ويىن ارقىلى بالانىڭ وي ءورىسىن دامىتۋ
مدۇ تاربيەشىنىڭ ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ەسەپ
تاجىريبە تاقىرىبى: «ويىن ارقىلى بالانىڭ وي ءورىسىن دامىتۋ»
تاجىريبەنىڭ جۇمىس ىستەۋ ۇزاقتىعى. 3 ەتاپتان تۇرادى:
جۇمىس تاجىريبەسى 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەپ، بىرنەشە كەزەڭدەرگە بولىنەدى:
I كەزەڭ – باستاپقى – تەوريالىق كەزەڭ 2018 جىل، قىركۇيەك
ءىى نەگىزگى كەزەڭ – تاجىريبەلىك كەزەڭ 2019 جىل،
ءىىى كەزەڭ – قورىتىندى – باعالاۋ كەزەڭى مامىر 2020 جىل.
ءى. تاراۋ تاجىريبە تۋرالى اقپارات
1. تاجىريبە جوباسىنىڭ ماقساتى مەن نەگىزى مىندەتتەرى:
ويىن بىرلەستىكتەرىن قۇرۋ، جالعىز جانە توپتاسىپ ويناۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ؛
بۇلدىرشىندەرگە ويىنداردىڭ ماندىلىگىن، ولاردى وتكىزۋدىڭ ادىستەرىن ويلاستىرا وتىرىپ، ولارعا اسەر ەتە ءبىلۋ، ديداكتيكالىق تاپسىرمالارعا بارلىق بالالاردى قامتۋعا تىرىسۋ، ويىن - ساباقتار ارقىلى ءتيىمدى ءبىلىم بەرىپ، «قابىلداۋ، ويلانۋ، سويلەۋ» پسيحيكالىق پروسەستەرىن جەتىلدىرۋ، بالانىڭ ويلاۋ جانە قيالداۋ قاسيەتتەرىن دامىتۋ؛
ويىندار مەن ويىن ماتەريالدارىنا قامقورلىقپەن قاراۋعا، ءوز بەتىمەن ولاردى رەتكە كەلتىرۋگە تاربيەلەۋ.
قوعام تالابىنا سايكەس، ەلىمىزدىڭ دامىعان ەلدەرىمەن يىق تىرەسىپ تۇرۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن قازىرگى كەزەڭى ءۇشىن ءبىلىمدى، زەردەلى، ءوز بەتىمەن ءىس - ارەكەت ەتە الاتىن، قوعامنان ءوز ورنىن تابا الاتىن، بويىندا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق پسيحولوگيا قالىپتاسقان پاراساتتى ازامات تاربيەلەپ ءوسىرۋ – وتباسىنىڭ، بالاباقشانىڭ، بارشا حالىقتىڭ مىندەتى. زاماناۋي العا قويعان بۇل مىندەتتەردى ءوز مانىندە شەشۋ ءۇشىن مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىڭ تۇبەگەيلى جاڭارتۋ كوزدەلۋدە. قازىرگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان تالاپتاردى ورىنداۋ، جاڭالىققا جارشى بولۋ ءۇزىلىسسىز تاربيە نەگىزىنىڭ باستاۋ بۇلاعى مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردان باستالعانى ورىندى.
مدۇ - دا جۇزەگە اسىرىلاتىن باعدارلامالار تاربيەلەنۋشىلەردىڭ تولىق تۇلعالىق دامۋىنا كومەكتەسەدى، ولاردىڭ اقپاراتتىق دەڭگەيىن ارتتىرادى جانە العان بىلىمدەرىن، ىسكەرلىكتەرىن، داعدىلارىن پراكتيكالىق قىزمەتتە قولدانۋعا ىقپال ەتەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ پەداگوگيكالىق تاجىريبەسىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، باعدارلامانىڭ بارلىق بولىمدەرى نازاردان تىس جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. ءبىراق بالالار ءتىلىن، وي ءورىسىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارامىن، سەبەبى بالاباقشادا بالالاردى تاربيەلەۋ مەن وقىتۋدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى سويلەۋ، سويلەۋ قارىم - قاتىناسىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. «ويىن ارقىلى بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ»تاقىرىبىن جاي العان جوقپىن، سەبەبى تاربيەشىلەردىڭ وقۋ – تاربيە جۇمىسىنىڭ نەگىزگى سالاسى ساباق. وقۋ ءىس - ارەكەتى ۇستىندە بالالاردىڭ بىلىكتىلىگى، ىسكەرلىگى، داعدىسى، دۇنيەتانىمى داميدى. نەگىزگى بەتبۇرىس بالالار ءبىلىمىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، ول دەگەنىمىز تۇپكى ناتيجەنى كورە ءبىلۋ، ياعني بالالارعا بەرگەن ءبىلىمىمىزدىڭ قايتارىمىن كورۋ. ول ءۇشىن توپتاعى بالالاردىڭ بارلىعىن قىزىقتىرا وتىرىپ قاتىستىرۋ قاجەت. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس، ياعني ءار بالانىڭ وقۋ ءىس - ارەكەتىنە قىزىعۋشىلىعى، دۇنيەتانىمى، دامۋ ەرەكشەلىكتەرى ءارتۇرلى. سوندىقتان بالالاردىڭ وسى توپتارىنا ءارتۇرلى دەڭگەيدە تالاپ قويۋعا تۋرا كەلەدى. ال ويىن ەلەمەنتتەرى كەز - كەلگەن بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى. ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانا وتىرىپ تاربيەشى بالالاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، زەيىنىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانادى. اتاپ ايتقاندا، تاربيەشى ويىن جاعداياتتارىن تۋعىزا وتىرىپ، ءارتۇرلى زاتتاردى قولدانۋ ارقىلى سۇراقتار قويىپ، زاتتى كورسەتىپ، ءتۇسىندىرىپ ويىن سيۋجەتىن قۇراستىرادى.
ەرەسەك توپتارداعى ءتىل - دامىتۋ وقۋ ءىس - ارەكەتى ديداكتيكالىق ويىنداردى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا، قايتالاۋ، پىسىقتاۋ، جاتتىعۋ ساباقتارىندا دا پايدالانۋعا بولادى. ەرەسەك توپتارداعى بالالار ءالى دە ويىن بالاسى، سوندىقتان تاربيەشى ولاردى جالىقتىرماي وقۋ ءىس - ارەكەتىن ءارتۇرلى ويىن تۇرلەرىمەن قىزىقتى وتكىزۋگە تىرىسۋى قاجەت. ويىندار بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتىپ، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋمەن قاتار، ۇيرەتىلگەن، وتىلگەن تاقىرىپتاردى سانالى دا بەرىك مەڭگەرۋگە ۇلكەن اسەر ەتەدى. ويىندار بالالاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋمەن قاتار، سوزدىك قورلارىن مولايتىپ، ساۋاتتى جازۋعا دا باۋليدى. بالالار ويىن ويناۋ بارىسىندا ۇيرەنگەن سوزدەرىن ايتىپ قانا قويماي، ونىڭ قانداي ماعىنادا قولدانىلاتىنىن دا بىلەدى.
