Cۇيەكتى بالىقتار كلاسى
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان قالاسى،
«تۇركىستان احمەت ياسساۋي» كاسىبي كوللەدجىنىڭ
بيولوگيا ءپان وقىتۋشىسى:
بەكبولاتوۆا نازەركە باكىتوۆنا
جوسپارى
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
سۇيەكتى بالىقتار كلاسى
1. شەمىرشەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تىرشىلىگى
2. شەمىرشەكتى بالىقتار وكىلدەرى
3. تەست تاپسىرمالارى مەن كەسپە قاعازدارعا جاۋاپ بەرۋ
4. سۋرەتپەن جۇمىس
ءىىى. جاڭا ساباق
1. سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى
2. كوبەيۋى
3. ميگراسياسى
ءىV. بەكىتۋ
1. سەمانتيكالىق كارتا
2. زوولوگيالىق ديكتانت
3. «بالىق اۋلاۋ» ويىنى
V. باعالاۋ
Vءى. ءۇي تاپسىرماسى
1. سۇيەكتى بالىقتار كلاسىنىڭ وكىلدەرىمەن تانىسۋ جانە ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ؛
2. بالىقتاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى تۋرالى مالىمەتتەر ءبىلىپ كەلۋ؛
3. تاقىرىپقا بايلانىستى بەرىلگەن كەستەنى تولتىرۋ
Vءىى. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
ءپانى: زوولوگيا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇيەكتى بالىقتار كلاسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك. وقۋشىلاردىڭ وقۋ قابىلەتتەرىن جانە بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە وتىرىپ، سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى، كوبەيۋى، ميگراسياسى جانە ماڭىزى مەن تۇرلەرى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ.
2. دامىتۋشىلىعى. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، العان بىلىمدەرىن تاجىريبەدە قولدانا بىلۋگە، سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تۇرلەرىن ناقتى اجىراتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك. وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، تابيعاتتى قورعاۋعا، تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، كەسپە قاعازدار، تەست تاپسىرمالارى، ينتەراكتيۆتى تاقتا
ساباق ءتۇرى: تەوريالىق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ؛ تۇگەلدەۋ؛ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، اۋديتوريا تازالىعىنا ءمان بەرۋ؛ جۋرنالدى تولتىرۋ؛
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
شەمىرشەكتى بالىقتار كلاسى
1. شەمىرشەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تىرشىلىگى
2. شەمىرشەكتى بالىقتار وكىلدەرى
1 - تاپسىرما. تەست تاپسىرمالارىمەن جۇمىس
1. بالىقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى
ا) ميكولوگيا
ب) كارديولوگيا
ۆ) يحتيولوگيا +
گ) ورنيتولوگيا
2. بالىقتار نەشە كلاسقا بولىنەدى؟
ا) 1
ب) 2 +
ۆ) 3
گ) 4
3. شەمىرشەكتى بالىقتار كلاسىنىڭ ءتۇر سانى
ا) 22000
ب) 20000 +
ۆ) 7500
گ) 750
4. بالىقتاردىڭ جۇرەگى نەشە قۋىستى؟
ا) 1
ب) 2+
ۆ) 3
گ) 4
5. بالىقتاردا قان اينالىم شەڭبەرى قانشا؟
ا) 4
ب) 2
ۆ) 3
گ) 1+
6. شەمىرشەكتى بالىقتار قالاي ۇرىقتانادى؟
ا) سىرتتاي
ب) ىشتەي+
ۆ) جىنىستى
گ) جىنىسسىز
7. قارا ۋىلدىرىق الىناتىن بالىقتار توبى
ا) الابۇعالار
ب) البىرتتار
ۆ) بەكىرەلەر+
گ) مايشاباقتار
8. العاش رەت قۋىق پايدا بولعان بالىقتار توبى:
ا) شەمىرشەكتى بالىقتار
ب) سۇيەكتى بالىقتار +
ۆ) سكاتتار
گ) اكۋلالار
باعالاۋ جۇيەسى: «5» - 7 - 8؛ «4» - 6 - 5؛ «3» - 4؛ «2» - 3.
