ەل كۇيەۋى
بيعانشانىڭ ءولىمى — جۇماتاي، سىدىق، بايبوسىن ۇشەۋىنە ايرىقشا باتتى. جۇماتاي بيعانشا مارقۇمنىڭ كۇيەۋى، بايبوسىن ىشىنەن شىققان بالاسى، سىدىق — قايىنىنىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جان سۇيەرى.
بۇل ۇشەۋىنىڭ قايعىسى ءۇش ءتۇرلى بولدى: جۇماتاي قاتىنسىز قالعانىنا، توسەكتە جالعىز جاتاتىندىعىنا كۇيىندى؛ بايبوسىن مەيىرىمدى اناسىنىڭ قۇشاعىنان ايرىلعاندىعىنا وكسىدى؛ سىدىق شىن سىرلاسىنان، جانىنان ارتىق كورەتىن ادامىنان ايرىلعانىنا قايعىردى.
بيعانشا مارقۇم مەزگىلسىز ءولىپ كەتتى: جاسى جيىرمانىڭ ۇشەۋىندە ەدى. ەكى بەتى الماداي، كوزى ءموپ-مولدىر قارا، تال شىبىقتاي بۇرالعان تاڭداۋلى سۇلۋدىڭ ەزى ەدى. بيعانشا جۇماتايعا ون ءتورت جاسىندا كۇيەۋگە شىقتى. جيىرماعا كەلگەنشە بوي تۇزەۋ، قاتارعا كىرىپ ادام بولۋ دەگەندى ەسكەرگەن جوق. ەسكەرمەگەن سەبەبى — بىرەۋگە ايەل بولىپ تيگەن سوڭ بار مىندەتى سونىڭ قوينىندا جاتۋ، سونىڭ تىلەگىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ عانا دەپ ءبىلدى. جۇماتايدىڭ مىنەزى دە وسىعان ەرىكسىز اكەلىپ سالعانداي ەدى. جۇماتاي ومىرىنە كىسىمەن اشىلىپ سويلەسكەن ادام ەمەس، قاباعى جابىلىپ، يىعى سالبىراپ، سۇزەكتەن تۇرعان ادامشا قاتىپ-سەمىپ تۇنجىرايدى دا وتىرادى: قايعىعا كەزدەسسە قۇلاپ قايعىرۋدى بىلمەيدى، قۋانىشقا كەزدەسسە تاسىپ قۋانۋدى بىلمەيدى، اشۋى كەلسە شوشقا قۇساپ قورس-قورس ەتەدى. ناقا ءبىر جادىراپ كەتكەندەي بولسا، اۋزىن ىرجيتىپ كۇلگەن بولادى. ءبىراق مۇنىسى دا ناعىز كۇلكى ەمەس، بولعانمەن دە دەنى دۇرىس ادامنىڭ كۇلكىسىنەن الدەقايدا بولەك تۇرادى...
باسقاعا قالاي كورىنەتىنىن كىم ءبىلسىن، بيعانشاعا جۇماتاي تاپ وسىلاي بولىپ كورىندى. بيعانشا جۇماتايمەن ءبىرىنشى قوسىلعان كۇننەن باستاپ وسى مىنەزىنىڭ ءبارىن سەزگەندەي بولىپ، بۇدان وزگەشە مىنەز شىعادى دەپ ويلاعان جوق. ەكەۋى توعىز جىل بىرگە ءومىر ەتكىزدى. وسى توعىز جىلدىڭ ىشىندە جۇماتاي بيعانشانىڭ جوعارعى ويىن تۇگەلىنەن جارىققا شىعاردى دا وتىردى. بىردەمە كەرەك بولسا:
— ءاي، قاتىن، — دەيدى.
داۋسى كۇرر... ەتە قالادى.
اشۋلانسا:
— اكەڭنىڭ اۋزىن... ءتۇبىڭدى!.. — دەپ جەتى اتادان قوزعايدى.
ءتۇن بولسا، شام ءسوندىرىپ جاتسا تۇلكى سوعىپ جاتقاننان جامان ەكىرەڭدەپ بولادى. جۇماتاي ەكىرەڭدەسە بيعانشانىڭ دەنەسى سۋىق سۋ قۇيعاننان جامان ءمۇزداپ، قالتىراپ كەتەدى. بەتكە تيگەن دەمى ءيتتىڭ دەمىنەن دە جيىركەنىشتى: «ءارى... قوي» دەپ ايتاتىن دارمەن قايدا، بيعانشا دەمىن ىشىنە تارتىپ، بۋلىعىپ زورعا دەگەندە:
— بايعۇس ەكەنسىڭ... نە بولدى؟ تىم بولماسا ءۇيدىڭ ءىشى ۇيىقتاسىن دا؟.. — دەيدى.
