«ەسەپتەۋىش تەحنيكانىڭ دامۋ تاريحى» اتتى تانىمدىق ويىنى
اتىراۋ وبلىسى، يساتاي اۋدانى،
زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
ينفورماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى راحيموۆا نازگۇل قىدىر قىزى
«ەسەپتەۋىش تەحنيكانىڭ دامۋ تاريحى» اتتى تانىمدىق ويىنى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن عانا قارۋلاندىرماي، ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ءتۇرى: «اتاجۇرت» ءبىلىم سايىسى
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا
بارىسى: وقۋشىلاردى ەكى توپقا بولەمىز. ءار توپتا 4 وقۋشىدان
1-توپ: «مونيتور»
2-توپ «پروسەسسور»
ءبارىڭىز ماعان قاراڭىز!
ويىنىمىزدى باستايىق
الۋان ءتۇرلى ويلاردى،
ورتامىزعا تاستايىق.
ينفورماتيكا پانىنەن
كورسەتىپ بىزدەر باتىردىق،
وي تويعالىق جۇيەلى
تاڭدايىمىزعا تاتارلىق
«تالانتتىلار تەرىن توگىپ، تولعانسىن،
تۇلپارلارى توپ جارىسىندا، جۇلدە السىن، »-دەپ بۇگىنگى تانىمدىق ويىنىمىزدى اشۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ويىنىمىزدىڭ شارتتارىمەن تانىس بولىڭىزدار. ويىنىمىز 5 كەزەڭنەن تۇرادى.
1. قانات قاقتى
2. سامعاۋ
3. شارىقتاۋ
4. شىرقاۋ
5. جەرۇيىق
ءبىلىمنىڭ ۇشقىرلىعىن تانىپ سەن،
اسىپ، تاسىپ اسىقپا، قالىسپا سەن.
ۋاقىت دەگەن زىمىراپ زۋلاپ جاتىر،
شاپشاڭدىلىق بۇل سايىستا كەرەك ەكەن.
سونىمەن 1 كەزەڭ «قانات قاقتى» بۇل كەزەڭدە تەك توپ باسشىلارى عانا جاۋاپ بەرەدى. 5 سۇراق قويىلادى. ءاربىر دۇرىس جاۋاپ 20 ۇپايمەن ەسەپتەلەدى.
1-توپ «مونيتور» توبىنىڭ سۇراقتارى
1. قاعازداعى كەسكىندى ەكرانعا شىعاراتىن قۇرىلعى.
2. قازىرگى دەربەس كومپيۋتەرلەر قاي بۋىنعا جاتادى؟
3. كومپيۋتەردىڭ اتاسى كىم؟
4. كومپيۋتەردىڭ «اقىل-ويى»، ەڭ باستى بولىگى
5. پرينتەردىڭ نەشە ءتۇرى بار جانە قانداي؟
2-توپ «پروسەسسور» توبىنىڭ سۇراقتارى
1. اتى بار ءبىرقاتار بايتتار تىزبەگى
2. كومپيۋتەرمەن جۇمىس جاساۋدى جەڭىلدەتەتىن قۇرىلعى
3. اقپاراتتى ەنگىزۋ قۇرىلعىسى
4. ءماتىن دەگەنىمىز نە؟
5. اقپاراتتى شىعارۋ قۇرىلعىسى
ينفورماتيكا بولاشاققا باستايدى،
كومپيۋتەر ورتاعا سۇراقتار تاستايدى،
بيسميلليا دەپ «سامعاۋ»-دى باستايىق،
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ تاستايىق
بۇل كەزەڭدە قاي توپتىڭ ۇپاي سانى كوپ بولسا، سول توپ ويىندى باستايدى. ءار توپقا ەكى سۇراق كەزەكپەن جانە جاۋاپ بەرۋگە 1 مينۋت ۋاقىت بەرىلەدى. قوسىمشا كومەك الۋعا نەمەسە نار تاۋەكەل جاساۋعا بولادى. نار تاۋەكەل – قارسىلاس توپ قول كوتەرىپ كەزەك سۇراسا بەرىلەدى، دۇرىس جاۋاپ بەرسە ۇپاي سول توپقا قوسىلادى. كەرىسىنشە جاۋاپ بەرە الماسا، سول سۇراقتىڭ ۇپايى كەزەگىن بەرگەن توپقا قوسىلادى. ۇپاي سانى 40. قوسىمشا كومەك السا 10 ۇپاي كەميدى.
1 سۇراق
ول قاعازداعى كەسكىندى (جازۋدى، سۋرەتتى) ءتۇسىرىپ، ديسپلەي ەكرانىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرىلعى. ونىڭ كومەگىمەن سۋرەتتى، گرافيكتى، ماتىندەردى ءتۇسىرىپ الۋعا بولادى. كەسكىن تۇسىرىلگەننەن كەيىن، (ۇلكەيتۋ، كىشىرەيتۋ، قايتا بوياۋعا) بولادى.
