عارىشكەرلەر كۇنىنە ارنالاعان سايىس
ماقساتى: جاس وركەننىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك، ازاماتتىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ؛ بىلىمگە، عىلىمعا ۇمتىلدىرۋ؛ عارىش سالاسى تۋرالى بىلىمدەرىن مولايتۋ.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: گازەت – جۋرنال ماتەريالدارى، ت. اۋباكىروۆ، ت. مۇسابايەۆ ت. ب. عارىشكەرلەردىڭ پورترەتتەرى ت. ب.
ءوتىلۋ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ، 2. باياندامالار، 3. ۆيكتورينالار، 4. كورىنىس كورسەتۋ، 5. «الەمدى وزگەرتەر بالالار ارمانى» فانتاستيكالىق سۋرەتتەر كونكۋرسى، 6. جۇلدىزدىق كارتا بويىنشا تاپسىرمالار، 7. «تاپقىرلار» سايىسى، 8. قورىتىندىلاۋ.
سايىسقا 2 توپ قاتىسادى. ءى توپ «گالاكتيكالار»، ءىى توپ «شوقجۇلدىزدار».
ءى جۇرگىزۋشى: (ماگنيتوفوننان ر. رىمبايەۆانىڭ ورىندالۋىنداعى «قۇس جولى» ءانىنىڭ مۋزىكاسى ەستىلىپ تۇرادى).
حح عاسىر. تارلان تاريحقا توڭكەرىستەر ءداۋىرى، ادامدار پسيحولوگياسىنداعى ارپالىس، قىرعي - قاباق سوعىس جىلدارى، اتوم ءداۋىرى دەگەن اتارمەن ەنگەن بۇل كەزەڭنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا بەرگەن ەكى ۇلكەن سىيى بار: ونىڭ ءبىرىنشىسى – قازاق ەلىنىڭ ۇيىتقي سوققان زامانا جەلىنىڭ قاتال دا قاتىگەز ەكپىنىنە قايىسپاي شىداي بەرۋى ارقىلى «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» ءجۇرىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ الۋى بولسا، ەكىنشىسى – «اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە، قىزىققا تويماس ادامزات» دەگەن بالالار ارمانى ورىندالىپ، عارىشقا قازاق ۇلىنىڭ بارىپ قايتۋى.
ءىى جۇرگىزۋشى:
كەشە: ەلدىگىنىڭ جۇرناعى قالماسا دا،
قۇمار بولدى داڭعازا، دالباساعا
«مەنىكى، - دەپ، بايقوڭىر!» كەۋدە قاقتى،
ماڭايىنا ءبىر قازاق بارماسا دا...
بايانداما: «عارىش جانە قازاقستان»
بۇگىن: سىن ساعاتى سوققاندا ارامىزعا، تالعات ءسىزدى عارىشتان قۇتتىقتادى،
توقتار تۇردى جاراسىپ جانىڭىزدا
(ەرىك اسقاروۆ (قازاقستان عاسىرى»)
بايانداما: حالىق قاھارماندارى – توقتار اۋباكىروۆ پەن العان مۇسابايەۆ
ۆيكتورينا سۇراقتارى:
1. «عارىش ايلاعىنىڭ» گرەك تىلىندەگى بالاماسى «كوسمودورم» ەدى. بۇل ءسوزدىڭ قازاقشا ماعىناسى قانداي؟ (جىلدام قوزعالىپ بارىپ ۇشاتىن ورىن).
2. 1960 جىلى 1 جەلتوقساندا ۇشىرىلعان ءۇشىنشى عارىش كەمەسى سەرىگىندە قانداي ءتىرى تابيعات وكىلدەرى بولدى؟ (پچەلكا مەن مۋشكا دەگەن يتتەر، تىشقاندار، جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر).
3. «ۆوستوك» عارىش كەمەسىنەن باسقا كەڭىستىككە اتتانعان قانداي كەمەلەردى بىلەسىڭ؟ («ۆوسحود»، «سويۋز»، «كولۋمبيا»، «بوران»، «سويۋز – تم – 32»).
4. قانشا امەريكاندىق استروناۆت ايعا ۇشتى؟ (24 ولاردىڭ 12 – ءسى اي بەتىندە سەرۋەن قۇردى).
5. عارىشكەرلەر وتريادىنا كەلىپ قوسىلعان ۇشقىش قانداي ارنايى دايىندىقتاردان وتكىزىلەدى؟ (ولار تەوريالىق استرونوميانى، فيزيكانى، اسپان مەحانيكاسىن مۇقيات وقيدى، راديوتەحنيكا، اۆتوماتيكا، تەلەمەحانيكا سالالارىن بىلىمدەرىن جەتىلدىرىپ، دارىگەرلىك جانە دەنە شىنىقتىرۋ دايىندىقتارىنىڭ تولىق كۋرسىنان وتەدى).
6. نەلىكتەن كوسمودروم «بايقوڭىر» بولىپ اتالعان؟ (1961ج. 12 ساۋىردە گاگارين قازاق جەرىنەن كوسموس الەمىنە ۇشىپ شىقتى. ول بىردەن بىرنەشە دۇنيەجۇزىلىك رەكوردتار جاساعان كۇنى اۆياسيا جانە كوسموناۆتيكا حالىقارالىق ۇيىمدارى «گاگارين قايدان، ناقتى قاي جەردەن ۇشىپ شىقتى، ونىڭ رەكوردتارىن رەسمي تىركەۋ ءۇشىن ۇشقان جەرىن ناقتى ايتىڭىزدار» دەگەن تالاپ قويدى. سوندا وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا بولىپ كەلگەن سىرداريا جاساعىنداعى تورەتام ستانسياسىنان ۇشقانىن بىلدىرمەس ءۇشىن سول جەردەن تۋرا سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان جەزقازعان جەرىندەگى، قارساقباي قالاسىنداعى بايقوڭىر دەگەن ەلدى – مەكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، گاگارين ۇشقان جەرگە سونىڭ اتىن بەرە قويعان. سودان تۇڭعىش كوسموناۆت ۇشىپ شىققان جەر بايقوڭىر دەپ اتالىپ، قازاق ءسوزى الەمگە تارالىپ كەتتى).
