ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ
مدۇ تاربيەشىنىڭ ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ەسەپ
تاجىريبە تاقىرىبى: «ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ»
تاجىريبەنىڭ جۇمىس ىستەۋ ۇزاقتىعى. 3 ەتاپتان تۇرادى:
جۇمىس تاجىريبەسى 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەپ، بىرنەشە كەزەڭدەرگە بولىنەدى:
I كەزەڭ – باستاپقى – تەوريالىق كەزەڭ 2018 جىل، قىركۇيەك
ءىى نەگىزگى كەزەڭ – تاجىريبەلىك كەزەڭ 2019 جىل،
ءىىى كەزەڭ – قورىتىندى – باعالاۋ كەزەڭى مامىر 2020 جىل.
ءى - تاراۋ تاجىريبە تۋرالى اقپارات
1. تاجىريبەنىڭ پايدا بولۋ جاعدايلارى
ەڭبەك تاربيەسى قاشان دا ەڭ ماڭىزدى قوعامدىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان جاس جەتكىنشەكتىڭ جان - جاقتى ءوسىپ دامۋى ءۇشىن بىردەن - ءبىر قاجەتتى نارسە – ەڭبەك ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. ا. س. ماكارەنكو «بالالاردى ەڭبەككە قاي جاستان تاربيەلەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراققا «مۇمكىندىگىنشە ەرتەرەك باستاۋ كەرەك» دەپ كورسەتتى. ال بالانى ەڭبەككە تاربيەلەۋدىڭ باستاپقى ۇياسى – ءۇي، سوسىن بالاباقشا. بۇل رەتتە اتا - انانىڭ، بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ ورنى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلادى. بالا كەز كەلگەن ساتتە ۇيدەگى ادامدارعا، الدىنداعى تاربيەشىسىنە ەلىكتەيتىن بولعاندىقتان، ولار وزدەرىنىڭ بالا الدىنداعى ءىس - ارەكەت، قيمىلدارىنا ەرەكشە ءمان بەرۋى كەرەك. بالالار سول ۇلكەندەردەن كورگەنىن جاساۋعا تالپىنادى. «ءوزىم كيەمىن»، «ءوزىم ىستەيمىن» سياقتى دامىلسىز ارەكەتتەرىنە مۇمكىندىك بەرىپ، قولداپ وتىرعان دۇرىس. ويتكەنى، ءدال وسىنىڭ ءوزى ەڭبەك نىشانىنىڭ العاشقى باستاماسى.
پەداگوگتىڭ ايقىن ۇستانىمىنىڭ ءبىرى – بالاعا بەلسەندى جانە وزىندىك تاجىريبەنى جيناقتاۋ ءۇشىن جانە بەلگىلى ءبىر ەڭبەك داعدىلارىن جەتىلدىرۋگە كومەكتەسۋ (بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي).
بالانىڭ ەڭبەك تاربيەسىن ۇيىمداستىرۋدا باستى باعىت بولىپ ويىن قالا بەرەدى، ول مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ لوگيكالىق وزىندىك دامۋىنا اسەر ەتەدى. پەداگوگيكالىق ءىس - ارەكەتتەردە ويىن تاسىلدەرىن قولدانۋ بارىسىندا وزىندىك قىزىعۋشىلىق پايدا بولاتىنى بىزگە ءمالىم. ويىن بارىسىندا بالا مەن تاربيەشى اراسىندا قىزىعۋشىلىقتارى تۇيىسەدى. بالانىڭ وزىندىك دامۋىندا مىنە، سوندىقتان دا ويىن ارقىلى وقىتۋ ءتيىمدى بولىپ تابىلادى.
بالا مەن تاربيەشى اراسىنداعى قاتىناس فورماسى قىزمەتتەستىك بولىپ تابىلادى. باعدارلاما بالا تاربيەسىندە ەڭبەكتى ويلاۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرادى، سەبەبى ەڭبەك تاربيەسى بالانىڭ ويلاۋىنا، زەيىنىنە، تاپقىرلىعىنا، شىعارماشىلىق قيالىنا، ءوز جۇمىسىن جوسپارلاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
پەداگوگ ويىن ارقىلى بالادا ەڭبەك تاربيەسىنىڭ سۇراقتارىن قاراستىرۋعا، قورشاعان ورتاداعى سۇلىلىقتى كورۋگە، ادام قولىمەن جاسالىپ شىققان تۋىندىلاردى بايقاپ، باعالاۋعا جانە كەمشىلىكتەرىن جويىپ، سۇلىلىققا ۇمتىلۋعا ۇيرەتەدى.
2. تاجىريبە وزەكتىلىگى
ساباقتى قىزىقتى ءوتۇى مەن ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر قولدانامىن. سونىڭ ءبىر ۇتىمدى ءتۇرى – ويىن ارقىلى سوزدىك بايلىقتارىن ارتتىرۋ، ءسوز قورلارىن دامىتۋ، اۋىزەكى تىلدە سويلەۋگە ماشىقتاندىرۋ.
ويىن – بالالار ءومىرىنىڭ ءنارى، ياعني ونىڭ رۋحاني جەتىلۋى مەن تابيعي ءوسۋىنىڭ قاجەتتى العى شارتى جانە حالىقتىڭ سالتىن ۇيرەنۋدە، تابيعات قۇبىلىسىن تانۋدا ولاردىڭ كورۋ، ەستۋ، سەزۋ قابىلەتتەرىن، زەيىندىلىك پەن تاپقىرلىقتارىن دامىتادى.
ويىن بالا ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ، تانىم بەلسەندىلىگىنىڭ دامۋىنا جول اشادى. قاي بالا بولماسىن ويىنمەن وسەدى، ويتكەنى بالا تابيعاتىنىڭ ويىنمەن بايلانىستى. ويىن ۇستىندە بالا ەش نارسەگە تاۋەلسىز. ول ءوزىن ەركىن ۇستايدى. ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى، ءبارىن بىلۋگە دەگەن تالپىنىسى مەن قۇلشىنىسى.
بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى، سويلەۋى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى.
حالىق دانالىعىندا «ويناي بىلمەگەن، ويلاي دا المايدى»، «ويىندا وزعان، ومىردە دە وزادى» دەگەن اتالى سوزدەر سىرىنا جۇگەنسەك، مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇلقى، قارىم - قاتىناسى، مىنەز - قۇلىق كورىنىستەرى ولار ءوسىپ - ەسەيگەندە دە جالعاسى بەرەدى. ويىن بارىسىندا بالا ءوزىن قورشاعان ۇلكەندەر سياقتى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى اڭگىمەلەرى مەن كەيىپكەرلەرى سياقتى ءومىر سۇرەدى، ارەكەت جاسايدى.
ويىندى قولدانۋمەن بىرگە ويلاۋعا، ءتىلدى دامىتۋعا، شىعارماشىلىق ارەكەتىن بايىتۋعا باعىت الادى. بالا ويىن ارقىلى ءبىر ارەكەتتەن ەكىنشى ارەكەتكە اۋىسا وتىرىپ، وزىنە ءتۇرلى اقپاراتتار الادى، دۇنيە سىرىن اشادى.
بالانىڭ تانىمىن العاشقى كۇننەن باستاپ دامىتۋدا وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى قالىپتاسۋدىڭ قۇرالى – ويىن. ويىن - دەگەنىمىز جاس ەرەكشەلىگىنە قارامايتىن، ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن كوتەرەتىن، ويلاندىراتىن ءۇردىس. ويىن ارقىلى بالا ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى. ءار بالا الدىمەن ويناۋ ءۇشىن ويلانادى، ويلانا وتىرىپ ويلايدى. ءتۇرلى زاتتاردى پايدالانا وتىرىپ، قورشاعان ورتامەن، ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاسايدى، تاجىريبە جيناقتايدى. سول ويىنداردىڭ ىشىندە ەڭ ءتيىمدىسى ديداكتيكالىق ويىندار.
ديداكتيكالىق ويىندار – بالالارعا بەلگىلى ءبىر ءبىلىم بەرىپ، ىسكەرلىك پەن داعدىنى، سوزدىك قورلارىن كوزدەيتىن ءىس - ارەكەت.
ساباقتار دا ەكى - ءۇش ديداكتيكالىق ويىن قولدانۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرادى، سوزدىك قورلارىن بايىتۋ. ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان وتە ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار وتە ءتيىمدى.
بالالارعا تاپسىرمالاردى ويىن تۇرىندە بەرۋگە بولادى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى. ۇسىنىلىپ وتىرعان قۇرالدا بالالاردىڭ ساباقتارعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ديداكتيكالىق ويىندار: ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار، سەرگىتۋ ساتتتەرى، تاقپاقتار، كوكونىستەر، جەمىستەر، جابايى اڭدار، ءۇي جانۋارلارى، ءتورت تۇلىك مال، قۇستار، ءۇي قۇستارى، كيىمدەر، ىدىس - اياق، ۇلتتىق ىدىستار، ۇلتتىق كيىمدەر، ت. ب.
سويلەۋدى دامىتۋ ساباعىندا كوكونىستەر مەن جەمىستەر تاقىرىبى بويىنشا «سەبەتتە نە بار؟» ديداكتيكالىق ويىنىن قولدانعان ءجون. بۇل ويىننىڭ شارتى سەبەتكە كوكونىستەردى سالىپ، سەبەتتە نە بار؟ دەگەندە، بالالار سەبەتتەگى كوكونىستەر مەن جەمىستەردى اتايدى. بۇل ديداكتيكالىق بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى.
