د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق زاڭى. جاڭا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تۋرالى مالىمەتتەر
8 - سىنىپ
تاقىرىبى: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق زاڭى. جاڭا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تۋرالى مالىمەتتەر.
ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق جۇيەسىنىڭ ماڭىزى. حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى ورنى بويىنشا ەلەمەنتتىڭ جانە ونىڭ قوسىلىستارىنا سيپاتتاما بەرۋ، ەلەمەنتتىڭ باستى سيپاتتامالارى، ولاردىڭ اتوم قۇرىلىسى مەن ءوزارا بايلانىسى، پەريودتى زاڭ تۋرالى ءبىلىم بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ءوز بەتىنشە ويلاۋعا، وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋگە جانە ءوز ءبىلىمىن باعالاپ تەكسەرۋ داعدىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ءبىلىم الۋعا، ەڭبەك ەتۋگە، جاۋاپكەرشىلىككە، ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋعا، ىزدەنىمپازدىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەۋ، ويىن، اسسوسياسيا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پەريودتىق جۇيە، تاراتپا قاعازدار
ءپان ارالىق بايلانىس: فيزيكا، گەوگرافيا، قازاق ءتىلى
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. ءۇي تاپسىرمالارىن تەكسەرۋ.
ساباق بارىسى
وقۋشىلاردى جانە ولاردىڭ وقۋ - قۇرالدارىن تۇگەندەۋ. ساباققا دايىندىقتارۋن تەكسەرۋ.
وقۋشىلاردى جۇپتاستىرۋ. جۇپتارعا ءبولىپ وتىرعىزۋ.
سۇراقتار قويۋ
1. پەريودتىق جۇيەدەگى ەلەمەنتتەر نەشەگە بولىنەدى؟
2. پەريودتىق جۇيەدەگى ءار ءتۇرلى تۇستەر نەنى بىلدىرەدى؟
3. جۇيەدەگى مەتالداردى اتا.
4. جۇيەدەگى بەي مەتالداردى اتا.
5. پەريودتىق جۇيەدە نەشە ەلەمەنت بار.
ەلەمەنتتەردى تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە قاسيەتتەرىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراي توپتارعا جىكتەيمىز.
سىلتىلىك مەتالدار
سىلتىلىك جەر مەتالدار
گالاگەندەر
حالكوگەندەر
وقۋشىلارعا كەستەلەر بەرىلەدى، ەلەمەنتتەردى كەستەگە جازىپ شىعادى.
3. جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ كەزەڭى
پەريود دەگەنىمىز - اتومدىق ماسسالارىنىڭ ءوسۋ رەتى بويىنشا ورنالاسقان ەلەمەنتتەر قاتارى. پەريود سىلتىلىك مەتالدان باستالىپ سالعىرت (ينەرتتى) ەلەمەنتتەن اياقتالادى.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى ەلەمەنتتەردىڭ ءارتۇرلى قاسيەتتەرىنىڭ اتوم يادروسى زاريادىنا تاۋەلدىلىگىن بەلگىلەيتىن حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ جىكتەلۋ رەتى. جۇيە اتاقتى ورىس حيميگى د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ 1869 جىلى اشقان پەريودتىق زاڭىنىڭ گرافيكالىق تۇردە بەينەلەنۋى بولىپ تابىلادى. ونىڭ باستاپقى نۇسقاسىن د. ي. مەندەلەيەۆ 1869 - 1871 جىلدارى شىعارعان ەدى جانە بۇل نۇسقاسىندا ەلەمەنتتەردىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ولاردىڭ اتومدىق ماسساسىنا تاۋەلدىلىگىن قورسەتكەن ەدى.
