بۇيىمدارعا قولدانىلاتىن ويۋ - ورنەك تۇرلەرى
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى،
№45 «اق وردا» مەكتەپ – گيمنازياسىنىڭ
بەينەلەۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شايمەردەن ازاتحان سەرىك ۇلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۇيىمدارعا قولدانىلاتىن ويۋ - ورنەك تۇرلەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ويۋ - ورنەك تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەك تۇرلەرىنە سيپاتتاما بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن ءتۇسىندىرۋ، سىرىنا ءمان بەرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ويۋ - ورنەك ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ءبىلىمىن جان - جاقتى دامىتۋ، حالقىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىن، سالت - ءداستۇرىن، ونەرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: توپپەن جۇمىس، ءتۇسىندىرۋ، ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار: «ءا. قاستەيەۆتىڭ ءسوزى»، «ويۋ - ورنەكتەر»، «سەرگىتۋ ءساتى»، «ب. مومىش ۇلىنىڭ ءسوزى».
ءپانارالىق بايلانىس: بەينەلەۋ ونەرى، ادەبيەت، ماتەماتيكا.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
وقۋشىلارمەن امانداس، تۇگەلدەۋ. ەكى توپقا ءبولۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. سىرعالار پىشىنىنە قاراي قالاي بولىنەدى؟
2. سىرعالار جاسالاتىن ماتەريالىنا قاراي قالاي اتالادى؟
3. شولپى مەن شاشباۋ قانداي قۇيمالاردان قالاي جاسالادى؟
4. شولپى مەن شاشباۋدى نە ءۇشىن تاعادى؟
5. بىلەزىك دەگەنىمىز نە؟
6. تاماقشا دەگەنىمىز نە؟
7. تاماقشا نەدەن جاسالادى؟
8. بىلەزىكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
9. القا قانداي بۇيىم؟
10. «القا سىرعا» دەپ قانداي بۇيىمدى ايتادى؟
3. جاڭا ساباق.
ونەردى تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن،
قوشقاردىڭ مۇيىزىنەن ۇيرەندىم.
(ءا. قاستەيەۆ).
حالىق اراسىندا كەڭ قانات جايعان قولدانبالى ونەر سالاسىنىڭ بىرەۋى زەرگەرلىك بولسا، ەكىنشىسى اعاش وڭدەۋ ونەرى. قازاق حالقىنىڭ قولونەرىنىڭ سالا - سالاسىندا كەڭ قولدانىلىپ كەلگەن، ونەردىڭ وتە كونە، ءارى كۇردەلى ءتۇرى ويۋ - ورنەك ونەرى. قازاقتىڭ قولتۋما ساندىك ونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە دە ويۋلار مەن ورنەكتەر العاشقى ەلەمەنت رەتىندە قولدانىلادى.
قازاقتىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ بىرنەشە ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار، اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ، ۇنەمى قولدانىستا بولىپ، دامىپ كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. وعان مىسال رەتىندە «سىرماق شەرتكەن سىر» اڭىز اڭگىمەسىن ايتۋعا بولادى.
ەرتەدە ءبىر ءادىل حان بولىپتى. ونىڭ جارلىعىمەن قول استىنداعى حالىق ءۇي جيھازدارىن، كيىم - كەشەك، قۇرال - سايماندارىن، قارۋ - جاراقتارىن ويۋ - ورنەكتەپ ادەمىلەپ ۇستايتىن بولعان. سوندىقتان ونى حالىق ويۋ حان اتاپتى. ءبىر جىلدارى بوتەن ەلدىڭ حانى جاۋلاپ الىپ، ويۋ حاندى زىندانعا تاستاپتى. ويۋ حاننىڭ ورنىنا حان بولىپ، بۇرىنعى سالت - ءداستۇردى، ويۋ - ورنەكتى جويىپ، جاڭاشا قۇرماق بولادى. جاڭا دەگەندەرىنىڭ ءبارى تەز ۇمىت بولا بەرەدى. وعان ءجون ايتقان ادامداردىڭ كوزىن جويا بەرگەن. سوندىقتان ونى حالىق جويۋ حان دەپ اتاپتى.