ويىن وقۋ - ءىس ارەكەتىندە مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزىلگەندە عانا دۇرىس ناتيجەلەر بەرەدى. بالالار بولسا ويىن بارىسىندا قيىندىقتاردى كەزدەستىرىپ، ءبىراق تاربيەشىنىڭ كومەگى تيگەننەن كەيىن بالا ويىنعا قاناعاتى تولىپ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تولادى، سودان سوڭ بالا بۇل ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى ءوزى سەزبەي تۇرىپ زەيىنى بولسىن، ەسى بولسىن، ويلاۋى بولسىن جەتىلە تۇسكەنىن بايقالىپ قالاسىڭ. ويىن – بالانىڭ جان سەرىگى. قاي بالا بولماسىن ويناپ وسەدى. ويىن سىرتتاي قاراعاندا قيىندىعى جوق، وپ - وڭاي كورىنۋى مۇمكىن. ال ءىس جۇزىندە بالا ءۇشىن ويىنعا قاتىستى باسقالارمەن ءتىل تابىسىپ، ءوزىنىڭ ويلاعان ويىن ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس. ويىنعا زەر سالىپ، وي جۇگىرتىپ قارار بولساق، سول ويىنداردان ۇلكەن دە ءماندى - ماعىنالى ىستەر تۋىنداپ ءوربيتىنىڭ بايقايمىز. ويتكەنى، ەڭ الدىمەن نە نارسەنىڭ بولسىن جول باستار قاينار كوزى بولاتىنى بەلگىلى.
بۇگىندە بالانىڭ ءتىلىنىڭ، وي ءورىسىنىڭ دامۋى الاڭداتارلىق ماسەلە ەكەنى بارىمىزگە ايان. ادەبي شىعارمالار، ەرتەگى تىڭداپ وسپەگەن بالا كومپيۋتەرلەر مەن ۇيالى تەلەفونداردان باس كوتەرمەي جاتادى. وسىدان دا بالانىڭ تىلدىك قورى از، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە بەيىمدەلمەگەن، ورتاعا بەيىمدەلۋى ناشار ۇيالشاق قاسيەتتەر باسىم كەلەدى. وسىنداي كەمشىلىكتەردى بايقاي كەلە بالانىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەر مەن مۇمكىندىكتەردى اشىپ، تىلدەرىن، وي ورىستەرىن دامىتىپ، ولاردىڭ ونەگەلى دە تاربيەلى بولىپ تاربيەلەنۋىن ويىن ءادىسى ارقىلى ىسكە اسىرۋعا تىرىستىم.
2. تاجىريبە وزەكتىلىگى
كەڭەستىك پەداگوگ ا. س. ماكارەنكو: “بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇمارلىعى بار، سول قۇمارلىقتى قاناعاتتاندىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. ويناۋ ءۇشىن تەك قانا ۋاقىتتى ءبولىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە بالانىڭ بارلىق ومىرىنە ويىندى بەرە جانە سىڭىرە ءبىلۋىمىز قاجەت. ونىڭ بارلىق ءومىرى ويىننان تۇرادى” دەگەن پىكىرىن ءوز ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن. ويىندار ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى. ويىننىڭ مىندەتى – بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ىرىكتەلىنىپ الىناتىن ناقتى مازمۇنىمەن انىقتالادى. بالانىڭ ومىرگە قادام باسارداعى العاشقى قيمىل - ارەكەتى – ويىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءمانى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟» دەپ ايتقانداي بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. جاس بالانىڭ ءومىردى تانۋى، ەڭبەككە قاتىناسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى
ويىن – بالالار ءۇشىن كۇردەلى ارەكەت، ول ءبىلىمدى، اقىلدى ۇيىمداستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ال ءبىلىمدى بالا قايدان الادى؟ وعان بالا ويىن ارقىلى ءوزى ۇيرەنەدى، ۇلكەندەر دە ۇيرەتۋگە ءتيىس. ويىننىڭ ءوز ماقساتى، جوسپارى، ارنايى زاتتارى، ت. ب كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بولادى.
ويىن – بالالاردىڭ نەگىزگى ءىس - ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ويىن ارقىلى بالا ومىردەن كوپتەگەن مالىمەتتەر الادى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى، ياعني ويىن ارقىلى بالا ءبىلىم الادى. بالا زەيىنى قاجەت ەتەتىن، ادەيىلەپ ۇيىمداستىرىلعان ويىندار ونىڭ اقىلىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەدى، مىنەز - قۇلقىن، ەرىك - جىگەرىن قالىپتاستىرادى. اسا ءىرى پسيحولوگتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بالا ويىن ۇستىندە قانداي بولسا، وسكەندە ەڭبەكتە دە سونداي بولادى. ويىن – ادامنىڭ ءومىرتانىمىنىڭ العاشقى قادامى. جاس ءسابيدىڭ ءومىرى، قورشاعان ورتانى تانىپ، ەڭبەككە قاتىناسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى. بالالار ويىن بارىسىندا وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى، ىزدەنىمپازدىق، تاپقىرلىق ارەكەتى (سەزىنۋ، قابىلداۋ، ويلاۋ، زەيىن قويۋ) ەرىك ارقىلى بايقالادى. ءتۇرلى پسيحولوگيالىق تۇسىنىكپەن سەزىم ارەكەتىنە سۇڭگيدى. ويىن ۇستىندە بالا بەينەبىر ءومىردىڭ وزىندەگىدەي قۋانىش پەن رەنىش سەزىمىندە بولادى. بالاعا تاڭدالعان ءبىلىم بالانىڭ اقىلىنا لايىقتاپ، تالابىن شابىتتاندىراتىنداي، ويىن وياتارلىق ىسكەرلىگىن دامىتارلىقتاي، باستاعان ءىستىڭ ناتيجەسىنە جەتۋگە تىرىسارلىقتاي ءنارلى بولۋى كەرەك. حالىق ءوزىنىڭ قورشاعان دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرى ەگجەي - تەگجەيلى ءبىلۋدى بالانىڭ ساناسىنا ويىن ارقىلى جاستايىنان سىڭىرە ءبىلۋدى كوزدەگەن. ويىن بالا تابيعاتىمەن ەگىز. ويتكەنى بالا ويىنسىز وسپەك ەمەس، جان - جاقتى دامىماق ەمەس. مەكتەپالدى دايارلىق توبىندا بالالارعا ويىن ارقىلى ساباقتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ويىن ارقىلى بالا ءتۇرلى لوگيكالىق جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا توسەلەدى. بۇل جونىندە بەلگىلى پسيحولوگ - عالىم ا. ا. ليۋبلينسكايا “زەيىن بالانىڭ بەلسەندى ارەكەتىندە تۋىنداپ قانا قويماي، ولاردىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ءىس - ارەكەتىندە. بارىنەن بۇرىن ولاردىڭ وي ەڭبەگىندە دە قولداۋ تاباتىنىن ايتادى”.
ءىى تاراۋ. تاجىريبە تەحنولوگياسى
نەگىزگى قوزعالىس قاسيەتتەرىنىڭ سيپاتتاماسى
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانى دامىتاتىن، وسىرەتىن، ءارى تاربيەلەيتىن دە نەگىزگى ءىس - ارەكەت – ويىن. كەڭەستىك پەداگوگ: ا. س. ماكارەنكو
«بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇمارلىعى بار، سول قۇمارلىقتى قاناعاتتاندىرۋ كەرەك» — دەگەن پىكىرىن ءوز ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن. ويىن ارقىلى بالا قورشاعان ورتامەن، اداممەن، ولار - دىڭ ەڭبەگىمەن، قارىم - قاتىناسىمەن تانىسادى. ويىن ارقىلى ولاردىڭ وي - ءورىسى داميدى. ويىن ۇستىندە بالالار ءارتۇرلى رولدە جولداستارىمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ويىن ۇستىندە ويلانا وتىرىپ جاۋاپ بەرۋگە، قيالداۋعا، ەلەستەتۋگە قابىلەتتەرى قالىپتاسادى. سوزدىك ويىندارى بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتادى. ويىنشىقتاردى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەنەدى.