7. عارىشكەرلەر مەن استروناۆتتاردىڭ الدارىندا تۇرعان كوكەيتەستى ماسەلەلەر. (عارىشكەرلەر استرونوم – عالىمداردىڭ ارمان-ويلارىن جۇزەگە اسىراتىن جەر وكىلدەرى. ولاردىڭ الدىندا قىزىل عالامشار – مارستى زەرتتەۋ، كۇن جۇيەسى كەڭىستىگىندەگى جالعىز كوگىلدىر، تىرشىلىكتى عالامشار – جەردى كەڭىستىكتەن تۋرالاپ كەزدەيسوق كەلگەن استەرويدتار مەن قۇيرىقتى جۇلدىزداردان جانە باسقاداي ۇلكەندى – ۇساقتى اسپان دەنەلەرىنەن دەر كەزىندە قورعاپ قالۋ ىستەرى تۇر. مارسقا ۇشۋ 2015 – 2018 جىلداردىڭ اينالاسىندا ورىندالماق. وعان دا جول ءبىزدىڭ بايقوڭىردان تارتىلماق).
8. عارىش يگەرىلە باستالعاننان كەيىنگى اقش - تاعى 3 ءىرى اپات تۋرالى نە بىلەسىڭ؟ (1967ج. 27 قاڭتاردا، العاشقى اپات بولسا، «اپوللون – 1» كەمەسى جارىلىپ، ءۇش استروناۆت قازا بولعان، وسىنداي قايعىلى وقيعا 1986ج. 28 قاڭتاردا بولعان. «چەلەندجەر» كەمەسى جارىلىپ، تۋعان – تۋىستارىنا جاڭا عانا شىعارىپ سالعان استروناۆتتاردىڭ وزدەرىنەن كورگەن. 2003 جىلدىڭ 1 اقپانىندا اقش - تىڭ عارىش سالاسى ءۇشىن قارا ارىپتەرمەن جازىلدى. كوسموس الەمىنە شىعىپ، 16 كۇن بويى جۇمىس ىستەپ، ەلگە جەتەمىز دەپ كەلە جاتقاندا 60 كم بيىكتىكتە، جەرگە قونۋعا 16 مينۋت قالعان ۋاقىتتا «كولۋمبيا» كەمەسى جارىلىپ كەتتى).
9. «جەر – ادامنىڭ بەسىگى، ءبىراق ادام بيىكتە ءومىر بويى قۇنداقتالىپ جاتا بەرمەيدى عوي، ءبىر كەزدە ول اسپانعا شىرقاپ ۇشادى. جانە سول ءبىرىنشى ۇشاتىن ادام ءبىزدىڭ كەڭەس ەلىنىڭ ادامى بولدى!» دەپ ايتقان كىم؟ (ۇلى عالىم، كوسموس عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان كونستانتين ەدۋاردوۆيچ سيالكوۆسكيي).
10. الەمدىك رەكوردتاردى تىزەتىن گيننەسس كىتابىنا اتى جازىلعان تۇڭعىش قازاق كىم؟ ت. مۇسابايەۆ. ول 1994ج. 135 تاۋلىك بويى كوسموس الەمىندە ۇشىپ ءجۇردى. 1998 ج وربيتادا 7 اي ءجۇرىپ، 7 رەت اشىق اسپان الەمىنە شىقتى. باس – اياعى 30 ساعاتىن كوسموستىڭ قارا تۇڭعيىعىمەن بەتپە-بەت وتكىزدى).
ءى جۇرگىزۋشى:
... اي مەن كۇندى ارداقتاعان الاشىم.
بيىكتەرگە باۋليتۇعىن بالاسىڭ.
كوك دونەننەن جۇيرىك قازاق كوڭىلى،
شارلايتۇعىن جۇلدىزداردىڭ اراسىن.
1. كورىنىس («ۇشقىش كىلەم» ەرتەگىسى بويىنشا) «بالالار ارمانى»
2. «مارستان كەلگەن قوناق».
مارستان كەلگەن قوناق: سالاماتسىزدار ما، بالالار! ساباقتارىڭ قالاي، جاقسى وقىپ جۇرسىڭدەر مە؟ سەندەردى سىرتتان ءبىراز ۋاقىت باقىلاپ وتىردىم. قىزىقتى كەش وتكىزىپ جاتىرسىزدار - اۋ وسى.
بالالار: حوش كەلىپسىز. تورلەتىڭىز! ءبىزدىڭ سىزدەن بىلگىمىز كەلەتىنىمىز كوپ.
مارس: ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
1 – وقۋشى: مارس پلانەتاسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى
مارس: مارس – كۇنگە ەڭ جاقىن پلانەتا، ول ايدان ءال ۇلكەن. ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ جۇلدىزدارعا قاتىستى اينالۋ پەريودى سىزدەردىڭ 58 تاۋلىكتەرىڭىزگە تەڭ. مارس پلانەتاسى ديامەترى بويىنشا جەردەن 2ەسە كىشى. ونىڭ ءبىر جىلى جەردىكىنەن 2 ەسەدەي ۇلكەن. مارستا جاعداي قاتال. ەكۆاتوردا جازدىكۇننىڭ وزىندە تەمپەراتۋرا 00س دەيىن سيرەك كوتەرىلەدى، ال تۇنگە قاراي شىتىناعان ايازعا ( - 700س، - 1000س) شەيىن تومەندەيدى. كەي كەزدە مارستا بىرنەشە ايعا سوزىلاتىن مايدا توزاڭدى داۋىل بولىپ تۇرادى. مارستىڭ ماگنيت ءورىسى جەردىكىنەن وتە ءالسىز.
