بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى (كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى)
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، قازاق ادەبيەتى 9 سىنىپ
تاقىرىپتار:
81. بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
82. تەرەڭدەتە وقيتىن سىنىپتار ءۇشىن بيلەتتەر
83. «رايىمبەك، رايىمبەك!» پوەماسى
84. ش. ايتماتوۆ «نايمان - انا»
85. ماقتىمق ۇلى فراگي (1733 - 1772)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بۇقار جىراۋدىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالا وتىرىپ، شىعارمالارىنىڭ يدەيالىق مازمۇنىنىن تالداۋ، وقۋشىلارعا ويلاندىراتىن ساۋال بەرە وتىرىپ، پىكىرىن تىڭداۋ، قورىتىندى جاساۋ؛
ءا) بىلىمدىلىك تانىمىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن، تىلدىك قورىن، ىزدەنىستەرىن ارتتىرۋ؛
ب) ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ماماندىق تاڭداي بىلۋگە، ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق ىزدەنۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، تىرەك سىزبالار ت. ب
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
بۇقاردىڭ ءوز اكەسى — ارعىن رۋىنان شىققان قالقامان باتىر. بۇقار جىراۋ باياناۋىلدا تۋىپ، دالبا تاۋىندا دۇنيە سالعان. ونىڭ ۇرپاقتارى دا باياناۋىل ماڭىڭدا.
بۇقار — XVIII ع. ەكىنشى جارتىسىندا حاندىق قۇرعان ابىلايدىڭ تۇستاسى، ابىلايدان جاسى ۇلكەن. ول ابىلايدى: "ابىلايشام"، "ابىلايشا"، - دەپ سويلەيدى ەكەن. بۇقار ءوزىنىڭ "ەي ابىلاي" دەگەن ولەڭىندە:
ەي، ابىلاي، ابىلاي! تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ.
سەنى مەن كورگەندە، ابىلمامبەت پاتشاعا،
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ، قىزمەتكەر بولىپ تۇر ەدىڭ، —
دەيدى.
وسى ولەڭىندە ول ابىلايدى ون ءبىر جاسىنان باستاپ، ەڭ اقىرعى ومىرىنە دەيىن بىلەتىن ادام بولىپ سويلەيدى.
بۇقار — حالقىنىڭ، ەلىنىڭ تاعدىرىنا تەرەڭ دە ويلى كوز جىبەرگەن، قابىرعاسى قايىسىپ، تەبىرەنە تولعاۋ جىر توككەن، پاراساتتى وي تۇيگەن جىراۋ، قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ اقىل - كەڭەسشىسى، اقىلگويى، پوەزيانىڭ ءىرى وكىلى. بۇقار الاساپىران زاماننىڭ تىرشىلىك - بولمىسىن، ەل باسىنا تونگەن ءقاۋىپ - قاتەر، ەكى تالاي كەزەڭدى جىر ورنەگىنە ءتۇسىرىپ، حالقىنىڭ تاعدىرىنا ورتاقتاسقان.
ەلىمىز ءوز الدىنا جەكە شاڭىراق كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ابىلايدىڭ، ونىڭ داناگوي اقىلشىسى، فيلوسوف اقىن بۇقاردىڭ ەسىمدەرى دە حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە، ىقىلاسىنا بولەندى.
قاراعاندى قالاسىنىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن كوشەسىنە، ءبىر اۋدانىنا بۇقار جىراۋ ەسىمى بەرىلدى. جىراۋدىڭ دۇنيە سالعان جەرىنە ونىڭ ۇرپاقتارى ءزاۋلىم كۇمبەز تۇرعىزعان.
XVIII ع. بىزگە ءمالىم اقىنداردىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوبىنەسە باسىمىراق جىر ەتكەن اقىن - بۇقار. ءوز كەزىندەگى ءار الۋان قوعامدىق ءمانى زور ماسەلەلەرگە ءۇن قوسىپ، ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ وتىرعان.