2 - تاپسىرما. كەسپە قاعازدارمەن جۇمىس.
№1
1. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ تەرى جابىندىسىنىڭ ەرەكشەلىگى
2. بالىقتاردىڭ ميگراسياعا شىعۋ سەبەبى
№2
1. باياۋ جۇزەتىن بالىقتاردىڭ دەنە ءپىشىنىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى
2. بالىقتاردىڭ قان اينالىم جۇيەسى
№3
1. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ اس قورىتۋ جۇيەسى
2. سۋ تۇبىندە جۇزەتىن بالىقتاردىڭ دەنە ەرەكشەلىكتەرى
№4
1. بالىقتاردىڭ تىنىس الۋ جۇيەسى
2. بالىقتاردىڭ كوبەيۋ جولدارى
3 - تاپسىرما. سۋرەتپەن جۇمىس. (اكۋلانىڭ سىرتقى جانە ىشكى قۇرىلىسى كورسەتىلگەن، مۇشەلەردىڭ اتىن تاۋىپ، قالاممەن جازۋ كەرەك)
جاڭا ساباق
1. سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى
2. كوبەيۋى
3. ميگراسياسى
1. سۇيەكتى بالىقتار كلاسى تومەنگى كلاسس تارماقتارىنا بولىنەدى. شەمىرشەك سۇيەكتىلەر كلاسس تارماعى – Chondrostei، وكىلدەرى – بەكىرە، قورىتپا، سۇيرىك، ت. ب. قاۋىرسىنقاناتتىلار كلاسس تارماعى – Sarcopterygii، وكىلدەرى – لاتيمەريا، ديپنوي.
سۇيەكتى بالىقتار بارلىق جەر شارىنداعى مۇحيتتاردا، تەڭىزدەردە جانە تۇششى سۋلاردا تىرشىلىك ەتەدى. تىرشىلىك جاعدايلارىنا قاراي بالىقتاردىڭ سىرتقى ءپىشىنى دە الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. بارلىق بالىقتاردىڭ 99% (20 مىڭ ءتۇر) وسى سۇيەكتى بالىقتار قۇيرىق قاناتى گوموسەركالدى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قاڭقاسى سۇيەك بولعاندىقتان دەنەسى اۋىر بولادى. وسىعان بايلانىستى ولاردا تورسىلداق جاقسى دامىعان. بۇل سۇيەكتى بالىقتار توبىنا، كەيبىر بەلگىلەرى ارقىلى شەمىرشەكتى بالىقتارعا ۇقسامايتىن كونە سۇيەكتى بالىقتار دا جاتادى.
دەنە ءپىشىنى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ دەنە ءپىشىنى تەز، جىلدام جۇزۋگە بەيىمدەلگەن اكۋلالاردىڭ دەنەسىنە ۇقساس، ال باياۋ جۇزەتىن بالىقتار (تۇقى تارىزدىلەر) نەمەسە سۋدىڭ تۇبىندە باياۋ قوزعالاتىن (مىسالى كامبالا) تۇرلەرى جالپاق سكاتتارعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
قوزعالۋ مۇشەلەرى. سۇيەكتى بالىقتاردا شەمىرشەكتى بالىقتاردىكىندەي تاق (ارقا، انال، قۇيرىق) جانە جۇپ (كەۋدە، قۇرساق) ءجۇزۋ قاناتتارى بولادى. دارا قاناتتارى ارقاسىنداعى ەكى قاناتتان، قۇيرىق جانە انال تەسىگىنىڭ تۇسىنداعى قاناتتاردان تۇرادى. بارلىق قاناتتارىنىڭ دا سۇيەكتى قاۋىسىندارى بولادى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قۇيرىق قاناتتارى كەڭ، اشالى بولىپ كەلەدى. وسىنداي قۇرىلىستى قۇيرىقتى گوموسەركالدى دەپ اتايدى.
تەرى جابىندىسى. سۇيەكتى بالىقتاردا دەنەسىن جۇقا پلاستينكا ءتارىزدى كوپتەگەن سۇيەكتى قابىرشاقتار جاۋىپ جاتادى. جۇقا پلاستينكانىڭ ءبىر شەتى تەرىسىنە بەكىنىپ، ەكىنشى شەتى شىعىپ جاتادى.