ءوز ساباعىمدا ويىنشىقتار، ءۇي جانۋارلارى، ءتورت تۇلىك مال تاقىرىپتارىن وتكەندە «نە جوق؟» ديداكتيكالىق ويىندى قولدانامىن. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار سورەدە قاي ويىنشىق جوق ەكەنىن بايقاپ، جاۋاپ بەرەدى. بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرادى.
وتباسى تاقىرىبى بويىنشا «ۇيدە كىم بار؟» ديداكتيكالىق ويىنىن ۇيىمداستىرامىن. بۇل ويىننىڭ شارتى: تاقتاعا ءۇيدىڭ سۋرەتى ىلىنەدى، بالالاردان ۇيدە كىم جوق؟ دەپ سۇراعاندا، وتباسى مۇشەلەرىن اتايدى.
جانۋارلار، ءتورت تۇلىك مال، ءۇي جانۋارلارى تاقىرىپتارىن تۇسىندىرگەن كەزدە، «بۇل قانداي اڭ؟» ديداكتيكالىق ويىنىن پايدالاندىم. ويتكەنى، بۇل قانداي اڭ؟ دەگەن سۇراق قويعاندا، بالالاردىڭ اۋىزەكى تىلدە سويلەۋ داعدىلارى، ءسوز قورلارى داميدى. بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى ارتا تۇسەدى.
ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرى وتە كوپ. ولاردى ءار ساباققا ءتيىمدى پايدالانعان ءجون.
مىسالى: «دۇرىس اتا»، «قورادا نە تۇرادى؟»، «بۇل قانداي اڭ؟»، «ازىق - تۇلىك دۇكەنىندە نە بار؟»، «تەز جاۋاپ بەر»، «نە بار؟»، «قۋىرشاقتى كيىندىرۋ»، «تەز كيىن» ت. ب. «ويلان، تاپ» وقىتا ۇيرەتۋ ديداكتيكالىق ويىنى. كىم؟ دەپ سۇراق قويعاندا، بالالار انا، اكە، ءىنى، اعا، قارىنداس، اجە، اتا دەپ جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. قايدا؟ دەگەندە ۇستەلدە، ورىندىقتا، ديۆاندا دەپ جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
ماقساتى: بالالار دۇرىس تىڭداي وتىرىپ، دۇرىس جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. «قايتالاي عوي» ديداكتيكالىق ويىنى. ويىن شارتى: ءبىر بالا ءبىر كوكونىس اتاۋىن ايتسا، ەكىنشى بالا سول كوكونىستى قايتالاپ، ءارى قاراي باسقا كوكونىستى اتايدى.
3. جەتەكشى پەداگوگيكالىق يدەيا
جەتەكشى پەداگوگيكالىق يدەيا مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالاردىڭ ديداكتيكالىق ويىندارىمەن تانىستىرۋ ارقىلى ءتىل دامىتۋ ءۇردىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.
تاجىريبە جۇمىسىنىڭ ۇزاقتىعى
جوعارىدا كورسەتىلگەن پەداگوگيكالىق يدەيا 3 جىل بويى جۇزەگە اسىرىلدى: 2018 جىلدان 2020 جىلعا دەيىن.
تاجىريبە جاساۋ بويىنشا جۇمىستى بىرنەشە كەزەڭگە بولۋگە بولادى:
1 كەزەڭ - دياگنوستيكالىق.
مىندەتتەر:
- تىلدىك دامۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ، الىنعان مالىمەتتەرگە تالداۋ جۇرگىزۋ؛
- وسى تاقىرىپ بويىنشا ادىستەمەلىك ادەبيەتتەردى، ارىپتەستەردىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ؛
- تاجىريبەنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن انىقتاۋ.
2 كەزەڭ - قالىپتاستىرۋشى.
مىندەتتەر:
- اتا - انالارعا ارنالعان كەڭەس بەرۋ ماتەريالىن تاڭداۋ:
- مەكتەپكە دەيىنگى بالانىڭ دامۋىندا ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانۋ.
3 كەزەڭ - قورىتىندى.
مىندەتتەر:
- مونيتورينگ جۇرگىزۋ، الىنعان دەرەكتەردى باستاپقى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن سالىستىرۋ؛
- ناتيجەلەردى قويىلعان ماقساتپەن سايكەستەندىرۋ.
تاجىريبە اۋقىمى
بۇل سالاداعى جۇمىس اۋقىمى وتە كەڭ. ديداكتيكالىق ويىندى تەك ءبىلىم سالاسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە، سەرۋەندە، بوس ۋاقىتتا، كۇندەلىكتى ومىردە ءار ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋ كەزىندە پايدالانۋدى كوزدەيدى.
4. تاجىريبەدەگى تەوريالىق بازا
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان - جاقتى دامۋى ءۇشىن ويىننىڭ ءرولى ەرەكشە. ويىن - بالا ارەكەتىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ويىن ارقىلى بالالار قوعامدىق تاجىريبەنى مەڭگەرەدى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ ءبىلىمىن كەنەيتۋ جانە بەكىتۋ ماقساتىنداعى جوسپارلى جانە ماقساتتى پەداگوگيكالىق ءتاسىل.
ويىن ۇستىندە بالا ءوزىن ەركىن ۇستايدى، ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى. سونداي – اق ويىن بالانىڭ بولاشاق ومىرىنە ەسىك اشىپ، ونىڭ ىزدەنىمپازدىق، تاپقىرلىق قابىلەتىن وياتادى. وسى تۇرعىدا بالانىڭ بايقاعىشتىق، زەرتتەپ سالىستىرۋ، سەزىم قابىلەتىن دامىتۋعا، بالانىڭ زاتتاردى بەلگىلەرى بويىنشا تانۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتىن ۇشتاپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار سوزدىك قورىن مولايتۋدا ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ورنى ەرەكشە بولىپ تابىلادى.
ديداكتيكالىق ويىن وقىتۋدىڭ ادىستەرىندە 2 جولمەن قاراستىرىلادى: ويىن ساباقتار جانە ديداكتيكالىق تاپسىرمالار.
ديداكتيكالىق ويىن كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ارعى تەگى ويىندى ولەڭ مەن قيمىلمەن ۇشتاستىرۋ نەگىزىندە كوپ نارسەگە ۇيرەتەتىن ويىنداردى جاساعان حالىق پەداگوگيكاسىندا جاتىر.
ديداكتيكالىق ويىنداردا دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، وي كۇشىن جۇمساۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ، ءىس - ارەكەتتەردىڭ جۇيەلىگىن قيىنشىلىقتاردى جويۋ كەرەك بولادى.
ديداكتيكالىق ويىندار قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ، ماتەماتيكا، ءتىل دامىتۋ، ساۋات اشۋ، كوركەم ادەبيەت ساباقتارىندا ءجيى قولدانىلادى. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
تاريبەشى ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى ەكەنىن ءبىلۋى شارت. ءبىراق، ەسكەرەتىن ءبىر نارسە، ماڭىزدى ەكەن دەپ ساباق مازمۇنىنا ۇيلەسپەيتىن ويىن تۇرلەرىنەن اۋلاق بولعان ءجون. ءار ويىننىڭ ءقوز رەتى بار. ءاربىر تاربيەشى ساباق پروسەسىندە قانداي ديداكتيكالىق ويىن قولدانىلاتىن ساباق مازمۇنىنا، ماقساتىنا سايكەس تاڭداپ العان ءجون. ويتكەنى ويىن بالالار ءۇشىن قىزىقتى ارەكەت، ءىس - قيمىل بولا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ولاردى تاربيەلەۋ مەن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى. ءبىراق ول پەداگوگيكالىق ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا عانا قۋاتتى قۇرالعا اينالادى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە پايدالانعاندا ارنايى ماقسات كوزدەپ، ناقتى مىندەتتەردى شەشۋ. ويناتىلاتىن ويىننىڭ ماقساتى باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك داعدىلار جايىندا تۇسىنىك بەرۋ، ولاردى قالىپتاستىرۋ، تياناقتاۋ جانە پىسىقتاۋ نەمەسە تەكسەرۋ سيپاتىندا بولىپ كەلەدى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ بالاعا تيگىزەتىن مىناداي ماڭىزدىلىقتارى بار. ويىن بالالاردىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتەدى. ونى بەكىتىپ، ناقتىلاي تۇسەدى.
ءاربىر ديداكتيكالىق ويىن بالانى ويلاي بىلۋگە باۋلىپ، سوزدىك قورىن مولايتادى، اقىل - وي قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ويىن ەرەجەلەرى بالالاردى ۇستامدىلىقتى، تارتىپتىلىكتى قاجەت ەتەدى.
مىسال: قاراپايىم ماتەماتيكالىق ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ ءىس - ارەكەتىندە ويىننىڭ مىنا تۇرلەرىن قولداۋعا بولادى:
- ديداكتيكالىق ويىندار، لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا،
- ساندارعا بايلانىستى ساناماقتار، لويكالىق ەسەپتەر.
ءتىل دامىتۋ، اينالامەن تانىستىرۋدا - سوزدىك ديداكتيكالىق ويىندار بالانىڭ وي - ءورىسىن دامىتىپ، اقىل - ويى، ەسى كەڭەيەدى، ءتىلى داميدى، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەنەدى.
قورىتا كەلە ايتارىم ويىن – بالانىڭ جان سەرىگى. ول بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن وياتادى. سونىمەن قاتار، ويىن - تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالمەن قانات بىتىرەتىن عاجايىپ نارسە ەكەن. سوندىقتان دا قۇرمەتتى ارىپتەستەر بالاعا ءتيىستى دارەجەدە جاعداي جاساپ، دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ، ءومىرىن گۇلدەندىرىپ سانالى دا ساپالى ءبىلىم بەرۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.
