ەسەپتەۋ تەحنيكاسىنىڭ قۇرالدارىنىڭ بۋىندارى
قىزىلوردا كوپسالالى “ۇلاعات قىزىلوردا” كوللەدجى
كۋانىشبايەۆا ليليا دجاليليەۆنا
ەcەپتەۋىش تەحنيكa قۇرaلدaرىنىڭ دaمۋ تaريحى شaرتتىق تoپتaرعا بىركەلكى ەەم-دى حرونولoگيالىق رەتپەن ءبولىپ aلىپ جۇيەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سيپaتتامالىق بەلگىلەر ءارقaيسىسىنا ءتان ۋاقىتتىق ەتاپتاردان تۇرaدى. مۇنداي ءار توپ ەسەپتەۋىش مaشينالaردىڭ ناقتى ءبىر بۋىندارىنا جاتادى.
Aلعاشقىدا ەەم بۋىندaرى ءوزارa قoلدانىلاتىن ەلەمەنتتىك بازا مەن كىلتتىك تەحنoلوگيالىق شەشىمدەر بoيىنشا اجىرaتىلعان، سoل سەبەپتى بۋىندaردىڭ aۋىسۋىن ءبىرىنشى كەزەكتە aلعاشقى ەەم سaپالى جاڭa ەلەمەنتتىك بازaدا جۇزەگە aسىرىلۋ ۋaقىتى بoيىنشا بەكىتەتىن بoلامىز. بۋىندارعا بەرىلگەن تاراۋ ناقتى بoلىپ ەcەپتەلمەيدى، دەگەنمەن ەلەمەنتتىك بaزا سالaسىنداعى پرoگرەسس ەەم دامۋىندا ءاردايىم انىقتaۋشى بoلعان.
قaزىرگى كەزدە ەەم بۋىندارىن oرناتۋ كەزىندە قoسىمشا فaكتورلاردى: باعدaرلامaلاۋ تىلدەرىن، قولدانۋشىمەن بaيلانىس قۇرaلدارىن، مaشينالىق رەسۋرcتارىن (وپەراتيۆتى ەستە ساقتاۋ قۇرىلعىسىنىڭ سىيىمدىلىعى، تەز ارەكەتتىك) ەcكەرەدى. ءتىپتى بۋىندaردى aنىقتاۋ تالaپتارىنىڭ بۇندaي ناقتىلاۋى دا مaشينالار بۋىندaرىنىڭ ارaسىنداعى كومەcكى ۋaقىتتىق شەكتەردى جoيۋعا قaبىلەتسىز، cەبەبى ءبىر كەزەڭدە ەەم-نىڭ وتە ءارتۇرلى دەڭگەيلەرى جoبالانىپ نەمەسە شىعaرىلىپ جاتتى.
ادaمداردىڭ ەسەپتەۋ ۇردىستەرىن aۆتoماتتاندىرۋ oيلارى، ونەرتaبىستارى مەن ىنتaلارى ۇزاق تاريحقا يە. ەجەلگى كەزدەردەن ادaمدار قoل جانە مەحانيكالىق قۇرaلدار نەگىزىندە ۇلكەن سaندارمەن aريفمەتيكالىق وپەراسيالاردى ورىنداۋ ءۇردىسىن جەڭىلدەتۋ مەن وڭايلاتۋعا تىرىسقان.
بەسىنشى ءجۇزجىلدىقتا ەڭ وڭاي (مۇمكىن، ءبىرىنشى) جانە كەڭ قولدانىستاعى ەسەپتەۋىش قۇرال – اباك پايدا بولدى.
اباك سىزىقتار جۇرگىزەتىن نەمەسە استاۋلاردى وياتىن تاقتا تۇرىندە بولعان؛ ەسەپتەۋ ونىڭ بويىمەن ەسەپتەۋ ماركالارىن (سۇيەكتەردى، تاستاردى جانە ت.ب.) جىلجىتۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلعان. اباكتى جاساپ شىعارۋشىلاردىڭ نەگىزگى قىزمەتى – سانداردى كورسەتۋدىڭ پوزيسيوندى جۇيەسىن جاساۋ. قۇرىلعى ەجەلگى گرەسيادا، ريمدە، سودان سوڭ شىعىس ەۋروپادا اريفمەتيكالىق ەسەپتەۋلەر ءۇشىن قولدانىلعان. قيىر شىعىس ەلدەرىندە جۇڭگو انالوگى – سۋانپان جانە شىبىققا تىزبەكتەلگەن شارلارى بار جاپون سوروبانى، ال رەسەيدە – ەسەپشوتتار تاراعان.