2 – وقۋشى: مارس بەتىندە كراتەرلەر بار ما؟
ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
مارس: ارينە، بار. ونىڭ بەتى كراتەرلەرگە تولى، ونىڭ بەتىندە بىرنەشە الىپ ۆۋلكاندار تابىلدى، ولار الدەقاشان سونگەن. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ بيىكتىگى 27 كم بولادى.
3 – وقۋشى: مەن عارىشكەر بولعىم كەلەدى
مارس: تاماشا! وعان كوپ دايىندىق كەرەك بىلەسىڭ بە؟
3 – وقۋشى: ارينە
مارس: ءبىلىم، ىنتا، جىگەر، شىدامدىلىق وتە قاجەت – اق! ونداي قاسيەتتەر بويىڭنان تابىلا ما؟
3 – وقۋشى: ءيا
مارس: قانە، سەنىڭ ءبىلىمىڭدى تەكسەرىپ كورەيىن. ءى عارىشتىق جىلدامدىق قانشاعا تەڭ؟
3 – وقۋشى: 8 كم/س
مارس: سپۋتنيكتى وربيتادا قانداي كۇش ۇستار تۇر؟
3 – وقۋشى: اۋىرلىق كۇشى:
مارس: جارادىڭ
(پاۋزا. تىرس – تىرس ەتكەن دىبىس شىعادى).
3 – وقۋشى: مىناۋ نە سيگنال؟
مارس: كەشىرىڭىزدەر، مەنى شاقىرىپ جاتىر، بىزدە ارتىق ءجۇرىس دەگەن، بوس ىسپەن شۇعىلدانۋ بولمايدى. سوندىقتان مەنىڭ ۋاقىتىم تىعىز، مەن جاڭا جاڭالىقتار اشۋ ءۇشىن ۋاقىتىمدى جۇمسايمىن. سەندەر تاماشا بالاقايلار ەكەنسىڭدەر. (جۇرگىزۋشىگە قاراپ). مىنا سيقىرلى ساندىقشانىڭ ىشىندە بەلسەندى وقۋشىلارعا ارناپ الا كەلگەن سىيلىقتارىم بار. مەنىڭ اتىمنان بالالارعا تاراتىپ بەرەسىزدەر.
«عارىشكەر بولامىن» دەگەن وقۋشىنىڭ تالابى جاقسى ەكەن. عارىشقا كوك تۋلارىڭىز جەلبىرەي بەرسىن. ءسات، ساپار، سىزدەرگە دوستار! ساۋ بولىڭىزدار!
3 – وقۋشى: ساۋ بولىڭىز!
سالعان سۋرەتتەرى بويىنشا تاپسىرمالار:
1. جۇلدىزدى اسپاننىڭ جىلجىمالى كارتاسى كومەگىمەن وڭتۇستىك، باتىس، شىعىس كوك كۇمبەزىندە 15 قىركۇيەك 20 ساعاتتا قانداي شوقجۇلدىزدار كورىنەتىنىن كورسەتۋ كەرەك. (جاۋاپ: وڭتۇستىكتە – بۇركىت، اققۋ؛ مەرا. شىعىستا – پەگاس، اندرومەدا، پەرسەي. باتىستا – ۇلكەن 7 قاراقشى، سيىرشى)
2. 5 قازانداعى ساعات 20 – دا پەرسەي، اندرومەدا، پەگاس، ەگىزدەر شوقجۇلدىزدارى كورىنە مە؟ كوك كۇسبەزىنىڭ قاي بولىگىندە؟ (پەرسەي، پەگاس، اندرومەدا. شىعىستا – ەگىزدەر كورىنبەيدى).
3. جۇلدىزدى اسپاننىڭ جىلجىمالى كارتاسىن 30 قازاننىڭ 0 ساع، 6 ساع، 12ساع، 18 ساع - قا قويىپ، وڭتۇستىكتە باقىلانعان ەكى، ءۇش جۇلدىزدى اتاۋ، جۇلدىزدى اسپاننىڭ ءتۇرىنىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرۋ. (0 ساع – كيت، توقتى، 6 ساع – گيدرو، شايان، 12 ساع – سيىرشى، 18 ساع – ەشكىمۇيىز، سىلەۋسىن، دەلفين، اققۋ جەردىڭ تاۋلىكتىك اينالۋىنىڭ سەبەبىنەن)
4. جۇدىزدى كارتادا قانداي شوقجۇلدىزدى 5 قاراشا 22 ساعاتتا سولتۇستىك، وڭتۇستىك، شىعىس، باتىس نۇكتەلەرى ارقىلى قانداي شوقجۇلدىز وتەتىنىن كورسەتۋ كەرەك؟ (تازىلار – سولتۇستىك نۇكتە ارقىلى، كيت – وڭتۇستىك نۇكتە ارقىلى، سىڭار ءمۇيىز – شىعىس نۇكتە ارقىلى، بۇركىت – باتىس نۇكتە ارقىلى).
«تاپقىرلار» سايىسى
1. ءبىز ءقازىر جازعى ۋاقىت دەپ جۇرگەن ۇعىمدى العاشقى رەت فرانسۋز جازۋشىسى قانداي ەرتەگىسىندە ايتىپ ەدى؟ (شارل پەررو «زولۋشكا» ەرتەگىسىندە. حان سارايىندا ۋاقىتىن ۇزارتۋ ماقساتىندا ساراي ساعاتىن 1 ساعاتقا كەيىن قويۋعا بۇيرىق بەرگەن بولاتىن. ءسويتىپ، ش. پەررو ءحۇىى عاسىردا - اق ۋاقىتتى تۇرمىس قاجەتى ءۇشىن وزگەرتۋگە بولادى دەگەن يدەيانى ۇسىنعان بولاتىن. بۇنى ءقازىر كوپتەگەن ەلدەردە پايدالانىلادى. ءار جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ باسىندا جارىق مەزگىلدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ۋاقىتتى 1 ساعات العا جىلجىتادى).
