ديكتانتتار جيناعى (باقىلاۋ ديكتانتى قازاق ءتىلى 5 سىنىپ)
باقىلاۋ ديكتانتى
توعايدا
داۋلەت كوكەسى ەكەۋى اۋىل سىرتىنداعى توعايدى ارالاپ كەلە جاتتى. بۇرىن - سوڭدى ۇيدەن الىسقا شىعىپ كورمەگەن كىشكەنتاي داۋلەتكە اينالاداعى قۇبىلىستىڭ ءبارى جۇمباق ەدى. توعايدا نەشە ءتۇرلى اعاشتار وسكەن. ءبىرى جۋان، ءبىرى الاسا. بىرەۋىنىڭ سىرتقى قابىعى قالىڭ، كەدىر - بۇدىر، انا بىرەۋىنىڭ قابىعى جۇقا، جىپ - جىلتىر. ءار اعاشتىڭ بۇتاقتارى دا ءار ءتۇرلى ەكەن. كۇزگى جاپىراقتار بەينە ءبىر توسەپ تاستاعان تەكەمەت سياقتى، ۇيىسىپ جاتىر. جۇپ - جۇمساق.
سارى قانات شىمشىق، شوجە تورعاي، قاراتورعايلار بۇتاقتان - بۇتاققا سەكىرىپ، ەندى بىرەۋلەرى الاڭقاي جەردەگى بۇتالاردى پانالايدى. قارا قارعالار اعاشتىڭ باسىندا وتىر.
داۋلەت سۇراقتى جاۋدىرتا جونەلدى:
- قارعالار ۇياسىن قايدا سالادى؟
- اعاشتىڭ سوناۋ بيىك باسىنا سالادى، بالام، - دەدى اكەسى.
(ب. السەروۆ، 98 ءسوز)
ءسامبى تال
ءسامبى تالدى ءىنجۋ تال دەسە دە بولادى. ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ سىزبەن سىرلاسقىسى كەلەتىندەي. مۇڭىن شاققىسى كەلەتىندەي. ءسامبى تالدىڭ تۇقىمى وسىندا قالادى. ول ساز جەرگە بىتەدى. كوپ جۋاندامايدى. ءارى كەتسە بىلەكتىڭ جۋاندىعىنداي بولادى. ءبىر تامىردان توپتانىپ، شوقتانىپ التاۋ - جەتەۋ، ودان دا كوپ شىبىق تارايدى. جان - جاعىنا كوپ بۇتاق جايمايدى. سىپتاي بولىپ ءتۇزۋ وسەدى. ءوزى سولقىلداق تا يىلگىش كەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى وسى ءسامبى تالدان جاسالادى.
اپىر - اي، تابيعات انا شەبەر - اق قوي! ءتورت تۇلىك مالدىڭ قامىمەن كوشىپ - قونىپ جۇرگەن قازاققا كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىنە ارناپ داپ - دايىن ءسامبى تالدى ءوسىرۋىن قاراشى! كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق دەگەندەرگە تاپتىرمايدى.
(و. ابىلدايەۆ، 98 ءسوز)
كىشىپەيىلدىلىك
كوك قارشىعا كوزىن شاڭىراقتان اسپان الەمىنە قۇمارتا قاراپ، ءبىر رەت ءدۇر سىلكىنىپ قويادى. بۇرىن مۇنداي قۇستى كورمەگەن مىسىق ودان كوز الماي، تاڭدانىپ ءارى قورقىپ قارايدى. مىسىقتىڭ باعانادان بەرى كوزى تۇسپەگەن ءبىر نارسە شىعا كەلدى. ول بيىك توسەكتىڭ باس جاعىنان تۇرگەلگەن تارعىل ارلان ەدى. ەكى قۇلاعىنىڭ سالبىراعان شاشاعى توگىلىپ تۇر. كۇمىس قارعالى تايداي تازى تۇرىپ الىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن كوسىلىپ، ءتوسىن جەرگە تيە كەرىلدى. مويىنىنداعى كۇمىس قارعىنىڭ ساقينالارى سىلدىر قاعىپ، تازى ەسىككە قاراي بەت الدى. مىسىق زارەسى ۇشىپ، شوقاننىڭ ارتىنا قاراي ىعىستاي بەردى.