ارنايى ويىن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ مازمۇنىنا قاراي تانىم - دىق، دامىتۋشى ويىنداردى، تاپسىرمالاردى قولدانۋ، بالالاردى زاتتاردى ءبىر - بىرىمەن سالىستىرۋعا، ولاردى قاسيەتىنە قاراي اجىراتۋعا جانە ونى تانىپ بىلۋگە ۇيرەتەدى. ءسويتىپ بالا توپتاعى جاسىنا سايكەس باعدارلامالىق مىندەتتى مەڭگەرەدى. ويىننىڭ دا وزىنە ءتان موتيۆتەرى بولادى. مىسالى مازمۇندىق رولدىق ويىندار بالانىڭ زەيىنىن، ەسىن ويلاۋىن، قيالىن قالىپتاستىرۋدى زور ماڭىز ارتتىرادى. ويىن اسەر ارقىلى بالا ءوز قاسيەتىن قالاي قاناعاتتاندىرا الاتىنىن قانداي قابىلەتى بار ەكەنىن بايقاپ كورەدى. ال اقىل وي وىندارىندا بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردى ساقتاپ وينايدى. ولار ويىندار بالانىڭ تاپقىرلىعىن بايقاعىشتىعىن زەيىندىگىن ارتتىرۋ مەن قاتار، ەرىك سەزىم تۋرلەرىندە دامىتادى. ويىن تۇرلەرى كوپ. سونىڭ ىشىندەگى كەڭىنەن پايدالاناتىن ويىن ساباق ويىن جاتتىعۋ سەرگىتۋ ويىندارى ديداكتيكالىق ماقساتتاعى ويىندار، سوزدىك ويىندار، لوگيكالىق ويىن ەسەپتەر ۇلتتىق ويىندار تاعى باسقا بۇنداي ويىندار بالانى جان - جاقتى دامىتىپ ءبىلىمدى تولىق يگەرۋىنە كومەكتەسەدى. وقۋ ۇردىسىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن ويىننىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى، ول - دامىتۋشى ويىندار.
دامىتۋشى ويىنداردىڭ ماڭىزدىلىعى بالالاردىڭ ىنتا - ىقىلاسىن ەسەپكە الا وتىرىپ، وقۋدى قىزىقتى ەتىپ، ءبىلىمدى، بىلىكتى داعدىنى قالىپتاستىرۋ ويىن ۇيىمداستىرۋدا بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ، ويناي بىلۋگە، ويىن ەرەجەسىن ساقتاۋعا، ءارى ولاردى ويناتا وتىرىپ ويلانۋعا باعىتتايدى، زاتتىڭ اتىن نەمەسە قاسيەتىن ەسىندە ساقتاپ قالۋعا جول اشادى، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن، قيالىن دامىتادى. زاتتارمەن وينالاتىن ويىندار: “عاجايىپ قاپشىق”، “قاي اعاشتىڭ جاپىراعى؟” ت. ب. ۇستەل ءۇستى ويىنداردى ۇيىمداستىرۋدا دومينو، لوتو، سۋرەتتەر قولدانىلادى. مىسالى: “سۋرەتتى قۇراستىر”، “قانداي زاتقا ۇقسايدى”، “ ءبىر سوزبەن اتا”، “4 – نە ارتىق؟”، “قانداي ءتۇس”، “كىم تەز جينايدى”، “ادەمى گۇل”، “بەينەنى قۇراستىر” ت. ب.
ويىنداردى قاراپايىم ماتەماتيكالىق ۇعىمدى قالىپتاستىرۋ ساباعىندا پايدالانۋ بالالاردىڭ العان ءبىلىمىن كۇندەلىكتى ومىرىمەن ۇشتاستىرۋعا قولايلى. ويىن ساباقتىڭ مازمۇنىن بايىتا بالالاردىڭ قيالدارىن قوزعاپ، زەيىندەرىن كەڭەيتە تۇسەدى. “ساناماق”، “ون ساۋساق” ولەڭدەرىن جاتتاتىپ، مازمۇنىن ءتۇسىندى - رۋ ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن ۇستارتىپ، لوگيكالىق وي - جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. بالالاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا ءاربىر ساباقتى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ ورىندى.
ويىنداردى ۇنەمى پايدالانۋ ارقىلى بالالاردىڭ اۋىزشا ەسەپتەۋگە جاتتىعۋىنا لوگيكالىق وي - جۇيەلەرىن جەتىلدىرۋگە، تۇسىنۋگە تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ولاردىڭ قاتارىنا حالىق ويىندارىن جاتقىزۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا، “قاي قولىمدا؟”، “قانشا اسىق؟”، “نەشە جاپىراق؟” ت. ب.
ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى. سونىمەن قاتار، ويىن - تىنىسى كەڭ، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن قيالىمەن قانات بىتىرەتىن وسىنداي عاجايىپ نارسە اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى.
ويىن ۇيىمداستىرۋدا بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ ويناي بىلۋگە، ەرەجە - ءسىن ساقتاۋعا، ويلانۋعا باعىتتاۋ، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن، قيالىن دامىتۋ جانە قوزعاۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ سانالادى.
بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتاتىن “ساناماق” ويىنى. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ. اتاۋ ۇيقاستارىن ساناۋ ارقىلى بالا سان ۇيرەنەدى، سانعا اتى ۇيقاس زاتتاردى تانىپ بىلەدى.
ءبىر دەگەنىم – بىلەۋ،
ەكى دەگەنىم – ەگەۋ،
ءۇش دەگەنىم – ۇكى،
ءتورت دەگەنىم – توسەك. ت. ب.
بالالاردىڭ وي بەلسەندىلىگىن، سانالى ويلانا ءبىلۋىن دامىتۋ، جەتىلدىرۋ – تاربيەشىنىڭ نەگىزگى مىندەتى. ويىن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن سوزدىك قورىن دامىتۋعا، داعدى مەن شەبەرلىكتى مەڭگەرۋگە، قيىندىلىقتى جەڭۋگە، توزىمدىلىككە باۋليدى7بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ءسوزجۇمباق، رەبۋس، “ۇيقاسىن تاپ” ويىندارىنىڭ اسەرى مول. مىسالى، “ۇيقاسىن تاپ” ويىنى ارقىلى بالالاردىڭ بىلسەم دەگەن ۇتىمى ارتىپ، قىزىعىپ، بەلسەندىلىگى تانىلادى.
1. وزىنشە نويان،
قورقاق كىم؟ (قويان)
2. تۇمسىعىمەن شىمشىپ،
قۇرت تەرەدى… (شىمشىق)
3. باتا الماس تۇلكى،
ءۇستى تىكەن… (كىرپى)
4. وڭەشى كەڭ تاڭدايىن،
دانگە توستى… (كومباين).