قاڭقاسى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قاڭقاسىنىڭ بىرتە - بىرتە سۇيەكتەنۋى بالىقتاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا بەيىمدەلۋ قابىلەتىن ارتتىردى. قاڭقانىڭ سۇيەكتەنۋى تىرەك قيمىلىنىڭ كۇشتى بولۋىنا، ەتتەردىڭ بەكۋىنە سەبەبىن تيگىزسە، نەرۆ جۇيەسى مەن ىشكى مۇشەلەردى ساقتاۋدى ارتتىردى.
سۇيەك قاڭقاسى بالىقتاردىڭ سالماعىن ارتتىردى، ولاردىڭ ءجۇزۋىن باياۋلاتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءجۇزۋىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ىشەكتىڭ الدىڭعى بولىمىنەن تورسىلداق دامىعان. تورسىلداقتىڭ ءىشى ازوت، وتتەگى جانە كومىرقىشقىل گازىنا تولتىرىلعان. وسى ارالاس گازداردىڭ ارقاسىندا بالىقتاردىڭ سالماعى بەلگىلى دارەجەدە ازايادى. تورسىلداقتار تەك بالىقتىڭ سالماعىن عانا ازايتىپ قويمايدى،
گيدروستاتيكالىق قىزمەتتە اتقارادى، دەمەك بالىقتاردىڭ سۋدىڭ تەرەڭ قاباتى مەن جوعارعى قاباتىنا كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بالىقتاردىڭ ەتتەرى ءارتۇرلى قيمىلىنا، وعان جۇمسالاتىن كۇش - قۋاتىنا قاراي جەكە جىكتەرگە بولىنگەن. ەڭ جاقسى دامىعان كۇشتى ەتتەرى دەنەنىڭ ۇزىنا بويى ومىرتقا جوتاسىنا بەكىنگەن. سايىپ كەلگەندە، بالىقتاردىڭ قاڭقاسى مەن ەتتەرى قايتالانىپ وتىراتىن مەتامەرلى قۇرىلىستى بولادى.
نەرۆ جۇيەسى. ميى شەمىرشەكتى بالىقتاردىڭ ميىنا قاراعاندا قاراپايىم بولادى. مىسالى سۇيەكتى بالىقتاردىڭ ميىنىڭ كولەمى كىشىرەك. ولاردىڭ الدىڭعى ميى كىشىرەك جانە شەمىرشەكتى – سۇيەكتى، سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە ول ۇستىڭگى جاعىنان نەرۆ زاتتارى جوق ەپيتەلييمەن قاپتالعان سۇيەكتى بالىقتاردا ورتاڭعى مي مەن ميشىق باسقا بالىقتارعا قاراعاندا كولەمدى بولادى.
سەزىم مۇشەلەرى.
كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ ءيىس سەزۋ، سەزىم، ەستۋ، كورۋ مۇشەلەرى جاقسى جەتىلگەن. ولاردىڭ ءبۇيىر سىزىعى سۋدىڭ قوزعالىسىن قابىلدايدى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە تورسىلداق بولادى، ول دەنە تەپە – تەڭدىگىن ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى.