2. ءبىر قيالي روماندا كۇننىڭ كەنەتتەن ءسونۋى مەن بارلىق تىرشىلىكتىڭ ءولۋى سۋرەتتەلگەن. روماننىڭ اياعىندا مىناداي سويلەم بار: «ءولى جەردىڭ مۇز باسقان كوڭىلسىز كەڭىستىگىن كۇمىس اي جارىقتاندىرىپ تۇردى». بۇل داستاننىڭ قاتەلىگى قانداي؟ (كۇن سونسە، اي دا سەنەدى)
3. اقپان ايىندا 10 جەكسەنبى بولا ما؟ (ەگەر 1 – ءى العاشقى جەكسەنبى بولسا 5 جەكسەنبى بولادى. 1، 8، 15، 22، 29. بۇل جەكسەنبىلەر ءبىر ورىندا ءومىر سۇرەتىن تۇرعىندار ءۇشىن. ساياحاتشى ءۇشىن اقپان ايىندا 10 جەكسەنبى بولۋ ءۇشىن چۋكوتكا مەن الياسكا اراسىندا اپتا سايىن كەمەمەن ساياحات جاساۋى كەرەك. مىسالى، چۋكوتكادان جەكسەنبى كۇنى شىقسا، الياسكاعا سول كۇنى جەتەدى. سەبەبى، الياسكادا جەكسەنبى بولادى).
4. اۆگۋست دەپ اتالاتىن 8 – ءشى ايدى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءومىر سۇرگەن سەزار اۆگۋست يمپەراتوردىڭ قۇرمەتىنە اۆگۋست دەپ اتاعان. جىلدىڭ سەنتياربر، وكتيابر، دەكابر ايلارى كالەنداردىڭ 9، 10، 11، 12 ايلارى بولىپ سانالادى. ءبىراق ولاردىڭ ەسىمدەرى لاتىن ءتىلىنىڭ 7، 8، 9، 10 - شىلارى بولىپ تابىلادى. مۇنداي سايكەس كەلمەۋشىلىك سەبەبى نەدە؟ (ايلاردىڭ قازىرگى ەسىمدەرىن كونە ريمدىك كالەنداردا قولدانعان. ول بويىنشا جىل 10 ايعا عانا بولىنگەن. اي اتتارى ول كەزدە بولماعان. ءسويتىپ، سەنتيابر – 7 - ءشى، وكتيابر – 8 - ءشى ت. س. س. ايلار بولعان. كەيىن بۇلارعا 11 – ءشى، 12 – ءشى ايلار (يانۆار، فيەۆرال) ەنگىزىلەدى دە، جىل 12ايدان تۇراتىن بولدى. ب. د. د. 1 عاسىردا يۋليي سەزار ريم كالەندارىندا رەفورما جاسادى. جىل باسى 1 يانۆاردان باستالاتىن بولدى. سەبەبى، ريمدىك ەلشىلەر 1 يانۆاردا قايتادان سايلاناتىن ەدى. ءسويتىپ 1 يانۆار جىل باسى بولدى. وسىعان سايكەس سەنتيابر – 9، وكتيابر – 10 ورىنعا جىلجىپ كەتتى).
5. ايعا باراتىن ەكسپەديسياسى باسقارۋ ساعان بەرىلدى دەلىك. سوندا ءسىز تومەندەگى زاتتاردىڭ قايسىسىن الماعان بولاسىز؟ نە سەبەپتى؟
1. سكافاندر
2. قايىس
3. فونار
4. رۋپور (ديكتوفون)
5. سىرىڭكە
6. جۇلدىزدىق كارتا
7. زونتيك
8. پرۋجينالى ساعات
9. قارا كوزىلدىرىك
10. فليۋگەر
6. كۇن جىلىنا نەشە رەت شىعادى؟ (قويىلعان سۇراق ورىنسىز، سەبەبى 1 جىلدا قانشا تاۋلىك بولسا، سونشا رەت شىعۋ كەرەك. دەگەنمەن، بۇل جاعداي ورتاشا ەندىكتەر مەن ەكۆاتور ماڭىندا تۇراتىن تۇرعىندار ءۇشىن، ال 60، 50 - دەن جوعارى تۇراتىندار ءۇشىن كۇننىڭ جازعىتۇرعى توقىراي مەزگىلىندە كۇن گوريزونت استىنا تۇسپەي، بىرنەشە تاۋلىك بويى باتپايدى نەمەسە شىقپايدى. بۇل قىسقى توقىراۋدا بولادى. ءسويتىپ، ءبىر جىل ىشىندە ەكۆاتور ماڭىندا تۇراتىندار ءۇشىن كۇن شىعۋ سانىن 2 ەسەگە جۋىق كەم كۇن شىعۋ سانى بولادى.
تۇرعىن پوليۋسكە جاقىنداعان سايىن كۇننىڭ شىعۋ سانى داك كەميدى. پوليارلىق تاۋلىكتىڭ ۇزاقتىعى ارتا تۇسەدى. جەر پوليۋسىندە كۇن جىلىنا 1 رەت شىعادى، ياعني، جارتى جىل بويىنا گوريزونت استىندا بولادى.
سايىستى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى. وقۋشىلار ماراپاتتالادى.
ءىى جۇرگىزۋشى:
سايرا بۇلبۇل كوكەيدەن ءان توگىلسىن،
جىرعا بولە دالانىڭ ءار توبەسىن.
بايقوڭىردان تىك ۇشقان عارىشكەرلەر
كوتەردى قازاعىمنىڭ مارتەبەسىن، - دەپ، عارىشكەرلەر كۇنىنە ارنالعان سايىسىمىزدى اياقتايمىز!
حوش، ساۋ بولىڭىزدار!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر: گازەت – جۋرنال ماتەريالدارى، ت. اۋباكىروۆ، ت. مۇسابايەۆ ت. ب. عارىشكەرلەردىڭ پورترەتتەرى ت. ب.