ءىى - تاراۋ تاجىريبە تەحنولوگياسى
جەكە جۇمىس تاجىريبەسىن سيپاتتاۋ
ا. م. گوركيي «ويىن ارقىلى بالا دۇنيەنى تانيدى»،- دەسە، ا. س. سۋحوملينسكيي «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە ساراي اشىل - عان ۇلكەن تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ويىن دەگەنىمىز - ۇشقىن، بىلىمگە قۇشتارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى»- دەيدى. شىنىندا دا بالا ءۇشىن ويىن - ءومىر ءسۇرۋدىڭ بەلسەندى فورماسى، سول ارقىلى ەرەسەكتەرگە ەلىكتەيدى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتىن، قارىم - قاتىناستارىن ۇيرەنەدى، ەڭبەكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ادامگەرشىلىك نورمالارىن يگەرەدى، الەۋمەتتىك رولدەر اتقارادى.
حالىق دانالىعى «ويلى بالا ويىننان بەلگىلى»،- دەيدى. بالالاردىڭ ويىنعا دەگەن قىزىعۋ - شىلىعىن، ىنتاسىن ساباق پروسەسىمەن ۇشتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور. ول ءۇشىن ساباقتا ويىن تۇرلەرىن رەتىنە قاراي پايدالانىپ وتىرۋ قاجەت. ويىننىڭ تۇرلەرى كوپ. ءبىز سولاردىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن ساباق بارىسىندا ءجيى پايدالاناتىن ديداكتيكالىق ويىندارعا توقتالامىز.
ديداكتيكالىق ويىن وقۋشىلاردىڭ ىنتا - ىقىلاسىن كۇشەيتەتىن، وقۋدىڭ قيىن پروسەسىن جەڭىلدەتەتىن، دامۋدى تەزدەتۋگە كومەكتەسەتىن، وقۋ بارىسىندا تانىم قىزمەتىن كۇشەيتۋ مەن كوتەرمەلەۋدىڭ قۋاتى قاينار كوزى بولاتىن وقىتۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى نەمەسە وتكەن ماتەريالدى بەرىك مەڭگەرتۋ بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ەرەجەسى وقۋشىلاردىڭ تۇسىنۋىنە وڭاي، قاراپايىم ءارى قىسقا بولۋى شارت. ديداكتيكالىق ويىندى ساباقتا قولدانعاندا ونىڭ مىناداي شارتتارعا سايكەس بولۋىن قاتاڭ ەسكەرۋ قاجەت:
- ويىننىڭ بالالارعا بەرەتىن بىلىمدىك جانە تاربيەلىك ءمانى بولۋى؛
- بالانىڭ جان - جاقتى دامۋىنا، تانىمدىق قىزمەتىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەدى؛
- ءوتىلىپ وتىرعان ماتەريالدارعا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋى؛
- ساباقتىڭ ماقساتىن ىسكە اسىرۋدا وقۋشىلارعا قاجەتتى بىلىك پەن داعدىنى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەتىندەي بولۋى ءتيىس؛
- تىلدىك ماتەريالداردى سالىستىرا الۋى جانە قورىتىندى جاساي ءبىلۋى؛
- بالالاردىڭ قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋداعى ءرولى بولۋى.
ويىن بارىسىندا بالا وزىنە ۇلكەن ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر فۋنكسياسىن قابىلدايدى. ونى ءوز ءىس - ارەكەتىندە جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى. بالالاردىڭ ديداكتيكالىق ويىندارعا دەگەن قى - زىعۋشىلىعى ويىن ارەكەتىنەن ويلاۋ ارەكەتىنە، اقىل - ويدى دامىتۋعا بەرىلگەن لوگيكالىق جاتتىعۋلارعا اۋىسادى. مىسالى، رولدىك «كاپيتاندار» ويىنى. بۇل ويىندى ويناۋ بارى - سىندا بالالار ەلەستەتۋ ارقىلى «كەمەنى جۇرگىزەدى». ويىنداعى ءرولدى وڭعا، سولعا بۇرادى، كەمەنىڭ جۇزۋىنە، قوزعالىسىنا ءتان دىبىس شىعارادى. بۇل ارەكەت ارقىلى وقۋشىلار كەمە كاپيتانىنىڭ رولىنە ەنەدى.
ال ديداكتيكالىق جاعىنان العاندا ولار كاپيتاننىڭ ويلاۋ ارەكەتىنە ەلىكتەيدى، تاربيەشىنىڭ الدىن - الا جاساعان تۇسىندىرمەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، كەمەنى بەرىلگەن باعىت بويىنشا جۇرگىزەدى. مۇنداي ويىن ارقىلى بالا وزدىگىنەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەنەدى، ءوز بەتىمەن قورىتىندى شىعارۋعا ماشىقتانادى.
بەلگىلى رەسەيلىك عالىم - پەداگوگ ل. ۆ. زەنكوۆتىڭ پىكىرىنشە، ويىن بەرىلگەن ءبىلىمدى كەڭەيتۋگە، ارتتىرۋعا، ساباقتاعى زەرىگۋشىلىكتى قويۋعا كومەكتەسەدى.
جۇمباق - زاتتىڭ نەمەسە جانۋارلاردىڭ تۇسپالدى بەلگىلەر تۋرالى ۇعىممەن قۇپيالاناتىن ويىن. مىسالى:
قابات - قابات كيىنگەن،
جۇمىرلانىپ تۇيىنگەن.
دوپ - دومالاق كوك دوپتى،
كۇندە كورەم ۇيىمنەن.
ول قانداي زات، بالالار،
سورپاسى ءتىل ۇيىرگەن؟ (قىرىققابات)
ساۋالعى – ورىسشا «ۆيكتورينا» دەگەن ماعىنا بىلدىرەتىن ۇعىم، ءبىر تاقىرىپقا توپتاستىرىلعان سۇراق - جاۋاپ جيىنتىعى، دەمەك سۇراق - جاۋاپ ويىنى.
باسقاتىرعىلار - ادامنىڭ وي - پىكىرىن دامىتىپ، زەيىندىلىككە، تاپقىرلىققا، توزىمدىلىككە باۋليتىن شىتىرمان ويىن.
ءسوزجۇمباق - تانىمدىق ويىننىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. سوزدەردى ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن قۇپيالاپ ويىن قۇراستىرۋ. ياعني سوزدەردى پايدالانىپ جاسالاتىن ويىننىڭ جالپى اتاۋى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى تاربيەشى ساباقتا پايدالانىپ، وقىتۋ ماقساتىن شەشەدى، وسىنداي ويىنداردىن بىرنەشەۋىن ۇسىنامىن.
ءى. ماتەماتيكا
1. اداسقان بالاپاندار
2. سۋرەتتەگى گەومەتريالىق ءپىشىندى اتا.
3. كورشىنى اتا
4. باقانىڭ كولگە جەتەتىن جەرىن كورسەت. (سحەما)
5. «سيپات تاپ» ويىنى
«بالالاردىڭ ءتىلىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى دامىتۋ - بۇگىنگى تاڭدا قوعامىمىزدىڭ دامۋ باعىتىندا جان - جاقتى دامىعان، ساۋاتتى، سانالى ازامات تاربيەلەۋ ماسەلەسى جۇكتەلىپ وتىر. مۇنداي ماقساتتىڭ باياندى بولۋى وقۋ - اعارتۋ جۇيەسىنىڭ ۇلەسىنە تۇسەتىنىن ەسكەرسەك، ءبىلىم نەگىزگى بالاباكشادا باستالعاندىقتان، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ءبىلىمدى، بىلىكتى بولۋىندا ديداكتيكالىق ويىننىڭ الاتىنى وتە ەرەكشە. ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى بالالاردىڭ ءبىلىم الۋعا، وقۋعا قىزىقتىرا وتىرىپ، تۇلعالى دامۋىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. مازمۇنى بويىنشا بارلىق ديداكتيكالىق ويىندار بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ اقىل - وي بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولا وتىرىپ، ولاردىڭ باعدارلاما ماتەريالىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بويىنشا العان بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى، ءارى پىسىقتاۋدى كوزدەيدى. بۇل ديداكتيكالىق ويىندار بالاباقشا بۇلدىرشىندەردىڭ ساباق ۇستىندەگى جۇمىسىن تۇرلەندىرە تۇسەدى. سەبەبى، ويىن - وقۋ، ەڭبەك، ءىس - ارەكەتتەرىمەن بىرگە بالالاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە ماڭىزدى ءبىر ءتۇرى.
بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ نەگىزگى اركەتى - ويىن دەسەك، وقۋ - تاربيە ۇردىسىندە ولار بىرتىندەپ ويىن ارەكەتىنەن وقۋ - ارەكەتىن وقۋعا بەيىمدەلۋى ءتيىس. ول ساباق باراسىندا پايدالاناتىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى جۇزەگە اسىرالادى.
ديداكتيكالىق ويىندار – ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى - باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك، داعدىلارىن جانە تۇسىنىك بەرۋ، ولاردى قالىپتاستىرۋ تياناقتاۋ جانە پىسىقتاۋ نەمەسە تەكسەرۋ سيپاتىندا بولىپ كەلەدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ مىندەتى – بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ىرىكتەلىپ الىنعان ناقتى مازمۇنمەن انىقتالادى. ديداكتيكالىق ويىندار – بالاباقشا بۇلدىرشىندەرى ءۇشىن وزىنە ءتان ءجۇرۋ بارىسى، ماقساتى، ماڭىزى بار ارەكەت. ديداكتيكالىق ويىندار ۇيىمداستىرۋ قاشاندا تومەندەگىدەي ەكى ماقساتتى كوزدەيدى:
- تانىمدىق، ياعني بالالاردى تانۋ، ىزدەنۋ ارەكەتىن دامىتۋ؛
- تاربيەلىك، ياعني ۇلكەندەرمەن نەمەسە ءوز تۇرعىلاستارىمەن
قارام - قاتىناس جاساعاندا قاجەتتى نەگىزگى داعدىلاردى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ.
