گەكلبەرري ءفيننىڭ باسىنان كەشكەندەرى
حيكايات
ورىس تىلىنەن اۋدارعان فاريزا وڭعارسىنوۆا
ەسكەرتۋ
وسى اڭگىمەنىڭ سەبەبىن تۇسىنۋگە تىرىسقان ادامدار سوتقا تارتىلادى؛ بۇل اڭگىمەدەن مورال ىزدەگەندەر ايدالادى؛ سيۋجەت تابۋعا تىرىسقاندار اتىلادى.
اۆتوردىڭ بۇيرىعى بويىنشا.
گەنەرال-گۋبەرناتور.
ارتيللەريا باسقارماسىنىڭ باستىعى.
تۇسىنىكتەمە
بۇل كىتاپتا بىرنەشە ديالەكت پايدالانىلعان، اتاپ ايتقاندا: ميسسۋري شتاتىنداعى نەگرلەردىڭ ديالەكتىسى، ەڭ تۇكپىردە جاتقان مارك-كاۋنتي ديالەكتىسىنىڭ ناعىز كونە ءتۇرى، سونداي-اق وسى سوڭعى توپقا قارايتىن ديالەكتىنىڭ جەڭىلدەۋ ءتورت ءتۇرى. جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ تۇرلەرى جاي الىنعان جوق، كەرىسىنشە، وتە تاڭدالىپ، مەنىڭ بۇل سوزدەرمەن تانىستىعىم ارقىلى باسشىلىعىممەن پايدالانىلدى.
مەنىڭ بۇل تۇسىنىكتەمەنى بەرىپ وتىرعان سەبەبىم، ولار بولماسا كوپتەگەن وقىرماندار مەنىڭ كەيىپكەرلەرىم ءبىر-بىرىنىڭ سوزىنە ەلىكتەيدى جانە ۇقساتا الماعان دەپ ويلار ەدى.
اۆتور.
مويسەي قامىس اراسىندا
ەگەر ءسىز توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرى اتتى كىتاپتى وقىماعان بولساڭىز، مەن تۋرالى ەشتەڭە دە بىلمەيسىز، ءبىراق بۇل ەشتەڭە ەمەس. ول كىتاپتى مارك تۆەن دەگەن مىرزا جازعان جانە وتىرىكتى ونشا كوپ قوسپاعان. بىردەڭەلەردى ويدان شىعارىپتى، ارينە؛ ال جالپى العاندا، وتىرىگى ونشا كوپ ەمەس. بۇل ەشتەڭە ەمەس، مەن پوللي اپاي مەن جەسىر ايەلدەن وزگە وتىرىك ايتپايتىن ادامدى ومىرىمدە كورمەپپىن، الگى ەكەۋىنە مەريدى قوسۋعا بولادى. پوللي اپاي تۋرالى — ول توم سويەردىڭ تاتەسى — مەري مەن جەسىر ايەل دۋگلاس تۋرالى سول كىتاپتا ايتىلعان جانە كوبىسى شىندىق، تەك ءار جەرىندە عانا وتىرىك قوسىپ جىبەرگەن — مەن بۇل تۋرالى الگىندە ايتتىم.
كىتاپ بىلاي اياقتالادى: ءبىز توم ەكەۋمىز توناۋشىلاردىڭ ۇڭگىرگە كومگەن اقشاسىن تاۋىپ الدىق، بايىدىق. ءارقايسىمىز التى مىڭ دوللاردان الدىق — ءبارى التىنمەن. اقشانىڭ كوپتىگى سونشا — قاراۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى! ءبىراق تەچەر سوت اقشانى الىپ بانككە سالدى، ءبىز قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءبىر دوللاردان پايدا كورەتىن بولدىق جانە جىل بويى سولاي-مۇنداي قىرۋار اقشانى كىم جۇمساپ جوياتىنىن بىلمەيمىن. جەسىر ايەل دۋگلاس مەنى بالا قىلىپ الدى جانە تاربيەلەيمىن دەپ ۋادە بەردى؛ تەك ونىڭ ۇيىندە مەن ناشار تۇردىم: ول ءتۇرلى شارتتارىمەن، ادەپ-تارتىبىمەن ەسىمدى شىعاردى، ءتىپتى شىداۋ مۇمكىن بولمادى. اقىرىندا مەن قاشتىم دا كەتتىم، ءوزىمنىڭ جالبا-جۇلبا كيىمىمدى قايتا كيدىم، قانتتان بوساعان باياعى بوشكەنىڭ ىشىنە قايتا كىرىپ، ەركىندىگىمە قۋانىپ وتىرمىن. الايدا توم سويەر مەنى ىزدەپ تاۋىپ الدى، توناۋشىلاردىڭ توبىن قۇرىپ جاتقانىن ايتتى. ەگەر مەن جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە ورالسام، مەنى دە قابىلدايدى. مەن ورالدىم.
جەسىر ايەل ماعان جىلاپ، اداسقان قوزى دەپ جانە باسقا سوزدەردى ايتىپ قارسى الدى؛ ارينە، ونىڭ ويىندا مەنى رەنجىتەيىن دەگەن ەشتەڭە جوق. ول تاعى دا ماعان ىلعي جاڭا كيىم كيگىزدى، سودان مەن كۇنى بويى تۇلابويىمدى شىرماعانداي سەزىنىپ، تەرلەپ ءجۇردىم. تاعى دا ءبارى بۇرىنعىشا بولدى. كەشكى اسقا جەسىر ايەل قوڭىراۋىن شىلدىراتتى، وعان كەشىگۋگە بولمايدى — ۋاقىتىندا كەلۋ كەرەك. ال ۇستەل باسىنا وتىرعان بويدا بىردەن تاماق جەۋگە تاعى بولمايدى. جەسىر ايەل باسىن ەڭكەيتىپ بىردەڭەلەردى ايتىپ بولعانشا وتىراسىڭ، ال تاماق جامان ەمەس؛ ءبىر نارسە عانا جامان — ءار تاعام بولەك-بولەك پىسىرىلەدى. مۇجىلگەن بىردەڭەلەر! ولاردى جاقسىلاپ ارالاستىرساڭ، شىرىندارى بىر-بىرىنە ءسىڭىپ تاتتىرەك بولادى.
جەسىر ايەل مەن كەلگەن العاشقى كۇنى-اق كەشكى استان سوڭ قاپ-قالىڭ ءبىر كىتاپتى الىپ، مويسەي دەگەننىڭ قامىس اراسىنداعى ءومىرى تۋرالى وقي باستادى، ال قىزىققاننان مەنىڭ ەسىم شىعا جازدادى — نەمەن اياقتالاتىنىن بىلگىم كەلدى؛ كەنەت جەسىر ايەل مويسەي دەگەن اتام زاماندا ءولىپ قالعان دەدى، ەندى ماعان قىزىق بولماي قالدى-ولگەندەرگە تۇكىرگىم دە كەلمەيدى.
سودان كەيىن تەمەكى تارتقىم كەلدى، مەن جەسىر ايەلدەن رۇقسات سۇرادىم. ءبىراق ول رۇقسات بەرمەدى: بۇل وڭباعان ادەت، ماعان ودان قۇتىلۋ كەرەك دەدى. وسىنداي دا ادامدار بولادى ەكەن! وزدەرى بىلمەيتىن نارسەگە جارماسا كەتەدى. مىنا جەسىر ايەل دە سولاي: مويسەي دەگەن بىرەۋدى اۋزىنان تاستامايدى، ول تىم قۇرىسا تۋىسقانى بولسا ەكەن — جو-وق! كىمگە كەرەك سول مويسەي، ءوزى باياعىدا ءولىپ قالعان بولسا. ماعان ۇرسادى تەمەكى تارتقانىم ءۇشىن، ال ءوزى تەمەكىنى يىسكەيدى — ەشتەڭە ەمەس، وعان بولادى. ونىڭ اپاسى ۋوتسون — كوزىلدىرىكتى قاتىپ-سەمگەن كارى قىز — ءدال سول كەزدە جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە كوشىپ كەلدى جانە بىردەن الىپپەنى الىپ ماعان جارماسا كەتتى. ءبىر ساعات بويى ول مەنى اۋرەلەدى، ءبىراق جەسىر ايەل مەنىڭ تىنىشتىعىمدى بۇزبا دەدى. مەنىڭ ءوزىم دە ودان ءارى توزبەگەن بولار ەدىم. سودان كەيىن ءبىر ساعاتتاي ءىشىم پىسىپ، ورىندىقتا اينالىپ وتىردىم. ال ۋوتسون حانىم: "اياعىڭدى ورىندىققا قويما، گەكلبەرري!"، "سىقىرلاتپا، گەكلبەرري، دۇرىس وتىر!"، "ەسىنەمە جانە كەرىلمە، گەكلبەرري، ءوزىڭدى دۇرىس ۇستا!" — دەپ قاقىلداۋىن قويمايدى. ودان سوڭ توزاق تۋرالى اڭگىمە سوقتى، مەن سوندا سوعان بارار ەدىم دەدىم. ول كۇيىپ-پىسىپ اشۋلاندى، ال مەن جامان بىردەڭە ويلاعان ەمەسپىن، ەسىل-دەرتىم قايدا بولسا دا قاشىپ كەتكىم كەلدى، ولاردىڭ جانىندا سونداي زەرىكتىم. ۋوتسون حانىم بۇل مەنىڭ تاراپىمنان وتە جامان قىلىق، ول ءوزى جۇماققا بارۋ ءۇشىن كۇنالى بولعىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ قويمايدى. ال مەن بولسام، ونىڭ بارعان جەرىنە بارعىم جوق جانە بارام دەپ وعان ۇقساپ تالپىنبايمىن دا. ءبىراق بۇل ويىمدى ايتپادىم — ءبارىبىر بوس اۋرەشىلىك، ىلعي ءبىر كوڭىلسىز وقيعالار.
سول جەردە ول جۇماق جايلى اڭگىمە باستادى — ءايدا كەتتى دەيسىڭ. ول جەردە ەشتەڭە ىستەۋدىڭ قاجەتى جوق — قولىڭا ارفانى الىپ كۇنى بويى اندەتىپ قىدىر دا ءجۇر جانە عاسىر اياقتالعانشا. ماعان بۇل ونشا ۇناعان جوق. ءبىراق بۇل ويىمدى تاعى دا جاسىرىپ قالدىم.
"ول قالاي ويلايدى، توم سويەر جۇماققا بارا الا ما؟" "جوق، ول قانداي تۇرگە ەنسە دە بارا المايدى!" — دەدى. مەن قاتتى قۋاندىم، سەبەبى بىرگە بولعىم كەلەدى.
ۋوتسون حانىم ماعان تىنىم بەرمەدى، اقىرىندا مەنى ابدەن جالىقتىردى، ءتىپتى زەرىگىپ كەتتىم. كەشىكپەي بولمەگە نەگرلەردى شاقىردى، ءبارى ناماز وقي باستادى، بولعاسىن ۇيقىعا كەتتى. مەن مايشامنىڭ قالعانىن الىپ جوعارى — وزىمە كوتەرىلدىم دە، شامدى ۇستەلگە قويىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ وتىردىم، كوڭىلدى ءبىر جايلار تۋرالى ويلانىپ كورىپ ەم، ەشتەڭە شىقپادى: كۇڭگىرت وي، ولەردەي كوڭىلسىز كۇي. جۇلدىزدار جارقىراپ، ورماندا جاپىراقتار مۇڭايىپ سىبدىرلادى؛ الىس ءبىر جاقتاردان ۇكىنىڭ ۋھىلەگەنى ەستىلەدى. ياعني بىرەۋ ءولدى؛ يت ۇلىپ، ەشكىەمەر ايقايلادى، بۇل — جاقىندا بولاتىن بىرەۋدىڭ ءولىمىنىڭ بەلگىسى. ال جەل بىردەڭە دەپ سىبىرلايدى، سوندا ارقامنان قۇمىرسقا جورعالاپ وتكەندەي بولدى.
سوسىن ورماندا بىرەۋدىڭ ىڭقىلداعانى ەستىلدى، كادىمگى ەلەستىڭ بىرنارسە ايتقىسى كەلىپ، تۇسىندىرە الماعاسىن مولادا تىنىش جاتا الماعانداعى دىبىسى سەكىلدى: سوندىقتان ءتۇنى بويى جەر بەتىن كەزىپ، ساعىنىشتان ساندالادى. مەن قورقىپ كەتتىم، بىرەۋ قاسىمدا بولسا دەپ كۇرسىندىم. توبەدەن ءبىر قوڭىز يىعىما ءتۇستى. مەن ونى قاعىپ قالىپ ەم شامعا ءتۇستى، مەن ەسىمدى جيىپ ۇلگەرگەنشە، جيىرىلىپ قالدى! مۇنىڭ جاقسىلىققا ەمەس ەكەنىن بىلەتىن ەدىم، جانىم باشپايىما بارعانداي ابدەن زارەم ۇشتى. مەن ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ءۇش رەت وكشەممەن اينالدىم دا، ءۇش رەت شوقىندىم. سوسىن كىشكەنە ءجىپ الىپ شاشىمنىڭ ءبىر بولىگىن بۋدىم — بۇل شايتانداردى قۋۋ ءۇشىن — سوندا دا تىنىشتالمادىم. بۇل ىرىم مىنانداي جاعدايدا قولدانىلادى: مىسالى، تاۋىپ العان تاعانى ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا قاقپاستان بۇرىن جوعالتىپ السا؛ ءبىراق مەن قوڭىزدى ولتىرسەڭ، بارلىق پالە-جالادان قۇتىلاسىڭ دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن.
تۇلابويىم قالتىراپ كەتتى. مەن وتىرىپ ترۋبكامدى الدىم؛ ۇيدە تىم-تىرىس، تابىتتىڭ ىشىندەي تىنىشتىق، ياعني جەسىر ايەل بىلمەيدى. كوپ ۋاقىت ءوتتى؛ الىستا قالاداعى ساعات "بۋم-بۋم!" دەپ ون ەكىنى سوقتى، ودان كەيىن تاعى تىنىشتىق باستالدى. كەشىكپەي قاراڭعى اعاشتاردىڭ اراسىندا بۇتاق سىندى — بىردەڭە قوزعالدى. مەن قوزعالماي وتىرىپ تىڭ تىڭدادىم. كەنەت بىرەۋدىڭ "ميا-ۋ! ميا-ۋ" دەگەنى ەستىلدى. مىنە، كەرەمەت! مەن دە دىبىسىمدى ارەڭ شىعارىپ، "مياۋ! مياۋ!" دەدىم، سوسىن مايشامدى ءسوندىرىپ، تەرەزەدەن قورانىڭ توبەسىنە شىقتىم. ول جەردەن جەرگە ءتۇستىم دە، اعاشتاردىڭ استىنا جاسىرىندىم. قاراسام، الدىمدا توم سويەر مەنى كۇتىپ تۇر!
ەكىنشى تاراۋ
ءبىزدىڭ توپتىڭ قورقىنىشتى انتى
ءبىز اياعىمىزدىڭ ۇشىمەن باسىپ بۇتالار باسىمىزعا تيمەۋ ءۇشىن اعاشتاردىڭ اراسىنداعى جالعىز اياق جولمەن باقتىڭ سوڭعى جاعىنا قاراي جۇردىك. Ac ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرە مەن تامىرعا ءسۇرىنىپ، شۋ شىعاردىم. ءبىز تىزەمىزگە سۇيەنىپ وتىرا قالدىق تا، ءۇن شىعارمادىق. ۋوتسون حانىمنىڭ ءداۋ نەگرى اس ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا وتىر — ەسىمى دجيم — ءبىز ونى ايقىن كورىپ وتىرمىز، ويتكەنى ونىڭ ارقا جاعىندا مايشام جانىپ تۇر. ول اتىپ تۇرىپ، موينىن سوزىپ، ءبىر مينۋتتاي تىڭ تىڭدادى، سوسىن:
— كىم بار مۇندا؟ — دەدى.
ول تاعى تىڭداپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزعا توقتادى: ساۋساعىمىز تيەتىن جەردە تۇر. شاماسى ءبىراز ۋاقىت وتكەن بولۋ كەرەك جانە ەشتەڭە ەستىلمەيدى، ال ءبىز بولساق، بىر-بىرىمىزگە ءتيىپ كەتەردەي جەردەمىز. كەنەت مەنىڭ سيراعىم قىشىپ قويا بەرگەنى، ال قاسۋعا قورقىپ بارام؛ سوسىن قۇلاعىم قىشىدى، ودان جاۋىرىنىمنىڭ ورتاسى.
ەگەر قاسىماسام، ءولىپ كەتەتىن سياقتىمىن. مەن مۇنى كەيىن بىرنەشە رەت بايقادىم؛ ەگەر سەن ءبىر ۇيدە قوناقتا وتىرساڭ نەمەسە بىرەۋدى جەرلەۋگە قاتىسىپ تۇرساڭ، بولماسا ۇيقىڭ كەلىپ بارادى، ال ۇيىقتاۋ مۇمكىن ەمەس — جالپى قاسىنۋعا بولمايتىن كەزدە مىندەتتى تۇردە سەنىڭ بارلىق جەرىن قىشيدى.
دجيم ايتتى:
— تىڭداڭىز، بۇل كىم ءوزى؟ قايداسىز؟ مەن ءبارىن ەستىدىم عوي، نە دەگەن توقشىلىق؟ جارايدى، مەن نە ىستەۋدى بىلەمىن: وتىرامىن دا، تاعى ءبىر دىبىستى ەستىگەنشە قوزعالمايمىن.
ول جانە ناعىز توم ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزعا وتىرا كەتىپ، اياعىن سوزىپ ەدى، مەنىڭ اياعىما تيۋگە تيتتەي قالدى. مەنىڭ مۇرنىم قىشىپ كەتتى. قىشىعانى سونداي كوزىمنەن جاس سورعالادى، ال مۇرنىمدى قاسۋعا قورىقتىم. ودان مۇرنىمنىڭ ءىشى قىشىسىن. ورنىمدا قالاي وتىرارعا بىلمەدىم. وسىلاي التى نە جەتى مينۋت جانىم شىعا جازدادى، ال وزىمە وسى ۋاقىت تىم ۇزاق كورىندى. بۇدان سوڭ دەنەمنىڭ ون ەكى جەرى بىردەن قىشىدى. ەندى شىداۋىم مۇمكىن ەمەس دەپ شەشتىم، ءبىراق توزۋگە تۋرا كەلدى: شىداپ كورەيىن دەدىم. ءدال سول ساتتە دجيم دەمالىسى جيىلەپ، سوسىن قورىلداپ قويا بەردى، سوندا مەنىڭ قىشىعان جەرلەرىمنىڭ ءبارى قويا قويدى. توم ەرنىن ءشۇيىرىپ ماعان بەلگى بەردى، ەكەۋمىز توڭقاڭداپ ءارى قاراي كەتتىك. ءبىز ون شاقتى قادام ۇزاعان كەزدە توم ماعان سىبىرلاپ، ءدجيمدى اعاشقا بايلاپ كەتكىسى كەلەتىنىن ايتتى. "جوق، — دەدىم مەن، — ول ويانىپ كەتەدى دە دالانى باسىنا كوتەرەدى، سوسىن مەنىڭ ۇيدە جوق ەكەنىمدى ءبىلىپ قويادى"، توم ءوزىنىڭ مايشامدارى از ەكەنىن جانە اس ۇيگە كىرىپ، كوبىرەك مايشام الۋى كەرەكتىگىن ايتتى. مەن ونى توقتاتىپ، دجيم ويانىپ كەتسە، اس ۇيگە كىرۋى مۇمكىن دەدىم. ءبىراق توم تاۋەكەلگە بەل بۋعىسى كەلدى؛ ءبىز ىشكە كىرىپ ءۇش مايشام الدىق جانە توم بەس سەنت اقىسىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قالدىرىپ كەتتى. سوسىن ءبىز شىقتىق؛ مەن وسى جەردەن كەتۋگە اسىق بولدىم، ال توم بولسا توڭقاڭداپ بارىپ دجيمگە ءبىر ويىن كورسەتكىسى كەلدى. مەن ونى كۇتتىم، ۇزاق كۇتكەن سەكىلدىمىن — اينالانىڭ ءبارى قاڭىراعان ۇنسىزدىك.
