قورىتىندىلاۋ. «وي تولعانىس»
سەمانتيكالىق كارتا
ءۇش تىلدە وقىتاتىن دارىندى بالالارعا
ارنالعان مامانداندىرىلعان № 30 مەكتەپ - گيمنازياسى.
حيميا - بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى: ۋرازالينا جانار ناسيروۆنا
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلارعا بۇلشىق ەتتىڭ نەگىزگى توپتارىن، بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ.
2. بۇلشىق ەتتەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن سالىستىرا وتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ. ءوز ويلارىن جەتكىزە ءبىلۋ، سويلەۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن شىڭداۋ.
3. سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە، دەنساۋلىقتارىن كۇتۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جارىس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىس – ءتاسىلى: توپپەن جۇمىس، ستو جوباسىنىڭ ەلەمەنتتەرى.
قۇرال – جابدىقتار: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، ادام قاڭقاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ادەبيەتى، گەوگرافيا، سالاۋاتتانۋ، سۋرەت.
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. «بىلگەنگە مارجان»
1. «گرافيكالىق ديكتانت»
2. «ساندىق لابيرينت»
3. «ميعا شابۋىل»(توپ بويىنشا تاپسىرما)
4. «ويلان تاپ»
5. «جۇمباق ولەڭدەر»
III. ءبىلىمدى جيناقتاۋ.
1 - توپ. ءسىڭىردىڭ سوزىلۋى.
2 - توپ. سۇيەكتىڭ سىنۋى.
3 - توپ. بۋىننىڭ شىعۋى.
IV. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. تەست
V. سەرگىتۋ ءساتى.
VI. جاڭا ساباق «ماعىنانى تانۋ».
VII. ساباقتى بەكىتۋ.
VIII. قورىتىندىلاۋ. «وي تولعانىس»
IX. باعالاۋ.
X. ۇيگە تاپسىرما.
ءۇي جۇمىسىن تەكسەرۋ:
گرافيكالىق ديكتانت.
1. سۇيەك دانەكەر ۇلپادان قۇرالعان.
2. شۇيدە سۇيەگىنىڭ ۇلكەن تەسىگى بار
3. باسسۇيەك – ميدان عانا تۇرادى
4. ومىرتقا جوتاسى 35 - 36 ومىرتقادان قۇرالعان
5. ادامدا دوعا ءتارىزدى يىلگەن 12 جۇپ قابىرعا بولادى
6. يىق بەلدەۋ ەكى جاۋىرىن مەن ەكى بۇعانادان تۇرادى
7. توقپان جىلىك اياق قاڭقاسىنا جاتادى
8. اياقتىڭ ەركىن قوزعالاتىن سۇيەكتەرىنە كارى جىلىك جاتادى
9. سۇيەك تۇتاستىعىنىڭ بۇزىلۋى سىنۋ دەپ اتالادى.
10. ومىرتقا، بىلەزىك، قابىرعا قىسقا سۇيەكتەر.
جاۋاپتار: 1+، 2+، 3 -، 4 -، 5+، 6+، 7 -، 8 -، 9+، 10 -
ساندىق لابيرينت.
ادامدا قانشا سۇيەك بار؟ 200
بەل ومىرتقا سانى قانشا؟ 5
قابىرعا سانى قانشا؟ 12
قۇيىمشاق نەشە ومىرتقادان تۇرادى؟ 4 - 5
سەگىزكوز قانشا ومىرتقانىڭ بىرىگۋىنەن قۇرالعان؟ 5
ارقا ومىرتقالارىنىڭ سانى قانشا؟ 12
ومىرتقا سانى قانشا؟ 33 - 34
ادام قاڭقاسى نەشە توپقا بولىنەدى؟ 3
مويىن ومىرتقا سانى قانشا؟ 7
اياق قانشا مايدا سۇيەكتەردەن قۇرالعان؟ 26
«ميعا شابۋىل»
1 - توپ. «العىرلار»
1. لوردوز دەگەن نە؟ ومىرتقانىڭ العا ءيىلۋى.
2. بەيورگانيكالىق زاتتار سۇيەككە قانداي قاسيەت بەرەدى؟ بەرىكتىك، مىقتىلىق.