بۇل كەزدە ويۋ حان زىنداندا جاعدايدىڭ ءبارىن ەستىپ - ءبىلىپ جاتىپتى. ءبىر كۇنى جويۋ حاننىڭ جالعىز ۇلى اڭعا شىعادى. جولداعى اڭنىڭ ءبارىن تۇگەل قىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ كەلە جاتىرعاندا ءبىر ۇكى مۇنىڭ بەتىنە شاپشىپ، ەكى كوزىن ويىپ جىبەرەدى. ەش نارسە كورە الماي تەنتىرەپ كەلە جاتىپ، جاردان قۇلاپ كولگە باتىپ ولەدى. جويۋ حان بالاسىنا ىزدەۋ سالادى.
- كىمدە - كىم بالامنىڭ ءولىمىن ەستىرتەر بولسا، سونىڭ باسىن الامىن،- دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ ەشكىمنىڭ باتىلى بارماي.
مۇنى ەستىگەن ويۋ حان بالانى ىزدەۋگە باراتىنىن حابارلايدى. جويۋ حان ونى زىنداننان شىعارىپ، جولعا سالادى. ول ءدارى - دارمەگىن الىپ ورماندى ارالاپ كەلە جاتسا ءبىر تاستىڭ استىنان:
- جويىلسىن، جويۋ حان! – دەپ قينالعان داۋىستى ەستيدى. تاستى كوتەرىپ قاراسا، جامباسىنا وق ءتيىپ، كۇيرەگەن سۇر تىشقاندى كورەدى. ونىڭ اياعىن تاڭىپ، ءدارى قۇيىپ جونىنە جىبەرەدى. وسىلايشا كەزدەسكەن اڭ - قۇستىڭ بارلىعىن ەمدەيدى. ەڭ سوڭىندا قاناتى سىنعان ۇكىنى ەمدەپ، «جويۋ حاننىڭ بالاسىن كوردىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى.
- قاتىگەز حان بالاسى جولىندا كەزدەسكەن سۇر تىشقاندى، ارقاردى، بۇعىنى، جولبارىستى جارالاپ، بالىقتى قۇرلىققا تاستاپ، قايتىپ اينالىپ كەلىپ، سويىپ الماق بولعاندا، مەن ونىڭ ەكى كوزىن شىعاردىم. ويتكەنى بۇل اڭداردىڭ بارلىعى ويۋ حان ەككەن ورماننىڭ ەڭ سوڭعى اڭدارى ەدى. حان بالاسى ءقازىر كول تۇبىندە ءولىپ جاتىر.
مۇنىڭ ءبارىن ەستىگەن ويۋ حان ۇيىنە كەلىپ، ويلانىپ، وقيعانىڭ جەلىسىن سىرماقتىڭ بەتىنە ويۋ تۇرىندە ءتۇسىرىپ، جويۋ حانعا الىپ كەلەدى. جويۋ حان سىرماقتىڭ ويۋىنا قاراپ وتىرىپ، وقيعانى بىلايشا تارقاتادى. - توقتا، مىنا ويۋ نە دەپ تۇر؟ بالاڭ ەكىگە ءبولىندى، جانى رۋحتا، ءتانى ارۋاققا اينالدى دەپ تۇر ما؟
- و، جالعان! مەنىڭ ۇلىم شىنىمەن ولگەنى مە؟ ولتىرەم!!!- دەپ قىلىشىن سۋىرىپ ويۋ حانعا تونەدى. ويۋ حان ساسپاستان جويۋ حاننىڭ ءوز جارلىعىن ەسىنە سالادى. حاننىڭ ەكى ايتقانى ولگەنى دەپ، جارلىق بويىنشا ءوز باسىن الادى. ويۋ حاندى ەل - جۇرتى قايتا حان كوتەرەدى.
ءار ويۋدىڭ ءتىلى بار دەگەن ءسوز وسىدان قالعان.