توم كەلگەن بويدا ءبىز باقتى اينالىپ جۇگىردىك تە، ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى تاۋدىڭ باسىنا تەز شىقتىق. توم ءدجيمنىڭ باسىنداعى قالپاعىن الىپ، ونىڭ توبەسىندە تۇرعان بۇتاعا ءىلىپ كەتكەنىن، دجيم ازداپ قوزعالعانمەن ويانباعانىن ايتتى. ەرتەڭىنە دجيم جەزتىرناقتار ونىڭ باسىن اينالدىرىپ ۇيىقتاتىپ، سوسىن ونى ات قىلىپ بۇكىل شتاتتى اينالعاندارىن، بولعاننان كەيىن ونى قايتادان اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرعىزىپ، قالپاعىن بۇل كىمنىڭ شارۋاسى ەكەنىن ءبىلسىن دەپ بۇتاعا ءىلىپ كەتىپتى دەپ سوقتى. ەندى ءبىر جولى دجيم ولار بۇعان ءمىنىپ جاڭا ورلەانعا دەيىن باردى دەپ اڭگىمە ايتتى؛ ودان كەيىن مۇنداي ساپار الىستاي بەردى، اياعىندا جەزتىرناقتار بۇكىل دۇنيەجۇزىن ارالاپ قايتقاندارىن، مۇنى ولگەنشە ابدەن ازاپتاپ، ارقاسى جاۋىر بولعانىن ايتتى. دجيم وسىدان كەيىن ءتىپتى ماقتانىپ، باسقا نەگرلەردىڭ توبەسىنەن قارايتىندى شىعاردى. نەگرلەر بىرنەشە ميل جەردەن كەلىپ، ءدجيمنىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايتىن بولدى، ءبىزدىڭ جاقتا بىردە-بىر نەگر دجيمدەي سابىرعا يە بولعان ەمەس.
ءدجيمدى كەزدەستىرگەن كەزدە نەگرلەر عاجايىپ ءبىر نارسەنى كورگەندەي تاڭداناتىن. قاراڭعى تۇسە نەگرلەر اس ۇيگە وتتىڭ ماڭىنا جينالادى دا، جەزتىرناقتار جايلى اڭگىمەلەسەدى؛ ولار جايلى بىرەۋى ايتا باستاسا، دجيم ارالاسىپ: "سەن جەزتىرناقتار جايلى نە بىلەسىڭ!" دەگەندە، الگى نەگر ءۇن شىعارماي وتىرا قالادى. بەس تيىندىق مانەتتى جىپكە ءىلىپ، دجيم ىلعي موينىنا بايلاپ جۇرەدى؛ بۇل تۇماردى وعان شايتاننىڭ ءوزى سىيلاعان، مۇنىمەن بارلىق اۋرۋدى ەمدەۋگە بولادى جانە كەرەك بولعاندا جەزتىرناقتاردى شاقىرۋعا بولادى، مىسالى، مونەتكە كۇبىرلەپ ايتسا بولدى؛ الايدا دجيم مونەتكە سىبىرلاپ بىردەمە ايتامىن دەگەن ەمەس. نەگرلەر جان-جاقتان الگى مونەتكە ءبىر قاراۋ ءۇشىن كەلىپ، دجيمگە قولدارىندا بارىن بەرەتىن؛ ءبىراق ولار مانەتتى ءولىپ كەتسە دە ۇستامايدى، سەبەبى ونى شايتان قولىمەن ۇستاعان. قىزمەتشى رەتىندە دجيم ءتىپتى ناشار — شايتاندى كوردىم، جەزتىرناقتاردى ارقاما مىنگىزىپ دۇنيەنى كەزدىم دەپ قۇر ماقتاناتىن بولدى.
ال ەندى توم ەكەۋمىز قۇلاما جارعا جاقىنداعاسىن تومەنگە — قالاعا قاراپ ەدىك، وندا ۇشەۋ مە بولماسا تورتەۋ مە وت كورىندى — سىرقات ادامدارى بار ۇيلەر بولار؛ ءبىزدىڭ توبەمىزدە جۇلدىزدار جىلتىلداپ تۇر، ال قالادان تومەنىرەكتە ەنى تۇتاس ميلدەي وزەن سالتاناتپەن باياۋ اعىپ جاتىر. تاۋدان تومەن تۇستىك، دجو گارپەر مەن بەن رودجەرستى جانە تاعى ەكى-ۇش بالانى تاپتىق؛ ولار ەسكى تەرى زاۋىتىندا جاسىرىنىپ وتىر ەكەن. ءبىز قايىقتى شەشىپ، وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا قاراي جۇزدىك، ۇلكەن قۇلامانىڭ ماڭىنا كەلگەسىن جاعاعا شىقتىق.
ءبىز بۇتالارعا تايانعاندا، توم سويەر بىزگە قۇپيانى ەشكىمگە ايتپايمىز دەپ انت بەرگىزدى، سوسىن ۇڭگىرگە باراتىن جولدى كورسەتتى — بۇتالاردىڭ قالىڭ وسكەن جەرى. ءبىز مايشامداردى جاعىپ، ەڭبەكتەپ ۇڭگىرگە بەتتەدىك. شامامەن ەكى ءجۇز قادامداي ەڭبەكتەگەندە، الدىمىزدا ۇڭگىر جاتتى. توم جەردى تۇرتكىلەپ ءجۇردى دە ءبىر قابىرعانىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتتى — ول جەردە جۇرەتىن جول بار دەپ ءسىز ەشقاشان ويلامايسىز. سول تار تەسىكتەن وتكەندە بولمە سياقتى، ءوزى ىلعالدى ءارى سالقىن ۇڭگىرگە كەلىپ توقتادىق.
توم:
— ءبىز توناۋشىلاردىڭ شايقاسىن جينايمىز، ونى "توم سويەردىڭ شايقاسى" دەپ اتايمىز. ال بىزبەن بىرگە توناۋعا بەل شەشكەن ادام انت بەرەدى جانە ءوزىنىڭ قانىمەن قول قويۋى كەرەك، — دەدى.
ءبارى كەلىستى. توم انتتىڭ ءسوزى جازىلعان پاراق قاعاز الىپ، وقىپ بەردى. ول انت بارلىق بالالاردى شايكا ءۇشىن ءبىر كىسىدەي تاتۋ بولۋعا، ونىڭ قۇپيالارىن ەشكىمگە اشپاۋعا شاقىرادى؛ ال ەگەر بىرەۋ ءبىزدىڭ شايكانىڭ بالاسىن رەنجىتسە، رەنجىتكەن ادامدى، ونىڭ تۋعاندارىن ءولتىرۋ كىمگە جۇكتەلسە، سول ادامعا قاشان ءبارىن ءولتىرىپ، ولاردىڭ كەۋدەسىنە ءبىزدىڭ شايكانىڭ بەلگىسى — كرەستى ويىپ سالماي تۇرىپ، ۇيىقتاۋعا، ءتىپتى تاماق ىشۋگە دە بولمايدى. تەك شايكانىڭ مۇشەلەرى عانا ول بەلگىنى قويا الادى؛ ەگەر باسقا بىرەۋ قويسا، شايكا ونى سوتقا بەرەدى؛ ەگەر ول تاعى بەلگى قويسا، ونى ولتىرەدى. ەگەر شايكا مۇشەلەرىنىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ قۇپيامىزدى جاريا ەتسە، وندا ونى باۋىزدايدى، سودان سوڭ دەنەسىن ورتەپ، كۇلىن جەلگە ۇشىرىپ جىبەرەدى، ونىڭ اتىن تىزىمنەن قانمەن سىزىپ تاستايدى، سودان كەيىن ونى ەسكە المايدى، قارعىس ايتىپ، ونى ماڭگى ۇمىتادى.
ءبارى انت تاماشا جازىلعان دەپ باعا بەرىستى، سوسىن ءوزىڭ ويلادىڭ با، باسقا بىرەۋ مە دەپ تومنان سۇرادى. كەيبىر جەرىنە ءوزى بىردەڭەلەر قوسىپ، باسقاسىن تەڭىز قاراقشىلارى مەن توناۋشىلار جايلى جازىلعان كىتاپتاردان العان بولىپ شىقتى — كەز كەلگەن شايكانىڭ وسىنداي انتى بولادى.
كەيبىرەۋلەر قۇپيانى ايتىپ قويعان بالانىڭ تۋعاندارىن ولتىرگەن جاقسى بولار ەدى دەپ ويلادى. توم بۇل ويدى دۇرىس دەپ قارىنداشپەن جازىپ قويدى.
سول جەردە:
— ال گەك فينندە ەشقانداي تۋعان-تۋىسقان جوق؛ ونى نە ىستەيمىز؟ — دەدى بەن رودجەرس.
— نەسى بار، ونىڭ اكەسى ءتىرى عوي، — دەدى توم سويەر.
— ءيا، اكەسى ءتىرى، ءبىراق ونى قايدان ىزدەپ تاباسىڭ؟
ول تەرى يلەيتىن زاۋىتتا شوشقالاردىڭ اراسىندا جاتاتىن ەدى، ىلعي ماس، ءبىراق ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى ونىڭ ءبىزدىڭ جاقتا كورىنبەگەنىنە.
ولار ءوزارا كەڭەسىپ، ءتىپتى مەنى سىزىپ تاستاۋعا شاق قالدى، ويتكەنى ءاربىر بالانىڭ تۋعاندارى، تىم بولماسا ولتىرۋگە بولاتىن بىرەۋى بولۋ كەرەك، ايتپەسە باسقالار رەنجيدى دەسەدى. ەشكىم ەشتەڭە ويلاپ تابا الماي تۇيىققا تىرەلىپ ءۇنسىز قالدى. مەن اۋەلى جىلاپ جىبەرە جازدادىم، سوسىن ەسىمە تۇسە كەتتى: ۋوتسون حانىمدى ۇسىندىم، مەيلى ولتىرگىلەرى كەلسە، سونى ءولتىرسىن. ءبارى كەلىستى.
— نەسى بار، ول ايەل جارايدى. ەندى ءبارى دۇرىس بولدى. گەكتى قابىلداۋعا بولادى.
سول جەردە تۇيرەۋىشپەن ساۋساقتارىن تەسە باستادى جانە قانمەن قولدارىن قويدى جانە مەن دە ءوزىمنىڭ بەلگىسىماعىمدى قاعازعا ءتۇسىردىم.
— ال بۇل شايكا نەمەن اينالىساتىن بولدى؟ — دەپ سۇرادى بەن رودجەرس.
— ەشتەڭەمەن، تەك توناۋمەن، ولتىرۋمەن.
— ءبىز سوندا نەنى تونايمىز؟ ۇيلەردى مە، بولماسا مالدى، الدە...
— بوس ءسوز! مالدى ايداپ كەتۋ نەمەسە سول سەكىلدى ارەكەتتەر، توناۋ ەمەس، ول — ۇرلىق، — دەيدى توم سويەر. — ءبىز ۇرى ەمەسپىز. ۇرلىقتا كىسى قىزىعاتىن ەشتەڭە جوق. ءبىز توناۋشىلارمىز. ماسكا كيەمىز، ۇلكەن جولداردىڭ بويىنداعى پاۋەسكەلەردى، كۇيمەلەردى توقتاتىپ، ادامداردى ولتىرەمىز، ساعاتتارى مەن اقشالارىن الامىز.
— مىندەتتى تۇردە ءولتىرۋ كەرەك پە؟
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭ؟! ەڭ كەرەمەتى سول. كەيبىر بەدەلدىلەر باسقاشا ويلايدى، ءبىراق ەڭ باستىسى كىسى ءولتىرۋ بولىپ ەسەپتەلەدى، ال ءبىز بىرەۋلەرىن تىرىلەي وسى ۇڭگىرگە اكەلىپ، ولاردى ساتىپ العانشا وسىندا ۇستايمىز.
— ساتىپ الۋ دەگەن نە؟
— بىلمەيمىن. سولاي ايتىلادى ادەتتە. مەن بۇل تۋرالى كىتاپتاردان وقىدىم، ارينە، بىزگە سولاي جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
— ەگەر ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەسەك، قالاي جاسايمىز؟
— بىردەڭە ەتىپ جاساۋعا تۋرا كەلەدى. بارلىق كىتاپتاردا سولاي جازىلعان دەپ ايتىلدى عوي ساعان، نەمەنە، ساڭىراۋسىڭ با؟ الدە سەن كىتاپتاعى جازىلعاننان باسقا، وزىڭشە بىردەڭە ىستەگىڭ كەلە مە؟ ءبىز ابدەن شاتاسسىن دەيسىڭ بە؟
— سەن ايتقاندا جاقسىسىڭ، توم سويەر، ال ەگەر ءبىز ونىڭ قالاي جاسالاتىنىن بىلمەسەك، ولاردى قالاي، كىم ساتىپ الادى؟ ال سەن ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ، بۇل نە ءوزى؟
— مۇنى بىلمەيمىن. ولار قۇنىن تولەگەنشە ۇستاۋ كەرەك دەپ جازىلعان. مۇمكىن ولار ولگەنشە تۇتقىندا ۇستاۋ كەرەك شىعار. بۇل ىڭعايعا كەلەدى!
سەن نەگە ەرتەرەك ايتپادىڭ؟ ولار و دۇنيەلىك بولعانعا دەيىن قاماۋدا ۇستايمىز. ماشاقاتى دا كوپ شىعار — تاماق بەر، قاشىپ كەتپەۋلەرى ءۇشىن ولاردان كوزىڭدى تايدىرما.
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ، بەن رودجەرس؟ ەگەر جانىڭدا قاراۋىل تۇرسا، ولار قالاي قاشىپ كەتەدى؟ ولار قوزعالسا بولدى، قاراۋىل اتىپ تاستايدى.
— قاراۋىل؟ بۇل كەرەمەت! ياعني ولاردى كۇزەتۋ ءۇشىن بىرەۋگە تۇنىمەن كوز ىلمەي وتىرۋعا تۋرا كەلەدى؟ مەنىڭشە، بۇل اقىماقتىق. ال، نەگە شوقپار الىپ، باستارىنا ءبىر قويىپ، بىردەن ساتىپ الماسقا؟
— ويتكەنى كىتاپتاردا جازىلماعان — سوندىقتان بولمايدى. بەن رودجەرس، اڭگىمە بىلاي: سەن دۇرىستاپ ءىس ىستەگىڭ كەلە مە، جوق ىستەگىڭ كەلمەي مە؟ سەن قالاي — كىتاپ جازاتىن ادامدار قالاي بولاتىنىن بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ ولاردى ۇيرەتكىڭ كەلە مە؟ ارمانداما! جوق، مىرزا، ءبىز ولاردى ناعىز ەرەجەلەر بويىنشا ساتامىز.
— جارايدى، جارايدى. ماعان ءبارىبىر! مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ءبارىبىر اقىماقتىق. ايەلدەردى دە ولتىرەمىز بە سوندا؟
— بەن رودجەرس ەگەر، توپاس بىرەۋ بولسام، مەن ۇندەمەس ەدىم. ايەلدەردى ءولتىرۋ! كىتاپتاردا بۇل جايلى جازىلماسا، قالاي ولتىرەمىز؟ ولاردى ۇڭگىرگە اكەلەسىڭ، مەيلىنشە ولارمەن كادىمگىدەي مادەنيەتتى سويلەسەسىڭ، ال ولار بىرتىندەپ ساعان عاشىق بولا باستايدى. سودان كەيىن وزدەرى-اق ۇيلەرىنە قايتقىسى كەلمەيدى.
— ولاي بولاتىن بولسا، مەن كەلىسەمىن، ءبىراق وسىدان نە پايدا بار ەكەنىن كورمەي تۇرمىن. كەشىكپەي ءبىزدىڭ ۇڭگىردە اياق باساتىن جەر بولمايدى: سونشا ايەل جانە باسقالار جينالادى جانە ولاردىڭ ءبارى ساتىلاتىن كەزەگىن كۇتەدى، ال توناۋشىلارعا باراتىن جەر قالمايدى. نەسى بار، جالعاستىرا بەر، مەن ەشتەڭە ايتپايمىن.
كىشكەنتاي توممي بەرنس ۇيىقتاپ ۇلگەردى، سوسىن ونى وياتقان كەزدە قورقىپ كەتتى، كوزىنەن جاس سورعالاپ اناما بارام، ەندى ەشقاشان توناۋشى بولمايمىن دەدى.
ءبارى ونى كۇلكى ەتىپ، جىلاۋىق دەپ ات قويدى، ال ول بولسا، ءقازىر بارىپ قۇپيالارىڭدى ايتام دەپ اۋزىن بۇلتيتتى. الايدا توم ونىڭ ۇندەمەۋى ءۇشىن بەس سەنت بەرىپ، ءقازىر ءبارىمىز ۇيگە بارامىز، ال كەلەسى اپتادا جينالامىز دا بىرەۋدى تونايمىز جانە ولتىرەمىز دەدى. بەن رودجەرس جەكسەنبى كۇندەرى بولماسا، ۇيدەن ءجيى كەتە المايتىنىن، كەلەسى جەكسەنبىدە باستاساق قايتەدى دەگەن-دى، ءبىراق بالالاردىڭ ءبارى جەكسەنبىدە كىسى ءولتىرۋ، توناۋ — كۇنا، سوندىقتان بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋعا بولمايدى دەدى. ءبىز تاعى كەزدەسىپ تەزىرەك كۇنىن بەلگىلەيمىز دەپ توقتادىق، سوسىن توم سويەردى شايكانىڭ اتامانى، ال دجو گارپەردى كومەكشىسى ەتىپ سايلادىق تا، ۇيدى-ۇيىمىزگە تاراستىق.
مەن قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ، ودان تەرەزەدەن تاڭ الدىندا ءتۇستىم. مەنىڭ سۋ جاڭا كويلەگىم مايشامنىڭ تۇتىنىنەن كۇيە-كۇيە بولىپ، بالشىققا بىلعاندى، ال ءوزىم بولسام، ابدەن سىلەم قاتىپ شارشادىم.
ءۇشىنشى تاراۋ
ارابتارعا توسقاۋىل جاسالدى
تاڭەرتەڭ ۋوتسون حانىم لاستانعان كيىمىم ءۇشىن سىباعامدى بەردى! ەسەسىنە جەسىر ايەل ۇرىسپادى، تەك شامنىڭ مايىن، بالشىقتى تازالادى جانە سونشالىقتى مۇڭدى جۇرگەنىن كورگەندە، مەن قولىمنان كەلسە، ءوزىمدى دۇرىس ۇستايمىن دەپ شەشتىم. سوسىن ۋوتسون مەنى شولانعا الىپ باردى دا ناماز وقي باستادى، ءبىراق مۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. ول كۇندە ناماز وقۋ كەرەك دەپ بۇيىردى. مەن وقىپ كوردىم. ءبىر رەت قارماق سۇراپ ەدىم، تاياعى مەن ءجىبىن الدىم، ءبىراق باسىنداعى قارماعى جوق. قارماقسىز نە ىستەيمىن، ونىڭ ماعان كەرەگى قانشا. ءۇش-تورت رەت سۇرادىم — نەگە ەكەنى بەلگىسىز ەشتەڭە شىقپادى. جاقىندا مەن ۋوتسون حانىمنان مەنىڭ ورنىما قۇدايعا قۇلدىق ۇرىپ سۇراۋىن ءوتىنىپ ەدىم، ال ول ماعان اقىماق دەپ ات قويدى. نە ءۇشىن ەكەنىن ايتپادى. مەن تۇسىنبەدىم.
مەن ءبىر رەت ورماندا ۇزاق وتىرىپ، وسى جايلى ويلادىم. ەگەر ادام وزىنە كەرەكتىڭ ءبارىن جالبارىنىپ سۇراپ الاتىن بولسا، وندا دياكون ۋينن ءوزىنىڭ شوشقانىڭ ەتىن ساتىپ العانداعى جەلىنىپ قالعان اقشاسىن نەگە قايتارىپ المادى؟
جەسىر ايەل ۇرلانعان شاقشاسىن نەگە سۇراپ المادى؟ ۋوتسون حانىم ءوزىنىڭ تولىسۋىن سۇراپ نەگە ناماز وقىمايدى؟ جوق، مۇندا باسقا ءبىر جاي بار دەيمىن وزىمە ءوزىم. جەسىر ايەلدەن سۇراپ ەدىم، "رۋحاني" بايلىقتى عانا سۇراۋ كەرەك دەدى ول. مەن مۇنى تۇسىنبەدىم؛ ول ماعان ءتۇسىندىرىپ باقتى: بۇل دەگەن — مەنىڭ باسقالارعا ولار ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ، باسقالاردى ۇنەمى قامقورلاپ جانە ءوزىم جايلى ءتىپتى ويلاماۋىم كەرەك. ۋوتسون حانىم دا باسقالارعا قامقورلىق جاسايدى — مەن سولاي ءتۇسىندىم.