... بيعانشا ەزىلىپ، ءمۇجىلىپ، ەزىن ادام قاتارىنان شىققانعا ساناپ جۇرگەندە، وسى سىدىق كەزدەستى. سىدىق كەزدەسكەندە الىستان ات ارىلتىپ ىزدەپ كەلگەن جوق، اۋىل ءۇيدىڭ اراسىنان كەزدەستى.
كەزدەسۋلەرى دە قىزىق: نەدەن باستالعانىن، قالاي بولعانىن وزدەرى دە بىلمەيدى، ەكەۋى ازىلدەسە كەتسە، جۇزدەرى جايران قاعىپ، سوزدەرى جابىسا كەتەدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ بيعانشا سىدىقتى ويىنان تاستامايتىن بولادى.
ورتا بويلى قارا بۇجىر جىگىت. وڭ جاق بەتىندە تىرتىق داعى بار. كوزى قىسىقتاۋ. مۇرنى قولاعاش گاي ۇلكەن دە ەمەس، تاڭقيعان قىسقا دا ەمەس، ورتاشا. جەبەلى كەلگەن مۇرتى بار، ءازىلقوي، سوزشەڭ. دومبىرا تارتىپ، ازداپ ولەڭ دە ايتىپ جىبەرەدى. توي-تومالاقتا كۇرەسكە شىعىپ، ەزى قاتار جىگىتتەردى جىعىپ، بايگە دە الىپ ءجۇر. اۋىلداعى ءبىرقاتار جاس جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى كورنەكتىسى وسى دەۋگە بولادى. ءبىراق سىدىقتىڭ ايەلى تەڭ بولىپ كەزدەسپەگەن قاراقوجىر، اتجاقتى، ەڭگەزەردەي — ەركەك ءپىشىندى ادام. جاس ادامنىڭ ايەلى ەكەم دەپ يمەنۋ جوق، سامپىلداپ سويلەپ ۇيدەن ۇيگە جۇگىرىپ، وسەك تاسيدى. سىدىقتىڭ قاتىنى تۋرالى ءسوز قىلعاندا جۇرت: «ءبىر ۇيگە قىدىرىپ بارعاندا، قاتىنى ۇستىنە كەلسە سىدىق ۇيالىپ شىعىپ كەتەدى ەكەن...»دەپ وسەكتەيدى.
شىن جاقىندىق وسىدان بىلاي باستالدى. بيعانشانىڭ ومىرىندە بۇل ءبىر جارىقتان بولدى. بيعانشا قايتا جاساپ، جاستىق ءداۋىرىن ەتكىزۋگە ەندى كىرىسكەن سياقتى بولدى. كۇن سايىن قۇلپىرىپ، اجارلانىپ، بويى-باسىن تۇزەپ، ادام بولىپ قۋناپ كەتتى...
ابىسىن-اجىننىڭ وسەگى ۇلعايعاننان ۇلعايىپ، شەت جاعاسى جۇماتايدىڭ قۇلاعىنا شالىندى. «جۇماتاي ەستىسە يا ۇرىپ، ءولتىرىپ تاستار، يا ايىرىپ جىبەرەر»، — دەپ ويلايتىن ەدى بيعانشا، ءبىراق جۇماتاي مۇنى ىستەمەدى.
— يت، سەن نەگە ويناس قىلاسىڭ؟ — دەپ تۇنەرىپ كەلىپ، قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى، بيعانشا داۋسىن شىعارىپ جىلامادى، ۇرما دەپ جالىنبادى دا...
كەشكە شام ءسوندىرىلىپ جاتقان سوڭ، جۇماتاي بۇرىنعىسىن باستادى. ايمالاپ ءسۇيىپ وزىنە قاراي تارتتى. بيعانشا ىشىنەن تىنىپ ەرنىن تىستەۋمەن بولدى: «مىنا شىركىن مالمەن ءبىر ءتارىزدى ەكەن عوي... بىلە-كورە مۇنىسى نەسى؟..» دەپ ويلادى.
***
...بيعانشا، جۇماتاي، سىدىقتىڭ اراسىنداعى بىر-بىرىنە بايلانىس، جاقىندىق ءتۇرى، مىنە، وسى ەدى.