العاشقى كەستەدە مەندەلەيەۆ ءالى اشىلماعان بىرنەشە ەلەمەنتتەر بار ەكەنىن بولجاپ، ولارعا كەستەدە ءتيىستى ورىن قالدىرىپ، كەيبىر قاسيەتتەرىن كۇنى بۇرىن ايتىپ بەردى. سونداي بولجانعان “ەكواليۋمينيي” (1875 ج. فرانسۋز حيميگى پ. لەكوك دە بۋابوردان اشقان قازىرگى گالليي Ga)، “ەكابور” (شۆەد عالىمى ل. نيلسون 1879 ج. اشقان سكانديي Sc) جانە “ەكاسيليسيي” (1886 ج. نەمىس عالىمى ك. ۆينكلير اشقان گەرمانيي Ge) ەلەمەنتتەرى كەيىن اشىلدى. سونىمەن قاتار مەندەلەيەۆ مارگانەسكە (قازىرگى تەحنەسيي تس جانە رەنيي Re)، تەللۋرگە (پولونيي رو)، يودقا (استات At)، سەزييگە (فرانسيي Fr)، بارييگە (راديي Ra)، تانتالعا (پروتاكتينيي را) ۇقساس ەلەمەنتتەردىڭ بار ەكەنىن ايتقان. كۇنى بۇرىن بولجانعان قاسيەتتەر مەن انىقتالعان قاسيەتتەردىڭ ءدال كەلۋى مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتى زاڭىن دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىنا تانىتتى. راديواكتيۆتىك ىدىراۋدىڭ (1806)، رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ (1895) اشىلۋى، نەمىس فيزيگى م. پلانكتىڭ ساۋلە شىعارۋدىڭ كۆانتتىق تەورياسىن (1900)، اعىلشىن فيزيگى ە. رەزەرفوردتىڭ اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن (1911) جاساۋى، ن. بوردىڭ اتومنىڭ قۇرىلىس تەورياسىن ۇسىنۋى (1913) اتومنىڭ كۇردەلى تابيعاتى مەن پەريودتىق جۇيە قۇرىلىمىنىڭ فيز. ءمانىن ءتۇسىندىردى. اعىلشىن فيزيگى گ. موزلي ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە مەندەلەيەۆ ۇسىنعان ءار ەلەمەنتتىڭ رەت نومەرىنىڭ ونىڭ يادرو زاريادىمەن تەڭ بولۋى، سونداي - اق اتومداعى ەلەكتروندار سانىنىڭ انىقتالۋى، ولاردىڭ ورنالاسۋىنداعى پەريودتىق زاڭنىڭ تۇتاستاي ىشكى سىرىن اشتى. بور تەورياسىن ءارى قاراي نەمىس فيزيگى ا. زوممەرفەلدتىڭ دامىتۋى، كەيىن شۆەيساريالىق فيزيك ۆ. پاۋلي ءپرينسيپىنىڭ شىعۋى ەلەكتروندىق ءار قابىقتا ورنالاسۋ زاڭدىلىعىن انىقتادى. قازىرگى ە. پ. ج. 126 حيم. ەلەمەنتتى قامتيدى، ولاردان ترانسۋران ەلەمەنتتەرى (Z – 93 – 110) جانە كەيبىر ەلەمەنتتەر Z – 43 (Tc)، 61 (Pm)، 85 (At)، 87 (Fr) جاساندى جولمەن الىنعان. مەندەلەيەۆ پەريودتىق جۇيەنى جاساعاننان بەرى ونى كەڭىستىكتە نەمەسە جازىقتىقتا ورنالاستىرۋدىڭ گرافيكتىك ءار ءتۇرلى نۇسقالارى ۇسىنىلعانمەن، مەندەلەيەۆتىڭ ىقشامدى قىسقا جانە ۇزىن پەريودتى كەستە تۇرىندەگى نۇسقاسى كوبىرەك قولدانىلادى.
د. م. مەندەلەيەۆ تەريودتىق جۇيەسىندە
7 پەريود \ ۇلكەن جانە كىشى\
10 قاتار
8 توپ \نەگىزگى جانە قوسىمشا\
وقۋلىقتاعى پەريودتىق جۇيەنىڭ انىقتاماسىن جازىپ الۋ.
حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ا. سىدىقوۆا
تاقىرىبى: د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق زاڭى. جاڭا حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تۋرالى مالىمەتتەر.
ماقساتى
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق جۇيەسىنىڭ ماڭىزى. حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىندەگى ورنى بويىنشا ەلەمەنتتىڭ جانە ونىڭ قوسىلىستارىنا سيپاتتاما بەرۋ، ەلەمەنتتىڭ باستى سيپاتتامالارى، ولاردىڭ اتوم قۇرىلىسى مەن ءوزارا بايلانىسى، پەريودتى زاڭ تۋرالى ءبىلىم بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: ءوز بەتىنشە ويلاۋعا، وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋگە جانە ءوز ءبىلىمىن باعالاپ تەكسەرۋ داعدىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: ءبىلىم الۋعا، ەڭبەك ەتۋگە، جاۋاپكەرشىلىككە، ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋعا، ىزدەنىمپازدىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ەسەپتەۋ، ويىن، اسسوسياسيا.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پەريودتىق جۇيە، تاراتپا قاعازدار
ءپان ارالىق بايلانىس: فيزيكا، گەوگرافيا، قازاق ءتىلى
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
2. ءۇي تاپسىرمالارىن تەكسەرۋ.
ساباق بارىسى
وقۋشىلاردى جانە ولاردىڭ وقۋ - قۇرالدارىن تۇگەندەۋ. ساباققا دايىندىقتارۋن تەكسەرۋ.
وقۋشىلاردى جۇپتاستىرۋ. جۇپتارعا ءبولىپ وتىرعىزۋ.
سۇراقتار قويۋ
1. پەريودتىق جۇيەدەگى ەلەمەنتتەر نەشەگە بولىنەدى؟
2. پەريودتىق جۇيەدەگى ءار ءتۇرلى تۇستەر نەنى بىلدىرەدى؟
3. جۇيەدەگى مەتالداردى اتا.
4. جۇيەدەگى بەي مەتالداردى اتا.
5. پەريودتىق جۇيەدە نەشە ەلەمەنت بار.
ەلەمەنتتەردى تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە قاسيەتتەرىنىڭ ۇقساستىعىنا قاراي توپتارعا جىكتەيمىز.
سىلتىلىك مەتالدار
سىلتىلىك جەر مەتالدار
گالاگەندەر
حالكوگەندەر
وقۋشىلارعا كەستەلەر بەرىلەدى، ەلەمەنتتەردى كەستەگە جازىپ شىعادى.
3. جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ كەزەڭى
پەريود دەگەنىمىز - اتومدىق ماسسالارىنىڭ ءوسۋ رەتى بويىنشا ورنالاسقان ەلەمەنتتەر قاتارى. پەريود سىلتىلىك مەتالدان باستالىپ سالعىرت (ينەرتتى) ەلەمەنتتەن اياقتالادى.
حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى ەلەمەنتتەردىڭ ءارتۇرلى قاسيەتتەرىنىڭ اتوم يادروسى زاريادىنا تاۋەلدىلىگىن بەلگىلەيتىن حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ جىكتەلۋ رەتى. جۇيە اتاقتى ورىس حيميگى د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ 1869 جىلى اشقان پەريودتىق زاڭىنىڭ گرافيكالىق تۇردە بەينەلەنۋى بولىپ تابىلادى. ونىڭ باستاپقى نۇسقاسىن د. ي. مەندەلەيەۆ 1869 - 1871 جىلدارى شىعارعان ەدى جانە بۇل نۇسقاسىندا ەلەمەنتتەردىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ولاردىڭ اتومدىق ماسساسىنا تاۋەلدىلىگىن قورسەتكەن ەدى.