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن قولدانۋ. مىسالى، “ساقينا سالۋ”، “اقسۇيەك” ت. ب. رەبۋستار شەشۋدىڭ بالانىڭ وي ۇشقىرلىعىن دامىتۋعا اسەرى مول. بالانى ۇشقىر ويعا، تاپقىرلىققا جەتەلەيتىن جۇمباقتاردى ءار ساباق سايىن جۇيەلى پايدالانۋ كەرەك. ساباقتا بالالارعا جۇمباقتاردى جاتقا ايتقىزۋدىڭ ءوزى ءتىلىن جاتتىقتىرادى. ويىن – بالالار ارەكەتىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى، سوندىقتان ول بالا ومىرىندە تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋدىڭ شەشۋشى شارتى بولىپ تابىلادى. بالا ءوزىن قورشاعان ورتانى ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى ءبىلۋى مەن سەزىنۋى ويىن نەگىزىندە جۇزەگە اسادى.
1. ويىننىڭ ماقساتى ناقتى قويىلىپ، كەرەكتى كورنەكىلىكتەر مەن ماتەريالدار كۇنىلگەرى دايىندالىپ، وڭتايلى جەرگە قويىلۋى كەرەك.
2. ويىنعا كىرىسەر الدىندا ونىڭ جۇرگىزىلۋ ءتارتىبى بالالارعا ابدەن تۇسىندىرىلگەنى ءجون.
ويىننىڭ بارىسىندا تاربيەشى بالالاردىڭ تۇگەل قاتىسۋىن قاداعالاۋمەن قاتار، ولاردىڭ ويىن ۇستىندە شەشىم قابىلداي بىلۋىنە، ويلانا بىلۋىنە جەتەلەۋى كەرەك. ويىن تۇرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرىلعان تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا نەعۇرلىم سايكەس الىنسا ونىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ماڭىزى دا ارتا تۇسەدى. ونى ءتيىمدى پايدالانۋ ساباقتىڭ اسەرلىگىن، تارتىمدىلىعىن كۇشەيتەدى، بالالاردىڭ ساباققا ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
ءىىى - تاراۋ تاجىريبە ناتيجەلىلىگى
ويناتا وتىرىپ، وقىتۋ ءادىس - تاسىلدەر جۇيەسى انىقتالدى. بالالاردى وي ءورىسىن دامىتۋدا ويىن ءىس - شارالارى ۇيىمداستىرىلدى. ويىن ارقىلى بالانىڭ پسيحيكاسىندا ساپالى وزگەرىستەر تۋدى (بالانىڭ زەيىنى، ويلاۋى، قيالداۋ قابىلەتى). ويىن ۇستىندە بالالار ءارتۇرلى رولدە جولداستارىمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ويىن ۇستىندە ويلانا جاۋاپ بەرۋگە، قيالداۋعا، ەلەستەۋگە قابىلەتتەرى قالىپتاساتىنىن بايقادىم. سوزدىك ويىنداردى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتادى.
ويىنشىقتاردى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەندى. بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ، ويناي بىلۋگە ويىن ەرەجەسىن ساقتاۋعا ءارى ولاردى ويناتا وتىرىپ ويلانۋعا باعىت جاساپ وتىرامىن. ول زاتتىڭ اتىن نەمەسە قاسيەتىن ەسىندە ساقتاپ قالۋعا جول اشادى، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن قيالىن دامىتادى.
وقۋ - تاربيە پروسەسىن ويناتا وتىرىپ، دامىتۋعا ىڭعايلاپ ۇيىمداستىرىلدى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى كورسەتكەندەي، بالالاردىڭ تانىمدىق، قارىم - قاتىناس، قورشاعان ورتامەن دامىتۋداعى قابىلەتتەرى ارتىپ، وسۋدە، قورىتىندى كەزىندە جاقسى ناتيجەگە يە بولدى: جوعارى دەڭگەيى 30% - عا، ورتاشا 15 % ءوستى. بالالاردىڭ دەڭگەيى تومەن دەرلىك قالعان جوق.
تاربيەلەنۋشىلەر بالاباقشادا ۇيىمداستىرىلعان ءارتۇرلى ءىس - شارالارعا قاتىسىپ، ءوز تانىمدىق پوتەنسيالدارىن كورسەتە الدى. ءبىزدىڭ توپتىڭ بالالارى قاشىقتىقتان وتكىزۋ بايقاۋلارىنىڭ تۇراقتى قاتىسۋشىلارى. بالالاردىڭ جۇمىسى ەلەۋسىز قالعان جوق، ءارقاشاندا جۇلدەلى ورىندارمەن ماراپاتتالدى.
بايقاۋلار قورىتىندىسى، جۇزەگە اسىرىلعان جۇمىس پروسەسىندە مۇمكىندىك جاساۋعا وڭ ناتيجەلى قورىتىندى بەردى. «ويىن دەگەنىمىز ۇشقىن، بىلىمگە قۇشتارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى» دەپ ۆ. ف. سۋحوملينسكيي ايتقانداي ويىن اقىلدى، ويدى، تاپقىر العىرلىقتى دامىتاتىنىن بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ولاردى ەڭبەكتەنۋگە، ىزدەنۋگە باۋليتىن ساباق ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى - ويىندار ەكەنىن ءتۇسىندىم. سوندىقتان وتكىزگەن ءار ساباعىمدا بولسىن، ءىس-شارالاردا، مەرەكەلەردە، بولسىن ويىن ەلەمەنتتەرىن قولداناۋعا تىرىسامىن.
ءوز تاجريبەمدە ويىن - بالالاردىڭ ساباققا قىزىعۋىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، ۇجىمشىلدىققا تاربيەلەيتىنە، تاپقىرلىققا، العىرلىققا، جىلدامدىققا باۋليتىنىنا، جانە دە دۇرىس تاڭداپ الىنعان ويىن بالانىڭ قيالىن، سانا - سەزىمىن ءوسىرىپ، سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋگە داعدىلاندىراتىنىن بايقادىم.
ءىV - تاراۋ جوبا مونيتورينگىسى
وتكىزىلەتىن جۇمىستار كەلەسى ناتيجەلەردى كورسەتتى: بالالاردىڭ سويلەۋ ساپاسى، ويلاۋى، قابىلداۋ، قوزعالىس شاپشاڭدىعى، ەڭبەكسۇيگىشتىك قابىلەتتەرى جاقساردى. سويلەۋدى دامىتۋ بويىنشا جۇمىس تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلىلىگى ۇنەمى باقىلانادى. وقۋ جىلىنىڭ I جارتىسىندا جانە II جارتىسىندا مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. جىل باسىندا مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالارمەن جۇمىس جۇرگىزە وتىرىپ ءبىلىم دەڭگەيلەرىن كوتەردىم. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە ءۇشىنشى جىلدىڭ سوڭىندا توپتىڭ بالالارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ءبىرشاما وسكەندىگىن بايقادىم.
تاجىريبە اۆتورى: سۋلتانوۆا گۋلجاميلا جۋمابەكوۆنا
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 10 جىل
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاجىريبە تاقىرىبى: «ويىن ارقىلى بالانىڭ وي ءورىسىن دامىتۋ»
تاجىريبەنىڭ جۇمىس ىستەۋ ۇزاقتىعى. 3 ەتاپتان تۇرادى:
جۇمىس تاجىريبەسى 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەپ، بىرنەشە كەزەڭدەرگە بولىنەدى:
I كەزەڭ – باستاپقى – تەوريالىق كەزەڭ 2018 جىل، قىركۇيەك
ءىى نەگىزگى كەزەڭ – تاجىريبەلىك كەزەڭ 2019 جىل،
ءىىى كەزەڭ – قورىتىندى – باعالاۋ كەزەڭى مامىر 2020 جىل.