مەن ورمانعا بارىپ، اقىلىم جەتكەنشە بىلاي دا، ولاي دا ويلاپ كوردىم، ءبىراق ناماز وقىپ جالبارىنۋدان وزىڭە قانداي پايدا، تەك جۇرتقا بولماسا، اقىرىندا بۇعان باس قاتىرماۋ كەرەك، مۇمكىن، ونسىز دا ءبىر رەتى بولار دەپ شەشتىم. كەيدە جەسىر ايەل مەنى ءوزى قولعا الىپ، قۇداي جايلى اڭگىمە ايتا باستايدى، ايتقاندا قانداي — مەنىڭ اۋزىمنان سىلەكەيىم اعىپ تىڭدايمىن؛ ەرتەسىنە ۋوتسون حانىم ايتاتىنىن نىعىرلاپ، تاعى باسىمدى قاتىرا باستايدى، ءسويتىپ مەنىڭ تاعى ميىمدى شىرىتەدى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم، قۇداي ەكەۋ: جەسىردىڭ قۇدايىمەن بەيشارا كۇناكار ءۇيتىپ-بۇيتىپ ءتىل تابىسۋىنا بولادى، ال ەگەر ۋوتسون حانىمنىڭ قۇدايىنىڭ تىرناعىنا تۇسسە، وندا ەشقانداي جاقسىلىق كۇتپە.
وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ، اۋەلى جەسىردىڭ قۇدايىنىڭ قاراماعىنا بارىپ كورەيىن، ەگەر ول قابىلداي قويسا، الايدا مەنىڭ وعان قانداي كەرەگىم بار جانە مەنەن وعان قانداي قوسىمشا پايدا تۇسەدى: مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن، ءجۇرىس-تۇرىسىم دا ونشا ەمەس، شىققان تەگىم وتە قاراپايىم.
مەنىڭ اكەمدى جىل بويى ءبىزدىڭ قالادا ەشكىم كورگەن ەمەس، سودان مەنىڭ جانىم دا جاي تاپتى؛ مەن ونى كورگىم دە كەلمەيتىن. سول كۇيىندە دە ول مەنى قولىنا تۇسە قالسام سابايتىن، مەن ونىڭ جاقىن ماڭدا جۇرگەنىن كورە قالسام، ىلعي ورمانعا قاشىپ كەتەتىنمىن. ءدال سول كەزدە قالادان ونشاقتى ميل جوعارىدا وزەننەن اكەمدى تاۋىپ الىپتى — مەن وزگەلەردەن ەستىدىم. جۇرت ونى مەنىڭ اكەم دەپ ويلاعان: بويى سول شامالاس، ۇستىندەگى كيىمى البا-جۇلبا، شاشى ۇزىن بولعاندا ۇزىن؛ وسىنىڭ ءبارى اكەمە ۇقساس بەلگىلەر، تەك بەتىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس: ولىك سۋدا كوپ بولعاننان بەتى ءىسىپ كەتكەن كورىنەدى. سۋدا بەتىن جوعارى قاراتىپ جاتقان ەكەن. ونى سۋدان شىعارىپ، جاعاعا كومىپتى. الايدا مەنىڭ قۋانىشىم ۇزاق بولمادى، سەبەبى ءبىر جاي ەسىمە ءتۇستى. سۋعا كەتكەن ەركەك بەتىن سۋعا قاراتىپ جاتاتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. سوندىقتان مەن ول ولىكتىڭ مەنىڭ اكەم ەمەس، ەركەكشە كيىنگەن ايەل ەكەنىن اڭعاردىم. مەن تاعى مازالانا باستادىم. شال اياق استىنان كەلە قالادى دەپ ىلعي قاۋىپتەنە كۇتىپ ءجۇردىم، ال مەن ونىڭ كەلگەنىن قالامايمىن.
ءبىز ءبىر اي بويى توناۋشىلار بولىپ وينادىق، سوسىن مەن ونى تاستادىم. بالالاردىڭ بارلىعى دا ءسويتتى. ءبىز ەشكىمدى تونامادىق تا ولتىرمەدىك — تەك اقىماقتىق جاسادىق. ورماننان جۇگىرىپ شىعىپ شوشقالاردى ايداۋشىلارعا، بازارعا كوكونىس، جەمىس-جيدەك الىپ بارا جاتقان ايەلدەرگە شابۋىل جاساعان بولدىق، ءبىراق ەشقايسىسىنا تيىسكەن ەمەسپىز. توم سويەر شوشقالاردى "التىن"، ال كوكونىستەردى "قىمبات بۇيىمدار" دەپ اتادى. ۇڭگىرگە ورالعاسىن، ءبىز پالەن ادامدى ولتىردىك، جارالادىق دەپ ماقتاندىق.
ءبىراق مەن وسىدان بىزگە قانداي پايدا ءتۇسىپ جاتقانىن كورگەن ەمەسپىن. بىردە توم ءبىر بالانى قالا كوشەلەرىمەن قولىنا جانعان تاياق الىپ جۇگىرۋگە جۇمسادى (بۇل - ءبىزدىڭ شايكانىڭ ءپورولى، ياعني جينالۋ كەرەك دەگەن بەلگى. سوسىن ول بىزگە ءوزىنىڭ بارلاۋشىلارىنان قۇپيا حابار العانىن، وندا ەرتەڭ ۇڭگىردىڭ ماڭىنا باي ارابتاردىڭ كەرۋەنى، يسپاندىق ساۋداگەرلەردىڭ ەكى ءجۇز ءپىل مەن التى ءجۇز تۇيەگە الماز سەكىلدى قىمبات بۇيىمدار ارتقان كوشى توقتايدى، ولاردى بار بولعانى ءتورت ءجۇز سولدات كۇزەتەدى ەكەن، ءبىز توسقاۋىل جاساپ، ولاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارامىز دا، دۇنيەلەرىن الامىز دەدى. توم ءبىزدىڭ قىلىشتاردى قايراپ، مىلتىقتى تازالاپ دايىن وتىرۋىمىزدى بۇيىردى، ءبىزدىڭ قارۋ-جاراق دەپ جۇرگەنىمىز جاي تاياقتار مەن شوتكەلەردىڭ سابى، ولاردى قايرادىڭ نە، قايرامادىڭ نە — ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى. سونشالىقتى كوپ ارابتار مەن يسپاندىقتاردى قىرىپ-جويۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنىنە مەن سەنە قويمادىم، تەك تۇيەلەر مەن پىلدەردى كورگىم كەلەدى؛ سوندىقتان ەرتەسىنە، سەنبى كۇنى، مەن قوزعالماستان باسقالارمەن بىرگە توسقاۋىلدا وتىردىم؛ بەلگى بەرىلۋى مۇڭ ەكەن، ءبىز بۇتالاردىڭ تۇبىنەن اتىپ شىعىپ، تاۋدان تومەن قاراي سىرعاناي جونەلدىك. الايدا ەشقانداي يسپاندىقتار دا، ارابتار دا ول جەردە جوق بولىپ شىقتى؛ تۇيەلەر مەن پىلدەردىڭ دە وزدەرى تۇگىلى ىزدەرى جوق. بار بولعانى جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ ساياحاتى ەكەن، وندا دا تەك ءبىرىنشى كلاسس. ءبىز ولارعا شابۋىل جاساپ، بالالاردى تاۋ اڭعارىنا جاپاتارماعاي قۋدىق. ءبىراق ازداعان پىراندىك، جەمىس توسپاسىنان باسقا قولىمىزعا تۇسكەن ولجا بولمادى.
بەن رودجەرس شۇبەرەكتەن تىككەن قۋىرشاق، ال دجو گارپەر ناماز كىتابىن جانە جانىڭدى قۇتقاراتىن كىتاپشا الىپتى، ءمۇعالىم ايەل ارتىمىزدان قۋىپ ەدى، ءبىز ءبارىن تاستاي سالىپ، قاشا جونەلدىك. ەشقانداي الماز كورگەن ەمەسپىز، مەن توم سويەرگە سولاي دەپ ايتتىم. ال ول وندا ءبارى بولدى: تاۋ-تاۋ الماز دا، ارابتار مەن پىلدەر دە بولدى دەپ جەڭىستىك بەرمەدى.
— وندا ءبىز نەگە كورمەدىك؟ — دەپ سۇرادىم.
ال ول:
— ەگەر سەن بىردەمە بىلسەڭ، ەڭ بولماعاندا "دون كيحوت" دەپ اتالاتىن كىتاپتى وقىعان بولساڭ، سەن مۇنداي سۇراق قويماعان بولار ەدىڭ، — دەيدى. — بارلىق ماسەلە سيقىرلاۋدا.
ال، شىنىندا، ول جەردە جۇزدەگەن سولدات تا، پىلدەر دە، قازىنا دا، باسقاسى دا بولدى، تەك وندا ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز بار ەكەن — سيقىرشىلار — توم سولاي دەپ اتادى — سولار ءبىزدى شاتاستىرۋ ءۇشىن ادەيى سيقىرلاپ، جەكسەنبىلىك مەكتەپكە اينالدىرىپ جىبەرگەن دەيدى توم.
— جارايدى، وندا ءبىز الگى سيقىرشىلارعا شابۋىل جاساۋىمىز كەرەك، — دەدىم مەن.
ءبىراق توم سويەر مەنى مىلجىڭسىڭ دەپ ماسقارالادى.
— سەن نەمەنە، بىلمەيسىڭ بە؟! — دەيدى توم. — سيقىرشىلار رۋحتاردىڭ اسكەرىن شاقىرا المايدى، ولار سەنى كەسكىلەپ تاستايدى، اناڭدى اۋىزعا الا الماي قالاسىڭ. ولار دەگەن بيىكتىگى تەرەكتەي، جۋاندىعى شىركەۋدەي عوي.
— ال وندا ءبىز دە رۋحتاردى كومەككە شاقىرساق، ءبىز ولاردى تالقانداي الامىز با، جوق پا؟ — دەدىم.
— سەن ولاردى قالاي شاقىراسىڭ؟
— بىلمەيمىن. ال ولار قالاي شاقىرادى؟
— قالاي؟ ەسكى قالايى شامدى نەمەسە تەمىر ساقينانى ىسقىلاسا، جان-جاقتان رۋحتار جينالادى، كۇن كۇركىرەيدى، نايزاعاي جارقىلداپ، ءتۇتىن شىعادى، رۋحتار سوسىن ءبارىن وزدەرى جاسايدى. ۇلكەن مۇنارانى جۇلىپ الىپ، ونىمەن جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ ديرەكتورىنىڭ باسىنان، نە كىمنىڭ بولسا دا باسىنان ءبىر قويۋ ولارعا تۇككە تۇرمايدى.
— ولار كىم ءۇشىن جانتالاسىپ قىزمەت ىستەيدى؟
— شامدى نەمەسە ساقينانى كىم ىسقىلاسا، سوعان قىزمەت ەتەدى. شامدى نە ساقينانى ىسقىلاعان ادام نە بۇيىرسا، ولار سونى ورىندايدى. ەگەر ۇزىندىعى قىرىق ميل گاۋھار تاستان سالىنعان ساراي دەسە، توبەسىنە دەيىن ساعىزبەن تولتىر دەسە نەمەسە جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ قىزىن ۇرلاپ اكەل دەسە، ءبىر تۇندە، تاڭ اتىپ كۇن شىققانشا ءبارىن جاساپ قويادى. ولار سول سارايدى ارقالاپ، ەلدى اينالىپ ءوت دەسەڭ نەمەسە قايدا بارعىڭ كەلسە، سوندا اپارادى. تۇسىنەسىڭ بە؟
— مەنىڭشە، ەگەر ولار سارايدى رەتى كەلىپ تۇرعاندا وزدەرىنە قالدىرماي اقىماق بولىپ جۇرسە، ولار ەسەكتەر. ول دا از: ەگەر مەن pyx بولسام، شامدى ىسقىلاعاندى جەردىڭ تۇبىنە جىبەرەر ەدىم. ول قايداعى بىردەڭەنى ىسقىلايدى ەكەن دەپ جۇمىسىمنان قالىپ وعان بارۋىم كەرەك پە سوندا؟!
— سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ، گەك فينن! ول شامدى ىسقىلاعان كەزدە قالايسىڭ با، قالامايسىڭ با — سەن كەلۋىڭ كەرەك.
— نە؟ بويىم تەرەكتەي، جۋاندىعىم شىركەۋدەي بولسا دا ما؟ ال، مەن وعان كەلدىم دەيىك؛ مەن ونى سول ماڭدا كەزدەسەتىن ەڭ بيىك اعاشقا قۋىپ شىعارامىن!
— سەنى قويشى، گەك فينن، سەنىمەن سويلەسكەننەن پايدا جوق. سەن ناعىز اقىماققا ۇقساپ تۇككە تۇسىنبەيسىڭ.
ەكى نە ءۇش كۇن بويى بۇل تۋرالى ويلادىم، سوسىن قانداي دا بولسا شىندىقتىڭ جۇقاناسى بار ما دەپ ءوزىم تەكسەرۋدى شەشتىم. ەسكى شام مەن تەمىر ساقينا تاۋىپ الىپ، ورماننىڭ ىشىنە بارىپ ويدا ىسقىلادىم كەلىپ، ىسقىلادىم كەلىپ، ۇندىلىك سەكىلدى قارا تەرگە ءتۇستىم. ويلاعانىم: التىننان ساراي تۇرعىزىپ، ساتام؛ ءبىراق تۇك تە بولمادى — ەشقانداي رۋحتار كەلمەدى. مەنىڭشە، تۇككە تۇرمايتىن بوس نارسەنى توم سويەردىڭ ادەتتەگىدەي ويدان شىعارعانى. بايقاۋىمشا، ارابتارعا دا، پىلدەرگە دە ءوزى سەنەتىن سياقتى، ال مەنىڭ ءجونىم بولەك: بۇل كورىنىستىڭ ءبارى — جەكسەنبىلىك مەكتەپ قانا.
ءتورتىنشى تاراۋ
شار بويىنشا بولجاۋ
وسىلايشا ءۇش-تورت اي ءوتتى، قىس تا باياعىدا تۇسكەن. مەن كۇن سايىن مەكتەپكە بارىپ ءجۇرمىن، ازداپ وقىپ جانە جازا الاتىن بولدىم، سوزدەردى تالداۋدى ۇيرەنىپ قالدىم، كوبەيتۋ كەستەسىن جاتتاپ الدىم، ال ودان ارمەن قاراي، مەنىڭ ويىمشا، ءجۇز جىل وقىسام دا ماندي الاتىن ءتۇرىم جوق. جالپى مەنىڭ ەسەپكە قۇلقىم جوق.
اۋەلگى كەزدە مەكتەپ دەگەندى كورگىم كەلمەي، وتە جەك كوردىم، سوسىن بويىم ۇيرەنە باستادى. مەكتەپتەن ابدەن زەرىگىپ كەتكەندە، ساباقتان قاشىپ كەتەم، كەلەسى كۇنى ءمۇعالىم سازايىمدى تارتتىرادى؛ بۇل ماعان پايدالى — كادىمگىدەي سەرگىتىپ تاستايدى. مەكتەپكە كوبىرەك بارعان سايىن، ماعان جەڭىل بولدى. جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندەگى ءتارتىپ پەن تالاپقا دا ەپتەپ ۇيرەنە باستادىم — ايتەۋىر شىداپ ءجۇردىم. ەڭ قيىنى ۇيدە تۇرۋ مەن كەرەۋەتكە ۇيىقتاۋ بولدى؛ دەگەنمەن سالقىن تۇسكەنگە دەيىن كەيدە ەركىندىككە زىتىپ وتىرامىن دا، ورماندا ۇيىقتايمىن جانە بۇل ماعان دەمالىس سەكىلدى. بۇرىنعى ەسكى تۇراعىم ماعان ۇناڭقىرايدى، ارينە، دەگەنمەن جاڭا جەرگە دە ۇيرەنە باستادىم، ول ءتىپتى ماعان ۇنايتىندى شىعاردى. جەسىر ايەل مەنىڭ بىرتە-بىرتە دۇرىستالىپ كەلە جاتقانىمدى، ءوزىمدى بۇرىنعىداي وتە جامان ۇستاماي جۇرگەنىمدى ايتىپ قويادى. مەن ءۇشىن ەندىگى جەردە قىزارمايتىنىن دا جاسىرمايدى.
ءبىر كۇنى تاڭعى تاماقتىڭ ۇستىندە تۇز ساۋىتتى قۇلاتىپ الماسىم بار ما؟ مەن تەزدەتىپ ءبىر شوكىم تۇزدى الا بەرىپ ەدىم، ۋوتسون حانىم اياق استىنان ارالاسىپ، مەنى توقتاتىپ تاستادى. مەنىڭ ويىم تۇز ساۋىتتى توڭكەرىپ الۋ — پالە جاقىن دەگەن بەلگى، ال ول پالەنى قايتارۋ ءۇشىن ءبىر شوكىم تۇزدى سول جاعىڭا شاشىپ جىبەرەسىڭ، سوندا جاماندىق جولامايدى. ال ۋوتسون حانىم: "قولىڭدى تارت، گەكلبەرري! وتىرعان جەرىڭدى ىلعي توگىپ-شاشىپ، لاستاپ وتىراسىڭ!" — دەدى. جەسىر ايەل مەنى قورعادى، ءبىراق كەش قالىپ قويدى: پالەنىڭ بەتىن ەندى قايتارا المايسىڭ، مۇنى جاقسى بىلەم.
مەن ءوزىمدى وتە ناشار سەزىنگەن كۇيىمدە ۇيدەن شىقتىم، مەنىڭ باسىما كەلگەلى تۇرعان قانداي پالە دەپ ويلاپ-ويلاپ باسىمدى قاتىردىم. كەي جاعدايدا پالەنىڭ بەتىن قايتارۋعا بولادى، ءبىراق ول باسقا وقيعالارعا بايلانىستى — مەن بىردەڭە جاساپ كورەيىن دەدىم، جاي، قالادا باسىم اۋعان جاققا قاڭعىپ ءجۇرىپ، پالەنى كۇتتىم.
مەن باققا شىقتىم دا بيىك شارباقتان سەكىرىپ ءتۇستىم. جەردە قالىڭدىعى ءبىر ديۋيمدەي جاڭا جاۋعان ۇلپىلدەك قار جاتىر، قار بەتىنەن ىزدەردى كوردىم: بەلگىسىز بىرەۋ تاس وياتىن جاقتان كەلىپ، شارباقتان تۇسەتىن جەردىڭ الدىندا ءبىراز تۇرىپ، ءارى قاراي كەتىپتى. شارباقتىڭ جانىندا سونشا تۇرىپ، باققا بۇرىلماعانى تۇسىنىكسىز. نەگە ەكەنىن مەن تۇسىنە المادىم. ايتەۋىر قىزىق... ىزگە تۇسەيىن دەپ اۋەلى ەڭكەيىپ قاراپ ەدىم، بىردەن ەشتەڭە بايقالمادى. سوسىن كوردىم: سول جاق وكشەسىندە ۇلكەن شەگەلەردەن كرەست جاپسىرىپ العان. بۇل — جىن-شايتاندى جولاتپاۋعا جاسالعان بەلگى. مەن ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە دومالاپ جەرگە ءتۇستىم. وقتىن-وقتىن جان-جاعىما قارادىم، ءبىراق ەشكىم كورىنبەيدى. مەن تەچەر سوتقا جۇگىردىم.
— اينالايىن، سەن ءتىپتى ەنتىگىپ قالىپسىڭ عوي، — دەدى ول. — سەن پايىزىڭدى الۋعا كەلدىڭ عوي؟
— جوق، مىرزا، — دەدىم. — ماعان تيە جاق بىردەمە بار ما؟
— ءيا، كەشە كەشكىسىن مەن جارتىجىلدىق پايىزى ءجۇز ەلۋدەن ارتىق دوللار الدىم. سەن ءۇشىن ءبىراز بايلىق. مەن ونى التى مىڭ دوللارعا قوسىپ سالىپ قويايىن، ساعان بەرسەم، ءبارىن جۇمساپ قوياسىڭ عوي.
— جوق، مىرزا، — دەدىم مەن، — مەن جويعىم كەلمەيدى. ماعان ول اقشانىڭ ءتىپتى كەرەگى جوق — التى مىڭنىڭ دا، باسقاسىنىڭ دا. تۇپ-تۇگەل ءسىزدىڭ العانىڭىزدى قالايمىن.
ول تاڭدانىپ، نە بولعانىن تۇسىنبەي قالدى عوي دەيمىن:
— قالايشا؟ نە ايتقىڭ كەلىپ تۇر ءوزىڭنىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— مەنەن ەشنارسە جايلى سۇراماڭىز. وتىنەمىن، ءسىز الىڭىزشى. الاسىز عوي؟
— شىنىندا، ساعان نە ايتۋدى بىلمەي تۇرمىن... نە بولدى؟
— وتىنەمىن، الىڭىز سول اقشالاردى، — دەيمىن مەن، — جانە مەنەن ەشنارسە سۇراماڭىز — سوندا ماعان وتىرىك ايتۋعا بولمايدى.