ءوتىلۋ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ، 2. باياندامالار، 3. ۆيكتورينالار، 4. كورىنىس كورسەتۋ، 5. «الەمدى وزگەرتەر بالالار ارمانى» فانتاستيكالىق سۋرەتتەر كونكۋرسى، 6. جۇلدىزدىق كارتا بويىنشا تاپسىرمالار، 7. «تاپقىرلار» سايىسى، 8. قورىتىندىلاۋ.
سايىسقا 2 توپ قاتىسادى. ءى توپ «گالاكتيكالار»، ءىى توپ «شوقجۇلدىزدار».
ءى جۇرگىزۋشى: (ماگنيتوفوننان ر. رىمبايەۆانىڭ ورىندالۋىنداعى «قۇس جولى» ءانىنىڭ مۋزىكاسى ەستىلىپ تۇرادى).
حح عاسىر. تارلان تاريحقا توڭكەرىستەر ءداۋىرى، ادامدار پسيحولوگياسىنداعى ارپالىس، قىرعي - قاباق سوعىس جىلدارى، اتوم ءداۋىرى دەگەن اتارمەن ەنگەن بۇل كەزەڭنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا بەرگەن ەكى ۇلكەن سىيى بار: ونىڭ ءبىرىنشىسى – قازاق ەلىنىڭ ۇيىتقي سوققان زامانا جەلىنىڭ قاتال دا قاتىگەز ەكپىنىنە قايىسپاي شىداي بەرۋى ارقىلى «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» ءجۇرىپ، ءوز تاۋەلسىزدىگىن جەڭىپ الۋى بولسا، ەكىنشىسى – «اي نۇرىن ۇستاپ مىنسە دە، قىزىققا تويماس ادامزات» دەگەن بالالار ارمانى ورىندالىپ، عارىشقا قازاق ۇلىنىڭ بارىپ قايتۋى.
ءىى جۇرگىزۋشى:
كەشە: ەلدىگىنىڭ جۇرناعى قالماسا دا،
قۇمار بولدى داڭعازا، دالباساعا
«مەنىكى، - دەپ، بايقوڭىر!» كەۋدە قاقتى،
ماڭايىنا ءبىر قازاق بارماسا دا...
بايانداما: «عارىش جانە قازاقستان»
بۇگىن: سىن ساعاتى سوققاندا ارامىزعا، تالعات ءسىزدى عارىشتان قۇتتىقتادى،
توقتار تۇردى جاراسىپ جانىڭىزدا
(ەرىك اسقاروۆ (قازاقستان عاسىرى»)
بايانداما: حالىق قاھارماندارى – توقتار اۋباكىروۆ پەن العان مۇسابايەۆ
ۆيكتورينا سۇراقتارى:
1. «عارىش ايلاعىنىڭ» گرەك تىلىندەگى بالاماسى «كوسمودورم» ەدى. بۇل ءسوزدىڭ قازاقشا ماعىناسى قانداي؟ (جىلدام قوزعالىپ بارىپ ۇشاتىن ورىن).
2. 1960 جىلى 1 جەلتوقساندا ۇشىرىلعان ءۇشىنشى عارىش كەمەسى سەرىگىندە قانداي ءتىرى تابيعات وكىلدەرى بولدى؟ (پچەلكا مەن مۋشكا دەگەن يتتەر، تىشقاندار، جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر).
3. «ۆوستوك» عارىش كەمەسىنەن باسقا كەڭىستىككە اتتانعان قانداي كەمەلەردى بىلەسىڭ؟ («ۆوسحود»، «سويۋز»، «كولۋمبيا»، «بوران»، «سويۋز – تم – 32»).
4. قانشا امەريكاندىق استروناۆت ايعا ۇشتى؟ (24 ولاردىڭ 12 – ءسى اي بەتىندە سەرۋەن قۇردى).
5. عارىشكەرلەر وتريادىنا كەلىپ قوسىلعان ۇشقىش قانداي ارنايى دايىندىقتاردان وتكىزىلەدى؟ (ولار تەوريالىق استرونوميانى، فيزيكانى، اسپان مەحانيكاسىن مۇقيات وقيدى، راديوتەحنيكا، اۆتوماتيكا، تەلەمەحانيكا سالالارىن بىلىمدەرىن جەتىلدىرىپ، دارىگەرلىك جانە دەنە شىنىقتىرۋ دايىندىقتارىنىڭ تولىق كۋرسىنان وتەدى).
6. نەلىكتەن كوسمودروم «بايقوڭىر» بولىپ اتالعان؟ (1961ج. 12 ساۋىردە گاگارين قازاق جەرىنەن كوسموس الەمىنە ۇشىپ شىقتى. ول بىردەن بىرنەشە دۇنيەجۇزىلىك رەكوردتار جاساعان كۇنى اۆياسيا جانە كوسموناۆتيكا حالىقارالىق ۇيىمدارى «گاگارين قايدان، ناقتى قاي جەردەن ۇشىپ شىقتى، ونىڭ رەكوردتارىن رەسمي تىركەۋ ءۇشىن ۇشقان جەرىن ناقتى ايتىڭىزدار» دەگەن تالاپ قويدى. سوندا وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا بولىپ كەلگەن سىرداريا جاساعىنداعى تورەتام ستانسياسىنان ۇشقانىن بىلدىرمەس ءۇشىن سول جەردەن تۋرا سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان جەزقازعان جەرىندەگى، قارساقباي قالاسىنداعى بايقوڭىر دەگەن ەلدى – مەكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، گاگارين ۇشقان جەرگە سونىڭ اتىن بەرە قويعان. سودان تۇڭعىش كوسموناۆت ۇشىپ شىققان جەر بايقوڭىر دەپ اتالىپ، قازاق ءسوزى الەمگە تارالىپ كەتتى).