العاشقى كەستەدە مەندەلەيەۆ ءالى اشىلماعان بىرنەشە ەلەمەنتتەر بار ەكەنىن بولجاپ، ولارعا كەستەدە ءتيىستى ورىن قالدىرىپ، كەيبىر قاسيەتتەرىن كۇنى بۇرىن ايتىپ بەردى. سونداي بولجانعان “ەكواليۋمينيي” (1875 ج. فرانسۋز حيميگى پ. لەكوك دە بۋابوردان اشقان قازىرگى گالليي Ga)، “ەكابور” (شۆەد عالىمى ل. نيلسون 1879 ج. اشقان سكانديي Sc) جانە “ەكاسيليسيي” (1886 ج. نەمىس عالىمى ك. ۆينكلير اشقان گەرمانيي Ge) ەلەمەنتتەرى كەيىن اشىلدى. سونىمەن قاتار مەندەلەيەۆ مارگانەسكە (قازىرگى تەحنەسيي تس جانە رەنيي Re)، تەللۋرگە (پولونيي رو)، يودقا (استات At)، سەزييگە (فرانسيي Fr)، بارييگە (راديي Ra)، تانتالعا (پروتاكتينيي را) ۇقساس ەلەمەنتتەردىڭ بار ەكەنىن ايتقان. كۇنى بۇرىن بولجانعان قاسيەتتەر مەن انىقتالعان قاسيەتتەردىڭ ءدال كەلۋى مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتى زاڭىن دۇنيە ءجۇزى عالىمدارىنا تانىتتى. راديواكتيۆتىك ىدىراۋدىڭ (1806)، رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ (1895) اشىلۋى، نەمىس فيزيگى م. پلانكتىڭ ساۋلە شىعارۋدىڭ كۆانتتىق تەورياسىن (1900)، اعىلشىن فيزيگى ە. رەزەرفوردتىڭ اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن (1911) جاساۋى، ن. بوردىڭ اتومنىڭ قۇرىلىس تەورياسىن ۇسىنۋى (1913) اتومنىڭ كۇردەلى تابيعاتى مەن پەريودتىق جۇيە قۇرىلىمىنىڭ فيز. ءمانىن ءتۇسىندىردى. اعىلشىن فيزيگى گ. موزلي ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە مەندەلەيەۆ ۇسىنعان ءار ەلەمەنتتىڭ رەت نومەرىنىڭ ونىڭ يادرو زاريادىمەن تەڭ بولۋى، سونداي - اق اتومداعى ەلەكتروندار سانىنىڭ انىقتالۋى، ولاردىڭ ورنالاسۋىنداعى پەريودتىق زاڭنىڭ تۇتاستاي ىشكى سىرىن اشتى. بور تەورياسىن ءارى قاراي نەمىس فيزيگى ا. زوممەرفەلدتىڭ دامىتۋى، كەيىن شۆەيساريالىق فيزيك ۆ. پاۋلي ءپرينسيپىنىڭ شىعۋى ەلەكتروندىق ءار قابىقتا ورنالاسۋ زاڭدىلىعىن انىقتادى. قازىرگى ە. پ. ج. 126 حيم. ەلەمەنتتى قامتيدى، ولاردان ترانسۋران ەلەمەنتتەرى (Z – 93 – 110) جانە كەيبىر ەلەمەنتتەر Z – 43 (Tc)، 61 (Pm)، 85 (At)، 87 (Fr) جاساندى جولمەن الىنعان. مەندەلەيەۆ پەريودتىق جۇيەنى جاساعاننان بەرى ونى كەڭىستىكتە نەمەسە جازىقتىقتا ورنالاستىرۋدىڭ گرافيكتىك ءار ءتۇرلى نۇسقالارى ۇسىنىلعانمەن، مەندەلەيەۆتىڭ ىقشامدى قىسقا جانە ۇزىن پەريودتى كەستە تۇرىندەگى نۇسقاسى كوبىرەك قولدانىلادى.
د. م. مەندەلەيەۆ تەريودتىق جۇيەسىندە
7 پەريود \ ۇلكەن جانە كىشى\
10 قاتار
8 توپ \نەگىزگى جانە قوسىمشا\
وقۋلىقتاعى پەريودتىق جۇيەنىڭ انىقتاماسىن جازىپ الۋ.
حيميا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ا. سىدىقوۆا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»