ەسەپشوتتار شامامەن XVII عع. پايدا بولعان جانە اباكتىڭ ءارتۇرلى موديفيكاسيالارىنان ايىرماشىلىعى بەستىك ەمەس وندىق ساناۋ جۇيەسىن قولدانعان.
XVع. سوڭىندا لەوناردو دا ۆينچي مەحانيكالىق 13-رازريادتى سۋممالاۋشى قۇرىلعىنىڭ ەسكيزىن جاساپ شىعاردى، ونىڭ جۇمىس قابىلەتتىلىگى ءبىزدىڭ كەزەڭدە قولدانىستاعى ماكەتتى دايىنداۋمەن دالەلدەنگەن.
العاشقى مەحانيكالىق ەسەپتەۋ ماشيناسى 1623 جىلى ۆ.شيككاردپەن سيپاتتالعان. ول جالعىز نۇسقادا جۇزەگە اسىرىلعان جانە 6-رازريادتى ساندارمەن ءتورت اريفمەتيكالىق وپەراسيالاردى ورىنداۋعا ارنالعان.
XVII ع. لوگاريفمدىك سىزعىش – بىرنەشە وپەراسيالاردى: سانداردى كوبەيتۋ مەن ءبولۋدى، دارەجەسىن شىعارۋدى، لوگاريفمدەردى، تريگونومەتريالىق فۋنكسيالاردى ەسەپتەۋدى ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قولمەن ەسەپتەۋىش قۇرال جاسالىپ شىعارىلعان. لوگاريفمدىك cىزعىشتىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى سانداردى كوبەيتۋ مەن ءبولۋ ولاردىڭ لوگاريفمدەرىنىڭ cايكەسىنشە aزaيتىلۋى مەن قوسىلۋىنا الماستىرۋعا نەگىزدەلگەن.
1642 جىلى بلەز پاسكال سۋممالاۋشى ماشينانى جاساپ شىعاردى، ال وسىنداي 50 ماشينالاردان تۇراتىن توپتاما وي ەڭبەگىن اۆتوماتتاندىرۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى. پاسكال ماشيناسى ەسەپتەۋ تەحنيكالارىنىڭ مەحاني-كالىق دامۋ ەتاپتارىنىڭ باستاماسى دەپ ەسەپتەۋ قابىلدانعان.
نەمىس ماتەماتيگى گوتفريد ۆيلگەلم لەيبنيس 1673 ج. قوسۋ، ازايتۋ، كوبەيتۋ، ءبولۋدى عانا ەمەس cونداي-اق كۆادرات تۇبىردەن شىعارۋدى دا ورىندايتىن ءتورت ارەكەتتى ماشينا قۇراستىردى. وندا گ.ۆ.لەيبنيس العاشقى رەت ۇيرەنشىكتى oندىق cاناۋ جۇيەسىن ەمەc ەكىلىك (0 مەن 1) ساناۋ جۇيەسىن قoلداندى.
XVIII ع. اريفمومەتر جاساپ شىعارىلعان؛ كەيبىر جەتىلدىرۋلەرمەن بۇل ماشينالار XX ع. ورتاسىنا دەيىن قولدانعان. فرانسۋز توقىماشىسى جانە مەحانيگى جوزەف جاككار 1802 ج. وندىرىلەتىن ماتانىڭ ۇستىنەن ءارتۇرلى ورنەكتەردى انىقتايتىن ساڭىلاۋلارى ءارتۇرلى ورنالاسقان تەسىكتى كارتوچكالاردى قولدانىپ توقىما بىلدەگىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جاساپ شىعاردى. بىلدەكتى وعان پەرفوكارتتان بەرىلگەن اقپاراتپەن باسقارۋ دەگەن ج. جاككاردىڭ يدەياسىن ەسەپتەۋىش قۇرىلعىلاردى باعدارلامالاۋ تاريحىنداعى العاشقى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.