7. عارىشكەرلەر مەن استروناۆتتاردىڭ الدارىندا تۇرعان كوكەيتەستى ماسەلەلەر. (عارىشكەرلەر استرونوم – عالىمداردىڭ ارمان-ويلارىن جۇزەگە اسىراتىن جەر وكىلدەرى. ولاردىڭ الدىندا قىزىل عالامشار – مارستى زەرتتەۋ، كۇن جۇيەسى كەڭىستىگىندەگى جالعىز كوگىلدىر، تىرشىلىكتى عالامشار – جەردى كەڭىستىكتەن تۋرالاپ كەزدەيسوق كەلگەن استەرويدتار مەن قۇيرىقتى جۇلدىزداردان جانە باسقاداي ۇلكەندى – ۇساقتى اسپان دەنەلەرىنەن دەر كەزىندە قورعاپ قالۋ ىستەرى تۇر. مارسقا ۇشۋ 2015 – 2018 جىلداردىڭ اينالاسىندا ورىندالماق. وعان دا جول ءبىزدىڭ بايقوڭىردان تارتىلماق).
8. عارىش يگەرىلە باستالعاننان كەيىنگى اقش - تاعى 3 ءىرى اپات تۋرالى نە بىلەسىڭ؟ (1967ج. 27 قاڭتاردا، العاشقى اپات بولسا، «اپوللون – 1» كەمەسى جارىلىپ، ءۇش استروناۆت قازا بولعان، وسىنداي قايعىلى وقيعا 1986ج. 28 قاڭتاردا بولعان. «چەلەندجەر» كەمەسى جارىلىپ، تۋعان – تۋىستارىنا جاڭا عانا شىعارىپ سالعان استروناۆتتاردىڭ وزدەرىنەن كورگەن. 2003 جىلدىڭ 1 اقپانىندا اقش - تىڭ عارىش سالاسى ءۇشىن قارا ارىپتەرمەن جازىلدى. كوسموس الەمىنە شىعىپ، 16 كۇن بويى جۇمىس ىستەپ، ەلگە جەتەمىز دەپ كەلە جاتقاندا 60 كم بيىكتىكتە، جەرگە قونۋعا 16 مينۋت قالعان ۋاقىتتا «كولۋمبيا» كەمەسى جارىلىپ كەتتى).
9. «جەر – ادامنىڭ بەسىگى، ءبىراق ادام بيىكتە ءومىر بويى قۇنداقتالىپ جاتا بەرمەيدى عوي، ءبىر كەزدە ول اسپانعا شىرقاپ ۇشادى. جانە سول ءبىرىنشى ۇشاتىن ادام ءبىزدىڭ كەڭەس ەلىنىڭ ادامى بولدى!» دەپ ايتقان كىم؟ (ۇلى عالىم، كوسموس عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان كونستانتين ەدۋاردوۆيچ سيالكوۆسكيي).
10. الەمدىك رەكوردتاردى تىزەتىن گيننەسس كىتابىنا اتى جازىلعان تۇڭعىش قازاق كىم؟ ت. مۇسابايەۆ. ول 1994ج. 135 تاۋلىك بويى كوسموس الەمىندە ۇشىپ ءجۇردى. 1998 ج وربيتادا 7 اي ءجۇرىپ، 7 رەت اشىق اسپان الەمىنە شىقتى. باس – اياعى 30 ساعاتىن كوسموستىڭ قارا تۇڭعيىعىمەن بەتپە-بەت وتكىزدى).
ءى جۇرگىزۋشى:
... اي مەن كۇندى ارداقتاعان الاشىم.
بيىكتەرگە باۋليتۇعىن بالاسىڭ.
كوك دونەننەن جۇيرىك قازاق كوڭىلى،
شارلايتۇعىن جۇلدىزداردىڭ اراسىن.
1. كورىنىس («ۇشقىش كىلەم» ەرتەگىسى بويىنشا) «بالالار ارمانى»
2. «مارستان كەلگەن قوناق».
مارستان كەلگەن قوناق: سالاماتسىزدار ما، بالالار! ساباقتارىڭ قالاي، جاقسى وقىپ جۇرسىڭدەر مە؟ سەندەردى سىرتتان ءبىراز ۋاقىت باقىلاپ وتىردىم. قىزىقتى كەش وتكىزىپ جاتىرسىزدار - اۋ وسى.
بالالار: حوش كەلىپسىز. تورلەتىڭىز! ءبىزدىڭ سىزدەن بىلگىمىز كەلەتىنىمىز كوپ.
مارس: ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
1 – وقۋشى: مارس پلانەتاسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى
مارس: مارس – كۇنگە ەڭ جاقىن پلانەتا، ول ايدان ءال ۇلكەن. ءبىزدىڭ پلانەتامىزدىڭ جۇلدىزدارعا قاتىستى اينالۋ پەريودى سىزدەردىڭ 58 تاۋلىكتەرىڭىزگە تەڭ. مارس پلانەتاسى ديامەترى بويىنشا جەردەن 2ەسە كىشى. ونىڭ ءبىر جىلى جەردىكىنەن 2 ەسەدەي ۇلكەن. مارستا جاعداي قاتال. ەكۆاتوردا جازدىكۇننىڭ وزىندە تەمپەراتۋرا 00س دەيىن سيرەك كوتەرىلەدى، ال تۇنگە قاراي شىتىناعان ايازعا ( - 700س، - 1000س) شەيىن تومەندەيدى. كەي كەزدە مارستا بىرنەشە ايعا سوزىلاتىن مايدا توزاڭدى داۋىل بولىپ تۇرادى. مارستىڭ ماگنيت ءورىسى جەردىكىنەن وتە ءالسىز.
2 – وقۋشى: مارس بەتىندە كراتەرلەر بار ما؟
ەندەشە سۇراقتارىڭىزدى قويىڭىزدار. مەن جاۋاپ بەرۋگە دايىنمىن.