3. اسىقتى جىلىكپەن قاتارلاسا تۇراتىن جىڭىشكە سۇيەك؟ شىبىق نەمەسە ساداق سۇيەك.
4. باس سۇيەك قانداي بولىمدەردەن تۇرادى؟ مي ساۋىتى جانە بەت سۇيەك.
2 - توپ. «تاپقىرلار»
1. بىلەزىكتە نەشە سۇيەك بار؟ 8 - سۇيەك.
2. ورگانيكالىق زاتتار سۇيەككە قانداي قاسيەت بەرەدى؟ يىلگىش، سوزىلعىش.
3. اياق جىلىكتەرىن اتاڭىز. ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك.
4. سۇيەكتىڭ قۇرامىن اتا. ورگانيكالىق زات 30%، بەيورگانيكالىق زات 70%
3 - توپ. «بىلگىرلەر»
1. تولارساقتا نەشە سۇيەك بار؟ 7 سۇيەك.
2. 14 سۇيەكتەن تۇراتىن قولباسى سۇيەگى قالاي اتالادى؟ ساۋساق سۇيەكتەرى.
3. كيفوز دەگەن نە؟ ومىرتقانىڭ ارتقا ءيىلۋى.
4. جامباس پەن سەگىزكوز تۇتاسىپ قانداي بەلدەۋ قۇرايدى؟ جامباس بەلدەۋىن.
«ويلان تاپ» توپباسشىلار سايىسى.
1 - توپ. باس قاڭقاسىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
2 - توپ. يىق بەلدەۋىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
3 - توپ. جامباس بەلدەۋىن قاڭقادان كورسەتىپ سيپاتتا.
جۇمباق ولەڭ.
1. قاقپاقتاي ەكەن دەپ تە سيپاتتايدى،
اۋا رايىن كەيدە ول دا بولجايدى.
ءپىشىنى ءۇشبۇرىشتى، ءوزى جالپاق
جاۋابىن كىم بار ەكەن مۇنىڭ تاپپاق؟
جاۋىرىن.
2. قازاقشا كۇرەستە بار ءبىر ءادىسى،
حالقىمنىڭ ءقادىرلى ول مۇشە اسى.
اتقا وتىرۋدا دا كەزدەسەدى، ەسىمى
اتاشى وسى سۇيەكتى...
جامباس.
3. دانەكەر ۇلپادان تۇراتىن ورمانى بار،
قوزعالمايتىن سۇيەكتەن جاسالعان قورعانى بار.
اقىل - ويىڭنىڭ قورعانى
بۇل قاي سۇيەك بولعانى؟
باس سۇيەك.
4. ءبىرىنىڭ ۇستىندە ءبىرى تۇرادى،
ءدال ورتاسى جۇلىننىڭ ول تۇراعى.
ءتورت جەردەن ءيىلىم جاسايدى،
ايتشى مۇنىڭ جاۋابىن
كىم بىلەدى؟
ومىرتقا.
ءبىلىمدى جيناقتاۋ.
1 - توپقا: ءسىڭىردىڭ سوقىلۋى.
2 - توپقا: سۇيەكتىڭ سىنۋى.
3 - توپقا: بۋىننىڭ شىعۋى.
ءى قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
ومىرتقا ساۋلىعىن انىقتاپ كورىڭىز.
تەست.