اعىلشىن ماتەماتيگى چارلز بەببيدج 1820-1822 جج. ەكىنشى رەتتى كوپمۇشەلەردىڭ ماندەرىنىڭ كەستەلەرىن ەسەپتەي الاتىن ماشينا قۇراستىردى، 1833 ج. ۋنيۆەرسالدى ساندىق ەسەپتەۋىش ماشينانى – ەەم ءپروتوتيپىنىڭ جوباسىن جاساپ شىعاردى. ول وزىنە جادىن، سانداردان تۇراتىن ۇياشىقتاردى، جانە ماشيناعا پەرفوكارتتان نۇسقاۋلىقتاردى قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە تەتىكتەر مەن تەگەرشىكتەردەن تۇراتىن اريفمەتيكالىق قۇرىلعىنى قوستى. سول سەبەپتى چ. بەببيدجدى ءجيى كومپيۋتەردىڭ اكەسى دەپ اتايدى.
1854 ج. اعىلشىن ماتەماتيگى دجوردج بۋل «لوگيكا مەن ىقتيمال-دىلىقتار ماتەماتيكالىق تەوريالارى نەگىزدەلەتىن ويلاۋ زاڭدىلىقتارىنزەرتتەۋ» اتتى تەك ەكى مۇمكىن بولاتىن جاعدايلاردى: «اقيقات» نەمەسە «جالعان» (1 نەمەسە 0) جاعدايلارىن قولداناتىن لوگيكانىڭ وپەراسيالارى مەن زاڭدىلىقتارى جۇيەسىن سيپاتتاعان ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى.
ەەم ءبىرىنشى بۋىندارى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى نەگىزگى بەتبۇرىس لوگيكالىق، ەستە ساقتاۋشى جانە باسقا قۇرىلعىلار ەلەكتروندى اسپاپتاردا جۇزەگە اسىرىلاتىن العاشقى انالوگتى جانە ساندىق ەەم پايدا بولىسىمەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باستالدى. وسى ۋاقىتتان باستاپ ەەم-نىڭ فۋنكسيونالدى مۇمكىندىكتەرىنە، ونىمدىلىگىنە، جادىنا، سەنىمدىلىگىنە، گاباريتتى ولشەمدەرىنە، ماسساسىنا جانە تۇتىناتىن قۋاتىنا نەگىزگى اسەر ەتكەن ەلەكترونيكا مەن ميكروەلەكترونيكانىڭ دامۋىمەن تىكەلەي بايلانىسقان ەلەكتروندى ەسەپتەۋىش ماشينالارىنىڭ بۋىندارىن ساناۋ جۇزەگە اسىرىلادى.
ءبىرىنشى بۋىندى ەسەپتەۋ ماشينالارىندا نەگىزگى ەلەمەنتتەر ەلەكترو-ۆاكۋۋمدى قۇرىلعىلار: ەلەكتروندى لامپالار مەن ەلەكتروندى-ساۋلەلى تۇتكىكشەلەر بولىپ تابىلادى.
1946 ج. اقش-تا «ەنياك» (ENIAC) العاشقى ەلەكتروندى ەسەپتەۋ ماشيناسى قۇراستىرىلعان. ماشينادا 18 مىڭ ەلەكتروندى لامپالار قولدانىلعان؛ ونىڭ ماسساسى 30 توننانى، تۇتىناتىن قۋاتى 160 كۆت قۇرادى؛ ول 170 م2 اۋداندى الدى. ENIAC ەكىلىك ساناۋ جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيتىن، سەكۋندىنا 5 مىڭعا جۋىق قوسۋ وپەراسيالارىن جانە 300 كوبەيتۋ وپەراسيالارىن ورىندايتىن، ونىڭ جادى بار بولعانى 20 ءسوزدى قۇرادى.
ساقتايتىن باعدارلامالى العاشقى ەەم 1949 ج. كەمبريدجدە پروفەسسور م. ۋيلكس باسشىلىعىمەن جينالعان ەدساك اعىلشىن ماشيناسى بولدى.
ەسەپتەۋىش ماشينالارىنىڭ العاشقى نۇسقالارىن جەتىلدىرۋ 1951 ج. كوممەرسيالىق قولدانىسقا ارنالعان UNIVAC (اقش) ەەم-ىن جاساۋعا الىپ كەلدى. بۇل ەەم ساندىقپەن قاتار تاڭبالىق اقپاراتتى دا وڭدەي الاتىن. UNIVAC ماشيناسى العاشقى توپتامالىق شىعارىلاتىن ەەم بولدى، ونىڭ ءارتۇرلى مودەلدەرى ەركىن ساتۋعا ارنالعان.