مارس: ارينە، بار. ونىڭ بەتى كراتەرلەرگە تولى، ونىڭ بەتىندە بىرنەشە الىپ ۆۋلكاندار تابىلدى، ولار الدەقاشان سونگەن. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ بيىكتىگى 27 كم بولادى.
3 – وقۋشى: مەن عارىشكەر بولعىم كەلەدى
مارس: تاماشا! وعان كوپ دايىندىق كەرەك بىلەسىڭ بە؟
3 – وقۋشى: ارينە
مارس: ءبىلىم، ىنتا، جىگەر، شىدامدىلىق وتە قاجەت – اق! ونداي قاسيەتتەر بويىڭنان تابىلا ما؟
3 – وقۋشى: ءيا
مارس: قانە، سەنىڭ ءبىلىمىڭدى تەكسەرىپ كورەيىن. ءى عارىشتىق جىلدامدىق قانشاعا تەڭ؟
3 – وقۋشى: 8 كم/س
مارس: سپۋتنيكتى وربيتادا قانداي كۇش ۇستار تۇر؟
3 – وقۋشى: اۋىرلىق كۇشى:
مارس: جارادىڭ
(پاۋزا. تىرس – تىرس ەتكەن دىبىس شىعادى).
3 – وقۋشى: مىناۋ نە سيگنال؟
مارس: كەشىرىڭىزدەر، مەنى شاقىرىپ جاتىر، بىزدە ارتىق ءجۇرىس دەگەن، بوس ىسپەن شۇعىلدانۋ بولمايدى. سوندىقتان مەنىڭ ۋاقىتىم تىعىز، مەن جاڭا جاڭالىقتار اشۋ ءۇشىن ۋاقىتىمدى جۇمسايمىن. سەندەر تاماشا بالاقايلار ەكەنسىڭدەر. (جۇرگىزۋشىگە قاراپ). مىنا سيقىرلى ساندىقشانىڭ ىشىندە بەلسەندى وقۋشىلارعا ارناپ الا كەلگەن سىيلىقتارىم بار. مەنىڭ اتىمنان بالالارعا تاراتىپ بەرەسىزدەر.
«عارىشكەر بولامىن» دەگەن وقۋشىنىڭ تالابى جاقسى ەكەن. عارىشقا كوك تۋلارىڭىز جەلبىرەي بەرسىن. ءسات، ساپار، سىزدەرگە دوستار! ساۋ بولىڭىزدار!
3 – وقۋشى: ساۋ بولىڭىز!
سالعان سۋرەتتەرى بويىنشا تاپسىرمالار:
1. جۇلدىزدى اسپاننىڭ جىلجىمالى كارتاسى كومەگىمەن وڭتۇستىك، باتىس، شىعىس كوك كۇمبەزىندە 15 قىركۇيەك 20 ساعاتتا قانداي شوقجۇلدىزدار كورىنەتىنىن كورسەتۋ كەرەك. (جاۋاپ: وڭتۇستىكتە – بۇركىت، اققۋ؛ مەرا. شىعىستا – پەگاس، اندرومەدا، پەرسەي. باتىستا – ۇلكەن 7 قاراقشى، سيىرشى)
2. 5 قازانداعى ساعات 20 – دا پەرسەي، اندرومەدا، پەگاس، ەگىزدەر شوقجۇلدىزدارى كورىنە مە؟ كوك كۇسبەزىنىڭ قاي بولىگىندە؟ (پەرسەي، پەگاس، اندرومەدا. شىعىستا – ەگىزدەر كورىنبەيدى).
3. جۇلدىزدى اسپاننىڭ جىلجىمالى كارتاسىن 30 قازاننىڭ 0 ساع، 6 ساع، 12ساع، 18 ساع - قا قويىپ، وڭتۇستىكتە باقىلانعان ەكى، ءۇش جۇلدىزدى اتاۋ، جۇلدىزدى اسپاننىڭ ءتۇرىنىڭ وزگەرۋ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرۋ. (0 ساع – كيت، توقتى، 6 ساع – گيدرو، شايان، 12 ساع – سيىرشى، 18 ساع – ەشكىمۇيىز، سىلەۋسىن، دەلفين، اققۋ جەردىڭ تاۋلىكتىك اينالۋىنىڭ سەبەبىنەن)
4. جۇدىزدى كارتادا قانداي شوقجۇلدىزدى 5 قاراشا 22 ساعاتتا سولتۇستىك، وڭتۇستىك، شىعىس، باتىس نۇكتەلەرى ارقىلى قانداي شوقجۇلدىز وتەتىنىن كورسەتۋ كەرەك؟ (تازىلار – سولتۇستىك نۇكتە ارقىلى، كيت – وڭتۇستىك نۇكتە ارقىلى، سىڭار ءمۇيىز – شىعىس نۇكتە ارقىلى، بۇركىت – باتىس نۇكتە ارقىلى).
«تاپقىرلار» سايىسى
1. ءبىز ءقازىر جازعى ۋاقىت دەپ جۇرگەن ۇعىمدى العاشقى رەت فرانسۋز جازۋشىسى قانداي ەرتەگىسىندە ايتىپ ەدى؟ (شارل پەررو «زولۋشكا» ەرتەگىسىندە. حان سارايىندا ۋاقىتىن ۇزارتۋ ماقساتىندا ساراي ساعاتىن 1 ساعاتقا كەيىن قويۋعا بۇيرىق بەرگەن بولاتىن. ءسويتىپ، ش. پەررو ءحۇىى عاسىردا - اق ۋاقىتتى تۇرمىس قاجەتى ءۇشىن وزگەرتۋگە بولادى دەگەن يدەيانى ۇسىنعان بولاتىن. بۇنى ءقازىر كوپتەگەن ەلدەردە پايدالانىلادى. ءار جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ باسىندا جارىق مەزگىلدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ۋاقىتتى 1 ساعات العا جىلجىتادى).