- قورىقپا، تيمەيدى، - دەپ، شوقان مىسىقتى ءوزىنىڭ قاتارىنا قاراي ىعىستىردى. – اپاتاي، مىنا مىسىققا باۋىرساق بەرىڭىزشى، - دەپ، شوقان شەشەسىنە ءوتىنىشتى ەركە تىلەك ايتتى.
(س. بەگالين، 102 ءسوز)
شيە تەرگەندە
ءامينا اجە نەمەرەلەرى جانات پەن قاناتتى ەرتىپ، شيە تەرۋگە ورمانعا كەلدى. كوپ ۇزاماي قالىڭ شيەگە كەزىكتى.
جانات تەرگەن شيەسىن قولىنداعى ىدىسىنا سالدى. قانات ءوزى جيناعان شيەسىن تويعانىنشا جەپ، سودان سوڭ ويناپ كەتتى.
تازا اۋادا ءارى جاقسى دەم الىپ، ءارى شيەگە تويىپ، ولار ۇيلەرىنە كوڭىلدى ورالدى.
جانات ادەيى تەرگەنىن ايتىپ قولىنداعى شيەسىن اتاسىنا اكەلىپ بەردى. اتاسىن شيەنىڭ بىرەۋىن الىپ، ءدامىن كوردى. جاناتقا قاتتى ريزا بولىپ، ونىڭ ءوزىن دە شيە جەۋگە شاقىردى. جانات ورماندا تويعانىنشا جەگەنىن ايتتى، دەگەنمەن، اتاسىنىڭ كوڭىلىن جىقپاي، اۋزىنا ءبىر - ەكى شيە سالدى.
- قاناتجان، سەن نەگە وتىرمايسىڭ؟ جاناتتىڭ شيەسىن جە، - دەدى اتاسى بوساعا جاقتا تۇرىپ قالعان قاناتتى كورىپ.
قاتتى ۇيالعان قانات كوزى جاساۋراپ، سىرتقا اتا جونەلدى.
(م. تورەجانوۆ، 110 ءسوز)
قىز بەن داريا
جەل ءارى ارعى بەتتەن ەدى. تولقىندار جاعاعا بۇرىنعىشا شىلپ - شىلپ سوعىپ جاتتى. قىز بۇرقىراپ اققان داريانىڭ جەلدى كۇنگى كۇيىن تىڭدادى. ول داريا جاعاسىندا تالاي رەت بولعان. ءبىراق، ءدال قازىرگىدەي زەر سالىپ تىڭداماپتى.
داريا بۇعان بەلگىسىز ۇنمەن ءتىل قاتىپ جاتقانداي. ونىڭ، نە دەپ جاتقانىن دا ءتۇسىندى. كوڭىلىنە جاقىن بەيمازا ۇنمەن داريانىڭ ءوزىن ساعىنعانىن، ءوزىنىڭ داريانى ساعىنعانىن سەزدى.
ارعى بەتتەن سوققان جيدە گ ۇلىنىڭ ءيىسى كەلدى. ءوزىن راحات سەزىمگە بولەگەن جۇپار اۋانى سارىقىز قۇمارتا جۇتىپ، مەيىرى قانعانشا يىسكەدى. “ەندىگى ءبىر كەلگەندە بالابەكتى ەرتە كەلەرمىن”، - دەپ ويلادى ىشىنەن.
قىز ءتاتتى قيال قۇشاعىندا جاتىپ، كەنەت اكەسىن ويلادى. اكەسى ەسىنە تۇسكەن ساتتە قولىنداعى جىرتىلعان سۋرەتكە قارادى.
(ت. نۇرماعامبەتوۆ، 100 ءسوز).