ءى. تاراۋ تاجىريبە تۋرالى اقپارات
1. تاجىريبە جوباسىنىڭ ماقساتى مەن نەگىزى مىندەتتەرى:
ويىن بىرلەستىكتەرىن قۇرۋ، جالعىز جانە توپتاسىپ ويناۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ؛
بۇلدىرشىندەرگە ويىنداردىڭ ماندىلىگىن، ولاردى وتكىزۋدىڭ ادىستەرىن ويلاستىرا وتىرىپ، ولارعا اسەر ەتە ءبىلۋ، ديداكتيكالىق تاپسىرمالارعا بارلىق بالالاردى قامتۋعا تىرىسۋ، ويىن - ساباقتار ارقىلى ءتيىمدى ءبىلىم بەرىپ، «قابىلداۋ، ويلانۋ، سويلەۋ» پسيحيكالىق پروسەستەرىن جەتىلدىرۋ، بالانىڭ ويلاۋ جانە قيالداۋ قاسيەتتەرىن دامىتۋ؛
ويىندار مەن ويىن ماتەريالدارىنا قامقورلىقپەن قاراۋعا، ءوز بەتىمەن ولاردى رەتكە كەلتىرۋگە تاربيەلەۋ.
قوعام تالابىنا سايكەس، ەلىمىزدىڭ دامىعان ەلدەرىمەن يىق تىرەسىپ تۇرۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن قازىرگى كەزەڭى ءۇشىن ءبىلىمدى، زەردەلى، ءوز بەتىمەن ءىس - ارەكەت ەتە الاتىن، قوعامنان ءوز ورنىن تابا الاتىن، بويىندا ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق پسيحولوگيا قالىپتاسقان پاراساتتى ازامات تاربيەلەپ ءوسىرۋ – وتباسىنىڭ، بالاباقشانىڭ، بارشا حالىقتىڭ مىندەتى. زاماناۋي العا قويعان بۇل مىندەتتەردى ءوز مانىندە شەشۋ ءۇشىن مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىڭ تۇبەگەيلى جاڭارتۋ كوزدەلۋدە. قازىرگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان تالاپتاردى ورىنداۋ، جاڭالىققا جارشى بولۋ ءۇزىلىسسىز تاربيە نەگىزىنىڭ باستاۋ بۇلاعى مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردان باستالعانى ورىندى.
مدۇ - دا جۇزەگە اسىرىلاتىن باعدارلامالار تاربيەلەنۋشىلەردىڭ تولىق تۇلعالىق دامۋىنا كومەكتەسەدى، ولاردىڭ اقپاراتتىق دەڭگەيىن ارتتىرادى جانە العان بىلىمدەرىن، ىسكەرلىكتەرىن، داعدىلارىن پراكتيكالىق قىزمەتتە قولدانۋعا ىقپال ەتەدى. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ پەداگوگيكالىق تاجىريبەسىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، باعدارلامانىڭ بارلىق بولىمدەرى نازاردان تىس جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. ءبىراق بالالار ءتىلىن، وي ءورىسىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارامىن، سەبەبى بالاباقشادا بالالاردى تاربيەلەۋ مەن وقىتۋدىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى سويلەۋ، سويلەۋ قارىم - قاتىناسىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى. «ويىن ارقىلى بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ»تاقىرىبىن جاي العان جوقپىن، سەبەبى تاربيەشىلەردىڭ وقۋ – تاربيە جۇمىسىنىڭ نەگىزگى سالاسى ساباق. وقۋ ءىس - ارەكەتى ۇستىندە بالالاردىڭ بىلىكتىلىگى، ىسكەرلىگى، داعدىسى، دۇنيەتانىمى داميدى. نەگىزگى بەتبۇرىس بالالار ءبىلىمىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، ول دەگەنىمىز تۇپكى ناتيجەنى كورە ءبىلۋ، ياعني بالالارعا بەرگەن ءبىلىمىمىزدىڭ قايتارىمىن كورۋ. ول ءۇشىن توپتاعى بالالاردىڭ بارلىعىن قىزىقتىرا وتىرىپ قاتىستىرۋ قاجەت. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس، ياعني ءار بالانىڭ وقۋ ءىس - ارەكەتىنە قىزىعۋشىلىعى، دۇنيەتانىمى، دامۋ ەرەكشەلىكتەرى ءارتۇرلى. سوندىقتان بالالاردىڭ وسى توپتارىنا ءارتۇرلى دەڭگەيدە تالاپ قويۋعا تۋرا كەلەدى. ال ويىن ەلەمەنتتەرى كەز - كەلگەن بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى. ويىن ەلەمەنتتەرىن قولدانا وتىرىپ تاربيەشى بالالاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، زەيىنىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءارتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانادى. اتاپ ايتقاندا، تاربيەشى ويىن جاعداياتتارىن تۋعىزا وتىرىپ، ءارتۇرلى زاتتاردى قولدانۋ ارقىلى سۇراقتار قويىپ، زاتتى كورسەتىپ، ءتۇسىندىرىپ ويىن سيۋجەتىن قۇراستىرادى.
ەرەسەك توپتارداعى ءتىل - دامىتۋ وقۋ ءىس - ارەكەتى ديداكتيكالىق ويىنداردى جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا، قايتالاۋ، پىسىقتاۋ، جاتتىعۋ ساباقتارىندا دا پايدالانۋعا بولادى. ەرەسەك توپتارداعى بالالار ءالى دە ويىن بالاسى، سوندىقتان تاربيەشى ولاردى جالىقتىرماي وقۋ ءىس - ارەكەتىن ءارتۇرلى ويىن تۇرلەرىمەن قىزىقتى وتكىزۋگە تىرىسۋى قاجەت. ويىندار بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتىپ، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋمەن قاتار، ۇيرەتىلگەن، وتىلگەن تاقىرىپتاردى سانالى دا بەرىك مەڭگەرۋگە ۇلكەن اسەر ەتەدى. ويىندار بالالاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋمەن قاتار، سوزدىك قورلارىن مولايتىپ، ساۋاتتى جازۋعا دا باۋليدى. بالالار ويىن ويناۋ بارىسىندا ۇيرەنگەن سوزدەرىن ايتىپ قانا قويماي، ونىڭ قانداي ماعىنادا قولدانىلاتىنىن دا بىلەدى.
ويىن وقۋ - ءىس ارەكەتىندە مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزىلگەندە عانا دۇرىس ناتيجەلەر بەرەدى. بالالار بولسا ويىن بارىسىندا قيىندىقتاردى كەزدەستىرىپ، ءبىراق تاربيەشىنىڭ كومەگى تيگەننەن كەيىن بالا ويىنعا قاناعاتى تولىپ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تولادى، سودان سوڭ بالا بۇل ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى ءوزى سەزبەي تۇرىپ زەيىنى بولسىن، ەسى بولسىن، ويلاۋى بولسىن جەتىلە تۇسكەنىن بايقالىپ قالاسىڭ. ويىن – بالانىڭ جان سەرىگى. قاي بالا بولماسىن ويناپ وسەدى. ويىن سىرتتاي قاراعاندا قيىندىعى جوق، وپ - وڭاي كورىنۋى مۇمكىن. ال ءىس جۇزىندە بالا ءۇشىن ويىنعا قاتىستى باسقالارمەن ءتىل تابىسىپ، ءوزىنىڭ ويلاعان ويىن ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس. ويىنعا زەر سالىپ، وي جۇگىرتىپ قارار بولساق، سول ويىنداردان ۇلكەن دە ءماندى - ماعىنالى ىستەر تۋىنداپ ءوربيتىنىڭ بايقايمىز. ويتكەنى، ەڭ الدىمەن نە نارسەنىڭ بولسىن جول باستار قاينار كوزى بولاتىنى بەلگىلى.
