بيت بيزنەسى
(ءازىل اڭگىمە)
بيزنەس دەسە، ونى بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. ويتكەنى، بۇل ءسوز قازاققا باياعىدان بەلگىلى. ول — كادىمگى «ساۋدا» دەگەن ءسوز. ءيا، ول كەزدە، تو ەست، بۇرىنعى كەزدەگى «ساۋدا»، «ساۋداگەر» دەگەن ءسوز بۇگىندە تونىن اينالدىرىپ، «بيزنەس»، «بيزنەسمەن» بولىپ شىعا كەلگەن. دەمەك، ابايشا ايتقاندا: «ەسەكتىڭ ارتىن جۋ — مال تاپ» دەگەن سوزگە سايادى. سوندىقتان، كىم كىمدى الدايدى، كىم كىمدى اربايدى، ارىن ساتىپ، جانىن جالدايدى، ايتەۋىر اقشا تاپسا بولى، سول بيزنەس نەمەسە بيزنەسمەن.
اقشا تاپقاندا دا قالاي تابادى؟ «ءان ايتقان ادام تەك ايتپايدى، جانىن جەپ ايتادى» دەگەن بار ەمەس پە؟ سول سەكىلدى، بيزنەسمەن اقشا تابۋ ءۇشىن، ارينە، بىرەۋدى الدايدى، بىرەۋدى اربايدى، كەرەك دەسە جانىن دا جالدايدى. ايتپەسە، اقشا لىپ ەتىپ، بيزنەسمەننىڭ قالتاسىنا قالاي وپ-وڭاي تۇسە سالسىن؟
ءيا، بيزنەسمەننىڭ قالتاسى قالىڭداعان سايىن، قابىرعاسى دا قالىڭداپ، ءجۇزى جىلتىراپ شىعا كەلەدى. مىنگەنى — «دجيپ»، كىرگەنى — كافە مەن كازينو. التىنداعان ازۋ تىستەرىن اقسيتا كۇلىپ، تالتاڭ-تالتاڭ ءجۇرىپ بارا جاتقاندا، قارسى كەلگەن ادامدى «كاماز» سەكىلدى قاعىپ كەتە جازدايدى. سوعان قاراپ، بيزنەسمەننىڭ ءبارى باقىتتى ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ءبىراق، قاتتى قاتەلەسەسىڭ. «سىرتقىلارعا سىر بەرمەي، قۇر كۇلەمىن جىمىڭداپتىڭ» كەبىن كيگەن ناعىز باقىتسىز جاندار سولار. ءيا، ولار كۇندىز كۇلگەن بولىپ جۇرگەندەرىمەن، ءتۇن بالاسى ۇيقى كورمەي، دوڭبەكشۋمەن بولادى. بىرىنشىدەن، ەرتەڭ كىمدى الدايمىن، كىمدى اربايمىن، قايتسەم كىرىستى كوبىرەك كىرگىزەمىن دەپ قيال قۋالاسا، ەكىنشىدەن، مەنى بىرەۋ الداپ نەمەسە الدىمدى وراپ كەتپەس پە ەكەن دەپ مازالانادى. ۇشىنشىدەن، ەڭ ءقاۋىپتىسى — مەنى كورە الماعان نەمەسە مەنەن قيانات كورگەن ەكىنشى ءبىر باسەكەلەس بيزنەسمەن مەنى اتىپ نەمەسە اسىپ كەتپەس پە ەكەن دەگەن قورقىنىشپەن تاڭ اتقانشا توسەگىندە تىپىرشۋمەن بولادى.
اتىلىپ تا، اسىلىپ تا قالعان بيزنەسمەندەردى ەستىپ تە، كورىپ تە ءجۇرمىز عوي. «قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن حان الار» دەگەن وسى دا، بيزنەسمەندەر ءبىر-بىرىن بايقاپ تا، جايپاپ تا جاتادى. وسىدان كەيىن بيزنەسمەندەردى باقىتتى جاندار دەپ كورىڭىز. الايدا، وعان قاراپ جاتقان ەل جوق. «التى كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بولعان ارتىق» دەگەن ەسكى قاعيدانى قالقان تۇتىپ، اركىمنىڭ-اق بيزنەسمەن بولعىسى كەلەدى.