تىنىس الۋ جۋيەسى. بالىقتارعا ءتان ەرەكشەلىكتەر - ولاردىڭ جەلبەزەكپەن تىنىس الۋى. جەلبەزەكتەر باستىڭ ەكى جاعىندا بولادى. اۋزىن اشىپ - جاۋىپ، جەلبەزەك قاقپاقشالارىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر تومەن ءتۇسىرىپ بالىقتار اۋىز قۋىسىنا، جۇتقىنشاققا، بۇلاردىڭ جەلبەزەك جاپىراقشالارىنا قۇيىلاتىن سۋ اعىسىنا تۋدىرىپ، ونى جەلبەزەك تەسىكتەر ارقىلى سىرتقا شىعارادى. ناتيجەسىندە جەلبەزەك جاپىراقشالارى سۋمەن ۇنەمى جۋىلىپ، سۋدا ەرىگەن وتتەگى سىڭىرىلەدى. سۇيەكتى بالىقتاردا ءتورت جۇپ جەتىلگەن جەلبەزەكتەرى بولادى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ جەلبەزەك ارالىق پەردەلەرى بولمايدى، جەلبەزەك تالشىقتارى شەڭبەرلەرىنە عانا بەكيدى. جەلبەزەك قۋىسىن سىرتقى جاعىنان جەلبەزەك قاقپاعى جاۋىپ تۇرادى. ولار جەلبەزەك قاقپاقشالارىن قوزعالتۋ ارقىلى تىنىس الادى. بالىقتاردىڭ تىنىس الۋى سۋدا اۋىز ارقىلى جۇتۋ سالدارىنان ەمەس، جەلبەزەك قاقپاقتارىنىڭ قيمىلى ارقىلى ورىندالادى. كەيبىر بالىقتار تىنىس الۋ ءۇشىن اۋاداعى وتتەگىن پايدالانادى. مىسالى، سۋدىڭ تۇبىندە تىرشىلىك ەتەتىن شىرا بالىقتار ۇنەمى سۋدىڭ بەتىنە كوتەرىلىپ باسىن سۋدان شىعارىپ اۋا جۇتىپ وتىرادى. سودان كەيىن ول اۋانى قابىرعاسىندا قان تامىرلارى كوپ كاپيلليارلارى بار ىشەك ارقىلى جىبەرەدى. تروپيكالىق سۋ ءجيى كەۋىپ قالاتىن جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن قوستىنىستى بالىقتاردا (پروتەپتورۋس، لەپيدوسيرەن) جەلبەزەكتەرىمەن قوسا قاپشىق ءتارىزدى وكپەلەرى دە بولادى. سۋ كەۋىپ قالعاندا قوستىنىستى دالىقتار باتپاققا كىرىپ الىپ، انابيوتيكالىق كۇيدە جاتىپ اۋامەن تىنىس الادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
«تۇركىستان احمەت ياسساۋي» كاسىبي كوللەدجىنىڭ
بيولوگيا ءپان وقىتۋشىسى:
بەكبولاتوۆا نازەركە باكىتوۆنا
جوسپارى
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
سۇيەكتى بالىقتار كلاسى
1. شەمىرشەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تىرشىلىگى
2. شەمىرشەكتى بالىقتار وكىلدەرى
3. تەست تاپسىرمالارى مەن كەسپە قاعازدارعا جاۋاپ بەرۋ
4. سۋرەتپەن جۇمىس
ءىىى. جاڭا ساباق
1. سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى
2. كوبەيۋى
3. ميگراسياسى
ءىV. بەكىتۋ
1. سەمانتيكالىق كارتا
2. زوولوگيالىق ديكتانت
3. «بالىق اۋلاۋ» ويىنى
V. باعالاۋ
Vءى. ءۇي تاپسىرماسى
1. سۇيەكتى بالىقتار كلاسىنىڭ وكىلدەرىمەن تانىسۋ جانە ءبىر - بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ؛
2. بالىقتاردىڭ تابيعاتتاعى جانە ادام ومىرىندەگى ماڭىزى تۋرالى مالىمەتتەر ءبىلىپ كەلۋ؛
3. تاقىرىپقا بايلانىستى بەرىلگەن كەستەنى تولتىرۋ
Vءىى. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
ءپانى: زوولوگيا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇيەكتى بالىقتار كلاسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك. وقۋشىلاردىڭ وقۋ قابىلەتتەرىن جانە بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە وتىرىپ، سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى، كوبەيۋى، ميگراسياسى جانە ماڭىزى مەن تۇرلەرى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ.