وسى كۇيمەن جۇرگەن بيعانشا مارقۇم بولدى. جۇماتاي قاتىنسىز قالدى. سىدىقتىن سۇيىسكەن جۇرەكتەن ايرىلدى. جۇماتايعا قاراعاندا سىدىقتا قايعى دەنىرەك. ءبىراق جۇماتاي ولاي دەپ ويلاعان جوق: «سىدىقتىڭ جۇبانىش قىلاتىن قاتىنى بار، مەنىڭ سورىم قاينادى-اۋ» دەپ ويلادى. جۇبانىش قىلاتىن قاتىن بولسا بيعانشانى ويلامايتىندىعى، ونىڭ ولىمىنە قايعىرمايتىندىعى انىق ەدى.
...جۇماتاي قاتىن الۋدىڭ جابدىعىنا كىرىستى. وتكەن-كەتكەننەن سۇراستىرا باستادى. «پالەن جەردە بويجەتكەن قىز بار ەكەن»، — دەگەن حاباردى ايتقان ادام جۇماتايدىڭ بەس بيەسىنىڭ قىمىزىن تويعانشا ىشەتىن بولدى. قىز قانداي، سۇلۋ ما، اقىلدى ما؟ الدە اقساق، تاز، سوقىر، ءماجنۇن بە؟.. جۇماتاي ول جاعىن قازبالامايدى، «بويجەتكەن» دەسە سوعان قاناعات قىلادى.
بويجەتكەن قىزداردىڭ بىرنەشەۋىن ايتتىرا باردى، ءبىرىنىڭ دە سەتى كەلمەدى. قىز اكەسىنىڭ بەرەتىن جاۋابى قىسقا:
— ەرىك قىزدىڭ ەزىندە، زورلاپ بەرە المايمىز.
ءبۇل ءسوزدى ەستىسە جۇماتايدىڭ جىنى كەلەدى. قورس ەتىپ تەرىس اينالىپ كەتەدى. اتىنا ءمىنىپ ەلىنە سىزادى. زامانداستارى سۇراسا:
— رەتى كەلمەدى، ەرىك قىزدىڭ وزىندە ەكەن، اكەسى بيلەپ بەرە المادى، — دەپ كۇڭك ەتەدى.
— ەركى قىزدىڭ باسىندا بولسا، ءتىپتى جاقسى ەمەس پە؟ وزىمەن سويلەسىپ، ۇيلەسىپ، مالسىز اكەتە قويۋ كەرەك قوي!.. — دەپ زامانداستارى كەۋلەيدى.
جۇماتاي جاقتىرماي وندايعا الا كوزىمەن قارايدى. قىزبەن ۇيلەسۋ دەگەن نە؟ اكەسى بەرسە، مال بەرىپ ايتتىرسا، نەكەسىن قيدىرىپ توسەگىنە اكەلىپ جاتقىزسا «ۇيلەسكەن» دەگەن سول ەمەس پە؟
وسىدان باسقا «ۇيلەسۋىڭدى» جۇماتاي بىلگەن ەمەس. جۇماتاي بولىپ جارالعالى ءقازىر جاسى وتىزدىڭ التاۋىنا كەلىپ وتىر. وسى جاسىنىڭ ىشىندە ۇيلەسۋ دەگەندى ءبىلدى مە ەكەن؟! ۇيلەسۋ بىلاي تۇرسىن، قىزعا قاراپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ كوردى مە ەكەن؟!. s
جۇماتاي ءۇش اي قاتىنسىز ءجۇردى. قاتىنسىزدىقتىڭ زارى ەتتى. s ءبىر كۇنى سالبىراپ سىدىقتىڭ قاسىنا باردى:
— جاي ءجۇرمىسىڭ، جۇماتاي؟
— جاي ەمەس قوي... نە قىلماقشى ەم... نەتىپ... — دەپ ءبىرسىپىراعا شەيىن ويىن اشىپ ايتا الماي تۇردى.
سىدىق تۇسىنە قالدى.
— قاتىن كەرەك-اۋ، ءسىرا، — دەپ كۇلىپ ەدى.
— مەنىڭ جايىمدى سەن بىلەسىن عوي، — دەپ جۇماتاي كۇلگەن تارىزدەنىپ ىرجيىپ قويدى.
سىدىق جىمىڭداي ءتۇسىپ، الدەنەگە كوتەرىلە سويلەدى:
— راس، ساعان قاتىن كەرەك. مەن دە بىلمەي جۇرگەن جوق ەمەس ەدىم. ءبىراق ءوزىڭ دامىلسىز ىزدەپ جۇرگەن سول ءبىر رەتىن كەلتىرەر دەپ ۇندەمەپ ەدىم... مەنىڭ ءبىر بالدىزىم بار، ءايدا، سوعان بارايىق!
— بويجەتكەن بە؟
— بويجەتكەن...