— سونداي بيزنەسمەن بولعىسى كەلەتىندەردىڭ ءبىرى تاپ مەنىڭ كورشىم قوقىمباي بولىپ شىقتى. ول ءوزى — كەزىندە پارتيا قىزمەتىندە بولىپ، «كرەسلو قىزىعىن» ءبىراز كورگەن ادام. ءقازىر زەينەتكەر، جاسى جەتپىستەن اسىپ كەتكەن، كەمپىرى ەكەۋى عانا تۇرادى. جارىتىمسىز زەينەتاقى نە بولادى دەيسىز؟ قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كورىپ جاتقان جاندار. سول قوقىمباي ءبىر كۇنى ماعان كەلىپ، بىلاي دەدى:
— جاقان، سەن عوي كۇنى-تۇنى ولەڭ جازاسىڭ، نە ودان پايدا كورىپ جاتقان جوقسىڭ، نە ونى ەشكىم وقىمايدى. سەن ونداي بوس اۋرەشىلىكتى تاستا دا، مەنى تىڭدا. باسىما ءبىر كەرەمەت «يدەيا» قوناقتادى. سونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، ەكەۋىمىز بيزنەسپەن اينالىسايىق.
— ول قانداي بيزنەس؟ — دەدىم سەلقوس قانا.
— ول — بيت بيزنەسى.
مەن ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم.
— سەن كۇلمە، — دەدى ول سالماقتى تۇردە ءسوزىن جالعاستىرىپ. — جاس كەزىمىزدە ءوزىمىزدى تالاي شاعىپ، ءتاتتى قانىمىزدى سورعان پارازيت بيت شە؟ سول ناعىز بيزنەستىڭ كوزى دە، ءوزى دە بولماق.
— قوقا-اۋ، قايداعى ءبيتتى ايتىپ وتىرسىز؟ ول ءپارازيتىڭ سوناۋ 1945 جىلى وتان سوعىسى ءبىتىپ، ەل ەسىن جيناعان كەزدەن باستاپ-اق قۇرىپ كەتتى ەمەس پە؟ ءقازىر ونى ميكروسكوپپەن قاراساڭ دا ادامنىڭ تانىنەن كورە المايسىڭ. سوندا، ونى قايدان ىزدەپ تابامىز؟
— سولايى سولاي عوي، — دەدى قوقىمباي ماعان ءسال رەنجىگەندەي. — سەن دۇرىستاپ تىڭدا. التىن ەشقاشان دا ەرتەگىدەگىدەي ات باسىنداي بولىپ قولىڭا تۇسە قالمايدى، ول قاپ-قاپ قۇمنىڭ اراسىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي عانا بولىپ ىلىنەدى. سول سەكىلدى بايلىق تا بىرتىندەپ جينالادى. «تەڭگە — تيىننان، دۇنيە — بۇيىمنان» دەگەندەي، بيزنەس تە قيىننان قيىسادى. ەكەۋىمىز بيت بيزنەسىمەن اينالىساتىن بولساق، باس-اياعى جارتى جىلعا جەتپەي بايىپ شىعا كەلەمىز. بيت قوي دا ەمەس، سيىر دا ەمەس، ول ءۇشىن وكىمەتكە سالىق تا تولەپ جاتپايمىز.
— ءبيتتى قايدان تابامىز، قالاي باعامىز جانە ونى قايدا وتكىزەمىز؟ — دەدىم، كوڭىلىن قالدىرماي، اڭگىمەسىن تىڭداي تۇسكىم كەلىپ.