سۇراق: بۇل ەنگىزۋ قۇرىلعىسى قالاي اتالادى؟ (سكانەر)
قوسىمشا كومەك: ونىڭ پلانشەتتى، باراباندى جانە قول تۇرلەرى بولادى.
2 سۇراق
بۇل اعىلشىن وقىمىستىسى 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا امبەباپ ەسەپتەۋىش ماشينا قۇراستىرۋعا تالاپتاندى. بۇل ماشينا پەرفوكارتادا جازىلعان باعدارلامالاردى قولدانۋ كەرەك ەدى. ول باعدارلامالىق باسقارۋ ءپرينسيپىن قولدانىپ، كەز كەلگەن الگوريتمدى شەشۋگە ارنالعان اناليتيكالىق ماشينانى قۇرۋدىڭ نەگىزگى يدەياسىن زەرتتەپ دايىندادى. بۇل جاككاردتىڭ توقىما ستانوگى سياقتى، ناعىز مەحانيكالىق ماشينا بولۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق سول كەزدەگى تەحنيكانىڭ دامۋى جەتكىلىكتى دارەجەدە بولماۋى بۇل جوبانىڭ ىسكە اسۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى.
سۇراق: بۇل وقىمىستى كىم؟
قوسىمشا كومەك: ول كىسى دۇنيە جۇزىنە «كومپيۋتەردىڭ اتاسى» رەتىندە تانىمال.
3 سۇراق
1964 جىلى اتاقتى نەمىس ماتەماتيگى بلەز پاسكالدىڭ يدەياسىن دامىتىپ، ءوزىنىڭ مەحانيكالىق ەسەپتەۋ ماشيناسىن قۇراستىردى. دوڭگەلەكتىڭ ورنىنا مۇندا سيفرلار جازىلعان سيليندر قولدانىلدى. بۇل قۇرال كۇردەلى قوسۋ مەن الۋ ەسەپتەۋلەرىن جۇرگىزۋمەن قاتار، سانداردى ءبولۋ، كوبەيتۋ، ءتىپتى كۆادرات ءتۇبىرىن باتۋ امالدارىندا ورىندايتىن بولدى. كەيىن بىرنەشە رەت جەتىلدىرىلدى. وسى ماشينانىڭ پايدا بولۋىمەن ەسەپشى ماماندىعى پايدا بولدى. 1969 جىلى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇل ماشينانى شىعارۋ ەڭ جوعارى دەڭگەيگە 300 مىڭ ماشينا جەتتى.
سۇراق: بۇل ماشينا قالاي اتالدى؟
قوسىمشا كومەك: حح عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارى بۇل ماشينانى ەلەمەنتتىك بازاسى ينتەگرالدىق سحەماعا نەگىزدەلگەن كالكۋلياتور ىعىستىردى.
4. سۇراق.
XVII عاسىردىڭ باسىندا شوتلانديالىق ماتەماتيك لوگاريفم تۇسىنىگىن ەنگىزدى جانە ءوزىنىڭ لوگاريفم كەستەسىن جاريالادى. ەكى عاسىر بويى ءار ەلدىڭ وقىمىستىلارى لوگاريفم فۋنكسياسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ەسەپتەۋ قۇرالىن جەتىلدىرۋمەن شۇعىلداندى. تەك 1761 جىلى عانا اعىلشىن د.روبەرتسون جۇگىرتپەسى بار ناۆيگاسيالىق ەسەپتەۋلەر جۇرگىزۋگە ارنالعان لوگاريفم سىزعىشىن جاسادى.
سۇراق: لوگاريفم تۇسىگىن ەنگىزگەن ماتەماتيك ەسىمى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل ماتەماتيك ەسەپتەۋ تاياقشالارى ارقىلى ەسەپتەۋ تاقتاسىن ەنگىزدى.
كەزەك كەلدى كورەرمەندەر تەرگەۋگە،
جاۋاپ بەرۋ قيىن ەمەس بىلگەنگە.
ويىنشىنىڭ ۇپاي سانىن كوبەيتەر،
بار ما زالدا دەمەۋشى بوپ كەلگەندەر.
3 كەزەڭ توپ جاناشىرلارىمەن وتەدى. ءبىر سۇراق ەكى مۇمكىندىك بەرىلەدى. ۇپاي سانى 50. دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە ۇپاي سول توپتىڭ ۇپاي سانىنا قوسىلادى. قوسىمشا كومەك جوق.
1 سۇراق
بۇل قۇرالدىڭ ءدال قاشان پايدا بولعان ۋاقىتىن وسى كەزگە دەيىن ەشكىم ايتا المايدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ جاسى 2 مىڭ – 5 مىڭ جىلدار شاماسىندا، ال پايدا بولعان جەرى جۇڭگو نەمەسە ەگيپەت، ءتىپتى ەجەلگى گرەسيا بولۋى دا مۇمكىن. ونىڭ وزگەرتىلگەن ءتۇرى وسى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.ول قۇرال رەسەيدە XVI- XVII عاسىرلاردا پايدا بولعان. وسى قۇرالدى كوبەيتۋ كەستەسىمەن بىرىكتىرۋ جولىمەن جەتىلدىرۋگە سوڭعى تالاپتانۋ 1921 جىلعا جاتادى.