بۇل اڭىزدان ويۋ - ورنەكتەردىڭ بارلىعىن قورشاعان ورتادان العانىن كورەمىز.
كونە زاماننان قازىرگى كەزگە دەيىن حالىقتىڭ تۇرمىس - داستۇرىمەن تىعىز قايناسىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى – ول قولدانبالى ورنەك ونەرى.
قازىردە ويۋ - ورنەكتەردى كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ءۇشىن عالىمدار ويۋ - ورنەكتى ءتورت توپقا بولەدى: 1. زوومورفتى 2. وسىمدىك پىشىندەس 3. گەومەتريالىق 4. كوسموگونيالىق.
ءار ويۋ - ورنەكتىڭ استارىندا ماعىنا بولادى. مىسالى: «قوشقار ءمۇيىز» ويۋى مولشىلىقتى مەڭزەيدى، «اعاش» ويۋى ىنتىماق بىرلىكتى، «يرەك» ويۋى ادامنىڭ ءومىر جولى، سۋدىڭ بەلگىسى، «شەڭبەر» ويۋى جارىق ءومىر جولى دەگەندى بىلدىرەدى.
«قۇس»، «تۇيە تابان»، «يتقۇيرىق» ويۋ - ورنەكتەرى كەبەجە، جۇكاياق، ابدىرە، اسادال سىندى بۇيىمداردا، ال وسىمدىك پىشىندەس ويۋلار «گۇل»، «جاپىراق»، «قىرمىزى گۇل»، ت. ب. اعاش بۇيىمداردا شەبەردىڭ تالعامىنا قاراي توپتاستىرىپ بەرىلىپ وتىرعان. گەومەتريالىق ورنەكتەر كىلەمدە، شىم شيدە، اعاش پەن تاستان وڭدەلگەن بۇيىمداردا سونداي - اق بارلىق دەرلىك بۇيىمداردا كومپوزيسيا قۇرۋ بارىسىندا پايدالانادى. كوسموگونيالىق ورنەكتەر كوبىنە كىلەمدە، جۇزىكتەردە كەزدەسەدى.
جوعارىدا ورنەكتەردىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى دەگەندى ايتتىق. كومپوزيسيا دەگەنىمىز - ورنەكتى بۇيىمنىڭ بەتىنە رەتتەپ ورنالاستىرۋ، جۇيەلەۋ.
كومپوزيسيالىق تۇيىق ورنەكتەر دەگەنىمىز - شەڭبەر ىشىندە، ءتۇرلى بۇرىشتار ىشىندە ورنالاسقان ورنەكتەر.
ورنەكتەردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن سيممەتريا ساقتالۋ كەرەك. سيممەتريا دەگەنىمىز - ويۋ ورنەكتىڭ ەكى جاعىنىڭ تەڭ بولۋى. ويۋ - ورنەكتە ءبىر ەلەمەنت قايتالانىپ كەلسە مۇنى - ريتم دەيمىز. بۇيىمعا سالىناتىن ويۋ - ورنەكتىڭ بوياۋ تۇرلەرىنىڭ ءبىر - بىرىمەن ۇيلەسىپ، جاراسىم تابۋى – كولوريت دەپ اتالادى.
مىسالى: كوك ءتۇس – اسپاندى، جاسارۋ، ءومىر، ءوسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، قىزىل ءتۇس – وتتىڭ، كۇننىڭ بەلگىسى، قارا ءتۇس – جەردىڭ ءتۇسى، بەرەكەنىڭ بەلگىسى، سارى ءتۇس – اقىل، پاراسات، بايلىقتىڭ بەلگىسى، اق ءتۇس – قۋانىشتىڭ، باقىتتىڭ، تازالىقتىڭ بەلگىسى، جاسىل ءتۇس – جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى.