بۇگىندە بالانىڭ ءتىلىنىڭ، وي ءورىسىنىڭ دامۋى الاڭداتارلىق ماسەلە ەكەنى بارىمىزگە ايان. ادەبي شىعارمالار، ەرتەگى تىڭداپ وسپەگەن بالا كومپيۋتەرلەر مەن ۇيالى تەلەفونداردان باس كوتەرمەي جاتادى. وسىدان دا بالانىڭ تىلدىك قورى از، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە بەيىمدەلمەگەن، ورتاعا بەيىمدەلۋى ناشار ۇيالشاق قاسيەتتەر باسىم كەلەدى. وسىنداي كەمشىلىكتەردى بايقاي كەلە بالانىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەر مەن مۇمكىندىكتەردى اشىپ، تىلدەرىن، وي ورىستەرىن دامىتىپ، ولاردىڭ ونەگەلى دە تاربيەلى بولىپ تاربيەلەنۋىن ويىن ءادىسى ارقىلى ىسكە اسىرۋعا تىرىستىم.
2. تاجىريبە وزەكتىلىگى
كەڭەستىك پەداگوگ ا. س. ماكارەنكو: “بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇمارلىعى بار، سول قۇمارلىقتى قاناعاتتاندىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. ويناۋ ءۇشىن تەك قانا ۋاقىتتى ءبولىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە بالانىڭ بارلىق ومىرىنە ويىندى بەرە جانە سىڭىرە ءبىلۋىمىز قاجەت. ونىڭ بارلىق ءومىرى ويىننان تۇرادى” دەگەن پىكىرىن ءوز ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن. ويىندار ارنايى ماقساتتى كوزدەيدى جانە ناقتى مىندەتتەردى شەشەدى. ويىننىڭ مىندەتى – بالانىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ىرىكتەلىنىپ الىناتىن ناقتى مازمۇنىمەن انىقتالادى. بالانىڭ ومىرگە قادام باسارداعى العاشقى قيمىل - ارەكەتى – ويىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءمانى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟» دەپ ايتقانداي بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. جاس بالانىڭ ءومىردى تانۋى، ەڭبەككە قاتىناسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى
ويىن – بالالار ءۇشىن كۇردەلى ارەكەت، ول ءبىلىمدى، اقىلدى ۇيىمداستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ال ءبىلىمدى بالا قايدان الادى؟ وعان بالا ويىن ارقىلى ءوزى ۇيرەنەدى، ۇلكەندەر دە ۇيرەتۋگە ءتيىس. ويىننىڭ ءوز ماقساتى، جوسپارى، ارنايى زاتتارى، ت. ب كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى بولادى.
ويىن – بالالاردىڭ نەگىزگى ءىس - ارەكەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ويىن ارقىلى بالا ومىردەن كوپتەگەن مالىمەتتەر الادى، ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرادى، ياعني ويىن ارقىلى بالا ءبىلىم الادى. بالا زەيىنى قاجەت ەتەتىن، ادەيىلەپ ۇيىمداستىرىلعان ويىندار ونىڭ اقىلىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەدى، مىنەز - قۇلقىن، ەرىك - جىگەرىن قالىپتاستىرادى. اسا ءىرى پسيحولوگتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بالا ويىن ۇستىندە قانداي بولسا، وسكەندە ەڭبەكتە دە سونداي بولادى. ويىن – ادامنىڭ ءومىرتانىمىنىڭ العاشقى قادامى. جاس ءسابيدىڭ ءومىرى، قورشاعان ورتانى تانىپ، ەڭبەككە قاتىناسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى. بالالار ويىن بارىسىندا وزدەرىن ەركىن سەزىنەدى، ىزدەنىمپازدىق، تاپقىرلىق ارەكەتى (سەزىنۋ، قابىلداۋ، ويلاۋ، زەيىن قويۋ) ەرىك ارقىلى بايقالادى. ءتۇرلى پسيحولوگيالىق تۇسىنىكپەن سەزىم ارەكەتىنە سۇڭگيدى. ويىن ۇستىندە بالا بەينەبىر ءومىردىڭ وزىندەگىدەي قۋانىش پەن رەنىش سەزىمىندە بولادى. بالاعا تاڭدالعان ءبىلىم بالانىڭ اقىلىنا لايىقتاپ، تالابىن شابىتتاندىراتىنداي، ويىن وياتارلىق ىسكەرلىگىن دامىتارلىقتاي، باستاعان ءىستىڭ ناتيجەسىنە جەتۋگە تىرىسارلىقتاي ءنارلى بولۋى كەرەك. حالىق ءوزىنىڭ قورشاعان دۇنيەنىڭ قىرى مەن سىرى ەگجەي - تەگجەيلى ءبىلۋدى بالانىڭ ساناسىنا ويىن ارقىلى جاستايىنان سىڭىرە ءبىلۋدى كوزدەگەن. ويىن بالا تابيعاتىمەن ەگىز. ويتكەنى بالا ويىنسىز وسپەك ەمەس، جان - جاقتى دامىماق ەمەس. مەكتەپالدى دايارلىق توبىندا بالالارعا ويىن ارقىلى ساباقتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ويىن ارقىلى بالا ءتۇرلى لوگيكالىق جاتتىعۋلاردى ورىنداۋعا توسەلەدى. بۇل جونىندە بەلگىلى پسيحولوگ - عالىم ا. ا. ليۋبلينسكايا “زەيىن بالانىڭ بەلسەندى ارەكەتىندە تۋىنداپ قانا قويماي، ولاردىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان ءىس - ارەكەتىندە. بارىنەن بۇرىن ولاردىڭ وي ەڭبەگىندە دە قولداۋ تاباتىنىن ايتادى”.
ءىى تاراۋ. تاجىريبە تەحنولوگياسى
نەگىزگى قوزعالىس قاسيەتتەرىنىڭ سيپاتتاماسى
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانى دامىتاتىن، وسىرەتىن، ءارى تاربيەلەيتىن دە نەگىزگى ءىس - ارەكەت – ويىن. كەڭەستىك پەداگوگ: ا. س. ماكارەنكو
«بالانىڭ ويىنعا دەگەن قۇمارلىعى بار، سول قۇمارلىقتى قاناعاتتاندىرۋ كەرەك» — دەگەن پىكىرىن ءوز ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتكەن. ويىن ارقىلى بالا قورشاعان ورتامەن، اداممەن، ولار - دىڭ ەڭبەگىمەن، قارىم - قاتىناسىمەن تانىسادى. ويىن ارقىلى ولاردىڭ وي - ءورىسى داميدى. ويىن ۇستىندە بالالار ءارتۇرلى رولدە جولداستارىمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ويىن ۇستىندە ويلانا وتىرىپ جاۋاپ بەرۋگە، قيالداۋعا، ەلەستەتۋگە قابىلەتتەرى قالىپتاسادى. سوزدىك ويىندارى بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتادى. ويىنشىقتاردى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەنەدى.