سۇراق: بۇل قۇرال ءقازىر قالاي اتالادى؟
2 سۇراق
چ.بەببيدج وڭتۇستىك-باتىس انگليادا 1971 جىلى 26 جەلتوقساندا دۇنيەگە كەلگەن. بالا كەزدەن ماتەماتيكاعا بەيىم چارلز كوبىنەسە ماتەماتيكالىق ادەبيەتتەردى قىزىعا وقىپ، مەحانيكالىق ويىنشىقتار قۇراستىرۋعا اۋەس بولعان. كەيىننەن جاس ءوسپىرىم چارلز ءوز بەتىمەن مەحانيكالىق قۇرىلعىلار جاساي باستاعان. 1822 جىلى بەببيدج ەسەپتەۋىش ماشيناسىن قۇراستىرا باستاپ، 1823 جىلى جوباسىن جاسادى. بەببيدج جيعان تەرگەن اقشاسىن كورول ماڭىنداعىلاردىڭ بولەگىن 13 مىڭ فۋنت ستەرلينگىن قوسىپ جاڭا جوبالى ماشينا قۇرىلعىسىنىڭ سىزباسىن جاسايدى. بۇدان كەيىن بەببيدج امبەباپ ەسەپتەۋىش ماشيناسىنىڭ جوباسىن جاساي باستايدى. 1852 جىلى بەببيدج ءۇشىن وتە اۋىر، قايعىلى جىل بولدى. ول ءوزىنىڭ ادال كومەكشىسى، ورىنداۋشىسى، اقىن بايروننىڭ قىزىنان ايىرىلادى. بۇل قايعىعا انگليا قارجى ءمينيسترىنىڭ قارجىلاي كومەك كورسەتۋدەن باس تارتقانى قوسىلادى. 1971 جىلى عىلىمعا دەگەن زور قىزىعۋشىلىقپەن ومىردەن ءوتتى.
سۇراق: بەببيدج ءۇشىن قايعىلى قاي جىلى بولعان، 1952 جىلى قايتىس بولعان اقىن
بايروننىڭ قىزى كىم؟
كەلەسى كەزەڭدى باستايىق،
ۇياشىقتاردى اشايىق.
اسىعىستىق قىلمايمىز،
ۇپايلاردى جينايمىز.
كەلەسى كەزەڭىمىز «شارىقتاۋ». بۇل كەزەڭدە التى بولىككە بولىنگەن تەرەزەدەن سۇراققا سايكەس كەلەتىن سياردى تاڭدايدى دا جاۋاپ بەرەدى. قوسىمشا كومەك، نار تاۋەكەل بەرىلەدى.
1 ۇياشىق. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا امەريكاندىق وقىمىستى ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينا قۇراستىردى. پەرفوكارتالار پروگراممانى كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، ساندىق اقپاراتتى قولدانۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينالار پەرفوراسيالاردى سۇرىپتاۋدى، قوسۋدى جانە ساندىق كەستەلەردى اسىلىمعا شىعارۋدى ورىندادى. ول 1880 جىلى اقش-تا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ قۇجاتتارىن وڭدەۋگە پايدالانىلادى.
سۇراق: بۇل وقىمىستىنىڭ ەسىمى كىم؟
قوسىمشا كومەك: ول ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينانى جاساپ شىعاراتىن فيرمانىڭ نەگىزىن قالادى، كەيىن ول دۇنيە جۇزىنە ايگىلى كومپيۋتەر شىعاراتىن ءىۆم فيرماسىنا اينالدى.
2 ۇياشىق. 1949 جىلى موريس ۋيلكس العاشقى EDVAC كومپيۋتەرىن جاسادى. بۇل جادىندا ساقتاعان باعدارلامالارى بار امبەباپ ەەم بولدى.
سۇراق: اتالعان سيفرلىق – ەلەكتروندىق ەسەپتەۋىش ماشينا قاي بۋىنعا جاتادى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل ەۆم سيفرلىق – ەلەكتروندىق ەسەپتەۋىش امبەباپ ماشينالاردىڭ العاشقى بۋىندارىنا جاتادى.
3 ۇياشىق. ونىڭ ىشىندە انالىق تاقشا، پروسەسسور، قورەكتەندىرۋ بلوگى، جەدەل جاد، قاتقىل ديسك، ديسكجەتەك، CD-ROM، بەينەتاقشا، دىبىس تاقشاسى مەن كوپتەگەن باسقا قۇرىلعىلار بار.
سۇراق: بۇل نەگىزگى قۇرىلعى قالاي اتالادى؟
قوسىمشا كومەك: ولار ۇستەلگە قوياتىن، «ەدەندە»، «مۇنارا» تۇرىندە بولادى.