سونىمەن قازاقتىڭ ويۋ جانە ورنەك دەگەن قوس ءسوزى بىرىگە كەلىپ، لاتىنشا ورنامەنت دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ماعىناسى اسەمدەۋ، ساندەۋ. ويۋ دەگەنىمىز – بۇيىمعا تۇسىرىلگەن ورنەكتى پىشاقپەن كەسۋ ارقىلى وڭدەۋ، بۇيىمدى شابۋ كەزىندەگى ويىپ وڭدەۋ جۇمىستارى. ورنەك دەگەنىمىز – كەز كەلگەن بۇيىمنىڭ سىرتىنا تۇسىرىلەتىن ءبىرتۇتاس بايلانىستى اشەكەي. جالپى العاندا ويۋ - ورنەك دەگەنىمىز - ادەمى ىرعاققا ارناۋلى جۇيەمەن قۇرىلعان ورنەك بولشەكتەرى.
شەبەرلەر بۇيىمعا سالاتىن ويۋ - ورنەكتەردى جۇيەلەپ، بوياۋلارىن دا ۇيلەستىرە بىلەدى.
ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قولونەر شەبەرلەرى ءبىزدىڭ وڭىردە دە بارشىلىق. سونىڭ ءبىر – ەكەۋىنە توقتالا كەتەيىك.
سەرگىتۋ ءساتى. ماقالدىڭ جالعاسىن تاپ.
1. ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي، تويادى...
2. شەشەننىڭ ءسوزى مەرگەن، شەبەردىڭ...
3. ەر ءقادىرىن ەر بىلەر، زەر...
4. جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر، ەڭبەكپەن...
5. ىستەگەنىڭ ەلىڭە جاقسى، ۇيرەنگەنىڭ...
6. نە ەكسەڭ، سونى...
7. ەكپەي ەگىن بىتپەس، ۇيرەنبەي...
8. اقىل كوپكە جەتكىزەر، ونەر...
ساباقتى بەكىتۋ: ەكى توپقا ەكى ءتۇرلى تاپسىرما بەرۋ ارقىلى بەكىتىلەدى.
1. ويۋلاردى ءوز توبىنا جيناۋ.
2. گرافيكالىق ديكتانت.
1. كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ويۋ - ورنەك ەكى توپقا بولىنەدى.
2. «قوشقار ءمۇيىز» زوومورفتى ورنەك تۇرىنە جاتادى.
3. كومپوزيسيا دەگەنىمىز - ورنەكتەردى سالىستىرۋ.
4. سيممەتريا دەگەنىمىز – ويۋ - ورنەكتىڭ ءبىر جاعىنىڭ ۇلكەن بولۋى.
5. ورنەك دەگەنىمىز – بۇيىمنىڭ سىرتىنا تۇسىرىلەتىن اشەكەي.
6. كوك ءتۇس – جاستىق، كوكتەمنىڭ بەلگىسى.
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەكتەرىن باسقا حالىقتاردىڭ ويۋ - ورنەكتەرىمەن سالىستىرۋ.
تەوريالىق ءبولىمدى قورىتۋ.
وتكەندى ەسكە الىپ، ويعا تولام،
سۇرىپتاپ تەزگە سالىپ، كوپ ويلانام،
وي تۇبىنە جەتە الماي تيتىقتاسام،
قولىما قايشى الىپ، ويۋ ويام – دەپ ب. مومىش ۇلى اتامىز ايتقانداي ءبىز دە كەلەسى ساراماندىق جۇمىس بولىمىنە كوشەمىز.
ساراماندىق جۇمىس. اعاش بەتىنە بەدەرلەپ ورنەك ويۋ.
1. سالىناتىن ورنەك جوباسىن قاعازعا سالۋ.
2. تاقتاي بەتىن تەگىستەپ سۇرگىلەۋ.
3. ورنەكتى اعاش بەتىنە كوشىرۋ.
4. ورنەكتى ويۋ.
جۇمىستى سارالاپ ساراپتاۋ، باعا بەرۋ.
جۇمىس ورنىن جيناستىرۋ.