سوت ءسال ويلانىپ قالدى دا:
— و-و! تۇسىنگەن سياقتىمىن. سەن ءوزىڭنىڭ بايلىعىڭدى ماعان سىيلاعىڭ كەلمەيدى، ساتقىڭ كەلەدى عوي. بۇل وتە دۇرىس! — دەدى.
سوسىن قاعازعا بىردەڭە جازىپ، ءوزى وقىدى دا:
— Miنە، كوردىڭ بە، مۇندا بىلاي جازىلعان: "سىيلىق ءۇشىن". بۇل — سەنىڭ اقشاڭدى مەن ساتىپ الدىم دەگەن ءسوز. مىنە، ساعان دوللار. ەندى قول قوي.
مەن قول قويدىم دا، كەتتىم.
ۋوتسون حانىمنىڭ نەگرى ءدجيمنىڭ ۇلكەندىگى جۇدىرىقتاي جۇندەس شارى بار؛ نەگر ونى وگىزدىڭ جۇنىنەن جاساعان، ول ەندى سول شارمەن ادامنىڭ تاعدىرى جايلى بال اشىپ بولجام ايتاتىن بولدى. دجيم شاردىڭ ىشىندە pyx وتىر جانە ول ءبارىن بىلەدى دەيدى. كەشكىسىن مەن دجيمگە بارىپ، اكەمنىڭ وسىندا كەلگەنىن، قاردىڭ بەتىنەن ونىڭ ءىزىن كورگەنىمدى ايتتىم. مەن ونىڭ نە ىستەگىسى كەلىپ جۇرگەنىن، وسىندا قالعىسى كەلە مە، جوق پا — سونى بىلگىم كەلەدى. دجيم شاردى الىپ، بىردەڭە دەپ وعان سىبىرلادى دا، جوعارىعا لاقتىرىپ جىبەردى. شار دومالانىپ جەرگە ءتۇستى دە، ءبىر ديۋيمگە جەتەر-جەتپەس جەرگە سەرپىلدى. دجيم قايتا-قايتا شاردى سويلەتىپ كورگەنمەن، ەشتەڭە شىقپادى؛ ول شار سويلەگىسى كەلمەيدى دەدى. شار كەيدە اقشاسىز سويلەمەيدى دەپ قويادى. مەن وعان دوللاردىڭ ءتورت بولىگىندەي ەسكى مانەتىم بار، ءبىراق ەشتەڭەگە پايداعا اسپايدى، ءوزى مىستان جاسالعان دەپ قويدىم (مەن سوت بەرگەن دوللار جايلى ايتقىم كەلمەدى). مەن مونەت وتە ەسكى، ءبىراق شار مۇمكىن ونى الار، سەبەبى وعان ءبارىبىر ەمەس پە دەدىم. دجيم ونى يىسكەپ كوردى، سوسىن تىستەدى، ىسقىلادى، اقىرى شار ونى شىن دوللار دەپ قابىلدايتىن بولدى دەدى. ول شيكى كارتوپتى ورتاسىنان قاق ءبولىپ، مانەتتى سالىپ قويامىن، ەرتەسىنە مىس كورىنبەيدى، جىلتىراپ شىن مانەت سەكىلدى بولادى، سوسىن ونى كەز كەلگەن كىسى قۋانا-قۋانا الادى، ول جۇننەن جاسالعان شار ەمەس قوي دەدى. وسىندايدا كارتوپتىڭ كومەكتەسەتىنىن مەن دە ەستىگەم، تەك ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى.
دجيم مانەتتى شاردىڭ استىنا سالدى دا، ءوزى جاتا قالىپ تاعى تىڭدادى. بۇل جولى ءبارى ويداعىداي بولدى. ەگەر مەن قالاسام، شار مەنىڭ الداعى بۇكىل ءومىرىمدى ايتىپ بەرەدى دەدى ول. "قانە، تىڭدايىن" دەدىم. شار دجيمگە سىبىرلاپ، ال دجيم ونىڭ ايتقاندارىن ماعان جەتكىزدى.
— ءسىزدىڭ اكەڭىز نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءوزى بىلمەيدى. بىرەسە كەتەم دەپ ويلايدى، ەندى بىردە قالعىسى كەلەدى. ەڭ دۇرىسى، شالدىڭ ءوزى قايدا بولاتىنىن شەشكەنشە مازالانباڭىز. ونىڭ جانىندا ەكى پەرىشتە بار. بىرەۋى اق، كادىمگىدەي جارقىراپ تۇر، ال ەكىنشىسى قاپ-قارا. اق پەرىشتە وعان دۇرىسىن ۇيرەتەدى، سوسىن قارا كەلەدى دە ءبارىن بۇلدىرەدى. اقىرىندا قايسىسى كۇش الارىن ايتۋعا بولمايدى. ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدە كوپ قايعى-قاسىرەت بولادى جانە قۋانىش تا جەتكىلىكتى. كەيدە جەڭىلەسىز، اۋىراسىز، ءبىراق تۇبىندە ءبارى جاقسى بولادى. ومىرىڭىزدە سىزگە ەكى ايەل كەزدەسەدى. ءبىرى اق، ەكىنشىسى قوڭىر ءتۇستى. بىرەۋى باي دا، ەكىنشىسى كەدەي. ءسىز اۋەلى كەدەيىنە ۇيلەنىڭىز، سوسىن باي ايەلمەن كوڭىل قوساسىز. سۋدان الىس ءجۇرىڭىز، ءبىر جاماندىق بولماس ءۇشىن، ويتكەنى تۇبىندە ءومىرىڭىز دار اعاشىمەن بىتەتىنى ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىزعا جازىلعان.
مەن كەشكىسىن ۇيگە كەلىپ، مايشامدى جاقتىم، سوسىن ءوزىمنىڭ بولمەمە كىرسەم، اكەم وتىر!
بەسىنشى تاراۋ
اكەم جاڭا ءومىر باستايدى
مەن سوڭىمنان ەسىكتى جاۋىپ، بۇرىلسام، توردە اكەم وتىر! ودان ىلعي قورقاتىنمىن — ول مەنى ۇنەمى سويىپ سالاتىن. وسى جولى دا قورقىپ كەتكەندەي بولدىم، قاتەلەسكەنىمدى سوسىن ءتۇسىندىم، ارينە، اۋەلى قورىققانىم سونداي — دەم الا الماي قالدىم — ول كۇتپەگەن جەردەن كەلە قالدى، ءبىراق ەسىمدى تەز جيىپ، ءوزىمنىڭ ونشا قورقىپ تۇرماعانىمدى سەزدىم.
اكەم ەلۋلەر شاماسىندا، سىرت قاراعاندا ودان جاسامىس سەكىلدى. شاشى جالبىراعان ۇزىن، ومىردە تاراق كورمەگەن شاشتار سابالاق-سابالاق، كىر-كىر بولىپ بەت-اۋزىن جاۋىپ تۇردى، كوزدەرى بۇتالاردىڭ اراسىنان كورىنگەندەي جىلتىرايدى. شاشى قاپ-قارا، ءبىر تالى دا اعارماعان؛ جاعىنداعى باكەنباردى دا قارا. جوعارىدان، جان-جاعىنان سالبىراعان شاشتان ارەڭ كورىنەتىن بەتىندە ءقان-سول جوق بوپ-بوز؛ بوپ-بوز بولعاندا وزگەلەردەي ەمەس، قاراعىڭ كەلمەيدى — بالىقتىڭ، بولماسا باقانىڭ قارنى سياقتى بىردەڭە. ال ۇستىندەگى كيىمى جالبا-جۇلبا، كورەتىن جەرى جوق. ءبىر اياعىنىڭ تىزەسىن جىرىپ الىپتى، ءدال ول اياعىنداعى ەتىك تە باسىنان جارىلىپ، ەكى باشپايى شىعىپ تۇر جانە اكەم ولاردى مەزگىل-مەزگىل قوزعاپ قويادى. قالپاعى ەدەندە جاتىر — ەسكى، قارا، توبەسى ىشىنە كىرىپ كەتكەن، قاقپاقتى كاستىرول سەكىلدى.
مەن تۇرىپ وعان قارادىم، ال ول ورىندىقتا سول تەڭسەلىپ وتىرعان كۇيى مەنەن كوزىن المادى.
مايشامدى ەدەنگە قويدىم. بايقاعانىم — تەرەزە اشىق تۇر: ياعني ول الدىمەن قورانىڭ ۇستىنە شىعىپ، سوسىن تەرەزەدەن بولمەگە كىرگەن. ول باسىمنان اياعىما دەيىن قارادى دا:
— قاراي گور، قالاي تىراشتانىپ كەتكەنىن! شاماسى ءوزىڭدى مىقتىمىن دەپ تۇرسىڭ عوي، سولاي ما؟! — دەدى.
— مۇمكىن، سولاي ويلاپ تۇرمىن، مۇمكىن باسقاشا، — دەدىم.
— قاراپ قوي سەن، اسپانعا قاراما، — دەدى ول — مەن جوقتا ادام بولىپ قالىپسىڭ عوي، ءتىپتى! مەن سەنىڭ جانىڭدى كوزىڭە كەلتىرىپ، كوكىرەگىڭدەگى كوبىكتى سىعىپ الام! سەنى وقىمىستى بولىپ كەتتى دەپ ءجۇر عوي — جازىپ، وقي الاتىن كورىنەسىڭ. اكەڭ وقىماعاندىقتان سەنىڭ قولىڭا سۋ قۇيۋعا جارامايدى دەيسىڭ عوي؟ كورسەتەمىن ساعان جاراماعاندى! اقىماقتىق مادەنيەتتىلىكتى كىم ساعان ۇيرەتىپ جۇرگەن؟ ايت، قانە، كىم بۇيىردى؟
— جەسىر ايەل بۇيىرادى.
— جەسىر ايەل؟ سولاي ما! ال ول جەسىر ايەلگە بىرەۋدىڭ شارۋاسىنا مۇرىن سۇعۋدى كىم ۇيرەتىپ ءجۇر؟
— ەشكىم دە.
— جارايدى، مەن سۇراماعان جەرگە قالاي مۇرىن سۇعۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەيىن وعان. ال سەن مەكتەبىڭدى تاستا — ەستىدىڭ بە؟ مىنە، مەن ولارعا كورسەتەمىن! تۋعان اكەسىنە مۇرىن ءشۇيىرۋدى ۇيرەتىپ تاستاعاندارىن كوردىڭ بە، ماڭعازدانىپ الدەقانداي بولۋدى! ال، ەگەر سول مەكتەپ دەگەنىڭنىڭ ماڭىنان سەنى كورسەم، وندا ءبىتتىم دەي بەر! سەنىڭ شەشەڭ وقي دا، جازا دا المايتىن، قاراڭعى كۇيىندە ءولدى. سەنىڭ بارلىق تۋىسقاندارىڭ ءارىپ تانىماستان ولگەن. مەن وقۋدى دا، جازۋدى بىلمەيمىن، ال مۇنى قارا، عالىم بولا قالعانىن! مۇنىڭ بارىنە توزەتىن ادام مەن ەمەسپىن، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ ال، قانە، وقى، مەن تىڭدايىن!
مەن كىتاپتى الىپ گەنەرال ۆاشينگتون جايلى، سوعىس جايلى بىردەڭەلەردى وقي باستادىم. جارتى مينۋت وتپەي ول كىتاپتى جۇلىپ الىپ لاقتىرعاندا، كىتاپ بولمەنى ارالاپ شىقتى.
— دۇرىس. وقي الاسىڭ. ال مەن ساعان ونشا سەنبەپ ەدىم. سەن بايقا، وقۋ دەگەنىڭدى قوي، مەن مۇنىڭا توزە المايمىن! سونىڭنان باعىپ جۇرەمىن، ەگەر سول مەكتەپتىڭ ماڭايىنان كورسەم، تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرامىن! قالاي ەمدەيتىنىمدى كورەسىڭ — ەسىڭدى جيناي الماي قالاسىڭ! ۇل كەرەمەت، ايتاتىنى جوق!
ول كوك جانە سارى بوياۋمەن بويالعان سيىرلاردى باققان بالا سالىنعان سۋرەتتى قولىنا الىپ:
— مىناۋ نە تاعى؟ — دەپ سۇرادى.
— مەنىڭ جاقسى وقىعانىم ءۇشىن بەرىلگەن.
ول سۋرەتتى قاق ءبولىپ جىرتتى دا:
— مەن دە ساعان ءبىر نارسە بەرەمىن — جاقسى بەلبەۋ بەرەم!
ول تاعى بىردەڭەلەردى كۇبىرلەپ وتىردى دا:
— قاراي كور، نازىك بولا قالعانىن! كەرەۋەتى بار، جايمالارى قانداي اپپاق، ايناسى تاعى بار، ەدەندە كىلەم، ال تۋعان اكەسى تەرى يلەيتىن زاۋىتتىڭ بالشىعىندا شوشقالارمەن بىرگە جاتىر! بالا كەرەمەت، ايتاتىنى جوق! ءيا، مەن سەنىڭ جانىڭدى شىعارامىن. كەۋدەڭدەگى كوبىكتى دە شىعارامىن. جۇرت سەنى بايىدى دەپ ءجۇر عوي؟ ا؟ قالاي بايىدىڭ؟
— جۇرت وتىرىك ايتادى.
— سەن تىڭدا، قالاي سويلەسەسىڭ مەنىمەن؟ مەن شىداۋداي شىدادىم، ءبىراق ءتوزىمىم تاۋسىلدى، سەن ءتىلىڭدى سۋماڭداتپا! قالادا ەكى-اق كۇن بولدىم، ەستىگەنىم — سەنىڭ بايلىعىڭ تۋرالى. وزەننىڭ تومەنگى جاعىنان دا ەستىگەم. كەلگەن سەبەبىم دە سول. سەن سول اقشالاردى اكەل، ماعان كەرەك، ەرتەڭگە دەيىن.
— مەندە ەشقانداي دا اقشا جوق.
— وتىرىك ايتاسىڭ! اقشاڭ تەچەر سوتتا. سەن ونى ال، ماعان كەرەك.
— مەندە ەشقانداي اقشا جوق دەپ تۇرمىن عوي! سوت تەچەردەن ءوزىڭىز سۇراڭىز، ول ءبارىن ايتادى.
— جارايدى، ودان سۇرايمىن... ونى ايتۋعا ءماجبۇر ەتەمىن. ول ماعان اقشانى جايىپ سالادى، ايتپەسە مەن وعان كورسەتەمىن! قانە، قالتاڭدا قانشا؟ ماعان اقشا كەرەك.
— ءبىر عانا دوللار بار، ول وزىمە قاجەت.
— ساعان قاجەت پە، جوق پا — شارۋام قانشا! اكەل بەرى!
ول مونەتتى الىپ، جالعان ەمەس پە دەپ تىستەپ كوردى، سوسىن قالاعا بارىپ ۆيسكي الام، كۇنى بويى ءنار تاتقانىم جوق دەدى. قورانىڭ توبەسىنە تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇستى دە، باسىن تەرەزەگە سۇعىپ، مەنى تاعى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرسا باستادى: اكەسىن تانىعىسى كەلمەيدى، مەن شەكتەن شىققان كورگەنسىزبىن. سودان كەيىن ونى ءبىرجولا كەتكەن شىعار دەپ ەدىم، جوق، تەرەزەگە قايتا باسىن سۇعىپ، ماعان مەكتەپتى تاستا دەپ بۇيىردى، ولاي بولماعان كۇندە مەنى اڭدىپ، تالقانىمدى شىعاراتىنىن ايتتى.
ەرتەسىنە اكەم تويىپ ءىشىپ العان، تەچەر سوتقا بارىپ، ونىڭ دىمىن قالدىرماي ۇرسىپ، مەنىڭ اقشامدى بەرۋىن تالاپ ەتتى، الايدا مۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى؛ اكەم سوسىن سوتقا سوت ارقىلى شىعاتىنىن ايتىپ قوقان-لوقى كورسەتتى.
جەسىر ايەل مەن سوت تەچەر سوتقا ارىز بەرىپ، مەنى ەكەۋىنىڭ بىرىنە تاربيەلەۋگە بەرۋىن، اكەمنەن ءبىرجولا ءبولۋدى تالاپ ەتتى؛ ءبىراق سوتىمىز جاڭادان كەلگەن، مەنىڭ اكەمدى بىلمەيتىن ادام ەدى. ول سوتتىڭ وتباسى ماسەلەلەرىنە ارالاسۋعا قۇقى جوق، بالانى تۋعاندارىنان اجىراتۋعا بولمايدى دەپ شەشتى. جەسىر ايەل مەن سوت تەچەر بۇل ماسەلەنى جاپتى. اكەمنىڭ شىعا قۋانعانى سونداي، ونى توقتاتۋ مۇمكىن بولمادى. ول مەن اقشانى الىپ وعان بەرمەسەم دىمىمدى قالدىرمايتىنىنا، بەلبەۋمەن ەسىمنەن تانعانشا سابايتىنىنا ۋادە ەتتى. مەن سوتتان ءۇش دوللار قارىزعا الىپ، جولعا بەرىپ ەم، ول اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، بۇكىل قالانى باسىنا كوتەردى، ايقايلاپ، تابانىن بارابان ەتىپ تارسىلداتىپ، اقىرى ونى كىلتتەپ قويدى دا، ەرتەسىنە سوتقا بەردى. سوت تاعى ءبىر اپتاعا قاماۋدا ۇستاۋعا شەشىم شىعاردى. الايدا ول وزىنە ريزا ەكەنىن، ۇلىنىڭ قوجاسى ەكەنىن وعان، قايدا قىستايتىنىن ايتا الاتىنىن ايتتى.
ول تۇرمەدەن شىققاسىن جاڭا سوت ونى ادام ەتەم دەپ جاريالادى. ول شالدى ۇيىنە اكەلىپ، باستان-اياق كيىندىردى — ءبارى سۋ جاڭا كيىم — ونى وتباسىمەن بىرگە ۇستەلگە وتىرعىزىپ، ەرتەڭگى، تۇسكى، كەشكى تاماقتى بىرگە ىشكىزىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۋعان باۋىرىنداي كۇتتى. كەشكى استان كەيىن سوت ىشىمدىكتىڭ كەسىرى جانە باسقا جايلار تۋرالى اڭگىمە قوزعادى، ال شال بولسا جىلاپ-سىقتاپ، قانشاما جىل ول ءوزىنىڭ اقىماق بولعانىن، ەندىگى جەردە ەشكىم دە ونىمەن تانىستىعىنا ۇيالمايتىن بولادى جانە سوت وعان كومەكتەسەدى دەپ ۇمىتتەنەتىنىن ايتتى. سوت مىنا سوزدەرى ءۇشىن ونى قۇشاقتاۋعا ءازىر ەكەنىن ايتىپ، ءتىپتى كوزىنە جاس الدى؛ سوتتىڭ ايەلى دە كوز جاسىنا ەرىك بەردى؛ اكەم وسى كەزگە دەيىن ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن ەشكىم تۇسىنبەگەنىن مۇڭايا ايتتى؛ سوت وعان ابدەن سەنەتىنىن جەتكىزدى. شال بولسا، ومىردە جولى بولماعان ادام جاناشىرلىققا ءزارۋ دەپ اڭگىمەلەدى. سوت بۇل پىكىردىڭ شىندىق ەكەنىن ايتتى، سودان ەكەۋى دە كوزدەرىنە جاس الدى. ۋاقىت ۇيىقتاۋعا جاقىنداعاندا شال ورنىنان تۇرىپ قولىن سوتقا سوزدى.
— مىنا قولعا قاراڭىزدار، مىرزالار مەن حانىمدار! ونى الاقاندارىڭا الىپ كورىڭدەر. بۇل قول بۇرىن كىر-كىر شوشقانىڭ قولى ەدى، ەندى باسقاشا؛ ەندى بۇل قول ءومىرىن قايتا باستاعىسى كەلگەن ادال ادامنىڭ قولى، بۇرىنعى ءومىرىمدى قايتالاسا، ولەتىن بولادى! مەنىڭ سوزىمە قۇلاق سالىڭىزدار جانە نە ايتقانىمدى ۇمىتپاڭىزدار! بۇل ەندى تازا قول. قولىمدى قىسۋعا قورىقپاڭىزدار!