ديداكتيكالىق ويىنداردى قۇرۋ مىنا نەگىزگە سۇيەنەدى:
بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ ءىس - ارەكەتىندە ويىن تۇرلەرىمەن وقۋدى بايلانىستىرۋ جانە بىرتىندەپ قىزىقتى، جەڭىل ويىنداردان ويىن تاپسىرمالار ارقىلى وقۋ تاربيە ماسەلەسىنە كوشۋ. ديداكتيكالىق ويىننىڭ شارتىمەن مىندەتتەرىنىڭ بىرتىندەپ كۇردەلەنۋى.
بەرىلگەن تاپسىرمالاردى شەشۋدە بالانىڭ اقىل - وي بەلسەندىلىگىنىڭ كۇشەيۋى.
وقۋ مەن تاربيە ماقساتىنىڭ بىرلىگى.
- زاتتىق ديداكتيكالىق
- سوزدىك ديداكتيكالىق
- ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماڭىزى:
ديداكتيكالىق ويىن بالالباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتەدى، ونى بەكىتىپ، ناقتىلاي تۇسەدى.
ءاربىر ديداكتيكالىق ويىن بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىن ويناي بىلۋگە باۋلىپ، سودىك قورىن مولايتادى، اقىل – وي قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ جانە ۇستامدىلىقتى، ءتارتىپتى قاجەت ەتەدى.
ءىىى - تاراۋ تاجىريبە ناتيجەلىلىگى
ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بويىنشا تاقىرىپ: «ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ» جاي الىعان جوقپىن، سەبەبى بالالارعا ءبىلىم بەرگەن كەزدە جاي عانا ايتىپ نەمەسە وقىپ وتىرۋ قىزىقسىز جانە نازارىن تەز باسقا جاققا اۋىپ كەتەدى. سوندىقتان ءار ءتۇرلى ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانا وتىرىپ بالاعا ساباق نەمەسە بىلىمبەرە وتىرىپ بالاعا قىزىقتى جانە ءبىلىمدى بولىپ وتىرادى.
پەداگوگيكالىق ءىس - ارەكەتتە شەبەرلىككە ۇيرەنۋ ءۇشىن، كوپ ۇيرەنۋ قاجەت، بالا پسيحيكاسىن جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ الۋ قاجەت.
ءوز جۇمىس نەگىزىندە مەن كوپتەگەن ديداكتيكالىق ويىنداردى الىپ وتىرامىن.
قازىرگى مەكتەپالدى ءبىلىم مەن تاربيە زامان تالاپتارىنا ساي مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى: بالالاردىڭ ءار ءتۇرلى ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ. وسى ماقساتىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وسىنداي مىندەتتەردى قويامىن:
سوزدىك قورلارىن مولايتىپ، سوزدىگىن كوبەيتۋ؛
ويىن ارقىلى بالانى تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
ءبىر - بىرىمەن قارىم - قاتىناس قۇرۋ تاجىريبەسىن ارتتىرۋ.
تاقىرىبىم بويىنشا جۇمىس ىستەي وتىرىپ بالاباقشا مۇمكىندىكتەردى جانە بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ديداكتيكالىق ويىندار تۋرالى جوسپار قۇردىم.
سونىمەن بىرگە ديداكتيكالىق ويىندار توپتاماسىن جاسادىم. جۇمىس بارسىسىندا مەن مىناداي ديداكتيكالىق ويىنداردى جاسادىم: «جەمىستەر مەن كوكونىستەر»، «سورتەر»، «بالىق اۋلاۋ»، «ارتىق زاتتى تاپ» جانە ت. ب. جانە وسى ويىندار جاس ەرەكشەلىكتەرىمەن ساي ۋاقىت سايىن تولتىرىلىپ كۇردەلەنەدى.
مەكتەپالدى جاستا ديداكتيكالىق ويىن باستى ءرولدى اتقارىپ وتىرادى، ال تانىمدىق پروسەسستەردىڭ جەتىلۋى ونىڭ نەگىزگى بولىگى بولىپ تابىلادى. بالالار بولسا ويىن بارىسىندا قيىندىقتاردى كەزدەستىرىپ، ءبىراق تاربيەشىنىڭ كومەگى تيگەننەن كەيىن بالا ويىنعا قاناعاتى تولىپ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تولادى، سودان سوڭ بالا بۇل ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى ءوزى سەزبەي تۇرىپ زەيىنى بولسىن، ەسى بولسىن، ويلاۋى بولسىن جەتىلە تۇسكەنىن بايقالىپ قالاسىڭ.
ويىن بارىسىندا بالا ويىن شارتىن تۇسىنە وتىرىپ ويعا باتىپ، ورىنداعىسى كەلىپ وتىرادى. ءوز جۇمىسىمدا بالالارمەن ويىندى ۇيىمداستىردا مىناداي ءۇش پرينسيپتەردى ۇستانامىن:
بالا ويىندى ۇيرەنىپ ونى جاقسى يگەرۋ ءۇشىن مەن بالالارمەن بىرگە ءوزىم وينايمىن؛
ويىن بارىسىندا بالامەن بالا بولىپ وتىرامىن جانە دۇرىس نەمەسە سەن دۇرىس ەمەس جاساپ وتىرسىڭ دەگەن ورىنسىز سوزدەردى قولدانبايمىن؛
بالالارمەن بىرگە ويىن بارىسىدا وزىندىك ەركىندىك بەرە وتىرىپ، باسشىلىق ەتىپ ويناتقىزۋدى مۇلدەم قولدامايمىن؛
ەكىنشى سابيلەرمەن وينداردى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، بالانىڭ وزدىگىنەن جۇمىس جاساۋدى، زەيىنىن، ويلاۋىن، ەڭ باستىسى لوگيكالىق ويلاۋىن جانە دە ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرامىن.
ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن جوعالتپاۋ ءۇشىن، بارىنشا كوبىرەك بالالاردى ماقتاۋعا تىرىسامىن. ءوز جۇمىسىمدا ويىن بارىسىندا بالا تولىعىمەن ءتۇسىنىپ جانە جەكە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن قولدانۋعا مۇمكىندىگىنبەرىپ وتىرامىن.
ءىV - تاراۋ پايدالانعان ادەبيەتتەر
1. بالاباقشاداعى ديداكتيكالىق ويىندار - سوروكينا ا. ي.- 1982ج.
2. بالاباقشاداعى ديداكتيكالىق ويىندار - بوندارەنكو ا. ك.- 1990ج.
3. كارتوتەكا ديداكتيچەسكيح يگر ي ۋپراجنەنيي پو رازۆيتيۋ رەچي.- ە. س. بۋكينيەۆيچ، ا. ل. لاگۋنوۆيچ
4. ديداكتيكالىق ويىندار - ا. كۇزەمبايەۆا - 2014ج.
5. قاجەنبايەۆا ا. ە. بالا تانىمىن ويىنمەن دامىتۋ // وتباسى جانە بالاباقشا. - 2012. - №1. - 9 - 10 ب.
6. قويانبەكوۆا س. ويىن ماقساتىن تالداۋ جەنە ونىڭ ءمانى //قازاقستان مەكتەبى. - 2002. - №1 - 2. - 45 - 49 ب.
7. بالا تاربيەسى № 2 2016 ج، № 4 2017 ج.
8. مولداگارينوۆ اسكار «كازاحسكيە دەتسكيە يگرى» كىتابى، الماتى - 1999 ج.
تاجىريبە اۆتورى: وماروۆا نابيرا مۋحانبەتراحيموۆنا
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 7 جىل
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاجىريبە تاقىرىبى: «ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ»
تاجىريبەنىڭ جۇمىس ىستەۋ ۇزاقتىعى. 3 ەتاپتان تۇرادى:
جۇمىس تاجىريبەسى 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەپ، بىرنەشە كەزەڭدەرگە بولىنەدى:
I كەزەڭ – باستاپقى – تەوريالىق كەزەڭ 2018 جىل، قىركۇيەك
ءىى نەگىزگى كەزەڭ – تاجىريبەلىك كەزەڭ 2019 جىل،
ءىىى كەزەڭ – قورىتىندى – باعالاۋ كەزەڭى مامىر 2020 جىل.
ءى - تاراۋ تاجىريبە تۋرالى اقپارات
1. تاجىريبەنىڭ پايدا بولۋ جاعدايلارى
ەڭبەك تاربيەسى قاشان دا ەڭ ماڭىزدى قوعامدىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان جاس جەتكىنشەكتىڭ جان - جاقتى ءوسىپ دامۋى ءۇشىن بىردەن - ءبىر قاجەتتى نارسە – ەڭبەك ەكەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. ا. س. ماكارەنكو «بالالاردى ەڭبەككە قاي جاستان تاربيەلەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراققا «مۇمكىندىگىنشە ەرتەرەك باستاۋ كەرەك» دەپ كورسەتتى. ال بالانى ەڭبەككە تاربيەلەۋدىڭ باستاپقى ۇياسى – ءۇي، سوسىن بالاباقشا. بۇل رەتتە اتا - انانىڭ، بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ ورنى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلادى. بالا كەز كەلگەن ساتتە ۇيدەگى ادامدارعا، الدىنداعى تاربيەشىسىنە ەلىكتەيتىن بولعاندىقتان، ولار وزدەرىنىڭ بالا الدىنداعى ءىس - ارەكەت، قيمىلدارىنا ەرەكشە ءمان بەرۋى كەرەك. بالالار سول ۇلكەندەردەن كورگەنىن جاساۋعا تالپىنادى. «ءوزىم كيەمىن»، «ءوزىم ىستەيمىن» سياقتى دامىلسىز ارەكەتتەرىنە مۇمكىندىك بەرىپ، قولداپ وتىرعان دۇرىس. ويتكەنى، ءدال وسىنىڭ ءوزى ەڭبەك نىشانىنىڭ العاشقى باستاماسى.