بۇقار جىراۋدىڭ ءوز سوزدەرىنە جانە ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ول حات بىلگەن ادام بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ "كەرەي، قايدا باراسىڭ؟"، "اينالاسىن جەر تۇتقان"، "ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز"، "جال - قۇيرىعى قابا دەپ"، "اسقار تاۋدىڭ ولگەنى"، "ەي، ابىلاي، ابىلاي"، "سەن ون ءبىر جاسىڭدا"، "قالدانمەنەن ۇرىسىپ"، "كارىلىك"، ت. ب. ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە بىزگە جازبا تۇردە ەمەس، اۋىزشا جەتكەن.
كىتاپپەن جۇمىس: بۇقاردىڭ «اينالاسىن جەر تۇتقان» دەگەن ولەڭىنە تالداۋ جاساپ، «اسقار تاۋدىڭ ولگەنى» دەگەن ولەڭىن مانەرلەپ وقىڭدار.
شىعارماشىلىق جۇمىس: بۇقار جىراۋ ولەڭدەرىندەگى ماقال - ماتەل، ناقىل بولىپ كەتكەن سوزدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ بۇگىنگى بىزدەر ءۇشىن قانداي ءمانى بار ەكەنىن ايتىپ بەرىڭدەر.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
1. بۇقار ءومىر سۇرگەن كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ تاريحي جاعدايى قانداي ەدى؟
2. بۇقاردى نەگە جىراۋ دەيمىز؟
3. اقىن تولعاۋلارىندا قانداي الەۋمەتتىك ماسەلەلەر كوتەرىلگەن؟
4. اقىن ءوز تولعاۋلارىندا حالىققا ونەگە بولارلىق قانداي ويلى پىكىرلەر ۇسىنادى؟
ءبىلىمدى باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىنا، ساباققا بەلسەنە قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: «كورشى ەلدەرمەن دوستىقتا، تاتۋلىقتا بولۋ - بۇقار جىرىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى» دەگەن اتپەن شىعارما جازىپ كەلۋ.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
تاقىرىپتار:
81. بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
82. تەرەڭدەتە وقيتىن سىنىپتار ءۇشىن بيلەتتەر
83. «رايىمبەك، رايىمبەك!» پوەماسى
84. ش. ايتماتوۆ «نايمان - انا»
85. ماقتىمق ۇلى فراگي (1733 - 1772)
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بۇقار جىراۋدىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالا وتىرىپ، شىعارمالارىنىڭ يدەيالىق مازمۇنىنىن تالداۋ، وقۋشىلارعا ويلاندىراتىن ساۋال بەرە وتىرىپ، پىكىرىن تىڭداۋ، قورىتىندى جاساۋ؛
ءا) بىلىمدىلىك تانىمىن، شىعارماشىلىق قابىلەتىن، تىلدىك قورىن، ىزدەنىستەرىن ارتتىرۋ؛
ب) ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ماماندىق تاڭداي بىلۋگە، ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، شىعارماشىلىق ىزدەنۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كىتاپتار، تىرەك سىزبالار ت. ب
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ. سىنىپتىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن پىسىقتاۋ:
ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇرايمىن. وقۋشىلارعا بىرنەشە سۇراقتار قويامىن
ب) جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
بۇقاردىڭ ءوز اكەسى — ارعىن رۋىنان شىققان قالقامان باتىر. بۇقار جىراۋ باياناۋىلدا تۋىپ، دالبا تاۋىندا دۇنيە سالعان. ونىڭ ۇرپاقتارى دا باياناۋىل ماڭىڭدا.
بۇقار — XVIII ع. ەكىنشى جارتىسىندا حاندىق قۇرعان ابىلايدىڭ تۇستاسى، ابىلايدان جاسى ۇلكەن. ول ابىلايدى: "ابىلايشام"، "ابىلايشا"، - دەپ سويلەيدى ەكەن. بۇقار ءوزىنىڭ "ەي ابىلاي" دەگەن ولەڭىندە:
ەي، ابىلاي، ابىلاي! تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ.
سەنى مەن كورگەندە، ابىلمامبەت پاتشاعا،
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ، قىزمەتكەر بولىپ تۇر ەدىڭ، —
دەيدى.
وسى ولەڭىندە ول ابىلايدى ون ءبىر جاسىنان باستاپ، ەڭ اقىرعى ومىرىنە دەيىن بىلەتىن ادام بولىپ سويلەيدى.