2. دامىتۋشىلىعى. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، العان بىلىمدەرىن تاجىريبەدە قولدانا بىلۋگە، سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تۇرلەرىن ناقتى اجىراتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك. وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، تابيعاتتى قورعاۋعا، تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، كەسپە قاعازدار، تەست تاپسىرمالارى، ينتەراكتيۆتى تاقتا
ساباق ءتۇرى: تەوريالىق
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ؛ تۇگەلدەۋ؛ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ، اۋديتوريا تازالىعىنا ءمان بەرۋ؛ جۋرنالدى تولتىرۋ؛
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
شەمىرشەكتى بالىقتار كلاسى
1. شەمىرشەكتى بالىقتار قۇرىلىسى مەن تىرشىلىگى
2. شەمىرشەكتى بالىقتار وكىلدەرى
1 - تاپسىرما. تەست تاپسىرمالارىمەن جۇمىس
1. بالىقتاردى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى
ا) ميكولوگيا
ب) كارديولوگيا
ۆ) يحتيولوگيا +
گ) ورنيتولوگيا
2. بالىقتار نەشە كلاسقا بولىنەدى؟
ا) 1
ب) 2 +
ۆ) 3
گ) 4
3. شەمىرشەكتى بالىقتار كلاسىنىڭ ءتۇر سانى
ا) 22000
ب) 20000 +
ۆ) 7500
گ) 750
4. بالىقتاردىڭ جۇرەگى نەشە قۋىستى؟
ا) 1
ب) 2+
ۆ) 3
گ) 4
5. بالىقتاردا قان اينالىم شەڭبەرى قانشا؟
ا) 4
ب) 2
ۆ) 3
گ) 1+
6. شەمىرشەكتى بالىقتار قالاي ۇرىقتانادى؟
ا) سىرتتاي
ب) ىشتەي+
ۆ) جىنىستى
گ) جىنىسسىز
7. قارا ۋىلدىرىق الىناتىن بالىقتار توبى
ا) الابۇعالار
ب) البىرتتار
ۆ) بەكىرەلەر+
گ) مايشاباقتار
8. العاش رەت قۋىق پايدا بولعان بالىقتار توبى:
ا) شەمىرشەكتى بالىقتار
ب) سۇيەكتى بالىقتار +
ۆ) سكاتتار
گ) اكۋلالار
باعالاۋ جۇيەسى: «5» - 7 - 8؛ «4» - 6 - 5؛ «3» - 4؛ «2» - 3.
2 - تاپسىرما. كەسپە قاعازدارمەن جۇمىس.
№1
1. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ تەرى جابىندىسىنىڭ ەرەكشەلىگى
2. بالىقتاردىڭ ميگراسياعا شىعۋ سەبەبى
№2
1. باياۋ جۇزەتىن بالىقتاردىڭ دەنە ءپىشىنىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى
2. بالىقتاردىڭ قان اينالىم جۇيەسى
№3
1. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ اس قورىتۋ جۇيەسى
2. سۋ تۇبىندە جۇزەتىن بالىقتاردىڭ دەنە ەرەكشەلىكتەرى
№4
1. بالىقتاردىڭ تىنىس الۋ جۇيەسى
2. بالىقتاردىڭ كوبەيۋ جولدارى
3 - تاپسىرما. سۋرەتپەن جۇمىس. (اكۋلانىڭ سىرتقى جانە ىشكى قۇرىلىسى كورسەتىلگەن، مۇشەلەردىڭ اتىن تاۋىپ، قالاممەن جازۋ كەرەك)
جاڭا ساباق
1. سۇيەكتى بالىقتار قۇرىلىسى
2. كوبەيۋى
3. ميگراسياسى
1. سۇيەكتى بالىقتار كلاسى تومەنگى كلاسس تارماقتارىنا بولىنەدى. شەمىرشەك سۇيەكتىلەر كلاسس تارماعى – Chondrostei، وكىلدەرى – بەكىرە، قورىتپا، سۇيرىك، ت. ب. قاۋىرسىنقاناتتىلار كلاسس تارماعى – Sarcopterygii، وكىلدەرى – لاتيمەريا، ديپنوي.