1. تۇندە ۇيىقتاعاندا ارقانى قيسايتىپ جاتاسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
2. مويىندى قيمىلداتقاندا مويىن ومىرتقالارى كىتىرلەيدى مە؟ ا) يا، ب) جوق
3. سىزدە ارتىق سالماق بار ما؟ ا) يا، ب) جوق
4. ۇزاق ۋاقىت تىكەسىنەن تۇرۋ قيىنعا سوعادى ما؟ ا) يا، ب) جوق
5. سەن كەشكە قاراعاندا تاڭەرتەڭ دەنەڭدى تىك ۇستايسىڭ با؟ ا) يا، ب) جوق
6. جامباس جۇيكەسى تالاۋراپ نەمەسە بەلدى ءجيى شانشۋ مازالايدى ما؟ ا) يا، ب) جوق
7. جازۋ نەمەسە اسحانا ۇستەلىندە بۇكىرەيىپ وتىراسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
8. وتە جۇمساق توسەكتە ۇيىقتايسىز با؟ ا) يا، ب) جوق
9. دەنەنىڭ ءاربىر بولىكتەرىندە قابىنۋ جاعداي ءجيى بولىپ تۇرا ما؟ ا) يا، ب) جوق
10. ورنىڭىزدان تۇرعان كەزدە بىردەن قوزعالا الماي قالعان كەزدەر بولدى ما؟
ا) يا، ب) جوق
تەست جاۋابى:
ەگەر 10 ساۋالدىڭ ەكەۋىنە عانا «يا» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولساڭىز: ارقا مەن ومىرتقالارىڭىزدا ەشقانداي دەرتتىڭ بەلگىسى جوق دەگەن ءسوز
ەگەر 3 - 5 رەت «يا» بولسا، بۇلشىقەتتەردەگى ىشكى جاسۋشالاردىڭ زات الماسۋ قىزمەتىندە بۇزىلىس ورىن العان. بۇل كوبىنەسە بۇلشىقەت تكاندارىنا قاجەتتى امين قىشقىلداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن ورىن الادى. ومىرتقالارداعى دەرتتىڭ دەنى ۆ6، ۆ5، ۆ2دارۋمەندەرىن تولىق الماعاندىقتان پايدا بولادى
ەگەر «يا» جاۋابى 6 نەمەسە وداندا كوپ بولسا، جۇيكەدە كىنارات بار نەمەسە ومىرتقا زاقىم كەلگەن. بۇل تۇستا دا دارۋمەندەر قورىنىڭ ازدىعى اسەر ەتكەن دەگىمىز كەلەدى. ە، س دارۋمەنى ارقىلى قابىنۋدىڭ الدىن الۋعا بولادى.
VI. جاڭا ساباق. «ماعىنانى تانۋ»
بۇلشىق ەتتەر، بۇلشىق ەت تيپتەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن ماڭىزى
بۇلشىق ەت دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ويىمىزعا نە تۇسەدى؟
(ءار وقۋشى جەكە جۇمىس جاساپ، داپتەرلەرىنە تۇسىرەدى جانە جۇپپەن، توپپەن تالقىلايدى)
بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزى.
ءبىزدىڭ ورگانيزمىمىزدىڭ ەنجار بولىگى – قاڭقانى بۇلشىق ەتتەر قيمىل – قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بۇلشىق ەتتەر تىرەك – قيمىل جۇيەسىنىڭ بەلسەندى بولىگىن قۇرايدى. ولار ءبىزدىڭ دەنەمىزدى تىك باعىتقا ۇستايدى جانە دەنەمىزدىڭ ءار ءتۇرلى قالىپقا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. قۇرساق بۇلشىق ەتتەرى ىشكى مۇشەلەردى ءبىرقالىپتى ۇستايدى جانە قورعايدى. كوكەت (ديافراگما) كەۋدە قۋىسىن قۇرساق قۋىسىنان بولەدى. كولدەنەڭ جولاقتى بۇلشىق ەتتەر كوز الماسىنىڭ قوزعالۋىن، جۇتۋدى؛ قابىرعاارالىق بۇلشىق ەتتەر تىنىس قوزعالىستارىن ت. ب. قامتاماسىز ەتەدى. ادامدا 600 – دەن استام قاڭقا بۇلشىق ەتتەرى بار جانە ولار كولدەنەڭ جولاقتى ۇلپادان تۇزىلگەن.
بۇلشىق ەتتىڭ قۇرىلىسى
ءبىرىڭعاي سالالى، كولدەنەڭ جولاقتى قاڭقا، كولدەنەڭ جولاقتى جۇرەك (ميوكارد) بۇلشىق ەتتەرى بولادى.
ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىق ەتتەر كوپتەگەن ىشكى مۇشەلەر، تامىرلار قابىرعاسىن قۇرايدى. ءبىرىڭعاي سالالى بۇلشىق ەت ۇلپاسى ءبىر يادرولى، ۇرشىق ءتارىزدى جاسۋشالاردان تۇرادى. ولار ارقىلى قوزۋ باياۋ، ياعني ادام ەركىنەن تىس جۇزەگە اسىرىلادى.