4 ۇياشىق. بۇل بۋىن ماشينالارى ينتەگرالدىق سحەمالى جانە جارتىلاي ۇلكەن سحەمالى، جارتىلاي وتكىزگىش ينتەگرالدىق سحەماداعى جەدەل جاد قۇرىلعىسىمەن 16 مبايت كولەمىمەن، سەكۋندىنا 30 ملن، وپەراسيا ونىمدىلىگىمەن سيپاتتالادى. ولشەمى بويىنشا ەەم ۇلكەن، ورتاشا، ميني، ميكرو بولىپ بولىنەدى.
سۇراق: بۇل نەشىنشى بۋىن ماشينالارى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل بۋىننىڭ تيپتىك مودەلدەرىنىڭ ىشىندەگى PDP-8ء-دى 1ء-شى ميني كومپبەتر دەر اتالعان، ول 1965 جىلى قۇرىلعان جانە قۇنى 20 مىڭ $ بولعان.
5 ۇياشىق. بۇل بۋىننىڭ ەت-نىڭ كونسترۋكتيۆتى-تەحنولوگيالىق نەگىزى ۇلكەن ينتەگرالدىق سحەما جانە وتە ۇلكەن ينتەگرالدى سحەما، ولار 1970-80 جىلدارى قۇرىلعان، شاپشاڭ جادتايتىن قۇرىلعىلار بولدى. بۇل بۋىننىڭ ماشينالارىن ميكرو ەەم-گە، دك-گە، ميني ەەم-گە، جالپىعا ارنالعان ەەم-گە، ارنايى ەەم-گە جانە سۋپەر ەەم-گە بولۋگە بولادى. كولەمى 16 مبايت جانە ودان جوعارى بولادى.
سۇراق: قاي بۋىن ماشينالارى تۋرالى ايتىلعان؟
قوسىمشا كومەك: بۇل بۋىننىڭ ەڭ العاش تانىمال سەرياسى ءىۆم/370
6 ۇياشىق. بۇل قۇرىلعى كوماندالاردى تانيدى، ولاردى ورىندايدى جانە ءوز جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن شىعارىپ بەرەدى نەمەسە ونى ماشينانىڭ جادىنا جازادى، ءتىپتى ەكەۋىن دە قاتار ورىنداي الادى. كومپيۋتەردىڭ كەز كەلگەن جۇمىسى بولسا دا، ونىڭ قاتىسۋىمەن بولادى.
سۇراق: بۇل قاي قۇرىلعى؟
قوسىمشا كومەك: ول كومپيۋتەردىڭ «ميى».
ويىن تولقىن اينالعان قاتتى اعىسقا،
تابىلعانداي تانىمدى جات داۋىس تا.
بىرەۋ وزىپ كەلەدى قاتارىنان،
بىرەۋ قىلىپ جاتادى اسىعىستا.
ويى، تولقىن جاتقانداي اسىپ، تاسىپ،
بىرەۋ مىعىم، بىرەۋلەر شالىس باسىپ.
بۇل ويىننان وتەدى عۇلاما ويلار،
جەڭسەڭ دە، جەڭىلسەڭ دە قال ما جاسىپ، - كەلە سوڭعى كەزەڭىمىزدى باستايمىز.
مۇندا تەك جەڭگەن توپ قانا جالعاستىرا الادى. ەگەر دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە جيناعان ۇپايلارى ەكى ەسەلەنەدى. قوسىمشا كومەك جوق.
شىن زالىمعا بەرمە عىلىم، ول الار دا وق قىلار.
قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر، ول عالىمدى ايلا ەتەر.
دۇنيەنى تۇزەتۋشى، ءھام بۇزۋشى – ءبىر عىلىم.
ءارى زالىم، ءارى عالىم، ەل تۇبىنە سول جەتەر.
سۇراق: بۇل ولەڭ جولدارىنان ينفورماتيكاعا قاتىستى قانداي ۇعىمدى اڭعارۋعا بولادى؟ قانداي شاعىن كولەمدى پروگرامما تۋرالى ءسوز بولىپ تۇر؟ جاۋاپ: ۆيرۋس
بولام دەسەڭ، تەڭىزشى، نە ۇشقىش قالاساڭ،
دارىگەرلىكتە جاقسى عوي،
قىزمەتكە جاراساڭ، ال سول ءۇشىن بىزدەرگە
ينفورماتيكا كەرەك قوي!
سوندىقتان دا، سوندىقتان
سول عىلىمنىڭ ءتىلىن ءبىل!
كوڭىل ءبولىپ بۇل كەشكە،
كەلگەندەرگە كوپ راحمەت!
شىن سەزىنگەن كورەرمەندەرگە،
مىڭ راحمەت، مىڭ راحمەت!
جەڭگەن توپ ماراپاتتالىپ، ماقتاۋ قاعازى تاپسىرىلادى.