سۇيەكتى بالىقتار بارلىق جەر شارىنداعى مۇحيتتاردا، تەڭىزدەردە جانە تۇششى سۋلاردا تىرشىلىك ەتەدى. تىرشىلىك جاعدايلارىنا قاراي بالىقتاردىڭ سىرتقى ءپىشىنى دە الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. بارلىق بالىقتاردىڭ 99% (20 مىڭ ءتۇر) وسى سۇيەكتى بالىقتار قۇيرىق قاناتى گوموسەركالدى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قاڭقاسى سۇيەك بولعاندىقتان دەنەسى اۋىر بولادى. وسىعان بايلانىستى ولاردا تورسىلداق جاقسى دامىعان. بۇل سۇيەكتى بالىقتار توبىنا، كەيبىر بەلگىلەرى ارقىلى شەمىرشەكتى بالىقتارعا ۇقسامايتىن كونە سۇيەكتى بالىقتار دا جاتادى.
دەنە ءپىشىنى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ دەنە ءپىشىنى تەز، جىلدام جۇزۋگە بەيىمدەلگەن اكۋلالاردىڭ دەنەسىنە ۇقساس، ال باياۋ جۇزەتىن بالىقتار (تۇقى تارىزدىلەر) نەمەسە سۋدىڭ تۇبىندە باياۋ قوزعالاتىن (مىسالى كامبالا) تۇرلەرى جالپاق سكاتتارعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
قوزعالۋ مۇشەلەرى. سۇيەكتى بالىقتاردا شەمىرشەكتى بالىقتاردىكىندەي تاق (ارقا، انال، قۇيرىق) جانە جۇپ (كەۋدە، قۇرساق) ءجۇزۋ قاناتتارى بولادى. دارا قاناتتارى ارقاسىنداعى ەكى قاناتتان، قۇيرىق جانە انال تەسىگىنىڭ تۇسىنداعى قاناتتاردان تۇرادى. بارلىق قاناتتارىنىڭ دا سۇيەكتى قاۋىسىندارى بولادى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قۇيرىق قاناتتارى كەڭ، اشالى بولىپ كەلەدى. وسىنداي قۇرىلىستى قۇيرىقتى گوموسەركالدى دەپ اتايدى.
تەرى جابىندىسى. سۇيەكتى بالىقتاردا دەنەسىن جۇقا پلاستينكا ءتارىزدى كوپتەگەن سۇيەكتى قابىرشاقتار جاۋىپ جاتادى. جۇقا پلاستينكانىڭ ءبىر شەتى تەرىسىنە بەكىنىپ، ەكىنشى شەتى شىعىپ جاتادى.
قاڭقاسى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ قاڭقاسىنىڭ بىرتە - بىرتە سۇيەكتەنۋى بالىقتاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا بەيىمدەلۋ قابىلەتىن ارتتىردى. قاڭقانىڭ سۇيەكتەنۋى تىرەك قيمىلىنىڭ كۇشتى بولۋىنا، ەتتەردىڭ بەكۋىنە سەبەبىن تيگىزسە، نەرۆ جۇيەسى مەن ىشكى مۇشەلەردى ساقتاۋدى ارتتىردى.
سۇيەك قاڭقاسى بالىقتاردىڭ سالماعىن ارتتىردى، ولاردىڭ ءجۇزۋىن باياۋلاتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءجۇزۋىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ىشەكتىڭ الدىڭعى بولىمىنەن تورسىلداق دامىعان. تورسىلداقتىڭ ءىشى ازوت، وتتەگى جانە كومىرقىشقىل گازىنا تولتىرىلعان. وسى ارالاس گازداردىڭ ارقاسىندا بالىقتاردىڭ سالماعى بەلگىلى دارەجەدە ازايادى. تورسىلداقتار تەك بالىقتىڭ سالماعىن عانا ازايتىپ قويمايدى،
گيدروستاتيكالىق قىزمەتتە اتقارادى، دەمەك بالىقتاردىڭ سۋدىڭ تەرەڭ قاباتى مەن جوعارعى قاباتىنا كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بالىقتاردىڭ ەتتەرى ءارتۇرلى قيمىلىنا، وعان جۇمسالاتىن كۇش - قۋاتىنا قاراي جەكە جىكتەرگە بولىنگەن. ەڭ جاقسى دامىعان كۇشتى ەتتەرى دەنەنىڭ ۇزىنا بويى ومىرتقا جوتاسىنا بەكىنگەن. سايىپ كەلگەندە، بالىقتاردىڭ قاڭقاسى مەن ەتتەرى قايتالانىپ وتىراتىن مەتامەرلى قۇرىلىستى بولادى.