ديكتانتتار جيناعى (باقىلاۋ ديكتانتى قازاق ءتىلى 5 سىنىپ). جۇكتەۋ
توعايدا
داۋلەت كوكەسى ەكەۋى اۋىل سىرتىنداعى توعايدى ارالاپ كەلە جاتتى. بۇرىن - سوڭدى ۇيدەن الىسقا شىعىپ كورمەگەن كىشكەنتاي داۋلەتكە اينالاداعى قۇبىلىستىڭ ءبارى جۇمباق ەدى. توعايدا نەشە ءتۇرلى اعاشتار وسكەن. ءبىرى جۋان، ءبىرى الاسا. بىرەۋىنىڭ سىرتقى قابىعى قالىڭ، كەدىر - بۇدىر، انا بىرەۋىنىڭ قابىعى جۇقا، جىپ - جىلتىر. ءار اعاشتىڭ بۇتاقتارى دا ءار ءتۇرلى ەكەن. كۇزگى جاپىراقتار بەينە ءبىر توسەپ تاستاعان تەكەمەت سياقتى، ۇيىسىپ جاتىر. جۇپ - جۇمساق.
سارى قانات شىمشىق، شوجە تورعاي، قاراتورعايلار بۇتاقتان - بۇتاققا سەكىرىپ، ەندى بىرەۋلەرى الاڭقاي جەردەگى بۇتالاردى پانالايدى. قارا قارعالار اعاشتىڭ باسىندا وتىر.
داۋلەت سۇراقتى جاۋدىرتا جونەلدى:
- قارعالار ۇياسىن قايدا سالادى؟
- اعاشتىڭ سوناۋ بيىك باسىنا سالادى، بالام، - دەدى اكەسى.
(ب. السەروۆ، 98 ءسوز)
ءسامبى تال
ءسامبى تالدى ءىنجۋ تال دەسە دە بولادى. ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ سىزبەن سىرلاسقىسى كەلەتىندەي. مۇڭىن شاققىسى كەلەتىندەي. ءسامبى تالدىڭ تۇقىمى وسىندا قالادى. ول ساز جەرگە بىتەدى. كوپ جۋاندامايدى. ءارى كەتسە بىلەكتىڭ جۋاندىعىنداي بولادى. ءبىر تامىردان توپتانىپ، شوقتانىپ التاۋ - جەتەۋ، ودان دا كوپ شىبىق تارايدى. جان - جاعىنا كوپ بۇتاق جايمايدى. سىپتاي بولىپ ءتۇزۋ وسەدى. ءوزى سولقىلداق تا يىلگىش كەلەدى. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى وسى ءسامبى تالدان جاسالادى.
اپىر - اي، تابيعات انا شەبەر - اق قوي! ءتورت تۇلىك مالدىڭ قامىمەن كوشىپ - قونىپ جۇرگەن قازاققا كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىنە ارناپ داپ - دايىن ءسامبى تالدى ءوسىرۋىن قاراشى! كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق دەگەندەرگە تاپتىرمايدى.
(و. ابىلدايەۆ، 98 ءسوز)
كىشىپەيىلدىلىك
كوك قارشىعا كوزىن شاڭىراقتان اسپان الەمىنە قۇمارتا قاراپ، ءبىر رەت ءدۇر سىلكىنىپ قويادى. بۇرىن مۇنداي قۇستى كورمەگەن مىسىق ودان كوز الماي، تاڭدانىپ ءارى قورقىپ قارايدى. مىسىقتىڭ باعانادان بەرى كوزى تۇسپەگەن ءبىر نارسە شىعا كەلدى. ول بيىك توسەكتىڭ باس جاعىنان تۇرگەلگەن تارعىل ارلان ەدى. ەكى قۇلاعىنىڭ سالبىراعان شاشاعى توگىلىپ تۇر. كۇمىس قارعالى تايداي تازى تۇرىپ الىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن كوسىلىپ، ءتوسىن جەرگە تيە كەرىلدى. مويىنىنداعى كۇمىس قارعىنىڭ ساقينالارى سىلدىر قاعىپ، تازى ەسىككە قاراي بەت الدى. مىسىق زارەسى ۇشىپ، شوقاننىڭ ارتىنا قاراي ىعىستاي بەردى.