زينەدەن سەلوسى، يۋ.گاگارين اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
ينفورماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى راحيموۆا نازگۇل قىدىر قىزى
«ەسەپتەۋىش تەحنيكانىڭ دامۋ تاريحى» اتتى تانىمدىق ويىنى
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدىڭ بىرنەشە جولدارى بار. ساباق بارىسىندا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن عانا قارۋلاندىرماي، ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
ءتۇرى: «اتاجۇرت» ءبىلىم سايىسى
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا
بارىسى: وقۋشىلاردى ەكى توپقا بولەمىز. ءار توپتا 4 وقۋشىدان
1-توپ: «مونيتور»
2-توپ «پروسەسسور»
ءبارىڭىز ماعان قاراڭىز!
ويىنىمىزدى باستايىق
الۋان ءتۇرلى ويلاردى،
ورتامىزعا تاستايىق.
ينفورماتيكا پانىنەن
كورسەتىپ بىزدەر باتىردىق،
وي تويعالىق جۇيەلى
تاڭدايىمىزعا تاتارلىق
«تالانتتىلار تەرىن توگىپ، تولعانسىن،
تۇلپارلارى توپ جارىسىندا، جۇلدە السىن، »-دەپ بۇگىنگى تانىمدىق ويىنىمىزدى اشۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر.
ويىنىمىزدىڭ شارتتارىمەن تانىس بولىڭىزدار. ويىنىمىز 5 كەزەڭنەن تۇرادى.
1. قانات قاقتى
2. سامعاۋ
3. شارىقتاۋ
4. شىرقاۋ
5. جەرۇيىق
ءبىلىمنىڭ ۇشقىرلىعىن تانىپ سەن،
اسىپ، تاسىپ اسىقپا، قالىسپا سەن.
ۋاقىت دەگەن زىمىراپ زۋلاپ جاتىر،
شاپشاڭدىلىق بۇل سايىستا كەرەك ەكەن.
سونىمەن 1 كەزەڭ «قانات قاقتى» بۇل كەزەڭدە تەك توپ باسشىلارى عانا جاۋاپ بەرەدى. 5 سۇراق قويىلادى. ءاربىر دۇرىس جاۋاپ 20 ۇپايمەن ەسەپتەلەدى.
1-توپ «مونيتور» توبىنىڭ سۇراقتارى
1. قاعازداعى كەسكىندى ەكرانعا شىعاراتىن قۇرىلعى.
2. قازىرگى دەربەس كومپيۋتەرلەر قاي بۋىنعا جاتادى؟
3. كومپيۋتەردىڭ اتاسى كىم؟
4. كومپيۋتەردىڭ «اقىل-ويى»، ەڭ باستى بولىگى
5. پرينتەردىڭ نەشە ءتۇرى بار جانە قانداي؟
2-توپ «پروسەسسور» توبىنىڭ سۇراقتارى
1. اتى بار ءبىرقاتار بايتتار تىزبەگى
2. كومپيۋتەرمەن جۇمىس جاساۋدى جەڭىلدەتەتىن قۇرىلعى
3. اقپاراتتى ەنگىزۋ قۇرىلعىسى
4. ءماتىن دەگەنىمىز نە؟
5. اقپاراتتى شىعارۋ قۇرىلعىسى
ينفورماتيكا بولاشاققا باستايدى،
كومپيۋتەر ورتاعا سۇراقتار تاستايدى،
بيسميلليا دەپ «سامعاۋ»-دى باستايىق،
سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ تاستايىق
بۇل كەزەڭدە قاي توپتىڭ ۇپاي سانى كوپ بولسا، سول توپ ويىندى باستايدى. ءار توپقا ەكى سۇراق كەزەكپەن جانە جاۋاپ بەرۋگە 1 مينۋت ۋاقىت بەرىلەدى. قوسىمشا كومەك الۋعا نەمەسە نار تاۋەكەل جاساۋعا بولادى. نار تاۋەكەل – قارسىلاس توپ قول كوتەرىپ كەزەك سۇراسا بەرىلەدى، دۇرىس جاۋاپ بەرسە ۇپاي سول توپقا قوسىلادى. كەرىسىنشە جاۋاپ بەرە الماسا، سول سۇراقتىڭ ۇپايى كەزەگىن بەرگەن توپقا قوسىلادى. ۇپاي سانى 40. قوسىمشا كومەك السا 10 ۇپاي كەميدى.
1 سۇراق
ول قاعازداعى كەسكىندى (جازۋدى، سۋرەتتى) ءتۇسىرىپ، ديسپلەي ەكرانىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرىلعى. ونىڭ كومەگىمەن سۋرەتتى، گرافيكتى، ماتىندەردى ءتۇسىرىپ الۋعا بولادى. كەسكىن تۇسىرىلگەننەن كەيىن، (ۇلكەيتۋ، كىشىرەيتۋ، قايتا بوياۋعا) بولادى.
سۇراق: بۇل ەنگىزۋ قۇرىلعىسى قالاي اتالادى؟ (سكانەر)
قوسىمشا كومەك: ونىڭ پلانشەتتى، باراباندى جانە قول تۇرلەرى بولادى.