نەرۆ جۇيەسى. ميى شەمىرشەكتى بالىقتاردىڭ ميىنا قاراعاندا قاراپايىم بولادى. مىسالى سۇيەكتى بالىقتاردىڭ ميىنىڭ كولەمى كىشىرەك. ولاردىڭ الدىڭعى ميى كىشىرەك جانە شەمىرشەكتى – سۇيەكتى، سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە ول ۇستىڭگى جاعىنان نەرۆ زاتتارى جوق ەپيتەلييمەن قاپتالعان سۇيەكتى بالىقتاردا ورتاڭعى مي مەن ميشىق باسقا بالىقتارعا قاراعاندا كولەمدى بولادى.
سەزىم مۇشەلەرى.
كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ ءيىس سەزۋ، سەزىم، ەستۋ، كورۋ مۇشەلەرى جاقسى جەتىلگەن. ولاردىڭ ءبۇيىر سىزىعى سۋدىڭ قوزعالىسىن قابىلدايدى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە تورسىلداق بولادى، ول دەنە تەپە – تەڭدىگىن ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى.
تىنىس الۋ جۋيەسى. بالىقتارعا ءتان ەرەكشەلىكتەر - ولاردىڭ جەلبەزەكپەن تىنىس الۋى. جەلبەزەكتەر باستىڭ ەكى جاعىندا بولادى. اۋزىن اشىپ - جاۋىپ، جەلبەزەك قاقپاقشالارىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر تومەن ءتۇسىرىپ بالىقتار اۋىز قۋىسىنا، جۇتقىنشاققا، بۇلاردىڭ جەلبەزەك جاپىراقشالارىنا قۇيىلاتىن سۋ اعىسىنا تۋدىرىپ، ونى جەلبەزەك تەسىكتەر ارقىلى سىرتقا شىعارادى. ناتيجەسىندە جەلبەزەك جاپىراقشالارى سۋمەن ۇنەمى جۋىلىپ، سۋدا ەرىگەن وتتەگى سىڭىرىلەدى. سۇيەكتى بالىقتاردا ءتورت جۇپ جەتىلگەن جەلبەزەكتەرى بولادى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ جەلبەزەك ارالىق پەردەلەرى بولمايدى، جەلبەزەك تالشىقتارى شەڭبەرلەرىنە عانا بەكيدى. جەلبەزەك قۋىسىن سىرتقى جاعىنان جەلبەزەك قاقپاعى جاۋىپ تۇرادى. ولار جەلبەزەك قاقپاقشالارىن قوزعالتۋ ارقىلى تىنىس الادى. بالىقتاردىڭ تىنىس الۋى سۋدا اۋىز ارقىلى جۇتۋ سالدارىنان ەمەس، جەلبەزەك قاقپاقتارىنىڭ قيمىلى ارقىلى ورىندالادى. كەيبىر بالىقتار تىنىس الۋ ءۇشىن اۋاداعى وتتەگىن پايدالانادى. مىسالى، سۋدىڭ تۇبىندە تىرشىلىك ەتەتىن شىرا بالىقتار ۇنەمى سۋدىڭ بەتىنە كوتەرىلىپ باسىن سۋدان شىعارىپ اۋا جۇتىپ وتىرادى. سودان كەيىن ول اۋانى قابىرعاسىندا قان تامىرلارى كوپ كاپيلليارلارى بار ىشەك ارقىلى جىبەرەدى. تروپيكالىق سۋ ءجيى كەۋىپ قالاتىن جەرلەردە تىرشىلىك ەتەتىن قوستىنىستى بالىقتاردا (پروتەپتورۋس، لەپيدوسيرەن) جەلبەزەكتەرىمەن قوسا قاپشىق ءتارىزدى وكپەلەرى دە بولادى. سۋ كەۋىپ قالعاندا قوستىنىستى دالىقتار باتپاققا كىرىپ الىپ، انابيوتيكالىق كۇيدە جاتىپ اۋامەن تىنىس الادى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