پەداگوگتىڭ ايقىن ۇستانىمىنىڭ ءبىرى – بالاعا بەلسەندى جانە وزىندىك تاجىريبەنى جيناقتاۋ ءۇشىن جانە بەلگىلى ءبىر ەڭبەك داعدىلارىن جەتىلدىرۋگە كومەكتەسۋ (بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي).
بالانىڭ ەڭبەك تاربيەسىن ۇيىمداستىرۋدا باستى باعىت بولىپ ويىن قالا بەرەدى، ول مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ لوگيكالىق وزىندىك دامۋىنا اسەر ەتەدى. پەداگوگيكالىق ءىس - ارەكەتتەردە ويىن تاسىلدەرىن قولدانۋ بارىسىندا وزىندىك قىزىعۋشىلىق پايدا بولاتىنى بىزگە ءمالىم. ويىن بارىسىندا بالا مەن تاربيەشى اراسىندا قىزىعۋشىلىقتارى تۇيىسەدى. بالانىڭ وزىندىك دامۋىندا مىنە، سوندىقتان دا ويىن ارقىلى وقىتۋ ءتيىمدى بولىپ تابىلادى.
بالا مەن تاربيەشى اراسىنداعى قاتىناس فورماسى قىزمەتتەستىك بولىپ تابىلادى. باعدارلاما بالا تاربيەسىندە ەڭبەكتى ويلاۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىرادى، سەبەبى ەڭبەك تاربيەسى بالانىڭ ويلاۋىنا، زەيىنىنە، تاپقىرلىعىنا، شىعارماشىلىق قيالىنا، ءوز جۇمىسىن جوسپارلاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.
پەداگوگ ويىن ارقىلى بالادا ەڭبەك تاربيەسىنىڭ سۇراقتارىن قاراستىرۋعا، قورشاعان ورتاداعى سۇلىلىقتى كورۋگە، ادام قولىمەن جاسالىپ شىققان تۋىندىلاردى بايقاپ، باعالاۋعا جانە كەمشىلىكتەرىن جويىپ، سۇلىلىققا ۇمتىلۋعا ۇيرەتەدى.
2. تاجىريبە وزەكتىلىگى
ساباقتى قىزىقتى ءوتۇى مەن ءار ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەر قولدانامىن. سونىڭ ءبىر ۇتىمدى ءتۇرى – ويىن ارقىلى سوزدىك بايلىقتارىن ارتتىرۋ، ءسوز قورلارىن دامىتۋ، اۋىزەكى تىلدە سويلەۋگە ماشىقتاندىرۋ.
ويىن – بالالار ءومىرىنىڭ ءنارى، ياعني ونىڭ رۋحاني جەتىلۋى مەن تابيعي ءوسۋىنىڭ قاجەتتى العى شارتى جانە حالىقتىڭ سالتىن ۇيرەنۋدە، تابيعات قۇبىلىسىن تانۋدا ولاردىڭ كورۋ، ەستۋ، سەزۋ قابىلەتتەرىن، زەيىندىلىك پەن تاپقىرلىقتارىن دامىتادى.
ويىن بالا ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ، تانىم بەلسەندىلىگىنىڭ دامۋىنا جول اشادى. قاي بالا بولماسىن ويىنمەن وسەدى، ويتكەنى بالا تابيعاتىنىڭ ويىنمەن بايلانىستى. ويىن ۇستىندە بالا ەش نارسەگە تاۋەلسىز. ول ءوزىن ەركىن ۇستايدى. ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى، ءبارىن بىلۋگە دەگەن تالپىنىسى مەن قۇلشىنىسى.
بالانىڭ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى، سويلەۋى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى.
حالىق دانالىعىندا «ويناي بىلمەگەن، ويلاي دا المايدى»، «ويىندا وزعان، ومىردە دە وزادى» دەگەن اتالى سوزدەر سىرىنا جۇگەنسەك، مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇلقى، قارىم - قاتىناسى، مىنەز - قۇلىق كورىنىستەرى ولار ءوسىپ - ەسەيگەندە دە جالعاسى بەرەدى. ويىن بارىسىندا بالا ءوزىن قورشاعان ۇلكەندەر سياقتى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى اڭگىمەلەرى مەن كەيىپكەرلەرى سياقتى ءومىر سۇرەدى، ارەكەت جاسايدى.
ويىندى قولدانۋمەن بىرگە ويلاۋعا، ءتىلدى دامىتۋعا، شىعارماشىلىق ارەكەتىن بايىتۋعا باعىت الادى. بالا ويىن ارقىلى ءبىر ارەكەتتەن ەكىنشى ارەكەتكە اۋىسا وتىرىپ، وزىنە ءتۇرلى اقپاراتتار الادى، دۇنيە سىرىن اشادى.
بالانىڭ تانىمىن العاشقى كۇننەن باستاپ دامىتۋدا وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى قالىپتاسۋدىڭ قۇرالى – ويىن. ويىن - دەگەنىمىز جاس ەرەكشەلىگىنە قارامايتىن، ادامنىڭ كوڭىل - كۇيىن كوتەرەتىن، ويلاندىراتىن ءۇردىس. ويىن ارقىلى بالا ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى. ءار بالا الدىمەن ويناۋ ءۇشىن ويلانادى، ويلانا وتىرىپ ويلايدى. ءتۇرلى زاتتاردى پايدالانا وتىرىپ، قورشاعان ورتامەن، ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاسايدى، تاجىريبە جيناقتايدى. سول ويىنداردىڭ ىشىندە ەڭ ءتيىمدىسى ديداكتيكالىق ويىندار.
ديداكتيكالىق ويىندار – بالالارعا بەلگىلى ءبىر ءبىلىم بەرىپ، ىسكەرلىك پەن داعدىنى، سوزدىك قورلارىن كوزدەيتىن ءىس - ارەكەت.
ساباقتار دا ەكى - ءۇش ديداكتيكالىق ويىن قولدانۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرادى، سوزدىك قورلارىن بايىتۋ. ديداكتيكالىق ويىنداردا مىندەتتى تۇردە ەكى بالا قاتىساتىن ويىندار ءتۇرىن پايدالانعان وتە ءتيىمدى. ويىن ارقىلى وقىتۋ ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىندار وتە ءتيىمدى.
بالالارعا تاپسىرمالاردى ويىن تۇرىندە بەرۋگە بولادى، بۇل ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ەرەكشەلىكتەرى. بالالار ويناۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى جانە ويىن ارەكەتتەرىن مەڭگەرەدى. ءار ديداكتيكالىق ويىننىڭ تانىمدىق جانە تاربيەلىك مازمۇنى بولادى. ۇسىنىلىپ وتىرعان قۇرالدا بالالاردىڭ ساباقتارعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ديداكتيكالىق ويىندار: ساناماقتار، جاڭىلتپاشتار، سەرگىتۋ ساتتتەرى، تاقپاقتار، كوكونىستەر، جەمىستەر، جابايى اڭدار، ءۇي جانۋارلارى، ءتورت تۇلىك مال، قۇستار، ءۇي قۇستارى، كيىمدەر، ىدىس - اياق، ۇلتتىق ىدىستار، ۇلتتىق كيىمدەر، ت. ب.
سويلەۋدى دامىتۋ ساباعىندا كوكونىستەر مەن جەمىستەر تاقىرىبى بويىنشا «سەبەتتە نە بار؟» ديداكتيكالىق ويىنىن قولدانعان ءجون. بۇل ويىننىڭ شارتى سەبەتكە كوكونىستەردى سالىپ، سەبەتتە نە بار؟ دەگەندە، بالالار سەبەتتەگى كوكونىستەر مەن جەمىستەردى اتايدى. بۇل ديداكتيكالىق بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتادى.
ءوز ساباعىمدا ويىنشىقتار، ءۇي جانۋارلارى، ءتورت تۇلىك مال تاقىرىپتارىن وتكەندە «نە جوق؟» ديداكتيكالىق ويىندى قولدانامىن. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار سورەدە قاي ويىنشىق جوق ەكەنىن بايقاپ، جاۋاپ بەرەدى. بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرادى.
وتباسى تاقىرىبى بويىنشا «ۇيدە كىم بار؟» ديداكتيكالىق ويىنىن ۇيىمداستىرامىن. بۇل ويىننىڭ شارتى: تاقتاعا ءۇيدىڭ سۋرەتى ىلىنەدى، بالالاردان ۇيدە كىم جوق؟ دەپ سۇراعاندا، وتباسى مۇشەلەرىن اتايدى.