وسىدان كەيىن ءبارى ورىندارىنان تۇرىپ كوز جاستارىن تىيا الماي بىرىنەن كەيىن ءبىرى ونىڭ قولىن قىستى. ال سوتتىڭ ايەلى ءتىپتى ونىڭ قولىنان ءسۇيدى. سوسىن اكەم ەندى ىشپەيمىن دەپ قولحات بەردى، وعان كرەست تۇرىندە قول قويعان بولدى. سوت بۇل تاريحي ءسات دەپ حابارلادى. وسىنداي بىردەڭە ايتتى ايتەۋىر. شالدى قوناققا ارنالعان ەڭ ءتاۋىر بولمەگە ۇيىقتاۋعا اپارىستى. ال تۇندە ونىڭ ولەردەي اراق ىشكىسى كەلىپ تەرەزەدەن توبەگە، ودان باعانادان سىرعاناپ ەسىك الدىنا ءتۇسىپ، ودان ۇستىندەگى جاپ-جاڭا بەشپەتتى قىرىق گرادۋستىق شولمەككە اۋىستىرىپ، بولمەگە قايتا ورالىپ، سايراندى سالماسى بار ما: ال تاڭ اتا تاعى تەرەزەگە ۋداي ماس كۇيىندە جارماسىپ، توبەدەن سىرعانايمىن دەگەندە جەرگە قۇلاپ، سول قولىن ەكى جەردەن سىندىردى جانە ءۇسىپ ولە جازداعان جەرىنەن بىرەۋ كورىپ قۇتقارىپتى. قوناق بولمەدە نە بولعانىن كورۋ ءۇشىن ءۇي يەلەرى بارسا، شىلقىپ جاتقان ىلعالعا ءتىپتى جۇزۋگە بولاتىنداي.
سوت قاتتى رەنجىدى. بۇل شالدى مىلتىقتىڭ جاقسى وعىمەن عانا تۇزەتۋگە بولاتىن شىعار، ودان باسقا ءادىس كورىپ تۇرعانىم جوق دەدى ول.
التىنشى تاراۋ
اكەم ءولىم پەرىشتەسىمەن كۇرەسۋدە
ال، ەندى، وسىدان كەيىن مەنىڭ قارتىم جازىلدى، مەنىڭ اقشامدى وعان بەرمەگەنى ءۇشىن ول تەچەر سوتتى سوتقا بەردى، سوسىن مەن مەكتەپتى تاستاماعانىم ءۇشىن مەنى قولىنا الدى. ەكى رەت مەنى ۇستاپ الىپ جازامدى بەردى، مەن سوندا دا مەكتەپكە بارا بەردىم جانە ىلعي ودان جاسىرىنىپ نە قاشىپ كەتىپ ءجۇردىم. بۇرىن وقۋ دەگەن ماعان ونشا ۇنامايتىن، ەندى اكەمە ەرەگەسىپ قالاي دا مەكتەپكە بارىپ جۇرەمىن دەپ شەشتىم. سوتتىڭ وتىرىسىن كەيىنگە جىلجىتا بەردى؛ شاماسى ەشقاشان بولمايتىن شىعار، ويتكەنى مەن تەچەر سوتتان اكەمنىڭ تاياعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن وعان بەرۋگە اندا-ساندا ەكى-ۇش دوللار الىپ ءجۇردىم. اقشانى العان كۇنى ول ىلعي ۋداي ماس بولادى؛ ىلعي كوشە كەزىپ، ايقايلاپ، اركىمگە ۇرىنادى؛ ماس بولعان سايىن ونى تۇرمەگە وتىرعىزادى. ول مۇنداي تىرلىگىنە ءدان ريزا، جانىنا جاعاتىن سەكىلدى.
اكەم جەسىر ايەلدىڭ ءۇيىنىڭ اينالاسىنان شىقپايتىن بولدى، ال دۋگلاس اپاي ەگەر ول مۇنىسىن قويماسا، وعان باسقاشا ءادىس قولداناتىنىن ايتىپ قورقىتقان بولدى. سوندا اكەمنىڭ جىندانعانىن كورسەڭىز!
گەك ءفيننىڭ قوجاسى كىم ەكەنىن كورسەتەمىن دەپ ۋادە بەردى اكەم.
كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنىندە ول مەنى سوڭىمنان اڭدىپ ۇستاپ الدى دا، قايىقپەن وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا ءۇش ميلدەي جەرگە الىپ كەتتى، سوسىن ارعى بەتكە شىعىپ، ورمانى قالىڭ جاعاعا توقتادى. بۇل جەردە ەسكى اعاش ۇيدەن باسقا ادام باس سۇعاتىن كۇركە دە جوق جانە ونى تابۋ مۇمكىن ەمەس.
ول مەنى ءبىر مينۋتقا دا بوساتپايدى، قاشىپ كەتەتىن دە مۇمكىندىك جوق. ءبىز سول ءشىرىپ تۇرعان ءۇيدى پانالادىق، ال اكەم تۇندە ەسىكتى قۇلىپتاپ، كىلتتى ءوزىنىڭ باسىنىڭ استىنا سالىپ جاتادى. ونىڭ مىلتىعى بار — ءبىر جەردەن ۇرلاپ العان بولسا كەرەك — ەكەۋمىز اڭعا شىعامىز؛ بالىق اۋلايمىز؛ سونىمەن تاماق اسىرايمىز. ول مەنى ءجيى-جيى سىرتىمنان كىلتتەپ كەتەدى دە، ءۇش ميلدەي جەردەگى دۇكەنگە بارىپ، بالىق پەن قۇستى ۆيسكيگە ايىرباستاپ ۇيگە اكەلەدى، ءىشىپ الىپ ءان سالادى، سوسىن كەلىپ مەنى سابايدى.
جەسىر ايەل مەنىڭ قايدا جۇرگەنىمدى تاۋىپ، مەنى قۇتقارۋعا ءبىر ادامدى جىبەرىپتى، ءبىراق اكەم مىلتىعىن الىپ ونى قۋىپ جىبەردى. كوپ كەشىكپەي ءوزىم دە وسى ومىرگە ۇيرەنىپ الدىم، بەلبەۋمەن ساباۋدان باسقاسى ماعان ۇنايدى.
تىرلىك ءوتىپ جاتتى — كۇنى بويى ەشتەڭە ىستەمە، بالىق اۋلا، شىلىم شەك؛ كىتاپ وقۋ، ساباق دەگەن جوق.
وسىلاي ەكى اي ءوتتى، مۇمكىن ودان دا كوبىرەك؛ مەنىڭ ءۇستى-باسىمنىڭ البا-جۇلباسى شىقتى، كىر-كىر بولىپ ءجۇردىم، جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندەگى كۇندە جۋىنىپ، تارانىپ، تارەلكەدەن تاماق ءىشىپ، ءبىر مەزگىلدە جاتىپ، ءبىر مەزگىلدە تۇرۋ، ىلعي كىتاپتان باس الماي پىسىلداپ وتىراتىنىم، ونىڭ ۇستىنە ۋوتسون حانىمنىڭ ۇنەمى قىر سوڭىمنان قالماي جاسايتىن ەسكەرتپەلەرى — وسىنىڭ بارىنە قالاي كونىپ جۇرگەنىمە تاڭعالامىن. ەندى ول ۇيگە بارعىم كەلمەيتىن بولدى. جەسىر ايەل جەك كورەتىن بولعاندىقتان، مەن ول ۇيدە ۇرسىسۋدى مۇلدە قويعانمىن، ەندى مەنىڭ قارتىمنىڭ قارسىلىعى بولماعاسىن، قايتا باستادىم. جالپى ايتقاندا، ءبىز ورماندا جامان تۇرعان جوقپىز.
الايدا شال ماعان وقتىن-وقتىن تاياق جۇمساۋىن قويمادى، ال بۇعان مەن توزە المادىم. تۇلابويىم تولعان جاراقات.
ول ەندى ۇيدە وتىرمايتىندى شىعاردى: ءوزى كەتەدى، مەنى سىرتىمنان كىلتتەپ قويادى. ءبىر رەت مەنى كىلتتەپ ءوزى كەتتى دە، ءۇش كۇن بويى ورالمادى. سونداي قاپا بولدىم! مەن ول سۋعا باتىپ كەتكەن بولار، مەن وسى جەردەن ەشقاشان شىعا الماسپىن دەپ ويلادىم. قورقىنىشتى ويلار كەلدى، قالاي دا قاشۋ كەرەك دەپ شەشتىم. مەن بۇل ۇيدەن كەتكىم كەلىپ، بىرنەشە رەت اۋرەلەنىپ كوردىم، ءبىراق شىعاتىن ساڭىلاۋ تابا المادىم. تەرەزەسىنە مەن تۇگىل يت تە سىيمايدى. تۇربانىڭ بويىمەن كوتەرىلۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس — وتە تار. ەسىك جۋان، مىقتى ەمەن تاقتايدان جاسالعان. اكەم كەتكەندە پىشاق نەمەسە باسقا دا تەمىر اتاۋلىنى ۇيدە قالدىرماۋعا تىرىسادى؛ مەن ءجۇز رەت اينالانى كەزىپ ىزدەگەن شىعارمىن، بۇدان باسقا ىستەيتىن شارۋا دا جوق. الايدا وسى جولى بىردەڭە تاپقان سياقتىمىن، سابى جوق ەسكى ارانى تاۋىپ الدىم. مەن ونى مايلادىم دا ىسكە كىرىستىم. ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا، ۇستەلدىڭ ارتىندا جەل ۇرلەپ مايشامدى سوندىرمەس ءۇشىن جارعا شەگەمەن قاعىلعان ەسكى اتجابۋ بار. ۇستەلدىڭ استىنا كىرىپ اتجابۋدى كوتەردىم دە، تومەندەگى جۋان بورەنەنى ارامەن كەسە باستادىم — ءوزىم سىياتىن تەسىك جاساۋ ءۇشىن.
بۇل شارۋا كوپ ۋاقىتىمدى الدى، دەگەنمەن ويداعىداي بولىپ كەلە جاتىر ەدى، كەنەت ورمان ىشىنەن اكەمنىڭ مىلتىعىنان اتىلعان وقتىڭ داۋىسىن ەستىدىم. مەن تەزدەتىپ ىستەگەن ءىسىمنىڭ ءىزىن جوق قىلدىم، اتجابۋدى ءتۇسىرىپ، ارانى تىعىپ تاستادىم، كەشىكپەي اكەم دە كەلدى.
ول ادەتتەگىشە تىم كوڭىلسىز ەكەن. قالادا بولعانىن، وندا نە ىستەلىپ جاتقانىن شايتان عانا بىلەتىنىن باياندادى. قورعاۋشى وعان ەگەر ءىستى سوتقا جىبەرسە، ۇتىپ اقشانى الىپ بەرەتىنىن، ءبىراق ءىستى تالقىلاۋدى كەيىنگە قالدىراتىن ءادىس كوپ جانە سولاي ەتۋ تەچەر سوتتىڭ قولىنان كەلەتىنىن ءتۇسىندىرىپتى. جانە مەنى اكەمنەن الىپ، جەسىر ايەلدىڭ تاربيەسىنە بەرۋ جانە بۇل جولى ءىستى ولار ۇتاتىنى جايلى قالادا گۋ-گۋ اڭگىمە ەكەن. مەن سونداي رەنجىدىم، ويتكەنى مەنى تىقسىرىپ، ولارشا ايتقاندا، تاربيەلەگەندەرىن جاقتىرمايمىن. قارت سوسىن بوقتاي باستادى جانە اۋزىنا تۇسكەن ادامنىڭ ءبارىن، ءتىپتى اتىن بىلمەيتىن جانداردى دا قوسىپ، دىمدارىن قالدىرمادى.
ول جەسىر ايەل مەنى قالاي الاتىنىن، ەگەر بۇل بالانى كوزىنەن تاسا قىلماسا، ولار وڭباعاندىق جاسايتىن بولسا، بۇل وسىدان التى ميل جەرگە اپارىپ جاسىرىپ قوياتىنىن، ول جەردەن ءجۇز جىل ىزدەسە دە ءتىرى ادام تابا المايتىنىن ايتىپ ايقايلادى. بۇل حابار مەنى تاعى رەنجىتتى، ءبىراق ۇزاققا ەمەس. ول مەنى باسقا جاققا الىپ كەتكەنشە مەن دە قاشان اكەتەدى دەپ كۇتىپ قاراپ وتىرمايمىن دەپ ويلادىم.
قارت اكەلگەن زاتتارىن الىپ كەلۋگە قايىققا جۇمسادى: جۇگەرى، ءبىر قاپ ۇن، ەلۋ فۋنتتاي، ىستاعان ءتوس ەتتىڭ ۇلكەن بولىگى، ءبىر ۆيسكي، ەسكى كىتاپ پەن ەكى گازەت.
مەن ءبارىن جاعاعا شىعاردىم دا ءوزىم قايىقتىڭ تۇمسىعىنا دەمالۋ ءۇشىن وتىردىم. ۇيدەن قاشىپ كەتكەندە مىلتىق پەن قارماقتى ورمانعا الىپ كەتەم دەپ شەشتىم. ءبىر جەردە وتىرمايمىن، بۇكىل ەلدى ارالاپ قاڭعىرامىن — تەك تۇندە؛ تاماعىم اۋلاعان بالىق پەن جابايى قۇس بولادى؛ سونداي الىسقا كەتەمىن، قارت تا جەسىر ايەل دە ەشقاشان تابا المايدى. مەن وسى تۇندە بورەنەنى ارامەن كەسىپ، قاشىپ كەتۋگە بەل بايلادىم، ەگەر شال ىشىمدىككە تويىپ السا، ول، ارينە، تويىپ ىشەدى! مەن ويلانىپ وتىرىپ ۋاقىتتىڭ وتكەنىن بايقاماپپىن، قارت ۇيىقتاپ قالدىڭ با، جوق سۋعا باتىپ كەتتىڭ بە دەپ ايقايلاعانشا وتىرىپپىن.
مەن زاتتاردى ۇيگە تاسىپ بولعانشا قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. كەشكى تاماقتى پىسىرە باستادىم، ال قارت بولسا بوتەلكەدەن بىرەر ۇرتتاپ الدى؛ كوڭىلى كوتەرىلەيىن دەدى، سوسىن تاعى ايقايعا باستى. ول ءىشۋدى قالادا باستاپ، تۇنىمەن جىرادا جاتقان، وعان قاراساڭ، قۇسقىڭ كەلەدى. كەز كەلگەن ىشۋدەن كەيىن ول ۇكىمەتتى بالاعاتتاپ، دىمىن قويمايتىن ادەتى. بۇل جولى دا سول:
— ۇكىمەت دەپ اتايدى! قاراشى نەگە ۇقسايدى بۇل ۇكىمەت، مىنە، بۇلاردىڭ زاڭى! تۋعان ۇلىن اكەسىنەن ايىرادى — ال ول اكە ونى وسىرەدى، قامقورلىق جاسادى، تاربيەلەدى، وعان قانشا اقشا جويدى! ءيا-يا! ۇلدى ءوسىرىپ، ەندى دەمالاتىن دا ۋاقىت بولدى، ەندىگى جەردە بالا جۇمىس جاسايدى، اكەسىنە كومەك كورسەتەدى دەپ ۇمىتتەنەسىڭ — مىنە ساعان ءۇمىت، شاپ بەرىپ زاڭدى الدىڭا توسادى! بۇل ۇكىمەت دەپ اتالادى! ول از بولعانداي، زاڭ تەچەر سەكىلدى سوتقا كومەكتەسەدى — مەنىڭ اقشامدى تارتىپ الۋعا! مىنە، زاڭنىڭ ءتۇرى وسى: التى مىڭ دوللارى بار ادامدى اباقتىعا قامايدى، اباقتى بولعاندا مىناۋ سەكىلدى كۇركەدەي بىردەڭەگە، قاراۋعا شوشقا ۇيالاتىن جالبا-جۇلبا كيىم كيۋگە ءماجبۇر ەتەدى. سونىسىنا قاراماي، ۇكىمەت دەپ اتالادى! مۇنداي ۇكىمەت تۇرعاندا ادام ءوزىنىڭ قۇقىن پايدالانا المايدى. نە دەگەن ماسقارا! كەيدە ويلايسىڭ، وسى ەلدەن ءبىرجولا كەتەمىن دەپ. ءيا، مەن سولاي دەپ ايتتىم دا، تەچەر شالدىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ ايتتىم. كوپ ادام ەستىدى. مەن ەكى سەنت ءۇشىن بۇل قارعىس اتقان ەلدى تاستاپ، سوسىن ەشقاشان قايتا كورمەس ەدىم دەدىم! وسى سوزدەردى ايتقام. مەنىڭ قالپاعىما قاراڭدارشى — وسى قالپاق پا دەدىم ولارعا. توبەسى قالقيعانمەن، تومەنگى جاعى يەگىمە دەيىن ءتۇسىپ، باسىم پەشتىڭ تۇرباسىنىڭ ىشىندە قالعانداي. قاراڭدار، وسىنداي قالپاق كيۋگە ءماجبۇرمىن، ال مەن بولسام، قالاداعى بايلاردىڭ ءبىرىمىن، تەك ءوزىمنىڭ قۇقىمدى پايدالانعىزباي وتىرسىڭدار دەدىم. ءيا، ءبىزدىڭ ۇكىمەت ايتاتىنى جوق كەرەمەت! سەن تەك تىڭداپ كور. وندا ءبىر ازات نەگر بولدى، ءوزى وگايودان — بۋدان، كادىمگى اق ادامدار سەكىلدى ءتۇسى اق. كويلەگى قارادان دا اق، كيىمى كەرەمەت، بۇكىل قالادا ونداي كيىم كيگەن ەشكىم جوق: التىن باۋلى ساعات، قولىندا كۇمىس جالاتقان تاياعى بار — ايتاتىنى جوق تۇلعا! سەن قالاي ويلار ەدىڭ؟ ءوزى ءبىر كوللەدجدە ءمۇعالىم، بىرنەشە تىلدە سويلەي بىلەدى دەسەدى. ءوزىنىڭ ەلىندە ءتىپتى داۋىس بەرە الادى دەيدى! ال بۇعان مەن توزە المادىم. ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز وسى؟ داۋىس بەرەتىن كۇن ەدى، كوبىرەك ىشپەگەندە ءوزىم دە داۋىس بەرگىم كەلگەن، ال امەريكادا الگىدەي نەگر داۋىس بەرە الاتىن شتات بار دەگەندە، مەن ەرەگەسىپ داۋىس بەرمەي قويدىم. ەشقاشان داۋىس بەرمەيمىن دەدىم. وسىلاي ايتقانىمدى ءبارى ەستىدى. بۇكىل ەل قۇرىپ كەتسىن — مەن ەندى ءبارىبىر داۋىس بەرمەيمىن! ول نەگردىڭ قالاي تالتاڭداعانىن كورسەڭ: ەگەر مەن ونى تەۋىپ جىبەرمەسەم، ماعان جول بەرەتىن ەمەس. بۇل نەگردى نەگە اۋكسيوندا سالىپ ساتىپ جىبەرمەيدى؟ مەن سونى بىلگىم كەلەدى! سوندا ماعان قالاي دەپ جاۋاپ بەرگەندەرىن ەستىسەڭ عوي. وسى شتاتتا جارتى جىل تۇرعان نەگردى ساتۋعا بولادى، ال ونىڭ تۇرعانىنا كوپ بولعان جوق.
مىنە، ساعان ونەگە. ازات جۇرگەن نەگردى التى اي تۇرعانشا ساتا المايتىن بولسا، ول نەعىلعان ۇكىمەت؟
ۇكىمەتپىز دەپ دارداي بولادى، ەگەر جارتى جىلعا دەيىن وڭباعان ۇرى، قاڭعىباس نەگردى ورنىنان قوزعاي الماسا، قانداي ۇكىمەت ول!؟
اكەمنىڭ ماس بولعانى سونداي، ءتىپتى اياعىنىڭ ءوزىن قايدا اپارا جاتقانىن بىلمەدى، ال اياقتارى ونى تىڭداماي، شوشقانىڭ ەتى سالىنعان شاعىن بوشكەگە ءسۇرىنىپ، اياعى اسپاننان كەلدى، تىزەسىن جارالاپ، اۋزىنا كەلگەن بوقتىقتىڭ ءبارىن توكتى-اي كەلىپ؛ نەگر دە، ۇكىمەت تە، ونى سۇرىندىرگەن بوشكە دە — ءبارى سىباعالارىن جاقسىلاپ الدى.