***
جەزدەم كەلدى، دەپ تالدىرماش قارا تورى قىز ۇيدەن جۇگىرىپ قارسى شىقتى. سىدىقتىڭ يىعىنا اسىلىپ ۇيگە كىرگىزبەي اۋرەلەدى. قىزدىڭ اكە-شەشەسى دە اڭقىلداپ ءماز بولىپ قالدى.
— ءراشجان، ءشايىڭدى قوي.
— ءراشجان، ەتىڭدى اس! — دەپ قارا كەمپىر ۇستى-ۇستىنە بۇيرىقتى بەرىپ جاتىر.
ءراش كۇلىپ ءجۇرىپ ءبارىن دە ىستەدى. جۇمىس اراسىندا جەزدەلەپ سىدىقتىڭ قاسىنا كەلىپ، تىزەسىنە اسىلا وتىردى.
— ساعان وڭاشا ايتايىن دەگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى.
— و نە، جەزدە، وسى جەردە ايتشى.
— جايىراق ايتارمىن...
ءراش كۇلىمسىرەپ وتىردى دا، جۇگىرىپ جۇمىسىنا كەتتى. سىدىق جۇماتايعا قاراپ:
— وڭدى بالا، ىسكەر. اقىلدى. مۇنى الساڭ قاتىنعا جاريسىڭ... — دەدى.
— بەرى كەل،جۇماتاي، — دەپ سىدىق جۇماتايدى قورانىڭ الدىنا الىپ باردى، — انە، كوردىڭ بە، سيىرلارىن بايلاپ جاتىر... مەن ايتتىم: «ساعان كۇيەۋ ەرتىپ كەلدىم، سويلەس، سوعان تي» دەدىم. بارىپ سويلەس، يكەمگە كەلەر. ءبىر يكەمدەلسە ار جاعىن ءوزىڭ نەتەسىڭ عوي... — دەپ، سىدىق سىبىرلاپ ايتتى دا، جۇماتايدى ىشكە كىرگىزىپ قاقپانى جاپتى.
اباجاداي كەڭ قورا. قاراڭعى، جۇلدىزداي جارقىراپ ءار جەردەن قورانىڭ تەسىگى كورىنەدى. مۇيىزدەرى سارتىلداپ سيىرلاردىڭ سۇزىسكەنى ەستىلەدى. جۇماتاي ەسىكتىڭ الدىندا ءالى تۇر. نە ىستەۋ كەرەك؟
قىز جىلىسىپ ەسىككە جاقىندادى. جۇماتايعا ءتونىپ كەلىپ كىشكەنە تۇردى دا:
— بۇ كىم؟ — دەدى.
— مەن.
— نە عىپ تۇرسىز؟
— جاي.
تاعى تۇردى ەكەۋى قاراما-قارسى. قاقپادان ساۋلە كىرىپ تۇر. ەكەۋىنىڭ دە بەت اجارلارى انىق كورىنەدى. جايىلىپ بىتكەن شىرپىداي بەت-اۋزى ءجۇن-جۇن بولىپ وڭىرەيىپ جۇماتاي تۇر. قارا تورى كوزى كۇلىمدەپ، تالداپ ورگەن شاشىن ارقاسىنا بوس سالىپ، جۇماتايدىڭ بالاسىنداي بولىپ ءراش تۇر.
... قورادان شىعۋىن اندىپ تۇر ەكەن، سىدىق جەتىپ كەلىپ:
— نەمەنە، سويلەستىڭ بە؟ — دەدى.
— سويلەسكەن دەگەن نە، اكەسىنە جولىعىپ، قانشا مال الاتىنىن بىلسەيشى، — دەپ جۇماتاي كۇڭك ەتتى.
— بايعۇس-اۋ، الدىمەن قىزدى ءۇيرىلتۋ كەرەك قوي، قىز كونبەسە اكەسى بەرمەيدى عوي.
— قىز كونبەيدى دەگەن نە؟.. الاتىن مالىنا كەلىسىپ، قايتسەڭ دە بۇگىل سول قىزدى قوينىما سال، — دەپ، جۇماتاي ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ءجۇزىن جىلىتىپ، جىمىڭ ەتتى.
ەرتەڭىنە جۇماتاي مەن سىدىق ءبولىنىپ، اۋلىنا ەكى باسقا قايتتى.
1925.
You Might Also Like
-
دۇيسەندى اۋىلىنىڭ قاتىندارى دا، ەركەكتەرى دە «قارا بالا»» دەيدى. قارا بالا دەپ اتاندىرىپ جۇرگەن كەبىنە قاتىندار. دۇيسەننىڭ ءوزىنىڭ ءتۇرى دە قاتىنداردىڭ ءسوزىن راسقا شىعارارلىق. تىشقا...