ەەم ەكىنشى بۋىنى. بۇل بۋىن ءوزىنىڭ باستاۋىن 1956 ج. اقش ماساچۋسەتستىك تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە شالاوتكىزگىشتى ەلەمەنتتەردىڭ – ترانزيستورلاردىڭ نەگىزىندەگى العاشقى كومپيۋتەرلەردى جاساۋدان الادى. ترانزيستور نەگىزىندەگى توپتامالىق ەەم 1958 ج. باستاپ شىعارىلادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جوعارى جىلدامدىقتى پرينتەر، ماگنيتتى لەنتا مەن ماگنيتتى ديسكتەردەگى اقپارات تاسۋشىلار جوبالانعان. اسكەري ماقساتتاعى بورتتىق ەەم جاساۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى.
1958 ج. ControlData امەريكالىق كومپيۋتەر كومپانياسىمەن دۇنيەجۇزى بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارنالعان العاشقى CDC1604 ترانزيستورلى كومپيۋتەرى جاسالدى، ال ەكى جىلدان سوڭ ول توپتامالىق وندىرىستە مەڭگەرىلدى. ەكىنشى بۋىننىڭ ەەم لوگيكالىق سۇلبالارى ديسكرەتتى شالا وتكىزگىشتى اسپاپتاردا (ديودتار، ترانزيستورلار) جانە ماگنيتتى ەلەمەنتتەردە (فەرريتتى بىلىكتەردە) قۇراستىرىلعان.
قۇرىلىمدى-تەحنولوگيالىق نەگىز رەتىندە العاشقى رەت باسپا مونتاجىمەن پلاتالار كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. ەلەكتروندى سۇلبالار جۇمىسىنىڭ تاكتىلىك جيىلىكتەرى جۇزدەگەن كيلوگەرسكە دەيىن ءوستى. باعدارلامالاردى جاساۋ كەزىندە اسسامبلەردەن باسقا «الگول» جانە «فورتران» سياقتى جوعارعى دەڭگەيلى باعدارلامالاۋ تىلدەرى قولدانىلا باستادى. بۇل كەزەڭدە باعدارلامالاۋشى ماماندىعىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
ەەم ءۇشىنشى بۋىنى. ءۇشىنشى بۋىندى ەەم-دى جوبالاۋ 1962 ج. ينتەگراسيانىڭ شاعىن سودان سوڭ ورتا دەڭگەيىمەن كرەمنييلى ينتەگرالدى سۇلبالارىن شىعارۋدان باستالعان. پرينسيپيالدى جاڭا ەلەمەنتتىك بازانى جاساۋدا جاڭا باعىت – ميكروەلەكترونيكا پايدا بولدى؛ ينتەگرالدى ميكروسۇلبالار وندىرىسىنە مامانداندىرىلعان Intel (Integrated Electronics Technologies Incorporated) كورپوراسياسىنىڭ نەگىزى قالاندى.
1964 ج. IBM (International Business Machines) كومپانياسى ونىمدىلىگى ءارتۇرلى، ءبىراق ورتاق ارحيتەكتۋرامەن جانە تولىق باعدارلامالىق سايكەستىكپەن IBM-360 ەەم توپتامالىق سەمەيستۆوسىن شىعاردى، ولار سونشالىقتى سۇرانىسقا يە بولعانىنان كومپيۋتەرلەردىڭ كەلەسى بۋىندارىنىڭ اپپاراتتى-باعدارلامالىق ۇيلەسۋ پرينسيپتەرىن ۋنيفيكاسيالاۋ، ستاندارتيزاسيالاۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نەگىزگە اينالدى.
1965 ج. DEC فيرماسىنىڭ — ورتا جانە شاعىن كومپانيالار ءۇشىن باعاسى جاعىنان قولجەتىمدى PDP-8 العاشقى توپتامالىق ميني-ەەم شىعارىلىمى باستالدى.
ەەم ءتورتىنشى بۋىنى. ءتورتىنشى بۋىندى ەەم پايدا بولۋى ميكروەلەكترونيكانىڭ قارقىندى دامۋىمەن جانە ساپالى جاڭا فۋنكسيونالدى قۇرىلعىلاردى – ۇلكەن (ءۇيس) جانە اسا ۇلكەن (ءاۇيس) ينتەگرالدى سۇلبالار نەگىزىندەگى ميكروپروسەسسورلاردى جاساۋمەن بايلانىستى.