2 سۇراق
بۇل اعىلشىن وقىمىستىسى 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا امبەباپ ەسەپتەۋىش ماشينا قۇراستىرۋعا تالاپتاندى. بۇل ماشينا پەرفوكارتادا جازىلعان باعدارلامالاردى قولدانۋ كەرەك ەدى. ول باعدارلامالىق باسقارۋ ءپرينسيپىن قولدانىپ، كەز كەلگەن الگوريتمدى شەشۋگە ارنالعان اناليتيكالىق ماشينانى قۇرۋدىڭ نەگىزگى يدەياسىن زەرتتەپ دايىندادى. بۇل جاككاردتىڭ توقىما ستانوگى سياقتى، ناعىز مەحانيكالىق ماشينا بولۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق سول كەزدەگى تەحنيكانىڭ دامۋى جەتكىلىكتى دارەجەدە بولماۋى بۇل جوبانىڭ ىسكە اسۋىنا مۇمكىندىك جاسالادى.
سۇراق: بۇل وقىمىستى كىم؟
قوسىمشا كومەك: ول كىسى دۇنيە جۇزىنە «كومپيۋتەردىڭ اتاسى» رەتىندە تانىمال.
3 سۇراق
1964 جىلى اتاقتى نەمىس ماتەماتيگى بلەز پاسكالدىڭ يدەياسىن دامىتىپ، ءوزىنىڭ مەحانيكالىق ەسەپتەۋ ماشيناسىن قۇراستىردى. دوڭگەلەكتىڭ ورنىنا مۇندا سيفرلار جازىلعان سيليندر قولدانىلدى. بۇل قۇرال كۇردەلى قوسۋ مەن الۋ ەسەپتەۋلەرىن جۇرگىزۋمەن قاتار، سانداردى ءبولۋ، كوبەيتۋ، ءتىپتى كۆادرات ءتۇبىرىن باتۋ امالدارىندا ورىندايتىن بولدى. كەيىن بىرنەشە رەت جەتىلدىرىلدى. وسى ماشينانىڭ پايدا بولۋىمەن ەسەپشى ماماندىعى پايدا بولدى. 1969 جىلى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇل ماشينانى شىعارۋ ەڭ جوعارى دەڭگەيگە 300 مىڭ ماشينا جەتتى.
سۇراق: بۇل ماشينا قالاي اتالدى؟
قوسىمشا كومەك: حح عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارى بۇل ماشينانى ەلەمەنتتىك بازاسى ينتەگرالدىق سحەماعا نەگىزدەلگەن كالكۋلياتور ىعىستىردى.
4. سۇراق.
XVII عاسىردىڭ باسىندا شوتلانديالىق ماتەماتيك لوگاريفم تۇسىنىگىن ەنگىزدى جانە ءوزىنىڭ لوگاريفم كەستەسىن جاريالادى. ەكى عاسىر بويى ءار ەلدىڭ وقىمىستىلارى لوگاريفم فۋنكسياسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ەسەپتەۋ قۇرالىن جەتىلدىرۋمەن شۇعىلداندى. تەك 1761 جىلى عانا اعىلشىن د.روبەرتسون جۇگىرتپەسى بار ناۆيگاسيالىق ەسەپتەۋلەر جۇرگىزۋگە ارنالعان لوگاريفم سىزعىشىن جاسادى.
سۇراق: لوگاريفم تۇسىگىن ەنگىزگەن ماتەماتيك ەسىمى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل ماتەماتيك ەسەپتەۋ تاياقشالارى ارقىلى ەسەپتەۋ تاقتاسىن ەنگىزدى.
كەزەك كەلدى كورەرمەندەر تەرگەۋگە،
جاۋاپ بەرۋ قيىن ەمەس بىلگەنگە.
ويىنشىنىڭ ۇپاي سانىن كوبەيتەر،
بار ما زالدا دەمەۋشى بوپ كەلگەندەر.
3 كەزەڭ توپ جاناشىرلارىمەن وتەدى. ءبىر سۇراق ەكى مۇمكىندىك بەرىلەدى. ۇپاي سانى 50. دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە ۇپاي سول توپتىڭ ۇپاي سانىنا قوسىلادى. قوسىمشا كومەك جوق.
1 سۇراق
بۇل قۇرالدىڭ ءدال قاشان پايدا بولعان ۋاقىتىن وسى كەزگە دەيىن ەشكىم ايتا المايدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ جاسى 2 مىڭ – 5 مىڭ جىلدار شاماسىندا، ال پايدا بولعان جەرى جۇڭگو نەمەسە ەگيپەت، ءتىپتى ەجەلگى گرەسيا بولۋى دا مۇمكىن. ونىڭ وزگەرتىلگەن ءتۇرى وسى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.ول قۇرال رەسەيدە XVI- XVII عاسىرلاردا پايدا بولعان. وسى قۇرالدى كوبەيتۋ كەستەسىمەن بىرىكتىرۋ جولىمەن جەتىلدىرۋگە سوڭعى تالاپتانۋ 1921 جىلعا جاتادى.