جانۋارلار، ءتورت تۇلىك مال، ءۇي جانۋارلارى تاقىرىپتارىن تۇسىندىرگەن كەزدە، «بۇل قانداي اڭ؟» ديداكتيكالىق ويىنىن پايدالاندىم. ويتكەنى، بۇل قانداي اڭ؟ دەگەن سۇراق قويعاندا، بالالاردىڭ اۋىزەكى تىلدە سويلەۋ داعدىلارى، ءسوز قورلارى داميدى. بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى ارتا تۇسەدى.
ديداكتيكالىق ويىن تۇرلەرى وتە كوپ. ولاردى ءار ساباققا ءتيىمدى پايدالانعان ءجون.
مىسالى: «دۇرىس اتا»، «قورادا نە تۇرادى؟»، «بۇل قانداي اڭ؟»، «ازىق - تۇلىك دۇكەنىندە نە بار؟»، «تەز جاۋاپ بەر»، «نە بار؟»، «قۋىرشاقتى كيىندىرۋ»، «تەز كيىن» ت. ب. «ويلان، تاپ» وقىتا ۇيرەتۋ ديداكتيكالىق ويىنى. كىم؟ دەپ سۇراق قويعاندا، بالالار انا، اكە، ءىنى، اعا، قارىنداس، اجە، اتا دەپ جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. قايدا؟ دەگەندە ۇستەلدە، ورىندىقتا، ديۆاندا دەپ جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.
ماقساتى: بالالار دۇرىس تىڭداي وتىرىپ، دۇرىس جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. «قايتالاي عوي» ديداكتيكالىق ويىنى. ويىن شارتى: ءبىر بالا ءبىر كوكونىس اتاۋىن ايتسا، ەكىنشى بالا سول كوكونىستى قايتالاپ، ءارى قاراي باسقا كوكونىستى اتايدى.
3. جەتەكشى پەداگوگيكالىق يدەيا
جەتەكشى پەداگوگيكالىق يدەيا مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالاردىڭ ديداكتيكالىق ويىندارىمەن تانىستىرۋ ارقىلى ءتىل دامىتۋ ءۇردىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.
تاجىريبە جۇمىسىنىڭ ۇزاقتىعى
جوعارىدا كورسەتىلگەن پەداگوگيكالىق يدەيا 3 جىل بويى جۇزەگە اسىرىلدى: 2018 جىلدان 2020 جىلعا دەيىن.
تاجىريبە جاساۋ بويىنشا جۇمىستى بىرنەشە كەزەڭگە بولۋگە بولادى:
1 كەزەڭ - دياگنوستيكالىق.
مىندەتتەر:
- تىلدىك دامۋ دەڭگەيىن انىقتاۋ، الىنعان مالىمەتتەرگە تالداۋ جۇرگىزۋ؛
- وسى تاقىرىپ بويىنشا ادىستەمەلىك ادەبيەتتەردى، ارىپتەستەردىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ؛
- تاجىريبەنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن انىقتاۋ.
2 كەزەڭ - قالىپتاستىرۋشى.
مىندەتتەر:
- اتا - انالارعا ارنالعان كەڭەس بەرۋ ماتەريالىن تاڭداۋ:
- مەكتەپكە دەيىنگى بالانىڭ دامۋىندا ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانۋ.
3 كەزەڭ - قورىتىندى.
مىندەتتەر:
- مونيتورينگ جۇرگىزۋ، الىنعان دەرەكتەردى باستاپقى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن سالىستىرۋ؛
- ناتيجەلەردى قويىلعان ماقساتپەن سايكەستەندىرۋ.
تاجىريبە اۋقىمى
بۇل سالاداعى جۇمىس اۋقىمى وتە كەڭ. ديداكتيكالىق ويىندى تەك ءبىلىم سالاسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇيىمداستىرىلعان وقۋ قىزمەتىندە، سەرۋەندە، بوس ۋاقىتتا، كۇندەلىكتى ومىردە ءار ءتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋ مەن باسقارۋ كەزىندە پايدالانۋدى كوزدەيدى.
4. تاجىريبەدەگى تەوريالىق بازا
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان - جاقتى دامۋى ءۇشىن ويىننىڭ ءرولى ەرەكشە. ويىن - بالا ارەكەتىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ويىن ارقىلى بالالار قوعامدىق تاجىريبەنى مەڭگەرەدى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ ءبىلىمىن كەنەيتۋ جانە بەكىتۋ ماقساتىنداعى جوسپارلى جانە ماقساتتى پەداگوگيكالىق ءتاسىل.
ويىن ۇستىندە بالا ءوزىن ەركىن ۇستايدى، ال ەركىندىك دەگەنىمىز بارلىق دامۋدىڭ باسپالداعى. سونداي – اق ويىن بالانىڭ بولاشاق ومىرىنە ەسىك اشىپ، ونىڭ ىزدەنىمپازدىق، تاپقىرلىق قابىلەتىن وياتادى. وسى تۇرعىدا بالانىڭ بايقاعىشتىق، زەرتتەپ سالىستىرۋ، سەزىم قابىلەتىن دامىتۋعا، بالانىڭ زاتتاردى بەلگىلەرى بويىنشا تانۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتىن ۇشتاپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار سوزدىك قورىن مولايتۋدا ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ورنى ەرەكشە بولىپ تابىلادى.
ديداكتيكالىق ويىن وقىتۋدىڭ ادىستەرىندە 2 جولمەن قاراستىرىلادى: ويىن ساباقتار جانە ديداكتيكالىق تاپسىرمالار.
ديداكتيكالىق ويىن كىشكەنە بالالارعا مەيلىنشە ءتان وقىتۋ فورماسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ارعى تەگى ويىندى ولەڭ مەن قيمىلمەن ۇشتاستىرۋ نەگىزىندە كوپ نارسەگە ۇيرەتەتىن ويىنداردى جاساعان حالىق پەداگوگيكاسىندا جاتىر.
ديداكتيكالىق ويىنداردا دا بالالاردىڭ الدىنا قانداي دا ءبىر مىندەتتەر قويىلادى، ولاردى شەشۋ ءۇشىن نازاردى جۇمىلدىرۋ، ەرىكتى زەيىن قويۋ، وي كۇشىن جۇمساۋ، ەرەجەنى وي ەلەگىنەن وتكىزە ءبىلۋ، ءىس - ارەكەتتەردىڭ جۇيەلىگىن قيىنشىلىقتاردى جويۋ كەرەك بولادى.
ديداكتيكالىق ويىندار قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ، ماتەماتيكا، ءتىل دامىتۋ، ساۋات اشۋ، كوركەم ادەبيەت ساباقتارىندا ءجيى قولدانىلادى. ديداكتيكالىق ويىننىڭ ورتالىعى ويىنشىقتار مەن ويىن قۇرالدارى.
تاريبەشى ءۇشىن ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ماڭىزدىلىعى جوعارى ەكەنىن ءبىلۋى شارت. ءبىراق، ەسكەرەتىن ءبىر نارسە، ماڭىزدى ەكەن دەپ ساباق مازمۇنىنا ۇيلەسپەيتىن ويىن تۇرلەرىنەن اۋلاق بولعان ءجون. ءار ويىننىڭ ءقوز رەتى بار. ءاربىر تاربيەشى ساباق پروسەسىندە قانداي ديداكتيكالىق ويىن قولدانىلاتىن ساباق مازمۇنىنا، ماقساتىنا سايكەس تاڭداپ العان ءجون. ويتكەنى ويىن بالالار ءۇشىن قىزىقتى ارەكەت، ءىس - قيمىل بولا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە ولاردى تاربيەلەۋ مەن دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى. ءبىراق ول پەداگوگيكالىق ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا عانا قۋاتتى قۇرالعا اينالادى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە پايدالانعاندا ارنايى ماقسات كوزدەپ، ناقتى مىندەتتەردى شەشۋ. ويناتىلاتىن ويىننىڭ ماقساتى باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك داعدىلار جايىندا تۇسىنىك بەرۋ، ولاردى قالىپتاستىرۋ، تياناقتاۋ جانە پىسىقتاۋ نەمەسە تەكسەرۋ سيپاتىندا بولىپ كەلەدى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ بالاعا تيگىزەتىن مىناداي ماڭىزدىلىقتارى بار. ويىن بالالاردىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتەدى. ونى بەكىتىپ، ناقتىلاي تۇسەدى.
ءاربىر ديداكتيكالىق ويىن بالانى ويلاي بىلۋگە باۋلىپ، سوزدىك قورىن مولايتادى، اقىل - وي قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ويىن ەرەجەلەرى بالالاردى ۇستامدىلىقتى، تارتىپتىلىكتى قاجەت ەتەدى.
مىسال: قاراپايىم ماتەماتيكالىق ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋ ءىس - ارەكەتىندە ويىننىڭ مىنا تۇرلەرىن قولداۋعا بولادى:
- ديداكتيكالىق ويىندار، لوگيكالىق ويلاۋىن، ماتەماتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا،
- ساندارعا بايلانىستى ساناماقتار، لويكالىق ەسەپتەر.
ءتىل دامىتۋ، اينالامەن تانىستىرۋدا - سوزدىك ديداكتيكالىق ويىندار بالانىڭ وي - ءورىسىن دامىتىپ، اقىل - ويى، ەسى كەڭەيەدى، ءتىلى داميدى، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەنەدى.
قورىتا كەلە ايتارىم ويىن – بالانىڭ جان سەرىگى. ول بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىعىن وياتادى. سونىمەن قاتار، ويىن - تىنىسى كەڭ، الىسقا مەڭزەيتىن، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن، ادامعا قيالمەن قانات بىتىرەتىن عاجايىپ نارسە ەكەن. سوندىقتان دا قۇرمەتتى ارىپتەستەر بالاعا ءتيىستى دارەجەدە جاعداي جاساپ، دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ، ءومىرىن گۇلدەندىرىپ سانالى دا ساپالى ءبىلىم بەرۋ – ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.