كولدەنەڭ جولاقتى (قاڭقا) بۇلشىق ەتتەر كولدەنەڭ جولاقتى تالشىقتاردان تۇرادى. تالشىقتار ىشىندە ءنارۋىز جىپشەلەرى وتەدى، ولارعا بايلانىستى بۇلشىق ەتتەر جيىرىلادى. تالشىقتاردان بۇلشىق ەت شوعىرلارى، ال بۇلشىق ەت شوعىرلارىنان بۇلشىق ەت تۇزىلگەن. بۇلشىق ەتتەر سىڭىرگە اينالاتىن دانەكەر ۇلپاسىمەن جابىلعان. ولار ءسىڭىر ارقىلى سۇيەك ويىسىنا، تومپەشىگىنە بەكيدى جانە قاڭقانى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بۇلشىق ەتتەردە كوپتەگەن قان تامىرلارى بولادى. ولار ارقىلى بۇلشىق ەتتەر قورەكتىك زاتتارمەن جانە وتتەكپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. سونىمەن قاتار وسى تامىرلار ارقىلى الماسۋ ونىمدەرى – تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ زياندى زاتتارى سىرتقا شىعارىلادى.
بۇلشىق ەتتەردىڭ نەگىزگى توپتارى. بۇلشىق ەتتەردى ورنالاسۋىنا قاراي باس جانە مويىن، دەنە جانە اياق – قول بۇلشىق ەتتەرى دەپ بولەدى.
باس بۇلشىق ەتتەرىنە ميميكالىق جانە شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى جاتادى. شايناۋ بۇلشىق ەتتەرى ۇستىڭگى جانە استىڭعى جاق سۇيەكتەرى اراسىندا ورنالاسادى. ولاردىڭ ءبىر ۇشى استىڭعى جاق سۇيەككە، ەكىنشى جاعى باس سۇيەكتەرىنە بەكيدى. ولاردىڭ جيىرىلۋىنا بايلانىستى تاماقتى شايناعاندا جانە سويلەگەندە استىڭعى جاق سۇيەكتەرى قوزعالادى.
ميميكالىق بۇلشىق ەتتەر بەتكە بەلگىلى ءبىر كورىنىس – ميميكا بەرەدى: كوز جانە اۋىز اينالاسىنداعى بۇلشىق ەتتەر، كۇلكى بۇلشىق ەتتەرى. ولار تەرىگە، نە ءبىر ۇشى تەرىگە، ەكىنشى ۇشى باس سۇيەكتىڭ بەت سۇيەگىنە بەكيدى.
مويىن بۇلشىق ەتتەرى باستى تەپە – تەڭدىكتە ۇستايدى، باس پەن مويىن قوزعالىسىنا، سونداي – اق جۇتۋعا قاتىسادى.
دەنە بۇلشىق ەتتەرى. قابىرعاارالىق بۇلشىق ەتتەر جانە كوكەت تىنىس قوزعالىستارىن قامتاماسىز ەتەتىن كەۋدە قۋىسى كولەمىن وزگەرتەدى. قۇرساقتىڭ الدىڭعى قابىرعاسى قۇرساق بۇلشىق ەتتەرىنەن تۇزىلگەن. بۇل بۇلشىق ەتتەر جيىرىلىپ ومىرتقا جوتاسىنىڭ يىلۋىنە، تىنىس الۋ قوزعالىستارىنا، ىشكى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىنا قاتىسادى. سونىمەن قاتار قۇرساق قۋىسىنىڭ مۇشەلەرىن قورعايدى. ارقادا باس، كەۋدە قۋىسى مەن قولدىڭ قوزعالۋىنا قاتىساتىن ارقانىڭ تراپەسيا ءتارىزدى، جالپاق بۇلشىق ەتتەرى ورنالاسادى.
اياق – قول بۇلشىق ەتتەرى. دەلتا ءتارىزدى بۇلشىق ەتتەر يىق بەلدەۋىندە قولدى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. بيسەپس (ەكى باستى بۇلشىق ەت) قولدى شىنتاق بۋىنىندا بۇگەدى، ال تريسەپس (ءۇش باستى بۇلشىق ەت) قولدى جازادى.
سان ارقىلى تىگىنشى بۇلشىق ەتى وتەدى. بۇل – ەڭ ۇزىن بۇلشىق ەت. ساننىڭ الدىڭعى جاعىندا ساننىڭ ءتورت باستى بۇلشىق ەتى - – تىزە بۋىنىن جازاتىن بۇلشىق ەت ورنالاسادى. ول سونىمەن قاتار ساندى جامباس – سان بۋىنىندا بۇگۋگە قاتىسادى.
جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. فرونتالدى سۇراقتار.
• بۇلشىق ەتتەردىڭ ماڭىزى قانداي؟
• بۇلشىق ەتتەردىڭ قۇرىلىسى قانداي؟
• بۇلشىق ەتتەردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
• بۇلشىق ەتتەر سۇيەككە قالاي بەكيدى؟
• دەنەدە ورنالاسۋىنا قاراي بۇلشىق ەتتەر قالاي بولىنەدى؟
• ەڭ ۇزىن بۇلشىق ەت؟
• ادام قاڭقاسىندا قانشا بۇلشىق ەت بار؟
• بۇلشىق ەت قانداي ۇلپادان تۇزىلەدى؟
• بۇلشىق ەتتىڭ قاجۋى نەگە بايلانىستى؟
• «شىنىعا بىلمەگەن، تىنىعا دا بىلمەيدى" – دەگەن نەلىكتەن ايتىلعان؟
• ەكى وقۋشى شىعىپ، 5 كگ گانتەلدى بىرەۋى كوتەرىپ، ال ەكىنشىسى – كوتەرىپ، ءتۇسىرىپ تۇرادى. ( 35 سەك ىشىندە قاي وقۋشىنىڭ قولى تەز شارشايدى؟ )
سۋرەتتەرمەن جۇمىس.
سۋرەتكە قاراپ قايسىسى ءبىرىڭعاي سالالى، قايسىسى كولدەنەڭ جولاقتى، قايسىسى جۇرەك بۇلشىقەتتەرى سيپاتتا.
تەست تاپسىرماسى
1. بۇلشىقەتكە ءتان قاسيەت
ا) جيىرىلعىشتىق ب) وتكىزگىشتىك ۆ) مىقتىلىق
2. ءبىر شەتى سۇيەكتەرگە، ەكىنشى شەتى تەرىنىڭ استىڭعى جاعىنا بەكىنەدى
ا) ىمداۋ ب) شايناۋ ۆ) ارقا
3. كەۋدە مەن قۇرساق قۋىسىن ءبولىپ تۇراتىن كۇمبەز ءتارىزدى بۇلشىقەت
ا) ارقا ب) مويىن ۆ) كوكەت (ديافراگما)
4. ارقا بۇلشىقەتتەرى
ا) تراپەسيا، رومب ءتارىزدى ب) ديافراگما ۆ) بيسەپس
5. ادامنىڭ ەركىنە باعىنادى:
ا) جۇرەك ب/ەتى ب) قاڭقا ب/ەتى ۆ) ءبىرىڭعاي سالالى ب/ەت
سەن ەموسيالارىڭدى باسقارا الاسىڭ با؟
بۇكىل الەمدە ەموسيالار ادامنىڭ بەتىنەن بىردەن كورىنەدى. پسيحولوگتار نەگىزگى 6 ەموسيانى ءبولىپ قارايدى جانە ولاردىڭ ءارقايسىسى ءۇشىن وزىندىك بەت - الپەت ءتان، ولار ءبىزدىڭ تەگىمىزدە قالىپتاسقان.
جالعان كۇلكىنى تاپ
*تابيعي كۇلكى كەزىندە ەرىندەر ءبىرشاما كەڭ جازىلادى. ادام شىن كۇلگەن كەزدە ونىڭ شىقشىتتارى ءسال جوعارى كوتەرىلىپ، كوزدەرى سىعىرايىپ كەتەدى.
*كۇلكى جالعان بولسا، تەك ادامنىڭ ەرىندەرى عانا قوزعالادى، ال كوزدەرى سۋىق ءارى بەيتاراپ قالپىندا قالادى.
ءىىى. قورىتىندىلاۋ. «وي تولعانىس»
سەمانتيكالىق كارتا
ءۇش تىلدە وقىتاتىن دارىندى بالالارعا
ارنالعان مامانداندىرىلعان № 30 مەكتەپ - گيمنازياسى.
حيميا - بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى: ۋرازالينا جانار ناسيروۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءبىلىم بەرۋ سالاسى: قاتىناس.