سۇراق: بۇل قۇرال ءقازىر قالاي اتالادى؟
2 سۇراق
چ.بەببيدج وڭتۇستىك-باتىس انگليادا 1971 جىلى 26 جەلتوقساندا دۇنيەگە كەلگەن. بالا كەزدەن ماتەماتيكاعا بەيىم چارلز كوبىنەسە ماتەماتيكالىق ادەبيەتتەردى قىزىعا وقىپ، مەحانيكالىق ويىنشىقتار قۇراستىرۋعا اۋەس بولعان. كەيىننەن جاس ءوسپىرىم چارلز ءوز بەتىمەن مەحانيكالىق قۇرىلعىلار جاساي باستاعان. 1822 جىلى بەببيدج ەسەپتەۋىش ماشيناسىن قۇراستىرا باستاپ، 1823 جىلى جوباسىن جاسادى. بەببيدج جيعان تەرگەن اقشاسىن كورول ماڭىنداعىلاردىڭ بولەگىن 13 مىڭ فۋنت ستەرلينگىن قوسىپ جاڭا جوبالى ماشينا قۇرىلعىسىنىڭ سىزباسىن جاسايدى. بۇدان كەيىن بەببيدج امبەباپ ەسەپتەۋىش ماشيناسىنىڭ جوباسىن جاساي باستايدى. 1852 جىلى بەببيدج ءۇشىن وتە اۋىر، قايعىلى جىل بولدى. ول ءوزىنىڭ ادال كومەكشىسى، ورىنداۋشىسى، اقىن بايروننىڭ قىزىنان ايىرىلادى. بۇل قايعىعا انگليا قارجى ءمينيسترىنىڭ قارجىلاي كومەك كورسەتۋدەن باس تارتقانى قوسىلادى. 1971 جىلى عىلىمعا دەگەن زور قىزىعۋشىلىقپەن ومىردەن ءوتتى.
سۇراق: بەببيدج ءۇشىن قايعىلى قاي جىلى بولعان، 1952 جىلى قايتىس بولعان اقىن
بايروننىڭ قىزى كىم؟
كەلەسى كەزەڭدى باستايىق،
ۇياشىقتاردى اشايىق.
اسىعىستىق قىلمايمىز،
ۇپايلاردى جينايمىز.
كەلەسى كەزەڭىمىز «شارىقتاۋ». بۇل كەزەڭدە التى بولىككە بولىنگەن تەرەزەدەن سۇراققا سايكەس كەلەتىن سياردى تاڭدايدى دا جاۋاپ بەرەدى. قوسىمشا كومەك، نار تاۋەكەل بەرىلەدى.
1 ۇياشىق. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا امەريكاندىق وقىمىستى ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينا قۇراستىردى. پەرفوكارتالار پروگراممانى كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، ساندىق اقپاراتتى قولدانۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينالار پەرفوراسيالاردى سۇرىپتاۋدى، قوسۋدى جانە ساندىق كەستەلەردى اسىلىمعا شىعارۋدى ورىندادى. ول 1880 جىلى اقش-تا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ قۇجاتتارىن وڭدەۋگە پايدالانىلادى.
سۇراق: بۇل وقىمىستىنىڭ ەسىمى كىم؟
قوسىمشا كومەك: ول ەسەپشى – پەرفوراسيالىق ماشينانى جاساپ شىعاراتىن فيرمانىڭ نەگىزىن قالادى، كەيىن ول دۇنيە جۇزىنە ايگىلى كومپيۋتەر شىعاراتىن ءىۆم فيرماسىنا اينالدى.
2 ۇياشىق. 1949 جىلى موريس ۋيلكس العاشقى EDVAC كومپيۋتەرىن جاسادى. بۇل جادىندا ساقتاعان باعدارلامالارى بار امبەباپ ەەم بولدى.
سۇراق: اتالعان سيفرلىق – ەلەكتروندىق ەسەپتەۋىش ماشينا قاي بۋىنعا جاتادى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل ەۆم سيفرلىق – ەلەكتروندىق ەسەپتەۋىش امبەباپ ماشينالاردىڭ العاشقى بۋىندارىنا جاتادى.
3 ۇياشىق. ونىڭ ىشىندە انالىق تاقشا، پروسەسسور، قورەكتەندىرۋ بلوگى، جەدەل جاد، قاتقىل ديسك، ديسكجەتەك، CD-ROM، بەينەتاقشا، دىبىس تاقشاسى مەن كوپتەگەن باسقا قۇرىلعىلار بار.
سۇراق: بۇل نەگىزگى قۇرىلعى قالاي اتالادى؟
قوسىمشا كومەك: ولار ۇستەلگە قوياتىن، «ەدەندە»، «مۇنارا» تۇرىندە بولادى.