بۇقار — حالقىنىڭ، ەلىنىڭ تاعدىرىنا تەرەڭ دە ويلى كوز جىبەرگەن، قابىرعاسى قايىسىپ، تەبىرەنە تولعاۋ جىر توككەن، پاراساتتى وي تۇيگەن جىراۋ، قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ اقىل - كەڭەسشىسى، اقىلگويى، پوەزيانىڭ ءىرى وكىلى. بۇقار الاساپىران زاماننىڭ تىرشىلىك - بولمىسىن، ەل باسىنا تونگەن ءقاۋىپ - قاتەر، ەكى تالاي كەزەڭدى جىر ورنەگىنە ءتۇسىرىپ، حالقىنىڭ تاعدىرىنا ورتاقتاسقان.
ەلىمىز ءوز الدىنا جەكە شاڭىراق كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ابىلايدىڭ، ونىڭ داناگوي اقىلشىسى، فيلوسوف اقىن بۇقاردىڭ ەسىمدەرى دە حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە، ىقىلاسىنا بولەندى.
قاراعاندى قالاسىنىڭ ەڭ ءبىر ۇلكەن كوشەسىنە، ءبىر اۋدانىنا بۇقار جىراۋ ەسىمى بەرىلدى. جىراۋدىڭ دۇنيە سالعان جەرىنە ونىڭ ۇرپاقتارى ءزاۋلىم كۇمبەز تۇرعىزعان.
XVIII ع. بىزگە ءمالىم اقىنداردىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كوبىنەسە باسىمىراق جىر ەتكەن اقىن - بۇقار. ءوز كەزىندەگى ءار الۋان قوعامدىق ءمانى زور ماسەلەلەرگە ءۇن قوسىپ، ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ وتىرعان.
بۇقار جىراۋدىڭ ءوز سوزدەرىنە جانە ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ول حات بىلگەن ادام بولسا كەرەك. ءبىراق ونىڭ "كەرەي، قايدا باراسىڭ؟"، "اينالاسىن جەر تۇتقان"، "ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز"، "جال - قۇيرىعى قابا دەپ"، "اسقار تاۋدىڭ ولگەنى"، "ەي، ابىلاي، ابىلاي"، "سەن ون ءبىر جاسىڭدا"، "قالدانمەنەن ۇرىسىپ"، "كارىلىك"، ت. ب. ولەڭدەرىنىڭ ءبارى دە بىزگە جازبا تۇردە ەمەس، اۋىزشا جەتكەن.
كىتاپپەن جۇمىس: بۇقاردىڭ «اينالاسىن جەر تۇتقان» دەگەن ولەڭىنە تالداۋ جاساپ، «اسقار تاۋدىڭ ولگەنى» دەگەن ولەڭىن مانەرلەپ وقىڭدار.
شىعارماشىلىق جۇمىس: بۇقار جىراۋ ولەڭدەرىندەگى ماقال - ماتەل، ناقىل بولىپ كەتكەن سوزدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ بۇگىنگى بىزدەر ءۇشىن قانداي ءمانى بار ەكەنىن ايتىپ بەرىڭدەر.
ءبىلىمدى بەكىتۋ: وتىلگەن تاقىرىپقا بايلانىستى بىرنەشە سۇراقتار قويامىن. تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن.
1. بۇقار ءومىر سۇرگەن كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ تاريحي جاعدايى قانداي ەدى؟
2. بۇقاردى نەگە جىراۋ دەيمىز؟
3. اقىن تولعاۋلارىندا قانداي الەۋمەتتىك ماسەلەلەر كوتەرىلگەن؟
4. اقىن ءوز تولعاۋلارىندا حالىققا ونەگە بولارلىق قانداي ويلى پىكىرلەر ۇسىنادى؟
ءبىلىمدى باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىنا، ساباققا بەلسەنە قاتىسىپ وتىرعاندارىنا قاراي بىلىمدەرى باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: «كورشى ەلدەرمەن دوستىقتا، تاتۋلىقتا بولۋ - بۇقار جىرىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى» دەگەن اتپەن شىعارما جازىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تولىق نۇسقاسىن قاراۋ