№45 «اق وردا» مەكتەپ – گيمنازياسىنىڭ
بەينەلەۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شايمەردەن ازاتحان سەرىك ۇلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۇيىمدارعا قولدانىلاتىن ويۋ - ورنەك تۇرلەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ويۋ - ورنەك تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەك تۇرلەرىنە سيپاتتاما بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ويۋ - ورنەكتىڭ ءتىلىن ءتۇسىندىرۋ، سىرىنا ءمان بەرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ويۋ - ورنەك ارقىلى وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن، ءبىلىمىن جان - جاقتى دامىتۋ، حالقىمىزدىڭ اسىل مۇرالارىن، سالت - ءداستۇرىن، ونەرىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: توپپەن جۇمىس، ءتۇسىندىرۋ، ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سلايدتار: «ءا. قاستەيەۆتىڭ ءسوزى»، «ويۋ - ورنەكتەر»، «سەرگىتۋ ءساتى»، «ب. مومىش ۇلىنىڭ ءسوزى».
ءپانارالىق بايلانىس: بەينەلەۋ ونەرى، ادەبيەت، ماتەماتيكا.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
وقۋشىلارمەن امانداس، تۇگەلدەۋ. ەكى توپقا ءبولۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. سىرعالار پىشىنىنە قاراي قالاي بولىنەدى؟
2. سىرعالار جاسالاتىن ماتەريالىنا قاراي قالاي اتالادى؟
3. شولپى مەن شاشباۋ قانداي قۇيمالاردان قالاي جاسالادى؟
4. شولپى مەن شاشباۋدى نە ءۇشىن تاعادى؟
5. بىلەزىك دەگەنىمىز نە؟
6. تاماقشا دەگەنىمىز نە؟
7. تاماقشا نەدەن جاسالادى؟
8. بىلەزىكتىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
9. القا قانداي بۇيىم؟
10. «القا سىرعا» دەپ قانداي بۇيىمدى ايتادى؟
3. جاڭا ساباق.
ونەردى تاۋدىڭ بۇلاعىنان،
قويدىڭ قۇلاعىنان،
اپامنىڭ كيىزىنەن،
قوشقاردىڭ مۇيىزىنەن ۇيرەندىم.
(ءا. قاستەيەۆ).
حالىق اراسىندا كەڭ قانات جايعان قولدانبالى ونەر سالاسىنىڭ بىرەۋى زەرگەرلىك بولسا، ەكىنشىسى اعاش وڭدەۋ ونەرى. قازاق حالقىنىڭ قولونەرىنىڭ سالا - سالاسىندا كەڭ قولدانىلىپ كەلگەن، ونەردىڭ وتە كونە، ءارى كۇردەلى ءتۇرى ويۋ - ورنەك ونەرى. قازاقتىڭ قولتۋما ساندىك ونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە دە ويۋلار مەن ورنەكتەر العاشقى ەلەمەنت رەتىندە قولدانىلادى.
قازاقتىڭ ويۋ - ورنەگىنىڭ بىرنەشە ونداعان عاسىرلىق تاريحى بار، اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ، ۇنەمى قولدانىستا بولىپ، دامىپ كەلە جاتقان ونەر ءتۇرى. وعان مىسال رەتىندە «سىرماق شەرتكەن سىر» اڭىز اڭگىمەسىن ايتۋعا بولادى.
ەرتەدە ءبىر ءادىل حان بولىپتى. ونىڭ جارلىعىمەن قول استىنداعى حالىق ءۇي جيھازدارىن، كيىم - كەشەك، قۇرال - سايماندارىن، قارۋ - جاراقتارىن ويۋ - ورنەكتەپ ادەمىلەپ ۇستايتىن بولعان. سوندىقتان ونى حالىق ويۋ حان اتاپتى. ءبىر جىلدارى بوتەن ەلدىڭ حانى جاۋلاپ الىپ، ويۋ حاندى زىندانعا تاستاپتى. ويۋ حاننىڭ ورنىنا حان بولىپ، بۇرىنعى سالت - ءداستۇردى، ويۋ - ورنەكتى جويىپ، جاڭاشا قۇرماق بولادى. جاڭا دەگەندەرىنىڭ ءبارى تەز ۇمىت بولا بەرەدى. وعان ءجون ايتقان ادامداردىڭ كوزىن جويا بەرگەن. سوندىقتان ونى حالىق جويۋ حان دەپ اتاپتى.