قوقىمباي بيتتەن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان ادامداي، «يدەياسىن» تاپتىشتەپ تۇسىندىرە باستادى:
— سەن ءبيتتى قايدان تابامىز دەپ قينالما، ول جاعىن ماعان قالدىر. قازاعىم امان بولسا، بيت قاشپايدى. ويتكەنى، ادام بالاسىن جاراتقاندا اللا تاعالا ءبيتتى قازاقپەن بىرگە جاراتقان ەكەن. دۇنيەگە كەلگەن تىرشىلىك يەسى ءبىرجولا قۇرىپ كەتپەيدى، «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى». ءبيتتى تابامىز. ونى تابۋ دا، باعۋ دا مەنىڭ موينىمدا بولسىن. ال، سەن ونى اقشاعا اينالدىرۋ جاعىنا كومەكتەسسەڭ بولعانى. — قوقىمباي اڭگىمەسىن جالعاستىرا ءتۇستى. — سەنىڭ كەمپىرىڭ كوشەنىڭ بۇرىشىندا شەكىلدەۋىك ساتىپ وتىرادى عوي، ونىڭ ءبىر ستاكانى 50 تەڭگە دە بولمايدى، ال كوكبازاردا ءبىر بيت باقانداي 900 تەڭگە تۇرادى. بيت بيزنەسىن كوز الدىڭا ەندى ەلەستەتە بەر.
«التىندى كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي، ءبىر بيت 900 تەڭگە تۇرادى دەگەن تۇستا ەرىكسىز ەلەڭ ەتە قالدىم:
— قوقا-اۋ، سوندا ءبيتتى كىمگە ساتامىز؟ ول سونشالىقتى كىمگە كەرەك؟
— ءتۇۋ، نەتكەن نادان ەدىڭ؟ — دەپ قالدى قوقىمباي، — «ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن» قاڭعىباس سىعانداردان جامان بولعانىمىز با؟ ءقازىر قازاقتاردىڭ وزدەرى سول سىعىنداردى ىزدەپ ءجۇرىپ بيت ساتىپ الادى. ارينە، باۋىرى ءىسىپ نەمەسە بەرىشتەنىپ، سارى اۋرۋعا دۋشار بولعاندارعا بيت مىڭ دا ءبىر ەم ەكەن. ايرانعا قوسىپ، ونى تىرىدەي جۇتىپ جىبەرسە بولعانى، اۋىرعان ادام بىردەن ايىعىپ شىعا كەلەدى. بۇل كۇندەرى باۋىرى ءبۇتىن ادام كەمدە-كەم شىعار. سوندىقتان، «جان قىمبات پا، ءان قىمبات پا؟» — دەگەن كەزدە، دەرتتى پەندە، ارينە، جان قىمبات دەپ، بيت ىزدەيدى.
— بۇرىنعى قازاقتار ءبيتتىڭ ارقاسىندا سارى اۋرۋ دەگەندى ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە ەستىپ كورمەگەن عوي. مەديسينا قانشا جەتىلدى دەسەك تە، قازىرگى دارىگەرلەر ءبيتتىڭ ەمدىك قاسيەتىن بىلمەيدى. قايتا، بيت دەسە، اتتوندارىن الا قاشادى. كىشكەنتاي كەزىمىزدە مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە باسىمىزدان نە ۇستىمىزدەن بيت شىعا قالسا، تەكسەرۋگە كەلگەن دارىگەرلەر تاقيامىز بەن كويلەگىمىزدى ورتەپ جىبەرەتىن. «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا ورتەمە» دەگەن ماتەل سول كەزدەن قالسا كەرەك.