ارنايى ويىن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ مازمۇنىنا قاراي تانىم - دىق، دامىتۋشى ويىنداردى، تاپسىرمالاردى قولدانۋ، بالالاردى زاتتاردى ءبىر - بىرىمەن سالىستىرۋعا، ولاردى قاسيەتىنە قاراي اجىراتۋعا جانە ونى تانىپ بىلۋگە ۇيرەتەدى. ءسويتىپ بالا توپتاعى جاسىنا سايكەس باعدارلامالىق مىندەتتى مەڭگەرەدى. ويىننىڭ دا وزىنە ءتان موتيۆتەرى بولادى. مىسالى مازمۇندىق رولدىق ويىندار بالانىڭ زەيىنىن، ەسىن ويلاۋىن، قيالىن قالىپتاستىرۋدى زور ماڭىز ارتتىرادى. ويىن اسەر ارقىلى بالا ءوز قاسيەتىن قالاي قاناعاتتاندىرا الاتىنىن قانداي قابىلەتى بار ەكەنىن بايقاپ كورەدى. ال اقىل وي وىندارىندا بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردى ساقتاپ وينايدى. ولار ويىندار بالانىڭ تاپقىرلىعىن بايقاعىشتىعىن زەيىندىگىن ارتتىرۋ مەن قاتار، ەرىك سەزىم تۋرلەرىندە دامىتادى. ويىن تۇرلەرى كوپ. سونىڭ ىشىندەگى كەڭىنەن پايدالاناتىن ويىن ساباق ويىن جاتتىعۋ سەرگىتۋ ويىندارى ديداكتيكالىق ماقساتتاعى ويىندار، سوزدىك ويىندار، لوگيكالىق ويىن ەسەپتەر ۇلتتىق ويىندار تاعى باسقا بۇنداي ويىندار بالانى جان - جاقتى دامىتىپ ءبىلىمدى تولىق يگەرۋىنە كومەكتەسەدى. وقۋ ۇردىسىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن ويىننىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى، ول - دامىتۋشى ويىندار.
دامىتۋشى ويىنداردىڭ ماڭىزدىلىعى بالالاردىڭ ىنتا - ىقىلاسىن ەسەپكە الا وتىرىپ، وقۋدى قىزىقتى ەتىپ، ءبىلىمدى، بىلىكتى داعدىنى قالىپتاستىرۋ ويىن ۇيىمداستىرۋدا بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ، ويناي بىلۋگە، ويىن ەرەجەسىن ساقتاۋعا، ءارى ولاردى ويناتا وتىرىپ ويلانۋعا باعىتتايدى، زاتتىڭ اتىن نەمەسە قاسيەتىن ەسىندە ساقتاپ قالۋعا جول اشادى، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن، قيالىن دامىتادى. زاتتارمەن وينالاتىن ويىندار: “عاجايىپ قاپشىق”، “قاي اعاشتىڭ جاپىراعى؟” ت. ب. ۇستەل ءۇستى ويىنداردى ۇيىمداستىرۋدا دومينو، لوتو، سۋرەتتەر قولدانىلادى. مىسالى: “سۋرەتتى قۇراستىر”، “قانداي زاتقا ۇقسايدى”، “ ءبىر سوزبەن اتا”، “4 – نە ارتىق؟”، “قانداي ءتۇس”، “كىم تەز جينايدى”، “ادەمى گۇل”، “بەينەنى قۇراستىر” ت. ب.
ويىنداردى قاراپايىم ماتەماتيكالىق ۇعىمدى قالىپتاستىرۋ ساباعىندا پايدالانۋ بالالاردىڭ العان ءبىلىمىن كۇندەلىكتى ومىرىمەن ۇشتاستىرۋعا قولايلى. ويىن ساباقتىڭ مازمۇنىن بايىتا بالالاردىڭ قيالدارىن قوزعاپ، زەيىندەرىن كەڭەيتە تۇسەدى. “ساناماق”، “ون ساۋساق” ولەڭدەرىن جاتتاتىپ، مازمۇنىن ءتۇسىندى - رۋ ارقىلى بالالاردىڭ ءتىلىن ۇستارتىپ، لوگيكالىق وي - جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. بالالاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا ءاربىر ساباقتى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ ورىندى.
ويىنداردى ۇنەمى پايدالانۋ ارقىلى بالالاردىڭ اۋىزشا ەسەپتەۋگە جاتتىعۋىنا لوگيكالىق وي - جۇيەلەرىن جەتىلدىرۋگە، تۇسىنۋگە تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ولاردىڭ قاتارىنا حالىق ويىندارىن جاتقىزۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا، “قاي قولىمدا؟”، “قانشا اسىق؟”، “نەشە جاپىراق؟” ت. ب.
ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن وياتىپ، بۇكىل ومىرىنە ۇشتاسا بەرەدى. سونىمەن قاتار، ويىن - تىنىسى كەڭ، ويدان - ويعا جەتەلەيتىن قيالىمەن قانات بىتىرەتىن وسىنداي عاجايىپ نارسە اقىل - وي جەتەكشىسى، دەنساۋلىق كەپىلى، ءومىر تىنىسى.
ويىن ۇيىمداستىرۋدا بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ ويناي بىلۋگە، ەرەجە - ءسىن ساقتاۋعا، ويلانۋعا باعىتتاۋ، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن، قيالىن دامىتۋ جانە قوزعاۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ بولىپ سانالادى.
بالالاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتاتىن “ساناماق” ويىنى. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ. اتاۋ ۇيقاستارىن ساناۋ ارقىلى بالا سان ۇيرەنەدى، سانعا اتى ۇيقاس زاتتاردى تانىپ بىلەدى.
ءبىر دەگەنىم – بىلەۋ،
ەكى دەگەنىم – ەگەۋ،
ءۇش دەگەنىم – ۇكى،
ءتورت دەگەنىم – توسەك. ت. ب.
بالالاردىڭ وي بەلسەندىلىگىن، سانالى ويلانا ءبىلۋىن دامىتۋ، جەتىلدىرۋ – تاربيەشىنىڭ نەگىزگى مىندەتى. ويىن بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن سوزدىك قورىن دامىتۋعا، داعدى مەن شەبەرلىكتى مەڭگەرۋگە، قيىندىلىقتى جەڭۋگە، توزىمدىلىككە باۋليدى7بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ءسوزجۇمباق، رەبۋس، “ۇيقاسىن تاپ” ويىندارىنىڭ اسەرى مول. مىسالى، “ۇيقاسىن تاپ” ويىنى ارقىلى بالالاردىڭ بىلسەم دەگەن ۇتىمى ارتىپ، قىزىعىپ، بەلسەندىلىگى تانىلادى.
1. وزىنشە نويان،
قورقاق كىم؟ (قويان)
2. تۇمسىعىمەن شىمشىپ،
قۇرت تەرەدى… (شىمشىق)
3. باتا الماس تۇلكى،
ءۇستى تىكەن… (كىرپى)
4. وڭەشى كەڭ تاڭدايىن،
دانگە توستى… (كومباين).