بۇل كەزدە ويۋ حان زىنداندا جاعدايدىڭ ءبارىن ەستىپ - ءبىلىپ جاتىپتى. ءبىر كۇنى جويۋ حاننىڭ جالعىز ۇلى اڭعا شىعادى. جولداعى اڭنىڭ ءبارىن تۇگەل قىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ كەلە جاتىرعاندا ءبىر ۇكى مۇنىڭ بەتىنە شاپشىپ، ەكى كوزىن ويىپ جىبەرەدى. ەش نارسە كورە الماي تەنتىرەپ كەلە جاتىپ، جاردان قۇلاپ كولگە باتىپ ولەدى. جويۋ حان بالاسىنا ىزدەۋ سالادى.
- كىمدە - كىم بالامنىڭ ءولىمىن ەستىرتەر بولسا، سونىڭ باسىن الامىن،- دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ ەشكىمنىڭ باتىلى بارماي.
مۇنى ەستىگەن ويۋ حان بالانى ىزدەۋگە باراتىنىن حابارلايدى. جويۋ حان ونى زىنداننان شىعارىپ، جولعا سالادى. ول ءدارى - دارمەگىن الىپ ورماندى ارالاپ كەلە جاتسا ءبىر تاستىڭ استىنان:
- جويىلسىن، جويۋ حان! – دەپ قينالعان داۋىستى ەستيدى. تاستى كوتەرىپ قاراسا، جامباسىنا وق ءتيىپ، كۇيرەگەن سۇر تىشقاندى كورەدى. ونىڭ اياعىن تاڭىپ، ءدارى قۇيىپ جونىنە جىبەرەدى. وسىلايشا كەزدەسكەن اڭ - قۇستىڭ بارلىعىن ەمدەيدى. ەڭ سوڭىندا قاناتى سىنعان ۇكىنى ەمدەپ، «جويۋ حاننىڭ بالاسىن كوردىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى.
- قاتىگەز حان بالاسى جولىندا كەزدەسكەن سۇر تىشقاندى، ارقاردى، بۇعىنى، جولبارىستى جارالاپ، بالىقتى قۇرلىققا تاستاپ، قايتىپ اينالىپ كەلىپ، سويىپ الماق بولعاندا، مەن ونىڭ ەكى كوزىن شىعاردىم. ويتكەنى بۇل اڭداردىڭ بارلىعى ويۋ حان ەككەن ورماننىڭ ەڭ سوڭعى اڭدارى ەدى. حان بالاسى ءقازىر كول تۇبىندە ءولىپ جاتىر.
مۇنىڭ ءبارىن ەستىگەن ويۋ حان ۇيىنە كەلىپ، ويلانىپ، وقيعانىڭ جەلىسىن سىرماقتىڭ بەتىنە ويۋ تۇرىندە ءتۇسىرىپ، جويۋ حانعا الىپ كەلەدى. جويۋ حان سىرماقتىڭ ويۋىنا قاراپ وتىرىپ، وقيعانى بىلايشا تارقاتادى. - توقتا، مىنا ويۋ نە دەپ تۇر؟ بالاڭ ەكىگە ءبولىندى، جانى رۋحتا، ءتانى ارۋاققا اينالدى دەپ تۇر ما؟
- و، جالعان! مەنىڭ ۇلىم شىنىمەن ولگەنى مە؟ ولتىرەم!!!- دەپ قىلىشىن سۋىرىپ ويۋ حانعا تونەدى. ويۋ حان ساسپاستان جويۋ حاننىڭ ءوز جارلىعىن ەسىنە سالادى. حاننىڭ ەكى ايتقانى ولگەنى دەپ، جارلىق بويىنشا ءوز باسىن الادى. ويۋ حاندى ەل - جۇرتى قايتا حان كوتەرەدى.
ءار ويۋدىڭ ءتىلى بار دەگەن ءسوز وسىدان قالعان.