ءىى - تاراۋ تاجىريبە تەحنولوگياسى
جەكە جۇمىس تاجىريبەسىن سيپاتتاۋ
ا. م. گوركيي «ويىن ارقىلى بالا دۇنيەنى تانيدى»،- دەسە، ا. س. سۋحوملينسكيي «ويىنسىز اقىل - ويدىڭ قالىپتى دامۋى دا جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويىن دۇنيەگە ساراي اشىل - عان ۇلكەن تەرەزە ىسپەتتى، ول ارقىلى بالانىڭ رۋحاني سەزىمى جاسامپاز ومىرمەن ۇشتاسىپ، قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىك الادى. ويىن دەگەنىمىز - ۇشقىن، بىلىمگە قۇشتارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى»- دەيدى. شىنىندا دا بالا ءۇشىن ويىن - ءومىر ءسۇرۋدىڭ بەلسەندى فورماسى، سول ارقىلى ەرەسەكتەرگە ەلىكتەيدى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتىن، قارىم - قاتىناستارىن ۇيرەنەدى، ەڭبەكتىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ادامگەرشىلىك نورمالارىن يگەرەدى، الەۋمەتتىك رولدەر اتقارادى.
حالىق دانالىعى «ويلى بالا ويىننان بەلگىلى»،- دەيدى. بالالاردىڭ ويىنعا دەگەن قىزىعۋ - شىلىعىن، ىنتاسىن ساباق پروسەسىمەن ۇشتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور. ول ءۇشىن ساباقتا ويىن تۇرلەرىن رەتىنە قاراي پايدالانىپ وتىرۋ قاجەت. ويىننىڭ تۇرلەرى كوپ. ءبىز سولاردىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن ساباق بارىسىندا ءجيى پايدالاناتىن ديداكتيكالىق ويىندارعا توقتالامىز.
ديداكتيكالىق ويىن وقۋشىلاردىڭ ىنتا - ىقىلاسىن كۇشەيتەتىن، وقۋدىڭ قيىن پروسەسىن جەڭىلدەتەتىن، دامۋدى تەزدەتۋگە كومەكتەسەتىن، وقۋ بارىسىندا تانىم قىزمەتىن كۇشەيتۋ مەن كوتەرمەلەۋدىڭ قۋاتى قاينار كوزى بولاتىن وقىتۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى بالانى قىزىقتىرا وتىرىپ، جاڭا ساباقتى نەمەسە وتكەن ماتەريالدى بەرىك مەڭگەرتۋ بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ ەرەجەسى وقۋشىلاردىڭ تۇسىنۋىنە وڭاي، قاراپايىم ءارى قىسقا بولۋى شارت. ديداكتيكالىق ويىندى ساباقتا قولدانعاندا ونىڭ مىناداي شارتتارعا سايكەس بولۋىن قاتاڭ ەسكەرۋ قاجەت:
- ويىننىڭ بالالارعا بەرەتىن بىلىمدىك جانە تاربيەلىك ءمانى بولۋى؛
- بالانىڭ جان - جاقتى دامۋىنا، تانىمدىق قىزمەتىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەدى؛
- ءوتىلىپ وتىرعان ماتەريالدارعا قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋى؛
- ساباقتىڭ ماقساتىن ىسكە اسىرۋدا وقۋشىلارعا قاجەتتى بىلىك پەن داعدىنى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەتىندەي بولۋى ءتيىس؛
- تىلدىك ماتەريالداردى سالىستىرا الۋى جانە قورىتىندى جاساي ءبىلۋى؛
- بالالاردىڭ قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋداعى ءرولى بولۋى.
ويىن بارىسىندا بالا وزىنە ۇلكەن ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر فۋنكسياسىن قابىلدايدى. ونى ءوز ءىس - ارەكەتىندە جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى. بالالاردىڭ ديداكتيكالىق ويىندارعا دەگەن قى - زىعۋشىلىعى ويىن ارەكەتىنەن ويلاۋ ارەكەتىنە، اقىل - ويدى دامىتۋعا بەرىلگەن لوگيكالىق جاتتىعۋلارعا اۋىسادى. مىسالى، رولدىك «كاپيتاندار» ويىنى. بۇل ويىندى ويناۋ بارى - سىندا بالالار ەلەستەتۋ ارقىلى «كەمەنى جۇرگىزەدى». ويىنداعى ءرولدى وڭعا، سولعا بۇرادى، كەمەنىڭ جۇزۋىنە، قوزعالىسىنا ءتان دىبىس شىعارادى. بۇل ارەكەت ارقىلى وقۋشىلار كەمە كاپيتانىنىڭ رولىنە ەنەدى.
ال ديداكتيكالىق جاعىنان العاندا ولار كاپيتاننىڭ ويلاۋ ارەكەتىنە ەلىكتەيدى، تاربيەشىنىڭ الدىن - الا جاساعان تۇسىندىرمەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، كەمەنى بەرىلگەن باعىت بويىنشا جۇرگىزەدى. مۇنداي ويىن ارقىلى بالا وزدىگىنەن جۇمىس جاساۋعا ۇيرەنەدى، ءوز بەتىمەن قورىتىندى شىعارۋعا ماشىقتانادى.
بەلگىلى رەسەيلىك عالىم - پەداگوگ ل. ۆ. زەنكوۆتىڭ پىكىرىنشە، ويىن بەرىلگەن ءبىلىمدى كەڭەيتۋگە، ارتتىرۋعا، ساباقتاعى زەرىگۋشىلىكتى قويۋعا كومەكتەسەدى.
جۇمباق - زاتتىڭ نەمەسە جانۋارلاردىڭ تۇسپالدى بەلگىلەر تۋرالى ۇعىممەن قۇپيالاناتىن ويىن. مىسالى:
قابات - قابات كيىنگەن،
جۇمىرلانىپ تۇيىنگەن.
دوپ - دومالاق كوك دوپتى،
كۇندە كورەم ۇيىمنەن.
ول قانداي زات، بالالار،
سورپاسى ءتىل ۇيىرگەن؟ (قىرىققابات)
ساۋالعى – ورىسشا «ۆيكتورينا» دەگەن ماعىنا بىلدىرەتىن ۇعىم، ءبىر تاقىرىپقا توپتاستىرىلعان سۇراق - جاۋاپ جيىنتىعى، دەمەك سۇراق - جاۋاپ ويىنى.
باسقاتىرعىلار - ادامنىڭ وي - پىكىرىن دامىتىپ، زەيىندىلىككە، تاپقىرلىققا، توزىمدىلىككە باۋليتىن شىتىرمان ويىن.
ءسوزجۇمباق - تانىمدىق ويىننىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى. سوزدەردى ءار ءتۇرلى تاسىلدەرمەن قۇپيالاپ ويىن قۇراستىرۋ. ياعني سوزدەردى پايدالانىپ جاسالاتىن ويىننىڭ جالپى اتاۋى.
ديداكتيكالىق ويىنداردى تاربيەشى ساباقتا پايدالانىپ، وقىتۋ ماقساتىن شەشەدى، وسىنداي ويىنداردىن بىرنەشەۋىن ۇسىنامىن.
ءى. ماتەماتيكا
1. اداسقان بالاپاندار
2. سۋرەتتەگى گەومەتريالىق ءپىشىندى اتا.
3. كورشىنى اتا
4. باقانىڭ كولگە جەتەتىن جەرىن كورسەت. (سحەما)
5. «سيپات تاپ» ويىنى
«بالالاردىڭ ءتىلىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى دامىتۋ - بۇگىنگى تاڭدا قوعامىمىزدىڭ دامۋ باعىتىندا جان - جاقتى دامىعان، ساۋاتتى، سانالى ازامات تاربيەلەۋ ماسەلەسى جۇكتەلىپ وتىر. مۇنداي ماقساتتىڭ باياندى بولۋى وقۋ - اعارتۋ جۇيەسىنىڭ ۇلەسىنە تۇسەتىنىن ەسكەرسەك، ءبىلىم نەگىزگى بالاباكشادا باستالعاندىقتان، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ءبىلىمدى، بىلىكتى بولۋىندا ديداكتيكالىق ويىننىڭ الاتىنى وتە ەرەكشە. ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى بالالاردىڭ ءبىلىم الۋعا، وقۋعا قىزىقتىرا وتىرىپ، تۇلعالى دامۋىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. مازمۇنى بويىنشا بارلىق ديداكتيكالىق ويىندار بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ اقىل - وي بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولا وتىرىپ، ولاردىڭ باعدارلاما ماتەريالىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بويىنشا العان بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى، ءارى پىسىقتاۋدى كوزدەيدى. بۇل ديداكتيكالىق ويىندار بالاباقشا بۇلدىرشىندەردىڭ ساباق ۇستىندەگى جۇمىسىن تۇرلەندىرە تۇسەدى. سەبەبى، ويىن - وقۋ، ەڭبەك، ءىس - ارەكەتتەرىمەن بىرگە بالالاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە ماڭىزدى ءبىر ءتۇرى.
بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ نەگىزگى اركەتى - ويىن دەسەك، وقۋ - تاربيە ۇردىسىندە ولار بىرتىندەپ ويىن ارەكەتىنەن وقۋ - ارەكەتىن وقۋعا بەيىمدەلۋى ءتيىس. ول ساباق باراسىندا پايدالاناتىن ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى جۇزەگە اسىرالادى.