شە1 4004 العاشقى 4-رازريادتى ميكروپروسەسسورى 1971 ج. سوڭىندا 1مە1 كورپوراسياسىمەن جاسالعان. 1972 ج. 8-رازريادتى 8008 ميكروسۇلباسى ۇسىنىلعان. ينتەگرالدى ميكروسۇلباداعى ەلەمەنتتەر سانى ءار ءبىر جارىم جىل سايىن ەكى ەسە كوبەيىپ وتىرۋ كەرەك دەپ بولجانعان بەلگىلى مۋر زاڭىن دالەلدەي وتىرىپ، 1974 ج. 8080 ميكروپروسەسسورى، سودان سوڭ 8086، 80286، 80386، 80486 جانە ءاۇيس-دا Pentium سەمەيستۆوسىنىڭ زاماناۋي پروسەسسورى جاسالعان.
فۋنكسيونالدى ارنالىمدىلىعىنا جانە ونىمدىلىگىنە سۇيەنسەك بىرنەشە جىلعا تۇراقتالعان، قازىرگى كەزدە ەسكىرىپ بارا جاتقان (مىسالى، «ميني-ەەم» تەرمينى جوعالدى) ەەم كلاسسيفيكاسياسى (سۋپەر ەەم، ۇلكەن ەەم، ميني-ەەم جانە ميكروەەم) پايدا بولدى.
ەەم بەسىنشى بۋىنى. بەسىنشى بۋىندى ەەم-عا اقپاراتتى وڭدەۋدەن تابيعي تىلدەردى قولدانۋمەن كاسىبي بىلىمدەردى نىسانداندىرىلعان وڭدەۋگە ءوتۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاساندى ينتەللەكتپەن وقىتىلاتىن جۇيەلەر جاتادى. قولمەن ەنگىزۋ، سويلەۋ جانە كەسكىندى تانۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن 1990-شى جىلداردان باستاپ بيولوگيالىق نەيرون مودەلىن جانە ونىڭ نەگىزىندەگى جاساندى نەيروندى جەلىنى قولدانا باستادى.
نەيرون، شىن مانىسىندە، كىرىس سيگنالداردىڭ سۋمماسىن نەيروننىڭ ءوزىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى فۋنكسيا مانىنە تۇرلەندىرەتىن ولاردىڭ قاراپايىم سۋمماتورى بولىپ تابىلادى.
ءار نەيرون بىرنەشە كىرىستەر مەن ءبىر شىعىسقا يە بولۋى مۇمكىن. نەيروندى جەلى ءبىر نەيرونداردىڭ شىعىسىنىڭ باسقالارىنىڭ كىرىستەرىمەن قوسىلۋىنان پايدا بولادى. نەيروندى جەلى ساندىق كۇردەلى سۇلباعا ەكۆيۆالەنتتى، دەمەك ول نەيروكومپيۋتەردىڭ نەگىزى بولا الادى. بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جەلىنى باعدارلامالاۋ سايكەسىنشە نەيروندار اراسىنداعى بايلانىستى وزگەرتە وتىرىپ جەلى قۇرىلىمىن وزگەرتەتىن ونىڭ وقىتىلۋىنا نەگىزدەلەدى.
مۇنداي ەەم-دى جاساۋ مۇمكىندىگى نانوتەحنولوگياداعى جەتىستىكتەردى قولدانۋمەن، مۇمكىن باسقا فيزيكالىق پرينسيپتەر نەگىزىندە ساپالى جاڭا كومپونەنتتەردى جاساۋمەن تىعىز بايلانىستى.
You Might Also Like
-
ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردەن جالپى اينالامىزدان بايقاعانىمىز، كەيبىر ادامدارعا قاراپ ءىشىمىز اشيدى. ولار ۇيالمايتىن نارسەدەن ۇيالادى، ال ۇيالاتىن نارسەدەن ۇيالمايدى. قاراپ تۇرساڭىز، تۇسىنىكسىز. ايتالىق، ...
-
XX عاسىر كەزىندە قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن ەڭ ۇلكەن ۇلتتىق اپات - اشارشىلىق. سول كەزدەگى بۇكىل الەمدى جاۋلاعان اشتىق قازاق دالاسىن دا اينالىپ وتكەن جوق. قانشاما انانى بالاسىنان، بالانى اتا-اناسى...