ول ءبىراز ۋاقىت بولمە ىشىندە جالعىز اياقپەن سەكىرىپ ءجۇردى، ءبىر كەزدە كىنالى بوشكەنى بار كۇشىمەن تەۋىپ كەلىپ جىبەرگەنى! ونىسى بەكەر بولدى، ويتكەنى سول تەپكەن اياعىنداعى ەتىكتىڭ جىرىق تۇمسىعىنان ەكى باشپايى شىعىپ تۇراتىن؛ اكەمنىڭ ويباي سالىپ سارناعانىن ەستىگەن ادامنىڭ توبە شاشى تىك تۇرار ەدى، ول بوشكەگە سوعىلعان ەكى باشپايىن ۇستاپ لاس ەدەندە دومالادى-اي دەيسىڭ، باعاناعى بوقتىق بوقتىق پا، ەندى ونىڭ كوكەسىندەي بىلاپىتتار اۋزىنان اقتارىلدى. كەيىن ءوزى سوۋبەرري حەگگان شالدىڭ بوقتىعىن كەزىندە كوپ تىڭداپ ەدىم، ەندى جامان ءسوز ايتۋدان ول شالدان دا اسىپ تۇسەمىن دەپ قويادى.
كەشكى تاماقتان كەيىن اكەم شولمەكتى الىپ، ۆيسكي ەكى رەت سايرانداۋعا جانە ءبىر رەت جىندانۋعا جەتەدى دەدى. بۇل ۇيرەنشىكتى ماتەلى. بىرەر ساعاتتان كەيىن اقىل-ەسىن بىلمەي ماس بولادى دا ۇيىقتاپ قالادى، مەن سوسىن كىلتتى ۇرلاپ الامىن، بولماسا بورەنەنى كەسىپ، سىرتقا شىعامىن، نە بىلاي، نە ولاي. ول ءىشىپ وتىر، ءىشىپ وتىر، ءبىر كەزدە كورپەسىنە جاتتى-اۋ ايتەۋىر. ءبىراق مەنىڭ جولىم بولمادى. ول قاتتى ۇيىقتاعان جوق، دوڭبەكشىپ، ىڭقىلدادى: وسىلاي ۇزاق جاتتى. اقىرىندا مەنى دە ۇيقى باسىپ كوزدەرىم وزىنەن-وزى جۇمىلا بەردى دە، ەسىمدى جيۋعا ءالىم كەلمەي قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن، ال مايشام جاعۋلى قالپىندا قالدى.
قانشا ۇيىقتاعانىم ەسىمدە جوق، ءبىر مەزگىلدە شىڭعىرعان ايقايدان ويانىپ كەتىپ اتىپ تۇردىم. اكەم جانتالاسىپ، جان-جاققا سەندەلىپ، ەسى اۋىسقان ادامداي "جىلان-جىلان!" دەپ ايقايلايدى. ول اياعىمدا جىلاندار جورعالاپ ءجۇر دەيدى، سوسىن سەكىرىپ شىڭعىردى -بەتىمدى شاقتى دەپ قويمايدى، ءبىراق مەن ەشقانداي جىلان كورمەدىم. اكەم بولمە ىشىندە جۇگىرە باستادى، شىرق اينالىپ جۇگىردى، ال ءوزى: "ءتۇسىرشى انانى! ءتۇسىر! ول مەنىڭ تاماعىمدى شاعىپ الدى!" — دەپ ايقايلايدى. مەن ادام بالاسىنان مىنانداي تاعى كوزدەردى بۇرىن كورگەن ەمەسپىن. كەشىكپەي ول ءالى قۇرىپ، جەرگە قۇلادى، ءوزى ەنتىگىپ جاتىر؛ سوسىن زاتتاردى جان-جاققا لاقتىرىپ، جۇدىرىعىمەن اۋانى سوققىلاپ، شايتاندار مەنى ۇستاپ الدى دەپ ايقايلادى، سارنادى. ارى-بەرىدەن سوڭ ءسال تىنىشتالىپ، ءبىراز جاتتى، ىڭقىلدادى. سودان سوڭ مۇلدە ءۇنسىز قالدى، ءتىپتى دىبىسىن شىعارعان جوق. مەن الىستا ورمان ىشىندە ايقايلاعان ۇكىنىڭ داۋىسىن، قاسقىرلاردىڭ ۇلىعانىن ەستىدىم جانە سول دىبىستاردان اينالاداعى تىنىشتىق ودان سايىن قورقىنىشتى بولدى. اكەم بۇرىشتا جاتىر. كەنەت ول شىنتاعىنا سۇيەنىپ باسىن كوتەردى، الدەنەگە قۇلاعىن سالىپ، باسىن ەڭكەيتكەن كۇيى وتىردى دا:
— توپ-توپ-توپ... بۇلار ولىكتەر... توپ-توپ-توپ... ولار ماعان كەلە جاتىر، ءبىراق مەن ولارمەن بارمايمىن. وھ، مىنە، ولار! مەنى قوزعاماڭدار، تيىسپەڭدەر ماعان! قولدارىڭدى تارتىڭدار — ولار مۇزداي! جىبەرىڭدەر! وھ، باقىتسىز مەن بەيباقتىڭ مازاسىن الماڭدار! — دەپ ساندىراقتادى.
سودان ول ءتورت اياقتاپ تۇردى دا ولىكتەردەن تيىسپەۋلەرىن ءوتىندى؛ كورپەگە ورانىپ، ۇستەلدىڭ استىنا تىعىلدى، ءوزى سۇراپ جاتىر، سوسىن وكىرىپ جىلاسىن! ءتىپتى كورپەنىڭ استىنان ەستىلدى.
ءبىر ۋاقىتتا كورپەنى لاقتىرىپ تاستاپ، اتىپ تۇردى، اقىلى اۋىسقان ادام سەكىلدى، كەنەت مەنى كوردى دە، تۇرا جۇگىرىپ مەنى قۋسىن! بولمەنىڭ ىشىندە قۋىپ ءجۇر، قولىندا شاپپا پىشاق، مەنى ءولىمنىڭ پەرىشتەسى دەپ قويادى، ولتىرەم، سوسىن سەن كەلمەيتىن بولاسىڭ دەيدى. مەن ودان تىنىشتالۋىن ءوتىندىم، بۇل مەنمىن — گەكپىن دەدىم؛ ال ول قارقىلداپ كۇلەدى، كۇلكىسىنىڭ ءوزى قورقىنىشتى!
بوقتاپ، ايقايلاپ سوڭىمنان جۇگىرە بەردى. ءبىر رەت قولىنىڭ استىنان زىپ ەتىپ شىعا بەرىپ ەم، ول كۇرتەشەمنەن ۇستاپ الدى، مەن ەندى ءبىتتىم دەپ ويلادىم، الايدا كۇرتەشەدەن نايزاعايداي جىلدامدىقپەن سىتىلىپ شىعىپ قۇتىلدىم. كەشىكپەي شال ابدەن سىلەسى قاتتى؛ ارقاسىن ەسىككە سۇيەپ ەدەنگە وتىردى، دەمالىپ الىپ مەنى ولتىرەتىنىن ايتتى. پىشاقتى قۇيرىعىنىڭ استىنا سالىپ، اۋەلى ۇيىقتاپ كۇش جيىپ الاتىنىن، سوسىن بۇل جەردە كىم بار ەكەنىن قارايتىنىن ەسكەرتتى.
تەز كوزى ءىلىنىپ كەتتى. مەن سول بويدا ەسكى سىنىق ورىندىقتى الىپ، دىبىس شىعارماۋعا تىرىسىپ ۇستىنە شىقتىم، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان مىلتىقتى الدىم.
وعىنىڭ بار-جوعىن ءبىلۋ ءۇشىن شومپولدى تىقتىم، سوسىن مىلتىقتى بوشكەنىڭ ۇستىنە قويدىم دا، ءوزىم ارت جاعىنا وتىرىپ اكەمدى كوزدەدىم، ونىڭ ويانۋىن كۇتتىم. ءوتىپ بولمايتىن نە دەگەن ۋاقىت!
جەتىنشى تاراۋ
اكەمنەن قاشىپ كەتەمىن
— تۇر! نە ىستەۋدى ويلادىڭ؟
مەن كوزىمدى اشىپ، قايدا جاتقانىمدى بىلگىم كەلىپ جان-جاعىما قارادىم. كۇن شىعىپتى -ياعني مەن كوپ ۇيىقتاماپپىن، ۇستىمە ءتونىپ اكەم تۇر؛ بەتى ىسكەن، ءجۇزى كۇزگى بۇلتتاي سالقىن.
— مىلتىقپەن نە ىستەيىن دەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
تۇندەگى جاساعاندارىنان ەسىندە ەشتەڭە جوق ەكەنىن سەزىپ:
— بىرەۋ ەسىكتەن كىرگىسى كەلدى، سوسىن مەن كۇزەتىپ وتىردىم.
— ال مەنى نەگە وياتپادىڭ؟
— وياتىپ كورىپ ەدىم، ەشتەڭە شىقپادى: ءسىز ويانبادىڭىز.
— جارايدى، ءتىلىڭدى سۇيرەڭدەتپە! بار، قارماققا تاڭعى اسقا ەشتەڭە تۇسكەن جوق پا ەكەن، قاراپ كەل. مەن ءقازىر كەلەمىن.
ول ەسىكتى اشتى، مەن وزەنگە جۇگىردىم. مەنىڭ بايقاعانىم — اعىستىڭ بويىمەن تومەن قاراي زۋلاعان جاپىراق، ءشوپ-شالام، اعاشتىڭ قابىعى: دەمەك، وزەننىڭ سۋى كوتەرىلە باستاعان. قالادا بولسام، راقات ءومىر سۇرەر ەدىم-اۋ دەپ ويلادىم. ماۋسىمدا سۋ كوتەرىلگەندە وزەن بويىمەن وتىن اعاشتارى، بۋما-بۋما تاقتايلار، ءتىپتى ءارقايسىسىندا ون-ون ەكىدەن بورەنە بار جۇكتەردى اۋلاپ الىپ اعاش ساقتايتىن قامبالارعا، اعاش كەسەتىن جەرلەرگە ساتۋعا بولادى.
مەن جاعامەن كەلە جاتىپ كوزىمنىڭ قيىعىن اكەم جاققا سالامىن، ەكىنشى كوزىممەن الگىندەي پايدا تۇسىرەر بىردەڭە اكەلە مە دەپ وزەن بەتىنە قارايمىن. كەنەت ءبىر قايىق كەلە جاتىر! قايىق بولعاندا قانداي — كوزىڭدى تويدىرادى: ۇزىندىعى ون ءۇش — ون ءتورت فۋتتاي؛ وزىمەن ءوزى قالقىپ كەلە جاتىر. مەن باقالار سياقتى باسىممەن سۇڭگي جونەلدىم، كيىمىم ۇستىمدە، قايىققا جەتتىم. ىشىندە بىرەۋ جاتىر ما دەپ باقىلادىم — بىزدە ءازىل ءۇشىن قايىقتا كورىنبەي جاتادى دا، بوتەن بىرەۋ جاقىن كەلگەندە ۇشىپ تۇرا كەلىپ، الگى كىسىنى كۇلكى ەتەدى. ءبىراق بۇل جولى باسقاشا بولىپ شىقتى. قايىق، شىنىندا دا، بوس ەكەن، مەن ۇستىنە شىعىپ جاعاعا اكەلدىم. شال قۋاناتىن شىعار كورگەندە دەپ ويلادىم: مۇنداي تاۋار ون دوللاردان كەم تۇرمايدى!
مەن جاعاعا كەلگەندە، اكەم ءالى كورىنبەدى؛ جاعاداعى ءجۇزىم جانە بۇتالار تىعىز وسكەن جەرگە قايىقتى جاسىردىم؛ ماعان باسقا وي كەلدى: ورمانعا قاشۋدىڭ ورنىنا ەلۋ ميلدەي وزەنمەن تومەن بارىپ جاياۋ قاڭعىرعانشا، ءبىر ورىندا ەشكىمگە تاۋەلسىز ءومىر سۇرمەيمىن بە!
ءبىز تۇرعان ۇيدەن ونشا قاشىق ەمەس جەرگە، اكەم كەلىپ قالعانداي سەزىنگەنمەن، ايتەۋىر جاسىرىپ ۇلگەردىم؛ سوسىن بۇتالاردىڭ اراسىنان قاراسام، اكەم جالعىز اياق جولمەن وزەنگە قاراي كەلەدى ەكەن، مىلتىعىن ءبىر قۇسقا كەزەيدى. ياعني، ول ەشتەڭە كورگەن جوق.
ول كەلگەندە مەن اعاشتاردى شىعارعان بولىپ، قاتتى جۇمىس ىستەپ جاتىر ەدىم. نەگە سونشا كىبىرتىكتەپ ءجۇرسىڭ دەپ ول ۇرىستى؛ سۋعا قۇلاپ كەتىپ، سودان كىدىرىپ قالدىم دەپ وتىرىكتى سوعۋعا تۋرا كەلدى. مەن ونسىز دا بىلەمىن: ءۇستى-باسىمنىڭ مالمانداي بولىپ تۇرعانىن كورگەسىن، ول مىندەتتى تۇردە سۇراي باستايدى. قارماقتان بەس جايىن الىپ ۇيگە قايتتىق.
تاڭعى استان كەيىن ەكەۋمىز دە ماۋجىراپ كوز ءىلىندىرىپ الۋعا جاتتىق، مەن جەسىر ايەل مەن اكەم مەنى ىزدەمەۋ ءۇشىن ولاردى الدايتىن امال تابۋدى ويلادىم. ايتپەسە، ولار ىزدەپ جۇرگەندە الىسقا قالاي قاشىپ كەتەسىڭ! مەن كوپكە دەيىن ەشتەڭە ويلاپ تابا المادىم، ءبىر كەزدە اكەم سۋ ىشۋگە تۇرىپ:
— ەگەر تاعى بىرەۋ ءۇيدىڭ اينالاسىندا تورۋىلداپ جۇرسە، مەنى ويات، ەستىپ جاتىرسىڭ با؟ كەشەگى كىسى تەكتەن-تەك كەلىپ جۇرگەن جوق. مەن ونى اتىپ تاستايمىن. ەگەر ول تاعى كەلسە، مەنى ويات، ەستيمىسىڭ؟ — دەدى.
ول اۋناپ ءتۇسىپ، تاعى دا ۇيقىعا كەتتى؛ ەسەسىنە ونىڭ سوزدەرى مەنىڭ نە ىستەۋىم كەرەك ەكەنى تۋرالى ماعان وي سالدى. مەن سولاي جاسايمىن، سوندا مەنى ىزدەۋ ەشكىمنىڭ دە باسىنا كىرمەيدى دەپ ويلادىم.
ساعات ون ەكىلەردە ءبىز تۇرىپ جاعاعا باردىق. وزەن تەز كوتەرىلە باستاپتى جانە بەتىندە نەشە ءتۇرلى اعاشتار قالقىپ بارادى. سول جەردە بىرگە بايلانعان توعىز بورەنە كەلە جاتىر! ءبىز ولاردى جاعاعا شىعاردىق. سوسىن تۇسكى تاماقتى ىشتىك. باسقا بىرەۋ بولسا، كەشكە دەيىن جاعادا وتىرىپ، اۋلاپ كوبىرەك پايدا تابار ەدى، ءبىراق ول اكەمنىڭ ادەتىندە جوق.
توعىز بورەنە ءبىر رەت اراققا تويۋعا جەتەدى: قالاعا بارىپ ساتۋعا قۇلشىندى. مەنى سىرتىمنان قۇلىپتاپ قايىقتى الدى دا، بورەنەلەردى تىركەپ قالاعا تارتتى. مەن بۇگىن تۇندە ول ورالمايدى دەپ ويلادىم، ارەگىرەك كەتسىن دەپ كۇتتىم، سوسىن ارانى سۋىرىپ الىپ، باياعى بورەنەنى قايتادان ارالاۋعا كىرىستىم. اكەم ارعى بەتكە ءوتىپ بولماي-اق مەن بوستاندىققا شىقتىم؛ بورەنەلەر بۋماسىن سۇيرەتكەن اكەمنىڭ قايىعى الىستا سۋ بەتىندەگى كىشكەنە نۇكتە سەكىلدى.
مەن ءبىر قاپ جۇگەرى ۇنىن الىپ، ءوزىم جاسىرعان قايىققا اپاردىم دا، بۇتالاردى ىسىرىپ، قاپتى قايىققا سالدىم؛ سوسىن شوشقانىڭ ءتوسىن جانە بوتەلكە ۆيسكيدى دە اپاردىم. قانتتىڭ ءبارىن، كوفەنى، ءوق-دارىنى دە قايىققا سالدىم؛ سونداي-اق شەلەكتى، اسقاباقتان جاساعان ىدىستى، قاڭىلتىر باقىراش پەن ءوزىمنىڭ ەسكى ارامدى، ەكى كورپە مەن كوفە قايناتاتىن الدىم. قارماقتار مەن شىرپىنى، ايتەۋىر ۇساق-تۇيەككە دەيىن قالدىرمادىم. ماعان بالتا كەرەك ەدى، ءبىراق وتىندىق اعاشتىڭ اراسىندا جاتقان بالتادان باسقا جوق، ال ول بالتانى قالدىرۋ كەرەك ەكەنىن مەن بىلەمىن. مەن مىلتىقتى شىعاردىم، ەندى ءبارى دايىن بولدى. سىرتقا شىعاتىن تەسىكتى ويعاندا جانە زاتتاردى شىعارعاندا مەن قابىرعانى ابدەن جىرىپ قويىپپىن. ول جىرىقتاردى تەگىستەدىم، توپىراقپەن مايلادىم. ارامەن كەسكەن بورەنەنىڭ بولشەگىن ورنىنا سالىپ، استىنا ەكى كىرپىشتى، جانىنا تاعى ءبىر كىرپىش قويدىم. ادەيىلەپ قاراپ شۇقىعان بىرەۋ بولماسا، بورەنەنىڭ كەسىلگەنىن، قابىرعانىڭ كەيبىر جەرى تەسىلگەنىن بايقاي قويۋ قيىن.
قايىققا ءشوپتىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ باردىم، ياعني ءىز قالدىرمادىم. مەن جاعادا تۇرىپ، وزەن بەتىندە نە بولىپ جاتقانىن باقىلادىم. ءبارى تىنىش. سوسىن مەن مىلتىقتى الىپ ورمان ىشىنە كەتتىم — قۇس اتىپ العىم كەلىپ ەدى، سوسىن تاعى توراي كوردىم: بۇل جاقتا فەرمالاردان كەزدەيسوق اداسىپ قالعان شوشقالار تەز ارادا جابايى بولىپ كەتەدى. مەن الگى تورايدى ءولتىرىپ، ۇيگە الىپ كەلدىم.
بالتانى الىپ ەسىكتى بۇزدىم، بۇزعاندا كادىمگىدەي تاس-تالقان ەتىپ سىندىرۋعا تىرىستىم: تورايدى اكەلىپ ۇستەلدىڭ جانىنا تاستادىم، تاماعىنان باۋىزدادىم دا قانى اقسىن دەپ جەرگە قويدىم ("جەرگە" دەپ وتىرعانىم — ءبىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ەدەنى اعاشتان ەمەس، كادىمگى قاتتى تاپتالعان جەر). سوسىن ەسكى قاپتى الىپ، ءىشىن ۇلكەن-ۇلكەن تاستارمەن تولتىردىم دا تورايدىڭ جانىنان ەسىككە قاراي، ودان ورماننىڭ اراسىمەن وزەنگە سۇيرەپ اپاردىم دا، سۋعا تاستادىم؛ قاپ بىردەن باتىپ كەتتى. بۇل جەردەن ءبىر نارسەنىڭ سۇيرەلگەنى بىردەن كورىنەدى. وسى ارادا توم سويەردىڭ بولعانىن تىلەر ەدىم: مۇنداي ىستە ونىڭ تاڭعالارلىق بىردەڭەنى ويلاپ تابۋدىڭ شەبەرى ەكەنىن بىلەمىن. مۇنداي شارۋادا توم سويەردەن ارتىق ەشكىم جوق.
ەڭ سوڭىندا ءبىر ۋىس شاشىمدى جۇلىپ الدىم، بالتاعا جاقسىلاپ قاندى جاعىپ شاشىمدى بالتانىڭ جۇزىنە جاپسىردىم دا، بۇرىشقا تاستاي سالدىم.