ديداكتيكالىق ويىندار – ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماقساتى - باعدارلامادا انىقتالعان ءبىلىم، بىلىك، داعدىلارىن جانە تۇسىنىك بەرۋ، ولاردى قالىپتاستىرۋ تياناقتاۋ جانە پىسىقتاۋ نەمەسە تەكسەرۋ سيپاتىندا بولىپ كەلەدى.
ديداكتيكالىق ويىننىڭ مىندەتى – بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ىرىكتەلىپ الىنعان ناقتى مازمۇنمەن انىقتالادى. ديداكتيكالىق ويىندار – بالاباقشا بۇلدىرشىندەرى ءۇشىن وزىنە ءتان ءجۇرۋ بارىسى، ماقساتى، ماڭىزى بار ارەكەت. ديداكتيكالىق ويىندار ۇيىمداستىرۋ قاشاندا تومەندەگىدەي ەكى ماقساتتى كوزدەيدى:
- تانىمدىق، ياعني بالالاردى تانۋ، ىزدەنۋ ارەكەتىن دامىتۋ؛
- تاربيەلىك، ياعني ۇلكەندەرمەن نەمەسە ءوز تۇرعىلاستارىمەن
قارام - قاتىناس جاساعاندا قاجەتتى نەگىزگى داعدىلاردى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ.
ديداكتيكالىق ويىنداردى قۇرۋ مىنا نەگىزگە سۇيەنەدى:
بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ ءىس - ارەكەتىندە ويىن تۇرلەرىمەن وقۋدى بايلانىستىرۋ جانە بىرتىندەپ قىزىقتى، جەڭىل ويىنداردان ويىن تاپسىرمالار ارقىلى وقۋ تاربيە ماسەلەسىنە كوشۋ. ديداكتيكالىق ويىننىڭ شارتىمەن مىندەتتەرىنىڭ بىرتىندەپ كۇردەلەنۋى.
بەرىلگەن تاپسىرمالاردى شەشۋدە بالانىڭ اقىل - وي بەلسەندىلىگىنىڭ كۇشەيۋى.
وقۋ مەن تاربيە ماقساتىنىڭ بىرلىگى.
- زاتتىق ديداكتيكالىق
- سوزدىك ديداكتيكالىق
- ديداكتيكالىق ويىننىڭ ماڭىزى:
ديداكتيكالىق ويىن بالالباقشا بۇلدىرشىندەرىنىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى تۇسىنىگىن كەڭەيتەدى، ونى بەكىتىپ، ناقتىلاي تۇسەدى.
ءاربىر ديداكتيكالىق ويىن بالاباقشا بۇلدىرشىندەرىن ويناي بىلۋگە باۋلىپ، سودىك قورىن مولايتادى، اقىل – وي قىزمەتىن قالىپتاستىرادى.
ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ جانە ۇستامدىلىقتى، ءتارتىپتى قاجەت ەتەدى.
ءىىى - تاراۋ تاجىريبە ناتيجەلىلىگى
ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بويىنشا تاقىرىپ: «ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالانىڭ ءتىلىن دامىتۋ» جاي الىعان جوقپىن، سەبەبى بالالارعا ءبىلىم بەرگەن كەزدە جاي عانا ايتىپ نەمەسە وقىپ وتىرۋ قىزىقسىز جانە نازارىن تەز باسقا جاققا اۋىپ كەتەدى. سوندىقتان ءار ءتۇرلى ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانا وتىرىپ بالاعا ساباق نەمەسە بىلىمبەرە وتىرىپ بالاعا قىزىقتى جانە ءبىلىمدى بولىپ وتىرادى.
پەداگوگيكالىق ءىس - ارەكەتتە شەبەرلىككە ۇيرەنۋ ءۇشىن، كوپ ۇيرەنۋ قاجەت، بالا پسيحيكاسىن جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ الۋ قاجەت.
ءوز جۇمىس نەگىزىندە مەن كوپتەگەن ديداكتيكالىق ويىنداردى الىپ وتىرامىن.
قازىرگى مەكتەپالدى ءبىلىم مەن تاربيە زامان تالاپتارىنا ساي مەنىڭ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى: بالالاردىڭ ءار ءتۇرلى ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ. وسى ماقساتىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وسىنداي مىندەتتەردى قويامىن:
سوزدىك قورلارىن مولايتىپ، سوزدىگىن كوبەيتۋ؛
ويىن ارقىلى بالانى تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛
ءبىر - بىرىمەن قارىم - قاتىناس قۇرۋ تاجىريبەسىن ارتتىرۋ.
تاقىرىبىم بويىنشا جۇمىس ىستەي وتىرىپ بالاباقشا مۇمكىندىكتەردى جانە بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ ديداكتيكالىق ويىندار تۋرالى جوسپار قۇردىم.
سونىمەن بىرگە ديداكتيكالىق ويىندار توپتاماسىن جاسادىم. جۇمىس بارسىسىندا مەن مىناداي ديداكتيكالىق ويىنداردى جاسادىم: «جەمىستەر مەن كوكونىستەر»، «سورتەر»، «بالىق اۋلاۋ»، «ارتىق زاتتى تاپ» جانە ت. ب. جانە وسى ويىندار جاس ەرەكشەلىكتەرىمەن ساي ۋاقىت سايىن تولتىرىلىپ كۇردەلەنەدى.
مەكتەپالدى جاستا ديداكتيكالىق ويىن باستى ءرولدى اتقارىپ وتىرادى، ال تانىمدىق پروسەسستەردىڭ جەتىلۋى ونىڭ نەگىزگى بولىگى بولىپ تابىلادى. بالالار بولسا ويىن بارىسىندا قيىندىقتاردى كەزدەستىرىپ، ءبىراق تاربيەشىنىڭ كومەگى تيگەننەن كەيىن بالا ويىنعا قاناعاتى تولىپ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تولادى، سودان سوڭ بالا بۇل ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى ءوزى سەزبەي تۇرىپ زەيىنى بولسىن، ەسى بولسىن، ويلاۋى بولسىن جەتىلە تۇسكەنىن بايقالىپ قالاسىڭ.
ويىن بارىسىندا بالا ويىن شارتىن تۇسىنە وتىرىپ ويعا باتىپ، ورىنداعىسى كەلىپ وتىرادى. ءوز جۇمىسىمدا بالالارمەن ويىندى ۇيىمداستىردا مىناداي ءۇش پرينسيپتەردى ۇستانامىن:
بالا ويىندى ۇيرەنىپ ونى جاقسى يگەرۋ ءۇشىن مەن بالالارمەن بىرگە ءوزىم وينايمىن؛
ويىن بارىسىندا بالامەن بالا بولىپ وتىرامىن جانە دۇرىس نەمەسە سەن دۇرىس ەمەس جاساپ وتىرسىڭ دەگەن ورىنسىز سوزدەردى قولدانبايمىن؛
بالالارمەن بىرگە ويىن بارىسىدا وزىندىك ەركىندىك بەرە وتىرىپ، باسشىلىق ەتىپ ويناتقىزۋدى مۇلدەم قولدامايمىن؛
ەكىنشى سابيلەرمەن وينداردى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، بالانىڭ وزدىگىنەن جۇمىس جاساۋدى، زەيىنىن، ويلاۋىن، ەڭ باستىسى لوگيكالىق ويلاۋىن جانە دە ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرامىن.
ويىنعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن جوعالتپاۋ ءۇشىن، بارىنشا كوبىرەك بالالاردى ماقتاۋعا تىرىسامىن. ءوز جۇمىسىمدا ويىن بارىسىندا بالا تولىعىمەن ءتۇسىنىپ جانە جەكە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن قولدانۋعا مۇمكىندىگىنبەرىپ وتىرامىن.
ءىV - تاراۋ پايدالانعان ادەبيەتتەر
1. بالاباقشاداعى ديداكتيكالىق ويىندار - سوروكينا ا. ي.- 1982ج.
2. بالاباقشاداعى ديداكتيكالىق ويىندار - بوندارەنكو ا. ك.- 1990ج.
3. كارتوتەكا ديداكتيچەسكيح يگر ي ۋپراجنەنيي پو رازۆيتيۋ رەچي.- ە. س. بۋكينيەۆيچ، ا. ل. لاگۋنوۆيچ
4. ديداكتيكالىق ويىندار - ا. كۇزەمبايەۆا - 2014ج.
5. قاجەنبايەۆا ا. ە. بالا تانىمىن ويىنمەن دامىتۋ // وتباسى جانە بالاباقشا. - 2012. - №1. - 9 - 10 ب.
6. قويانبەكوۆا س. ويىن ماقساتىن تالداۋ جەنە ونىڭ ءمانى //قازاقستان مەكتەبى. - 2002. - №1 - 2. - 45 - 49 ب.
7. بالا تاربيەسى № 2 2016 ج، № 4 2017 ج.
8. مولداگارينوۆ اسكار «كازاحسكيە دەتسكيە يگرى» كىتابى، الماتى - 1999 ج.
تاجىريبە اۆتورى: وماروۆا نابيرا مۋحانبەتراحيموۆنا
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 7 جىل
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى:ءتىل ۇستارتۋ. «ولەڭ، مەن سەنى ايالاپ وتەم!»
-
جالپى ماقساتتار: سىني ويلاۋ كوزقاراسىن دامىتا وتىرىپ، ءوز بەتىنشە ءتىل ۇيرەنۋگە، ءبىلىم الۋعا قابىلەتىن باۋلۋ، جاعداياتتى شەشۋ ارقىلى ساباققا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ؛ ءبىلىم بەرۋ مەن ءبىلىم الۋداعى جاڭا ءتا...