بۇل اڭىزدان ويۋ - ورنەكتەردىڭ بارلىعىن قورشاعان ورتادان العانىن كورەمىز.
كونە زاماننان قازىرگى كەزگە دەيىن حالىقتىڭ تۇرمىس - داستۇرىمەن تىعىز قايناسىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى – ول قولدانبالى ورنەك ونەرى.
قازىردە ويۋ - ورنەكتەردى كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ءۇشىن عالىمدار ويۋ - ورنەكتى ءتورت توپقا بولەدى: 1. زوومورفتى 2. وسىمدىك پىشىندەس 3. گەومەتريالىق 4. كوسموگونيالىق.
ءار ويۋ - ورنەكتىڭ استارىندا ماعىنا بولادى. مىسالى: «قوشقار ءمۇيىز» ويۋى مولشىلىقتى مەڭزەيدى، «اعاش» ويۋى ىنتىماق بىرلىكتى، «يرەك» ويۋى ادامنىڭ ءومىر جولى، سۋدىڭ بەلگىسى، «شەڭبەر» ويۋى جارىق ءومىر جولى دەگەندى بىلدىرەدى.
«قۇس»، «تۇيە تابان»، «يتقۇيرىق» ويۋ - ورنەكتەرى كەبەجە، جۇكاياق، ابدىرە، اسادال سىندى بۇيىمداردا، ال وسىمدىك پىشىندەس ويۋلار «گۇل»، «جاپىراق»، «قىرمىزى گۇل»، ت. ب. اعاش بۇيىمداردا شەبەردىڭ تالعامىنا قاراي توپتاستىرىپ بەرىلىپ وتىرعان. گەومەتريالىق ورنەكتەر كىلەمدە، شىم شيدە، اعاش پەن تاستان وڭدەلگەن بۇيىمداردا سونداي - اق بارلىق دەرلىك بۇيىمداردا كومپوزيسيا قۇرۋ بارىسىندا پايدالانادى. كوسموگونيالىق ورنەكتەر كوبىنە كىلەمدە، جۇزىكتەردە كەزدەسەدى.
جوعارىدا ورنەكتەردىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمى دەگەندى ايتتىق. كومپوزيسيا دەگەنىمىز - ورنەكتى بۇيىمنىڭ بەتىنە رەتتەپ ورنالاستىرۋ، جۇيەلەۋ.
كومپوزيسيالىق تۇيىق ورنەكتەر دەگەنىمىز - شەڭبەر ىشىندە، ءتۇرلى بۇرىشتار ىشىندە ورنالاسقان ورنەكتەر.
ورنەكتەردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن سيممەتريا ساقتالۋ كەرەك. سيممەتريا دەگەنىمىز - ويۋ ورنەكتىڭ ەكى جاعىنىڭ تەڭ بولۋى. ويۋ - ورنەكتە ءبىر ەلەمەنت قايتالانىپ كەلسە مۇنى - ريتم دەيمىز. بۇيىمعا سالىناتىن ويۋ - ورنەكتىڭ بوياۋ تۇرلەرىنىڭ ءبىر - بىرىمەن ۇيلەسىپ، جاراسىم تابۋى – كولوريت دەپ اتالادى.
مىسالى: كوك ءتۇس – اسپاندى، جاسارۋ، ءومىر، ءوسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، قىزىل ءتۇس – وتتىڭ، كۇننىڭ بەلگىسى، قارا ءتۇس – جەردىڭ ءتۇسى، بەرەكەنىڭ بەلگىسى، سارى ءتۇس – اقىل، پاراسات، بايلىقتىڭ بەلگىسى، اق ءتۇس – قۋانىشتىڭ، باقىتتىڭ، تازالىقتىڭ بەلگىسى، جاسىل ءتۇس – جاستىقتىڭ، كوكتەمنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى.