ال، ەندى ءبيتتى تابۋدىڭ جولىن ايتايىن. بۇل كۇندەرى ءبيتتى تابۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ويلاما. شىنى ىدىستىڭ ىشىنە ادامنىڭ ۇرىعىن سالىپ، جاساندى ادام جاساپ جاتقاندا، ءبيتتى قايتا ءتىرىلتۋ دەگەن ءسوز
بولىپ پا؟ ماسەلەن، وسى قالادا ءۇيى جوق، جايى جوق قاڭعىباستار قانشاما؟ سولاردىڭ بىرەۋىن قولعا الىپ، باقساق جەتىپ جاتىر. وزىمەن كەلىسەمىز دە، قالانىڭ سىرتىنداعى ساياجايدا ۇستايمىز. كۇن سايىن تاماعى مەن شارابىن بەرىپ تۇرساق بولدى، ول ەشقايدا دا كەتپەيدى، جىلى ءۇي، جىلى توسەگىندە شارابىن ءىشىپ، شالا ماس بولىپ جاتا بەرەدى. تەك، ۇستىنە ءجۇنىن ىشىنە قاراتا تىگىلگەن تەرى شالبار مەن ءبوز كويلەك كيگىزەمىز. ونىڭ الدىندا جاقسىلاپ ەت اسىپ، ونىڭ سورپا مايىنا تارى تالقاندى شىلاپ، شالباردىڭ ءىشىن سىلاپ قويامىز. قاڭعىباستىڭ ءوزىن دە ەتكە تويعىزىپ، سورپاسىنان ىشكىزىپ وتىرامىز. ونىڭ ۇستىنە «تالاس» شارابى قوسىلعان سوڭ، قاڭعىباسىمىز قاتىپ تۇرىپ ۇيىقتايدى. ول كەزدە بيت تۇگىل، شايان شاقسا دا سەزبەيدى. ويانعانىمەن، ونى ۇزاققا شىعارماي، باقىلاپ وتىرامىز، سۋعا دا شومىلدىرمايمىز. سوندا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ونىڭ بۇتى ىرعايداي، ءبيتى تورعايداي بولىپ شىعا كەلەدى. سودان كەيىن «بورداقىمىزدى» شەشىندىرىپ، بيتتەرىن قاجەتتى ىدىسىمىزعا قاعىپ الىپ، بۇرىنعى ادىسىمىزبەن ونى قايتا كيىندىرەمىز. ودان كەيىنگى جۇمىستى ەكەۋىمىزدىڭ كەمپىرلەرىمىز تىندىرادى. بىزدەر تەك اقشالارىن جيناي بەرەمىز، جيناي بەرەمىز...
مىنە، بيت بيزنەسى دەگەنىمىز وسى. ءبىراق، ءبىزدىڭ بۇل بيزنەسەمىزدى ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىمنىڭ بىلمەۋى كەرەك. ءتىپتى، ءبيتتى قايدان تاۋىپ بەرىپ جۇرگەنىمىزدى كەمپىرلەرىمىز دە سەزبەسىن. ولار تەك بيتتەردى ساتۋمەن عانا اينالىساتىن بولسىن...
قوقىمبايدىڭ اڭگىمەسىنە ەلىگىپ كەتكەنىم سونشالىق، اقشا كەرەك بولعان سوڭ، ونىڭ ۇسىنىسىمەن سول زاماتتا كەلىستىم. ءبىراق، سىزدەردەن وتىنەرىمىز، ءبىزدىڭ بۇل سىرىمىزدى بىرەۋلەرگە ايتىپ قويماڭىزدار. ءبىلىپ قوياتىن بولسا، بىزگە دە باسەكەلەستەر تابىلىپ، كۇنىمىز كۇن بولماي قالار. تۇسىنسەڭىزدەر، ءبىزدىڭ بيزنەسىمىز — ەش ارامدىعى جوق تازا بيزنەس، ەشكىمدى الدامايمىز دا، اربامايمىز دا، كەرىسىنشە، جانى قينالعان اۋرۋلاردىڭ ايىعىپ كەتۋلەرىنە كومەكتەسەمىز. تۇپتەپ كەلگەندەگى ماقساتىمىز — «قىزىل كىتاپقا» ەنىپ، قۇرىپ بارا جاتقان بيتتەردى ءتىرىلتىپ، قايتادان قاتارعا قوسۋ.
تەك، ءبىزدىڭ بيت بيزنەسىمىزگە ساتتىلىك تىلەڭىزدەر.
You Might Also Like
-
اتام ەكەۋىمىز كول جاعالاپ كەلە جاتىر ەدىك، كەنەت ءبىر توپ قاز قاڭقىلداي كوتەرىلىپ، توبەمىزدەن اسا ۇشتى.