2. ءبىر قيالي روماندا كۇننىڭ كەنەتتەن ءسونۋى مەن بارلىق تىرشىلىكتىڭ ءولۋى سۋرەتتەلگەن. روماننىڭ اياعىندا مىناداي سويلەم بار: «ءولى جەردىڭ مۇز باسقان كوڭىلسىز كەڭىستىگىن كۇمىس اي جارىقتاندىرىپ تۇردى». بۇل داستاننىڭ قاتەلىگى قانداي؟ (كۇن سونسە، اي دا سەنەدى)
3. اقپان ايىندا 10 جەكسەنبى بولا ما؟ (ەگەر 1 – ءى العاشقى جەكسەنبى بولسا 5 جەكسەنبى بولادى. 1، 8، 15، 22، 29. بۇل جەكسەنبىلەر ءبىر ورىندا ءومىر سۇرەتىن تۇرعىندار ءۇشىن. ساياحاتشى ءۇشىن اقپان ايىندا 10 جەكسەنبى بولۋ ءۇشىن چۋكوتكا مەن الياسكا اراسىندا اپتا سايىن كەمەمەن ساياحات جاساۋى كەرەك. مىسالى، چۋكوتكادان جەكسەنبى كۇنى شىقسا، الياسكاعا سول كۇنى جەتەدى. سەبەبى، الياسكادا جەكسەنبى بولادى).
4. اۆگۋست دەپ اتالاتىن 8 – ءشى ايدى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءومىر سۇرگەن سەزار اۆگۋست يمپەراتوردىڭ قۇرمەتىنە اۆگۋست دەپ اتاعان. جىلدىڭ سەنتياربر، وكتيابر، دەكابر ايلارى كالەنداردىڭ 9، 10، 11، 12 ايلارى بولىپ سانالادى. ءبىراق ولاردىڭ ەسىمدەرى لاتىن ءتىلىنىڭ 7، 8، 9، 10 - شىلارى بولىپ تابىلادى. مۇنداي سايكەس كەلمەۋشىلىك سەبەبى نەدە؟ (ايلاردىڭ قازىرگى ەسىمدەرىن كونە ريمدىك كالەنداردا قولدانعان. ول بويىنشا جىل 10 ايعا عانا بولىنگەن. اي اتتارى ول كەزدە بولماعان. ءسويتىپ، سەنتيابر – 7 - ءشى، وكتيابر – 8 - ءشى ت. س. س. ايلار بولعان. كەيىن بۇلارعا 11 – ءشى، 12 – ءشى ايلار (يانۆار، فيەۆرال) ەنگىزىلەدى دە، جىل 12ايدان تۇراتىن بولدى. ب. د. د. 1 عاسىردا يۋليي سەزار ريم كالەندارىندا رەفورما جاسادى. جىل باسى 1 يانۆاردان باستالاتىن بولدى. سەبەبى، ريمدىك ەلشىلەر 1 يانۆاردا قايتادان سايلاناتىن ەدى. ءسويتىپ 1 يانۆار جىل باسى بولدى. وسىعان سايكەس سەنتيابر – 9، وكتيابر – 10 ورىنعا جىلجىپ كەتتى).
5. ايعا باراتىن ەكسپەديسياسى باسقارۋ ساعان بەرىلدى دەلىك. سوندا ءسىز تومەندەگى زاتتاردىڭ قايسىسىن الماعان بولاسىز؟ نە سەبەپتى؟
1. سكافاندر
2. قايىس
3. فونار
4. رۋپور (ديكتوفون)
5. سىرىڭكە
6. جۇلدىزدىق كارتا
7. زونتيك
8. پرۋجينالى ساعات
9. قارا كوزىلدىرىك
10. فليۋگەر
6. كۇن جىلىنا نەشە رەت شىعادى؟ (قويىلعان سۇراق ورىنسىز، سەبەبى 1 جىلدا قانشا تاۋلىك بولسا، سونشا رەت شىعۋ كەرەك. دەگەنمەن، بۇل جاعداي ورتاشا ەندىكتەر مەن ەكۆاتور ماڭىندا تۇراتىن تۇرعىندار ءۇشىن، ال 60، 50 - دەن جوعارى تۇراتىندار ءۇشىن كۇننىڭ جازعىتۇرعى توقىراي مەزگىلىندە كۇن گوريزونت استىنا تۇسپەي، بىرنەشە تاۋلىك بويى باتپايدى نەمەسە شىقپايدى. بۇل قىسقى توقىراۋدا بولادى. ءسويتىپ، ءبىر جىل ىشىندە ەكۆاتور ماڭىندا تۇراتىندار ءۇشىن كۇن شىعۋ سانىن 2 ەسەگە جۋىق كەم كۇن شىعۋ سانى بولادى.
تۇرعىن پوليۋسكە جاقىنداعان سايىن كۇننىڭ شىعۋ سانى داك كەميدى. پوليارلىق تاۋلىكتىڭ ۇزاقتىعى ارتا تۇسەدى. جەر پوليۋسىندە كۇن جىلىنا 1 رەت شىعادى، ياعني، جارتى جىل بويىنا گوريزونت استىندا بولادى.
سايىستى قورىتىندىلاۋ.
ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى. وقۋشىلار ماراپاتتالادى.
ءىى جۇرگىزۋشى:
سايرا بۇلبۇل كوكەيدەن ءان توگىلسىن،
جىرعا بولە دالانىڭ ءار توبەسىن.
بايقوڭىردان تىك ۇشقان عارىشكەرلەر
كوتەردى قازاعىمنىڭ مارتەبەسىن، - دەپ، عارىشكەرلەر كۇنىنە ارنالعان سايىسىمىزدى اياقتايمىز!
حوش، ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: كومپيۋتەردىڭ سىرتقى قۇرىلعىلارى.
-
تاقىرىبى: مودۋلدىك تەحنولوگيا ادىستەمەلەرى ەلەمەنتتەرىن پايدالانا وتىرا « زات ەسىم» تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ.