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن قولدانۋ. مىسالى، “ساقينا سالۋ”، “اقسۇيەك” ت. ب. رەبۋستار شەشۋدىڭ بالانىڭ وي ۇشقىرلىعىن دامىتۋعا اسەرى مول. بالانى ۇشقىر ويعا، تاپقىرلىققا جەتەلەيتىن جۇمباقتاردى ءار ساباق سايىن جۇيەلى پايدالانۋ كەرەك. ساباقتا بالالارعا جۇمباقتاردى جاتقا ايتقىزۋدىڭ ءوزى ءتىلىن جاتتىقتىرادى. ويىن – بالالار ارەكەتىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى، سوندىقتان ول بالا ومىرىندە تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋدىڭ شەشۋشى شارتى بولىپ تابىلادى. بالا ءوزىن قورشاعان ورتانى ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى ءبىلۋى مەن سەزىنۋى ويىن نەگىزىندە جۇزەگە اسادى.
1. ويىننىڭ ماقساتى ناقتى قويىلىپ، كەرەكتى كورنەكىلىكتەر مەن ماتەريالدار كۇنىلگەرى دايىندالىپ، وڭتايلى جەرگە قويىلۋى كەرەك.
2. ويىنعا كىرىسەر الدىندا ونىڭ جۇرگىزىلۋ ءتارتىبى بالالارعا ابدەن تۇسىندىرىلگەنى ءجون.
ويىننىڭ بارىسىندا تاربيەشى بالالاردىڭ تۇگەل قاتىسۋىن قاداعالاۋمەن قاتار، ولاردىڭ ويىن ۇستىندە شەشىم قابىلداي بىلۋىنە، ويلانا بىلۋىنە جەتەلەۋى كەرەك. ويىن تۇرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرىلعان تاقىرىبى مەن مازمۇنىنا نەعۇرلىم سايكەس الىنسا ونىڭ تانىمدىق، تاربيەلىك ماڭىزى دا ارتا تۇسەدى. ونى ءتيىمدى پايدالانۋ ساباقتىڭ اسەرلىگىن، تارتىمدىلىعىن كۇشەيتەدى، بالالاردىڭ ساباققا ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى.
ءىىى - تاراۋ تاجىريبە ناتيجەلىلىگى
ويناتا وتىرىپ، وقىتۋ ءادىس - تاسىلدەر جۇيەسى انىقتالدى. بالالاردى وي ءورىسىن دامىتۋدا ويىن ءىس - شارالارى ۇيىمداستىرىلدى. ويىن ارقىلى بالانىڭ پسيحيكاسىندا ساپالى وزگەرىستەر تۋدى (بالانىڭ زەيىنى، ويلاۋى، قيالداۋ قابىلەتى). ويىن ۇستىندە بالالار ءارتۇرلى رولدە جولداستارىمەن قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ويىن ۇستىندە ويلانا جاۋاپ بەرۋگە، قيالداۋعا، ەلەستەۋگە قابىلەتتەرى قالىپتاساتىنىن بايقادىم. سوزدىك ويىنداردى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتادى.
ويىنشىقتاردى پايدالانا بىلۋگە ۇيرەندى. بالالارعا جەتەكشى بولا وتىرىپ، ويناي بىلۋگە ويىن ەرەجەسىن ساقتاۋعا ءارى ولاردى ويناتا وتىرىپ ويلانۋعا باعىت جاساپ وتىرامىن. ول زاتتىڭ اتىن نەمەسە قاسيەتىن ەسىندە ساقتاپ قالۋعا جول اشادى، ويىنعا قىزىقتىرا وتىرىپ زەيىنىن قيالىن دامىتادى.
وقۋ - تاربيە پروسەسىن ويناتا وتىرىپ، دامىتۋعا ىڭعايلاپ ۇيىمداستىرىلدى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى كورسەتكەندەي، بالالاردىڭ تانىمدىق، قارىم - قاتىناس، قورشاعان ورتامەن دامىتۋداعى قابىلەتتەرى ارتىپ، وسۋدە، قورىتىندى كەزىندە جاقسى ناتيجەگە يە بولدى: جوعارى دەڭگەيى 30% - عا، ورتاشا 15 % ءوستى. بالالاردىڭ دەڭگەيى تومەن دەرلىك قالعان جوق.
تاربيەلەنۋشىلەر بالاباقشادا ۇيىمداستىرىلعان ءارتۇرلى ءىس - شارالارعا قاتىسىپ، ءوز تانىمدىق پوتەنسيالدارىن كورسەتە الدى. ءبىزدىڭ توپتىڭ بالالارى قاشىقتىقتان وتكىزۋ بايقاۋلارىنىڭ تۇراقتى قاتىسۋشىلارى. بالالاردىڭ جۇمىسى ەلەۋسىز قالعان جوق، ءارقاشاندا جۇلدەلى ورىندارمەن ماراپاتتالدى.
بايقاۋلار قورىتىندىسى، جۇزەگە اسىرىلعان جۇمىس پروسەسىندە مۇمكىندىك جاساۋعا وڭ ناتيجەلى قورىتىندى بەردى. «ويىن دەگەنىمىز ۇشقىن، بىلىمگە قۇشتارلىق پەن ەلىكتەۋدىڭ مازداپ جانار وتى» دەپ ۆ. ف. سۋحوملينسكيي ايتقانداي ويىن اقىلدى، ويدى، تاپقىر العىرلىقتى دامىتاتىنىن بالالاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ولاردى ەڭبەكتەنۋگە، ىزدەنۋگە باۋليتىن ساباق ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى - ويىندار ەكەنىن ءتۇسىندىم. سوندىقتان وتكىزگەن ءار ساباعىمدا بولسىن، ءىس-شارالاردا، مەرەكەلەردە، بولسىن ويىن ەلەمەنتتەرىن قولداناۋعا تىرىسامىن.
ءوز تاجريبەمدە ويىن - بالالاردىڭ ساباققا قىزىعۋىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا، ۇجىمشىلدىققا تاربيەلەيتىنە، تاپقىرلىققا، العىرلىققا، جىلدامدىققا باۋليتىنىنا، جانە دە دۇرىس تاڭداپ الىنعان ويىن بالانىڭ قيالىن، سانا - سەزىمىن ءوسىرىپ، سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋگە داعدىلاندىراتىنىن بايقادىم.
ءىV - تاراۋ جوبا مونيتورينگىسى
وتكىزىلەتىن جۇمىستار كەلەسى ناتيجەلەردى كورسەتتى: بالالاردىڭ سويلەۋ ساپاسى، ويلاۋى، قابىلداۋ، قوزعالىس شاپشاڭدىعى، ەڭبەكسۇيگىشتىك قابىلەتتەرى جاقساردى. سويلەۋدى دامىتۋ بويىنشا جۇمىس تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلىلىگى ۇنەمى باقىلانادى. وقۋ جىلىنىڭ I جارتىسىندا جانە II جارتىسىندا مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. جىل باسىندا مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالارمەن جۇمىس جۇرگىزە وتىرىپ ءبىلىم دەڭگەيلەرىن كوتەردىم. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە ءۇشىنشى جىلدىڭ سوڭىندا توپتىڭ بالالارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ءبىرشاما وسكەندىگىن بايقادىم.
تاجىريبە اۆتورى: سۋلتانوۆا گۋلجاميلا جۋمابەكوۆنا
پەداگوگيكالىق ءوتىلى: 10 جىل
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ادىستەمەلىك ۇسىنىستار مۇعالىمگە 1 - سىنىپ ءبىلىم الۋشىلارىنا «ساۋات اشۋ» ءپانى بويىنشا جيىنتىق باعالاۋدى جوسپارلاۋ، ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋگە كومەك قۇرالى رەتىندە قۇراستىرىلعان. ادىستەمەلىك ۇسىنىستار...