- قورىقپا، تيمەيدى، - دەپ، شوقان مىسىقتى ءوزىنىڭ قاتارىنا قاراي ىعىستىردى. – اپاتاي، مىنا مىسىققا باۋىرساق بەرىڭىزشى، - دەپ، شوقان شەشەسىنە ءوتىنىشتى ەركە تىلەك ايتتى.
(س. بەگالين، 102 ءسوز)
شيە تەرگەندە
ءامينا اجە نەمەرەلەرى جانات پەن قاناتتى ەرتىپ، شيە تەرۋگە ورمانعا كەلدى. كوپ ۇزاماي قالىڭ شيەگە كەزىكتى.
جانات تەرگەن شيەسىن قولىنداعى ىدىسىنا سالدى. قانات ءوزى جيناعان شيەسىن تويعانىنشا جەپ، سودان سوڭ ويناپ كەتتى.
تازا اۋادا ءارى جاقسى دەم الىپ، ءارى شيەگە تويىپ، ولار ۇيلەرىنە كوڭىلدى ورالدى.
جانات ادەيى تەرگەنىن ايتىپ قولىنداعى شيەسىن اتاسىنا اكەلىپ بەردى. اتاسىن شيەنىڭ بىرەۋىن الىپ، ءدامىن كوردى. جاناتقا قاتتى ريزا بولىپ، ونىڭ ءوزىن دە شيە جەۋگە شاقىردى. جانات ورماندا تويعانىنشا جەگەنىن ايتتى، دەگەنمەن، اتاسىنىڭ كوڭىلىن جىقپاي، اۋزىنا ءبىر - ەكى شيە سالدى.
- قاناتجان، سەن نەگە وتىرمايسىڭ؟ جاناتتىڭ شيەسىن جە، - دەدى اتاسى بوساعا جاقتا تۇرىپ قالعان قاناتتى كورىپ.
قاتتى ۇيالعان قانات كوزى جاساۋراپ، سىرتقا اتا جونەلدى.
(م. تورەجانوۆ، 110 ءسوز)
قىز بەن داريا
جەل ءارى ارعى بەتتەن ەدى. تولقىندار جاعاعا بۇرىنعىشا شىلپ - شىلپ سوعىپ جاتتى. قىز بۇرقىراپ اققان داريانىڭ جەلدى كۇنگى كۇيىن تىڭدادى. ول داريا جاعاسىندا تالاي رەت بولعان. ءبىراق، ءدال قازىرگىدەي زەر سالىپ تىڭداماپتى.
داريا بۇعان بەلگىسىز ۇنمەن ءتىل قاتىپ جاتقانداي. ونىڭ، نە دەپ جاتقانىن دا ءتۇسىندى. كوڭىلىنە جاقىن بەيمازا ۇنمەن داريانىڭ ءوزىن ساعىنعانىن، ءوزىنىڭ داريانى ساعىنعانىن سەزدى.
ارعى بەتتەن سوققان جيدە گ ۇلىنىڭ ءيىسى كەلدى. ءوزىن راحات سەزىمگە بولەگەن جۇپار اۋانى سارىقىز قۇمارتا جۇتىپ، مەيىرى قانعانشا يىسكەدى. “ەندىگى ءبىر كەلگەندە بالابەكتى ەرتە كەلەرمىن”، - دەپ ويلادى ىشىنەن.
قىز ءتاتتى قيال قۇشاعىندا جاتىپ، كەنەت اكەسىن ويلادى. اكەسى ەسىنە تۇسكەن ساتتە قولىنداعى جىرتىلعان سۋرەتكە قارادى.
(ت. نۇرماعامبەتوۆ، 100 ءسوز).
ديكتانتتار جيناعى (باقىلاۋ ديكتانتى قازاق ءتىلى 5 سىنىپ). جۇكتەۋ
You Might Also Like