4 ۇياشىق. بۇل بۋىن ماشينالارى ينتەگرالدىق سحەمالى جانە جارتىلاي ۇلكەن سحەمالى، جارتىلاي وتكىزگىش ينتەگرالدىق سحەماداعى جەدەل جاد قۇرىلعىسىمەن 16 مبايت كولەمىمەن، سەكۋندىنا 30 ملن، وپەراسيا ونىمدىلىگىمەن سيپاتتالادى. ولشەمى بويىنشا ەەم ۇلكەن، ورتاشا، ميني، ميكرو بولىپ بولىنەدى.
سۇراق: بۇل نەشىنشى بۋىن ماشينالارى؟
قوسىمشا كومەك: بۇل بۋىننىڭ تيپتىك مودەلدەرىنىڭ ىشىندەگى PDP-8ء-دى 1ء-شى ميني كومپبەتر دەر اتالعان، ول 1965 جىلى قۇرىلعان جانە قۇنى 20 مىڭ $ بولعان.
5 ۇياشىق. بۇل بۋىننىڭ ەت-نىڭ كونسترۋكتيۆتى-تەحنولوگيالىق نەگىزى ۇلكەن ينتەگرالدىق سحەما جانە وتە ۇلكەن ينتەگرالدى سحەما، ولار 1970-80 جىلدارى قۇرىلعان، شاپشاڭ جادتايتىن قۇرىلعىلار بولدى. بۇل بۋىننىڭ ماشينالارىن ميكرو ەەم-گە، دك-گە، ميني ەەم-گە، جالپىعا ارنالعان ەەم-گە، ارنايى ەەم-گە جانە سۋپەر ەەم-گە بولۋگە بولادى. كولەمى 16 مبايت جانە ودان جوعارى بولادى.
سۇراق: قاي بۋىن ماشينالارى تۋرالى ايتىلعان؟
قوسىمشا كومەك: بۇل بۋىننىڭ ەڭ العاش تانىمال سەرياسى ءىۆم/370
6 ۇياشىق. بۇل قۇرىلعى كوماندالاردى تانيدى، ولاردى ورىندايدى جانە ءوز جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن شىعارىپ بەرەدى نەمەسە ونى ماشينانىڭ جادىنا جازادى، ءتىپتى ەكەۋىن دە قاتار ورىنداي الادى. كومپيۋتەردىڭ كەز كەلگەن جۇمىسى بولسا دا، ونىڭ قاتىسۋىمەن بولادى.
سۇراق: بۇل قاي قۇرىلعى؟
قوسىمشا كومەك: ول كومپيۋتەردىڭ «ميى».
ويىن تولقىن اينالعان قاتتى اعىسقا،
تابىلعانداي تانىمدى جات داۋىس تا.
بىرەۋ وزىپ كەلەدى قاتارىنان،
بىرەۋ قىلىپ جاتادى اسىعىستا.
ويى، تولقىن جاتقانداي اسىپ، تاسىپ،
بىرەۋ مىعىم، بىرەۋلەر شالىس باسىپ.
بۇل ويىننان وتەدى عۇلاما ويلار،
جەڭسەڭ دە، جەڭىلسەڭ دە قال ما جاسىپ، - كەلە سوڭعى كەزەڭىمىزدى باستايمىز.
مۇندا تەك جەڭگەن توپ قانا جالعاستىرا الادى. ەگەر دۇرىس جاۋاپ بەرىلسە جيناعان ۇپايلارى ەكى ەسەلەنەدى. قوسىمشا كومەك جوق.
شىن زالىمعا بەرمە عىلىم، ول الار دا وق قىلار.
قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر، ول عالىمدى ايلا ەتەر.
دۇنيەنى تۇزەتۋشى، ءھام بۇزۋشى – ءبىر عىلىم.
ءارى زالىم، ءارى عالىم، ەل تۇبىنە سول جەتەر.
سۇراق: بۇل ولەڭ جولدارىنان ينفورماتيكاعا قاتىستى قانداي ۇعىمدى اڭعارۋعا بولادى؟ قانداي شاعىن كولەمدى پروگرامما تۋرالى ءسوز بولىپ تۇر؟ جاۋاپ: ۆيرۋس
بولام دەسەڭ، تەڭىزشى، نە ۇشقىش قالاساڭ،
دارىگەرلىكتە جاقسى عوي،
قىزمەتكە جاراساڭ، ال سول ءۇشىن بىزدەرگە
ينفورماتيكا كەرەك قوي!
سوندىقتان دا، سوندىقتان
سول عىلىمنىڭ ءتىلىن ءبىل!
كوڭىل ءبولىپ بۇل كەشكە،
كەلگەندەرگە كوپ راحمەت!
شىن سەزىنگەن كورەرمەندەرگە،
مىڭ راحمەت، مىڭ راحمەت!
جەڭگەن توپ ماراپاتتالىپ، ماقتاۋ قاعازى تاپسىرىلادى.
You Might Also Like
-
قىزىلوردا وبلىسى،قازالى اۋدانى، ايتەكە بي كەنتى №7 "بالدىرعان" بالالار باقشاسىكۋشيكبايەۆا گۇلبانۋ
-
جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ساباق ۇردىسىنە قولدانۋ