سونىمەن قازاقتىڭ ويۋ جانە ورنەك دەگەن قوس ءسوزى بىرىگە كەلىپ، لاتىنشا ورنامەنت دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ماعىناسى اسەمدەۋ، ساندەۋ. ويۋ دەگەنىمىز – بۇيىمعا تۇسىرىلگەن ورنەكتى پىشاقپەن كەسۋ ارقىلى وڭدەۋ، بۇيىمدى شابۋ كەزىندەگى ويىپ وڭدەۋ جۇمىستارى. ورنەك دەگەنىمىز – كەز كەلگەن بۇيىمنىڭ سىرتىنا تۇسىرىلەتىن ءبىرتۇتاس بايلانىستى اشەكەي. جالپى العاندا ويۋ - ورنەك دەگەنىمىز - ادەمى ىرعاققا ارناۋلى جۇيەمەن قۇرىلعان ورنەك بولشەكتەرى.
شەبەرلەر بۇيىمعا سالاتىن ويۋ - ورنەكتەردى جۇيەلەپ، بوياۋلارىن دا ۇيلەستىرە بىلەدى.
ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قولونەر شەبەرلەرى ءبىزدىڭ وڭىردە دە بارشىلىق. سونىڭ ءبىر – ەكەۋىنە توقتالا كەتەيىك.
سەرگىتۋ ءساتى. ماقالدىڭ جالعاسىن تاپ.
1. ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي، تويادى...
2. شەشەننىڭ ءسوزى مەرگەن، شەبەردىڭ...
3. ەر ءقادىرىن ەر بىلەر، زەر...
4. جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر، ەڭبەكپەن...
5. ىستەگەنىڭ ەلىڭە جاقسى، ۇيرەنگەنىڭ...
6. نە ەكسەڭ، سونى...
7. ەكپەي ەگىن بىتپەس، ۇيرەنبەي...
8. اقىل كوپكە جەتكىزەر، ونەر...
ساباقتى بەكىتۋ: ەكى توپقا ەكى ءتۇرلى تاپسىرما بەرۋ ارقىلى بەكىتىلەدى.
1. ويۋلاردى ءوز توبىنا جيناۋ.
2. گرافيكالىق ديكتانت.
1. كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ويۋ - ورنەك ەكى توپقا بولىنەدى.
2. «قوشقار ءمۇيىز» زوومورفتى ورنەك تۇرىنە جاتادى.
3. كومپوزيسيا دەگەنىمىز - ورنەكتەردى سالىستىرۋ.
4. سيممەتريا دەگەنىمىز – ويۋ - ورنەكتىڭ ءبىر جاعىنىڭ ۇلكەن بولۋى.
5. ورنەك دەگەنىمىز – بۇيىمنىڭ سىرتىنا تۇسىرىلەتىن اشەكەي.
6. كوك ءتۇس – جاستىق، كوكتەمنىڭ بەلگىسى.
باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: قازاق حالقىنىڭ ويۋ - ورنەكتەرىن باسقا حالىقتاردىڭ ويۋ - ورنەكتەرىمەن سالىستىرۋ.
تەوريالىق ءبولىمدى قورىتۋ.
وتكەندى ەسكە الىپ، ويعا تولام،
سۇرىپتاپ تەزگە سالىپ، كوپ ويلانام،
وي تۇبىنە جەتە الماي تيتىقتاسام،
قولىما قايشى الىپ، ويۋ ويام – دەپ ب. مومىش ۇلى اتامىز ايتقانداي ءبىز دە كەلەسى ساراماندىق جۇمىس بولىمىنە كوشەمىز.
ساراماندىق جۇمىس. اعاش بەتىنە بەدەرلەپ ورنەك ويۋ.
1. سالىناتىن ورنەك جوباسىن قاعازعا سالۋ.
2. تاقتاي بەتىن تەگىستەپ سۇرگىلەۋ.
3. ورنەكتى اعاش بەتىنە كوشىرۋ.
4. ورنەكتى ويۋ.
جۇمىستى سارالاپ ساراپتاۋ، باعا بەرۋ.
جۇمىس ورنىن جيناستىرۋ.
You Might Also Like
-
الماتى وبلىسى، تالدىقورعان قالاسى،