سوسىن تورايدى الىپ، قان تامباسىن دەپ كۇرتەشەمە وراپ، ۇيدەن ءبىراز قاشىقتىققا بارعاسىن وزەنگە اعىزىپ جىبەردىم. سول جەردە مەنىڭ باسىمدا تاعى ءبىر وي جىلت ەتتى. قايىقتان ۇن سالعان قاپ پەن ەسكى ارانى الىپ ۇيگە اپاردىم. قاپتى بۇرىنعى ورنىنا قويىپ، تومەنگى جاعىن ارامەن تەستىم، ويتكەنى بىزدە نە پىشاق، شانىشقى جوق — اكەم ماسەلەنىڭ ءبارىن شاپپاسىمەن بىتىرەتىن. سودان كەيىن قاپتى ءشوپتىڭ ۇستىمەن ءجۇز قادامداي جەرگە سۇيرەپ ءۇيدىڭ شىعىس جاعىنداعى قامىس وسكەن تايىز كولگە اپاردىم — ول جەردە كۇز كەزىندە ۇيرەك كوپ بولادى. ەكىنشى جاعىنداعى سازدى جىرادان كولدىڭ سۋى ءبىر جاققا اعىپ كەتەدى، ايتەۋىر وزەنگە قۇيمايدى. ۇن جول بويى توگىلىپ كولگە دەيىن اق سىزىق پايدا بولدى. اكەمنىڭ قايراعىن جولعا تاستاي سالدىم، بىرەۋ بايقاماي ءتۇسىرىپ العان دەپ ويلاسىن دەگەنىم. قاپتىڭ تەسىگىن توگىلمەس ءۇشىن جىپپەن بايلادىم دا ارا مەن قاپتى قايىققا اپارىپ سالدىم.
بۇل كەزدە قاراڭعى دا ءتۇسىپ قالدى. مەن قايىقتى وزەنگە ءتۇسىرىپ، ءسامبى تالدىڭ بۇتالارى سۋ بەتىنە سالبىراپ تۇرعان جەرگە اپاردىم دا، اي تۋعانشا وسىندا وتىرا تۇرايىن دەپ شەشتىم. قايىقتى تالعا جاقسىلاپ بايلاپ، ءوزىم ازداپ تاماقتانعان بولدىم دا، ترۋبكامدى تارتىپ، الداعى جوسپارىمدى ويلاستىرۋ ءۇشىن قايىققا جاتا كەتتىم. مەن وزىمە ءوزىم: ولار تاس سالعان قاپتىڭ ىزىمەن وزەنگە بارىپ، مەنىڭ ءولى دەنەمدى سۋدان ىزدەيدى. ال ۇننىڭ ءىزى ولاردى كولگە اپارادى، ودان مەنى ءولتىرىپ، زاتتاردى الىپ كەتكەن توناۋشىلاردى كولدەن اعىپ جاتقان وزەنشەدەن ىزدەيدى. وزەننەن مەنىڭ ءولى دەنەمنەن باسقا ىزدەيتىن ەشتەڭە جوق. كەشىكپەي ولار جالىعادى، سوسىن مەنى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتەدى. دجەكسون ارالى — مەن ءۇشىن ەڭ قولايلى جەر، مەن ول ارالدى جاقسى بىلەمىن، وندا ەشقاشان ەشكىم بولمايدى. ال تۇندە قالاعا قايىقپەن بارىپ قايتۋعا بولادى؛ قاڭعۋىلداپ جۇرەمىن، وزىمە قاجەت نارسەلەردى الامىن. ناعىز قولايلى جەر دجەكسون ارالى دەدىم. مەنىڭ شارشاعانىم سونداي، قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىم ەسىمدە جوق. ويانعاندا اۋەلى قايدا جاتقانىمدى بىلمەدىم. وتىرىپ جان-جاعىما قارادىم، ءتىپتى قورقىپ كەتتىم. سوسىن ەسىمە ءتۇستى. وزەن وتە ۇلكەن، ەنى بىرنەشە ميلدەي جالپاق كورىندى. اي جارقىراپ تۇر، كولدىڭ بەتىندە قانشا بورەنە، قانشا تاقتاي اعىپ بارا جاتقانىن ساناۋعا بولاتىنداي. اينالا ءولى تىنىشتىق، شاماسى ءتۇننىڭ ءبىراز مەزگىلى ەكەنى سەزىلىپ تۇر. تۇسىنەسىزدەر مە، مەنىڭ نە ايتقالى تۇرعانىمدى... سوزبەن قالاي جەتكىزسەم ەكەن.
جاقسىلاپ كەرىلىپ الدىم، ەسىنەدىم، ىلگەرى جۇرەيىن دەپ قايىقتى شەشە بەرىپ ەم، كەنەت شۋلاعان دىبىس ەستىلدى.
قۇلاعىمدى توستىم، كەشىكپەي نە ەكەنىن تۇسىنە قويدىم: بۇل — ەسكەكتەردىڭ تىنىش تۇندە جاقسى ەستىلەتىن ءبىر سارىندى سۋعا تيگەن دىبىسى. ءسامبىتالدىڭ بۇتالارىنىڭ اراسىنان قاراپ ەدىم، ايتقانىنداي الىستا جاعاعا جاقىن جەردە ءبىر قايىق كەلە جاتىر. ۇستىندە نەشە ادام بار ەكەنىن انىق كورە المادىم. قايىق بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى، مەنىڭ قاتارىما كەلگەندە وندا ءبىر ادام وتىرعانىن كوردىم. ونى كۇتپەسەم دە اكەم ەمەس پە ەكەن دەپ ويلاپ قالدىم. ول مەنىڭ تومەنگى جاعىما اعىنمەن ءتۇسىپ، سوسىن ءدال مەنىڭ جانىمنان جاعاعا قاراي وتكەندە، مىلتىعىمنىڭ دۇمىمەن ونى ءتۇرتىپ قالۋعا بولاتىن ەدى. بۇل، شىنىندا دا، اكەم ەكەن جانە ەسكەكپەن ەركىن جۇمىس ىستەپ وتىرعانىنا قاراعاندا، كادىمگىدەي caپ-cay.
مەن ۋاقىت وتكىزبەي، كەلەسى مينۋتتا-اق اعىستىڭ بويىمەن جانە جاعانى تاسالانىپ، دىبىس شىعارماۋعا تىرىسىپ، تەز-تەز تومەن قاراي زۋلادىم. ەكى جارىم ميلدەي جۇرگەسىن وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي بۇرىلدىم، ويتكەنى كەشىكپەي كەمەجاي كورىنەدى، ال ونداعى ادامدار مەنى كورىپ، شاقىرۋلارى مۇمكىن. مەن قالقىپ كەلە جاتقان بورەنەلەردىڭ اراسىمەن جۇرۋگە تىرىستىم، سوسىن ءوزىم قايىقتىڭ تۇبىنە جاتتىم دا، قايىقتى اعىس بويىمەن جىبەردىم. مەن ترۋبكامدى تارتىپ، اسپانعا قاراپ دەمالىپ جاتىرمىن. اي جارىق بولعاندا شالقاڭنان جاتىپ قاراساڭ، اسپان وتە كوگىلدىر بولىپ كورىنەدى ەكەن؛ مۇنى بۇرىن بىلمەيتىن ەدىم. جانە وسىنداي تۇندە ءتىپتى الىستاعى دىبىس تا اپ-انىق ەستىلەدى! كەمەجايداعى ادامداردىڭ اڭگىمەلەسكەنىن ەستىدىم. ءتىپتى ءاربىر سوزدەرىنە دەيىن ەستىدىم. بىرەۋى ەندى كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقا بولادى دەدى. باسقا بىرەۋ بۇل ءتۇن، ونىڭ ويىنشا، قىسقا بولاتىن ءتۇرى جوق دەپ جاۋاپ بەرىپ ەدى — سول جەردە ءبارى جامىراي كۇلدى؛ ول ءسوزىن قايتالادى — انالار تاعى كۇلدى؛ ءۇشىنشى بىرەۋدى وياتتى دا، وعان الگىنىڭ اڭگىمەسىن جەتكىزدى؛ ءبىراق ول كۇلگەن جوق، بىردەمە دەپ كۇڭك ەتتى دە، مازامدى الماڭدار دەدى. ءبىرىنشى كىسى مۇنى ءوزىنىڭ كەمپىرىنە ايتاتىنىن ايتىپ، وعان ۇنايتىن شىعار دەپ قويدى؛ بۇل دەگەن انشەيىن جاي نارسە عوي، بۇرىن ءازىل اڭگىمەنىڭ كوكەسىن ايتاتىن ەدىم دەدى. ولاردىڭ بىرەۋى ءقازىر ساعات ءۇشتىڭ كەزى، تاڭ ءبىر اپتا كىدىرمەيتىنىنە سەنەمىن دەدى. وسىدان كەيىن داۋىستار بىرتە-بىرتە الىستاي بەردى، سوزدەرى انىق ەستىلمەي، تەك كۇڭگىر-كۇڭگىر دىبىس پەن كۇلكىلەرى الىستان ەستىلدى.
ەندى مەن كەمەجايدان ءبىراز تومەن كەتتىم. ەكى جارىم ميلدەي تومەن تۇسكەسىن دجەكسون ارالىن كوردىم: جان-جاعىنىڭ ءبارى ورمان، ءوزى وزەننىڭ ورتاسىندا ۇلكەن، قاپ-قارا بوپ كورىنەدى، وسى تۇرىمەن ول وتتارى جوق پاروحودقا ۇقسايدى. ارالدىڭ جوعارعى جاعىنداعى جەردىڭ ءبارىن سۋ باسىپ كەتىپتى.
ارالعا جارتى ساعاتتا جەتىپ باردىم. جوعارعى اعىس تۇسىنان وقتاي زۋلاپ ءوتتىم دە تىمىق جەرىنە كەلىپ، يللينويس جاعالاۋىنا جاقىن تۇسىنا توقتادىم. ءوزىم بۇرىننان بىلەتىن جىڭىشكە بۇعازعا بۇرىلدىم؛ وعان جەتۋ ءۇشىن ءسامبىتالدىڭ بۇتاقتارىن قايىرۋعا تۋرا كەلدى؛ قايىقتى بايلاپ، سىرتىنان قاراپ ەدىم، ەشتەڭە بىلىنبەيدى.
جاعاعا شىعىپ، ارالدىڭ جوعارعى جاعىنداعى ءبىر اعاشقا وتىردىم، جالپاق وزەنگە قاراپ، قالقىپ بارا جاتقان بورەنەلەردى كوردىم، وسى جەردەن ءۇش ميلدەي قاشىقتىقتا جاتقان قالاعا قارادىم. ۇلكەن سال وزەن بويىمەن قالقىپ بارادى؛ سالدىڭ ورتاسىندا فونار جانىپ تۇر، ول ماعان جاقىنداي بەرگەندە بىرەۋدىڭ ايقايى ەستىلدى: "ەي، وڭعا قاراي بۇر!" بۇل سوزدەردى انىق ەستىگەنىم سونداي، ءتىپتى ءدال مەنىڭ قاسىمدا تۇرعانداي.
اسپان بىرتە-بىرتە اشىلا باستادى؛ مەن ورمانعا بارىپ، ەرتەڭگى استىڭ الدىندا كوز شىرىمىن الايىن دەدىم.
سەگىزىنشى تاراۋ
دجيم — ۋوتسون حانىمنىڭ نەگرى
ويانسام، كۇن كوتەرىلىپ قالعان ەكەن، شاماسى ساعات سەگىزدەن اسقان. مەن كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە، قوڭىرسالقىن كولەڭكەدە نەشە ءتۇرلى وي ويلاپ جاتىرمىن، ءوزىمدى كادىمگىدەي جاقسى سەزىندىم، ويتكەنى جاقسى دەمالىپپىن.
جاپىراقتاردىڭ اراسىنان كۇن كورىنەدى، ءبىراق مۇندا ىلعي ۇلكەن اعاشتار ءوسىپ كەتكەن، ولاردىڭ ءتۇبى وتە قاراڭعى. جاپىراقتىڭ اراسىنان تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن جەردىڭ بەتى سەكپىلگە تولىپ كەتكەن سەكىلدى، ول ءسال قوزعالىپ تۇرعانداي، ياعني جوعارعى جاقتا جەل بار. ەكى ءتيىن بۇتانىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، ماعان قارايدى، ءبىر مەزگىلدە ەكەۋى قوسىلىپ بىردەڭە دەپ بىلدىرلادى.
مەن جالقاۋلانىپ جاتا بەردىم، راقاتتانىپ جاتقانىم سونداي، ءتىپتى تاڭعى استى دايىنداعىم كەلمەدى. تاعى كوزىم ىلىنە بەرىپ ەدى، كەنەت قۇلاعىما وزەن بەتىنەن "بۋم" دەگەن دىبىس كەلگەندەي بولدى. ويانىپ، شىنتاعىما سۇيەنىپ تىڭ تىڭداپ ەدىم، الگى دىبىس تاعى ەستىلدى. مەن اتىپ تۇرىپ جاعاعا قاراي جۇگىردىم، جاپىراقتار اراسىنان كوز سالسام، سۋ ۇستىندە كەمەجاي جاقتا الىستا ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتىر. ال وزەننەن تومەن قاراي ادام تولى شاعىن پاروحود كەتىپ بارادى. ەندى ءبارىن ءتۇسىندىم. بۋم!
اق ءتۇتىن پاروحودتىڭ ءتۇتىنى ەكەن. سۋ تۇبىندەگى مەنىڭ ءولى دەنەم بەتىنە شىقسىن دەپ پۋشكادان وق اتىپ جۇرگەن سولار ەكەن.
ولەردەي قارنىم اشتى، ءبىراق وت جاقسام، ءتۇتىندى كورىپ مەنى تاۋىپ الادى. ءوق-دارىنىڭ تۇتىنىنە قاراپ دىبىسىن تىڭدايمىن. بۇل جەردە وزەن وتە جالپاق، ەنى ءبىر ميلدەي شىعار، جازعى تاڭدا سۋ بەتىنە قاراعاننىڭ ءوزى راقات، جەيتىن تاماعىم بولسا، مەن دە ايدىننىڭ بەتىنە قاراپ، مەنىڭ ولىگىمدى ىزدەپ جۇرگەندەردى باقىلار ەدىم. ناننىڭ قابىعىنا سىناپ قۇيىپ سۋعا جىبەرسە، ول ءجۇزىپ وتىرىپ، سۋعا كەتكەن ادامنىڭ ولىگى جاتقان جەرگە توقتايتىنى ەسىمە ءتۇستى. دۇرىستاپ قاراۋ كەرەك دەيمىن ىشىمنەن، ەگەر ناننىڭ قابىعى كورىنسە، قاپى قالماۋ كەرەك. مەن ارالدىڭ يللينويس جاعىنا شىعىپ، مۇمكىن جولىم بولار دەپ قويامىن. قاتەلەسپەپپىن: قاراسام، ناننىڭ ۇلكەن قابىعى قالقىپ كەلەدى، مەن ۇزىن تاياقپەن ۇستاي جازدادىم، اياعىم تايىپ كەتتى دە قابىق جانىمنان وتە شىقتى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن تاعى دا ءبىر قابىق كەلە قالدى، بۇل جولى قاپى قالمادىم. ىشىندەگى سىناپتى لاقتىرىپ تاستاپ، نانعا اۋىزدى سالدىم. اق نان ەكەن، كادىمگى بايلار جەيتىن، الگى قاراپايىمدار جەيتىن جۇگەرى نان ەمەس.
مەن جاپىراقتارى قالىڭ ىڭعايلى جەردى تاڭداپ الىپ، اعاشقا وتىردىم دا، ناندى كۇيسەپ قويىپ باعاناعى شاعىن پاروحودقا قارادىم. كەنەت مەنىڭ زارەم كەتتى. اسىلى جەسىر ايەل نەمەسە پاستور جانە تاعى بىرەۋلەر قۇدايعا جالبارىنىپ، جاڭاعى ناننىڭ مەنى تابۋىن سۇراعان شىعار دەيمىن وزىمە ءوزىم. سولاي بولىپ شىقتى دا. ياعني، دۇرىس: جەسىر ايەل نەمەسە پاستور سياقتى ادامداردىڭ نامازدا سۇراعانى بولادى؛ ال مەنىڭ ءوتىنىشىمنىڭ اسەرى جوق؛ شاماسى ءدىندارلاردىڭ نامازى عانا قۇدايعا جەتەتىن بولار.
مەن ترۋبكامدى تارتىپ ۇزاق وتىردىم، وزەن بەتىندەگى ومىرگە قارادىم. شاعىن پاروحود اعىستىڭ بويىمەن تومەنگە قاراي كەتىپ بارادى، ەگەر ول مەن وتىرعان جەرگە جاقىنىراق كەلسە، ۇستىندەگىلەردىڭ كىمدەر ەكەنىن كورۋگە بولادى.
ول جاقىنداعاندا ترۋبكامدى ءوشىرىپ، جۇگىرىپ اشىق جەرگە شىعىپ، اعاشتىڭ تاساسىنا جاتا قالىپ قارادىم.
كەشىكپەي پاروحود مەنىڭ قاتارىما كەلدى؛ ول ارالعا جاقىن كەلگەنى سونداي، ۇستىندەگىلەر جاعاعا شىعا الار ەدى. ۇستىندە مەن بىلەتىندەردىڭ ءبارى بار ەكەن: اكەم، تەچەر سوت، بەككي تەچەر، دجو گارپەر، توم سويەر، ونىڭ جانىندا پوللي اپاي، سيد پەن مەري، باسقا دا تولعان حالىق. اڭگىمەلەرى كىسى ءولىمى جايلى. كاپيتان اڭگىمەگە ارالاستى.
— ەندى دۇرىستاپ قاراڭدار! بۇل جەردە اعىس جاعاعا وتە جاقىن بارادى: دەنەنى جاعاعا شىعارىپ تاستاۋى مۇمكىن، سوسىن ول سۋدىڭ ماڭىنداعى بۇتالارعا ءىلىنىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
ال مەن بولسام، ءتىپتى باسقاشا ويلاعام. ءبارى پاروحودتىڭ بورتىنا توپتالىپ، باسپالداق تايانىشىنا سۇيەنىپ، كوزدەرىن مەنىڭ جۇزىمە قاداپ بارادى. مەن ولاردىڭ ءبارىن اپ-انىق كورىپ جاتىرمىن، ولار كورگەن جوق. سوسىن كاپيتان كوماندا بەردى: "بورتتان كەيىن!" -پۋشكانىڭ وعى ءدال مەنىڭ ماڭىما تۇسكەندە داۋسىنان قۇلاعىم ءبىتىپ، وقتىڭ تۇتىنىنەن كوزىم كورمەي قالدى: بىتكەن جەرىم وسى ەكەن دەدىم. ەگەر پۋشكانى يادرومەن وقتاعان بولسا، ىزدەپ جۇرگەن ءولى دەنەنىڭ ۇستىنەن تۇسەتىن ەدى. ەسىمدى جيىپ قاراسام، ەشتەڭەم كەتپەپتى، ساۋمىن، قۇدايعا شۇكىر. پاروحود جانىمنان ءوتىپ، كەشىكپەي كوزدەن تاسا بولدى. مەزگىل-مەزگىل اتىلعان وق داۋىستارىن ەستىدىم، دەگەنمەن ولار بىرتە-بىرتە الىستاي بەردى؛ ال ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە ەشقانداي دىبىس ەستىلمەدى. ارالدىڭ ۇزىندىعى ءۇش ميلدەي. ىزدەۋشىلەر ارالدىڭ سوڭىنا دەيىن بارىپ، سوسىن بۇل ىسكە قولدارىن ءبىر سىلتەگەن بولار دەگەن شەشىمگە كەلدىم. الايدا ءازىر ولاي بولماي شىقتى. ولار ارالدى اينالىپ ءوتىپ، ميسسۋري قولتىعىنا قاراي وقتىن-وقتىن پۋشكادان وق اتىپ جوعارى كوتەرىلدى. ارالدىڭ جوعارعى جاقتاعى مۇيىسىنە بارعاسىن اتۋدى توقتاتىپ، ميسسۋري جاعالاۋىنا بۇرىلدى، ودان ءارى قالاعا بەت الدى.
ەندى تىنىشتالاتىنىمدى ءتۇسىندىم: بۇدان بىلاي مەنى ەشكىم دە ىزدەمەيدى. مەن قايىقتان زاتتارىمدى شىعارىپ، ورمان ىشىندە وزىمە ىڭعايلى تۇراتىن ورىن دايىندادىم. جامىلعىلاردان شاتىر سەكىلدى بىردەڭە جاسادىم، ايتەۋىر جاڭبىردان قورعايدى. جايىننىڭ بالاسىن ۇستاپ الىپ، ءىشىن ارامەن جاردىم دا، وت جاعىپ كەشكى تاماق ءىشتىم.
سوسىن ەرتەڭگى اسقا بالىق اۋلايىن دەپ قارماق سالدىم.
قاراڭعى تۇسكەسىن ترۋبكامدى الىپ الاۋدىڭ جانىنا وتىردىم، اۋەلى ءتاپ-تاۋىر سەزىنىپ ەم، سودان سوڭ ءىشىم پىسىپ، كوڭىلسىزدىك باستى دا، جاعاعا باردىم. وزەن قالاي شالپىلدايتىنىن ەستىدىم، جۇلدىزداردى، اعىپ كەلە جاتقان بورەنەلەر مەن سالداردى سانادىم، سوسىن ۇيقىعا جاتتىم. ءىشىڭ پىسقاندا ۇيقىدان ارتىق ەشتەڭە جوق: ۇيىقتاپ ويانعاندا كوڭىلسىز كۇيدىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيسىڭ.
وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءوتتى. ەشقانداي وزگەرىس نە جاڭالىق جوق — ءبىر قالىپتى تىرلىك. ەسەسىنە ءتورتىنشى كۇنى ارالدى تۇگەل اينالىپ شىقتىم، ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە زەرتتەپ شىقتىم.
مەن وسى جەردىڭ يەسىمىن، ارال تۇگەلدەي مەنىڭ مەنشىگىمدە — ولاي بولسا ونى بەس ساۋساعىنداي ءبىلۋىڭ كەرەك، ال ەڭ باستىسى ۋاقىتتى وتكىزۋ ەدى. ءىرى قويبۇلدىرگەن دەگەن تۇنىپ تۇر، ابدەن پىسكەندەرى دە بار ەكەن، جاسىل ءجۇزىم، جاسىل تاڭقۋراي دا كوپ-اق، ال قارا بۇلدىرگەن ەندى-ەندى تامىر جايا باستاپتى. "مۇنىڭ ءبارى الداعى ۋاقىتتا وتە قاجەت بولادى"، — دەپ ويلادىم.
ورمان ىشىمەن ساندالىپ ءجۇرىپ، ارالدىڭ تومەنگى مۇيىسىنە جەتتىم دەپ ويلادىم. مىلتىعىم بار، ءبىراق ەشتەڭەنى اتقانىم جوق. ونى تەك قورعانۋ ءۇشىن العانمىن، ال قۇستى تۇراعىما جاقىن ماڭنان اتىپ الام دەپ شەشتىم! سول جەردە ءدال جىلاندى باسىپ كەتە جازدادىم، ول مەنەن قاشىپ، ءشوپتىڭ اراسىنا يرەلەڭدەپ كىرىپ كەتتى، مەن اتقىم كەلىپ سوڭىنان قۋىپ بەردىم؛ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ بىقسىپ جاتقان الاۋدىڭ ۇستىنەن شىقتىم.
جۇرەگىم تارسىلداي جونەلدى. جان-جاعىما قارايتىن جاي جوق، جايمەن باسىپ بۇرىلدىم دا كەلگەن جاعىما قاراي زىتتىم. وقتىن-وقتىن جاپىراقتىڭ قالىڭ جەرىنە توقتاپ تىڭ تىڭداعان بولام، ءبىراق ىرسىلداپ دەمالعاننان ەشتەڭە دە ەستي المادىم. ارمەن قاراي جاسىرىنىپ، تاعى قۇلاق ءتۇردىم؛ سوسىن تاعى تاعى. كوزىمە اعاشتىڭ ءتۇبىرى كورىنسە، ونى ادام ەكەن دەپ قالام؛ ەگەر اياعىمنىڭ استىنداعى بۇتا سىقىر ەتىپ سىنىپ كەتسە، بىرەۋ مەنىڭ تىنىسىمدى تارىلتقانداي سەزىنەم.
تۇراعىما جەتكەن كەزدە وزىمە ءوزىم كەلە الماي، جانىم كوزىمە كورىندى. "دەگەنمەن، ءقازىر اقىماقتىق جاسايتىن كەز ەمەس"، — دەپ قويام. كيىم-كەشەك، زاتتارىمدى جيناپ، ەشكىم كورمەسىن دەپ قايىققا اپاردىم، وتتى ءسوندىرىپ، كۇلىن جان-جاققا شاشىپ تاستادىم، ويىم -وتكەن جىلعى الاۋدىڭ ورنى سەكىلدى بولسىن، ال ءوزىم اعاشقا شىقتىم.
شاماسى مەن ەكى ساعاتتاي اعاشتىڭ باسىندا وتىردىم عوي دەيمىن، ءبىراق ەشتەڭەنى كورە دە، ەشبىر دىبىستى ەستي دە المادىم — ءوزىم ءبىر نارسەلەردى كورىپ، ەستىپ وتىرعانداي سەزىندىم. عاسىر بويى اعاشتىڭ باسىندا وتىرمايسىڭ عوي! اقىرى اياعىندا الدىم دا، اعاشتان ءتۇستىم، جەرگە وتىردىم جانە ىلعي قاۋىپتەنۋدەن قۇتىلمادىم. تاڭعى استان قالعان-قۇتقان بىردەڭەلەردى، سوسىن جەمىس-جيدەكتى جەدىم.
كۇن دە كەشكىرە باستادى، اسقازانىم ازان-قازان، جانىمدى شىعارا جازدادى. ابدەن قاراڭعىلىق تۇسكەندە، جايمەن وزەنگە باردىم، اي تۋعانشا يللينويس جاعالاۋىنا — ول دەگەن ارالدان ءتورت ميلدەي جەردە — باردىم. سونداعى ورمان ىشىندە وزىمە كەشكى تاماق ءپىسىردىم، ەندى وسىندا تۇنەپ شىعايىن دەپ شەشىپ ەدىم، كەنەت "سوك-سوك، سوك-سوك" دەگەن دىبىس ەستىدىم، جىلقى بولار دەپ ويلادىم، سوسىن داۋىستار قۇلاعىما كەلدى. مەن تەزدەتىپ ءبارىن قايىققا سالدىم دا، ءوزىم جاسىرىنىپ ورمان ءىشىن ارالاۋعا كەتتىم — بىردەڭە كەزدەسەر دەگەن ويمەن. ونشا ۇزاي قويعانىم جوق ەدى، كەنەت داۋىس شىقتى:
— وسى جەرگە توقتاعانىمىز دۇرىس، ەگەر ىڭعايلى ورىن تاپساق؛ اتتار جۇرە الاتىن ەمەس. قانە، قارايىق.
مەن جاعادان جايمەن كەرى قاراي شىعىپ، ارعى بەتكە ءوتتىم. قايىقتى بۇرىنعى جەرگە بايلاپ، ءوزىم سوندا تۇنەۋ كەرەك دەپ شەشتىم.
دۇرىس ۇيىقتاي دا المادىم: ءار نارسەنى ويلادىم. ويانىپ كەتسەم بولدى، بىرەۋ مەنىڭ جاعامنان الىپ جاتقان سەكىلدى. ءسويتىپ ۇيقى ماعان پايدا اكەلمەدى. اقىرى اياعىندا: "جوق، بۇلاي بولمايدى: مەنىمەن بىرگە ارالدا كىم بار ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك. جارىلىپ كەتسەم دە سونى انىقتايمىن!" — دەدىم. وسىدان كەيىن ءبىرتۇرلى جەڭىلدەنىپ قالعان سياقتى بولدىم.
ەسكەكتى الىپ، ەكى قادامداي كەرى شەگىنىپ، جاعانى بويلاپ تاسامەن ءجۇرىپ وتىردىم. اي تۋدى؛ كولەڭكە بولار ەشتەڭە جوق، جەر كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق. ءبىر ساعاتتاي قايىقتى ەسىپ كەلەم؛ اينالانىڭ ءبارى تىپ-تىنىش، تۇگەل ۇيقىدا. مەن ارالدىڭ سوڭىنا جەتىپ قالدىم. وزەننىڭ تولقىندارىنا جان ءبىتىرىپ سالقىن سامال سوقتى — ياعني ءتۇن اۋىپ بارادى. ەسكەكتى قوزعاپ، قايىقتىڭ تۇمسىعىن جاعاعا بۇردىم، سوسىن جەرگە ءتۇستىم دە، جاسىرىنىپ ورمان ىشىندەگى الاڭقايعا بەتتەدىم. سول جەردە بورەنەگە وتىرىپ جاپىراقتىڭ اراسىنان اينالاعا قارادىم. ايدىڭ تۇنگى كۇزەتى اياقتالىپ، دەمالۋعا كەتتى دە، وزەننىڭ ءۇستىن قاراڭعىلىق جاپتى؛ سودان سوڭ اعاشتاردىڭ باسى ساۋلەگە مالىنعانداي بولدى — ءقازىر-اق تاڭ اتاتىنىن تۇسىنە قويدىم. مىلتىقتى قولىما الىپ، باعاناعى الاۋدىڭ كۇلىن باسقان جەرىمدى ىزدەدىم. جولىم بولمادى؛ ول جەردى تابا المادىم. اعاشتاردىڭ اراسىنان جىلتىراعان وت كورىندى. مەن جايلاپ، اسا ساقتىقپەن جاسىرىنىپ جاقىندادىم؛ قاراسام، جەردە ءبىر كىسى جاتىر. قورىققاننان ولە جازدادىم. باسىن بۇركەپ الىپتى، مۇرنى الاۋعا تىم جاقىن. مەن التى-جەتى فۋتتاي جەردە وتىرىپ، ودان كوزىمدى المادىم. تاڭ اتتى. كەشىكپەي الگى كىسى ەسىنەدى، كەرىلدى، جامىلعىسىن لاقتىرىپ تاستادى. تاني كەتتىم — بۇل ۋوتسون حانىمنىڭ نەگرى دجيم! وي، قۋانىپ كەتتىم!
— امانسىڭ با، دجيم! — دەدىم بۇتالاردىڭ اراسىنان شىعىپ.
ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا، كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ ماعان قارادى! سوسىن مەنىڭ تىزەمە جارماسىپ وتىنە باستادى:
— ماعان تيمە، تيمە! مەن ەشقاشان ولىكتەردى وكپەلەتكەن ەمەسپىن. ولاردى مەن جاقسى كورەتىنمىن، ولار ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىم. وزەنگە بار، ءوزىڭنىڭ كەلگەن جەرىڭە، قارت دجيمگە تيىسە كورمە، ول سەنىمەن ىلعي دوس ەدى عوي...
مەن وعان ولىك ەمەس ەكەنىمدى ءتۇسىندىردىم. ءوزىم دجيممەن كەزدەسكەنىمە قۋاندىم. ەندى ماعان ونشا كوڭىلسىز ەمەس. ول بىرەۋگە قايدا تىعىلىپ جۇرگەنىمدى ايتىپ قويادى دەپ قورىقپايمىن — سولاي دەپ وعان ءتۇسىندىردىم.
مەن اۋىز جاپپاي ايتىپ وتىرمىن، ول ماعان قاراپ ءۇنسىز وتىر. اقىرىندا مەن:
— ەندى تاڭ اتتى. تاماق ىشەيىك. الاۋدى جاقسىلاپ جاق، — دەدىم.
— ونى جاققاننان نە پايدا، پىسىرەتىن ەشتەڭە جوق بولسا... قويبۇلدىرگەن مەن تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭەلەر. سەنىڭ مىلتىعىڭ بار عوي؟ دەمەك، قويبۇلدىرگەننەن دۇرىسىراق ءبىر نارسە تابۋعا بولادى.
— قويبۇلدىرگەن جانە ۇساق-تۇيەك بىردەڭەلەر، — دەيمىن مەن. — سەن سوندا تەك وسىنى جەدىڭ بە؟
— باسقا ەشتەڭە تابا المادىم، — دەدى ول.
— سەن قاشاننان بەرى ارالداسىڭ، دجيم؟
— سەنى ولتىرگەن كۇننەن بەرى.
— سودان بەرى مە؟
— ءيا، ءيا.
— مىنادان باسقا تۇك تاپپادىڭ با؟
— ءيا، مىرزا، تۇك تاپقانىم جوق.
— سەن وندا اشتان ولەسىڭ عوي؟
— ءبىر جىلقىنى تۇتاسىمەن جەپ قويار ەدىم! راس ايتام. سەن قاشاننان بەرى ارالداسىڭ؟
— مەنى ولتىرگەن تۇننەن بەرى.
— قويشى-ەي! نە جەدىڭ سەن؟ ءا، ءيا، سەندە مىلتىق بار عوي! ءيا، ءيا، مىلتىق. بۇل جاقسى. مەن وت جاعايىن، سەن بىردەڭەنى اتىپ اكەل.
ەكەۋمىز مەنىڭ قايىعىم تۇرعان جەرگە باردىق، ول اعاشتاردىڭ استىنداعى جاسىل الاڭقايدا وت جاققانشا، مەن ۇن، ەت، كوفە، كوفە قايناتاتىن ىدىس، تابا، قانت، قالايى كرۋجكەلەر اكەلگەندە، دجيم تاڭعالعاننان قالشيىپ تۇرىپ قالدى: مۇنىڭ ءبارى سيقىرلىق دەپ ويلادى. مەن اجەپتاۋىر ۇلكەن جايىن ۇستادىم. دجيم ءوزىنىڭ پىشاعىمەن ءىشىن جارىپ، وتقا قاقتادى.
تاڭعى اس ءازىر بولعاسىن ءبىز ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىپ الىپ، وتتان شىققان كۇيىندە جەپ الدىق. دجيم ابدەن اشىققان ەكەن، ونىڭ كۇيسەگەن دىبىسىنان قۇلاعىم ءبىتىپ قالدى. تويىپ العاسىن، دەمالۋعا جاتتىق. ءارى بەرىدەن سوڭ دجيم ءسوز باستادى:
— ايتشى، گەك، اناۋ ۇيدە كىمدى ولتىرگەن سوندا، ەگەر سەنى بولماسا؟
سول جەردە مەن وعان ءبارىن ايتىپ بەردىم، ول سوسىن كەلىستى جاساعانسىڭ، توم سويەردىڭ دە قولىنان كەلمەس ەدى دەپ قويادى.
مەن:
— ال سەن قالاي كەلدىڭ، دجيم، نە بولدى؟ — دەپ سۇرادىم.
ول كىبىرتىكتەپ، ءبىر مينۋتتاي ۇندەمەدى؛ سوسىن:
— مۇمكىن، ايتپاعانىم دۇرىس بولار... — دەدى.
— نەگە، دجيم؟
— نەگە دەرىڭ بار ما... تەك سەن مەنى ۇستاپ بەرمەيسىڭ عوي؟ راس پا، گەك؟
— ەگەر سەنى ۇستاپ بەرەتىن بولسام، جەرگە كىرىپ كەتەيىن!
— جارايدى، مەن ساعان سەنەم، گەك. مەن... مەن قاشىپ كەتتىم.
— دجيم!
— سەن ۇستاپ بەرمەيمىن دەپ ۋادە بەردىڭ عوي! ەسىڭدە مە ۋادەڭ، گەك؟
— جارايدى.ۋادە بەردىم — ورىندايمىن.ۇندىلىك اق ءسوزىم — ۇستاپ بەرمەيمىن! مەيلى، مەنى وڭباعان ءابوليسيونيسشى دەپ اتاسىن جۇرت، مەيلى جەك كورسىن ءبارى، سول ءۇشىن تۇكىردىم! مەن ەشكىمگە ايتپايمىن جانە مەن ەندى ول جاققا قايتا ورالمايمىن. ايتا بەر ءارى قاراي.
— اڭگىمە بىلاي بولدى. كارى قوجايىنىم — ۋوتسون حانىمدى ايتام — ماعان كۇن بەرمەيدى، ال ول ورلەانعا ەشقاشان ساتپايمىن دەپ ۋادە بەرگەن. سوڭعى كەزدە ءبىر قۇل ساتۋشى ءۇيدىڭ ماڭىنان كەتپەيدى، مەن قاۋىپتەنە باستادىم. ءبىر كۇنى كەشكىلىك مەن جارتىلاي اشىق تۇرعان ەسىككە جاسىرىنىپ جاقىندادىم، كارى حانىم جەسىر ايەلگە مەنى وڭتۇستىك جاققا، ورلەانعا ساتام، ساتقىم كەلمەپ ەدى، ءبىراق وعان سەگىز ءجۇز دوللار بەرىپ تۇر، ال مۇنداي قىرۋار اقشانى الماي قالاي شىدايسىڭ! جەسىر ايەل مەنى ساتپا دەپ ونى ۇگىتتەدى. مەن اياعىنىڭ نەمەن تىناتىنىنا قاراماي، تارتىپ وتىردىم.
تاۋدان تومەن ءتۇستىم؛ ءبىر قايىق قولىما تۇسسە دەپ كەلەم. ەل ءالى ۇيىقتاعان جوق، جاعاداعى بوشكە جاسايتىن ەسكى ورىنعا جۇرت تاراعانشا تىعىلىپ وتىردىم. وسىلاي تۇنىمەن وتىردىم. جاقىن ماڭدا قايىققا مىنگەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى قاڭعىرىپ ءجۇردى. تاڭعى التىنىڭ شاماسىندا جانىمنان قايىقتار وتە باستادى، ال سەگىز-توعىزداردا ءاربىر قايىقتاعىلاردىڭ اڭگىمەسى سەن تۋرالى بولدى: اكەڭ قالاعا كەلىپ، سەنى بىرەۋلەر ءولتىرىپ كەتىپتى دەپ حابارلاپتى. قايىقتارداعى حانىمدار مەن مىرزالار سول جەردى كورۋگە بارا جاتقانعا ۇقسايدى.
كەيدە قايىقتار دەمالۋعا جاعاعا توقتايدى. وسى اڭگىمەلەردەن سەنىڭ ولگەنىڭدى ەستىدىم. مەنىڭ جانىم قاتتى اشىدى، گەك... ال ءقازىر جانىم اشىپ وتىرعان جوق.
كۇنى بويى سول جەردە جاتتىم. قارنىم اشتى، قورىققانىم دا جوق: جەسىر ايەل كارى كەمپىرمەن تاڭعى استان كەيىن شىركەۋگە نامازعا بارادى دا، كۇنى بويى سوندا بولادى، ال مەنى ەرتەمەن مال جايۋعا كەتتى دەپ ويلادى — مەنىڭ جوق ەكەنىمدى تەك قاراڭعى تۇسكەسىن بىلەدى. قالعان قىزمەتشىلەر دە مەنى جوقتامايدى، مەن بىلەم: كەمپىرلەر ۇيدە جوقتا ولار قىدىرۋعا كەتەدى.
جارايدى. قاراڭعى تۇسىسىمەن مەن ورنىمنان شىعىپ، اعىسقا قارسى جاعادا ءجۇردىم؛ ەكى ميلدەي ءجۇردىم-اۋ دەيمىن، ءتىپتى ودان دا كوپ پە — ەشقانداي ءۇي جوق. نە ىستەۋىم كەرەك ەكەنىن سوندا شەشتىم. تۇسىنەسىڭ بە، ەگەر مەن جاياۋ كەتسەم، يتتەر سوڭىمنان ەرەر ەدى؛ قايىقتى ۇرلاپ، ارعى بەتكە شىقسام، قايىقتى ىزدەيدى دە، مەنىڭ ءىزىمدى تابادى.
سول بويدا بۇرىلىستان وت كورىندى. وزەنگە قويىپ كەتتىم دە، جۇزە بەردىم، قولىممەن بورەنەنى يتەرىپ كەلەم. ءسويتىپ وزەننىڭ ورتاسىنا جەتتىم، قالقىپ كەلە جاتقان بورەنەلەردىڭ اراسىنا جاسىرىندىم، باسىمدى تومەن سالىپ، اعىسقا قارسى ءجۇزىپ كەلەمىن — سال كەلەدى دەپ كۇتتىم. سوسىن سالعا وتىردىم، بۇلتتار جوڭكىلىپ، ءتىپتى قاراڭعى بولىپ كەتتى، مەن سالدىڭ ۇستىنە جاتىپ الدىم. ادامدار سالدىڭ ورتاسىندا، فونارعا جاقىن جەردە. وزەن كوتەرىلىپ، اعىس كۇشەيە باستادى، ساعات تورتكە قاراي بۇلارمەن جيىرما بەس ميلدەي ءجۇرىپ وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا جەتەم دەپ جورامالدادىم، سوسىن تاڭ الدىندا سۋعا تۇسەمىن دە، جاعاعا دەيىن ءجۇزىپ بارامىن، ارمەن قاراي يللينويس جاعىنداعى ورمانعا كەتەمىن.
ءبىراق مەنىڭ جولىم بولمادى. ارالدىڭ جانىنان وتە بەرگەندە، سالدىڭ ۇستىمەن فونار ۇستاپ بىرەۋ كەلە جاتىر. سۋعا سەكىردىم دە ارالعا ءجۇزىپ جەتتىم. كەز كەلگەن جەردەن شىعام عوي دەپ ەدىم، قايداعى؟! تىك جارقاباق. ارالدىڭ تومەنگى جاعىنا قاراي جۇزۋگە تۋرا كەلدى. سول جەردە جاعاعا شىعىپ، ورمانعا جاسىرىندىم. ۇستىندە ارلى-بەرلى فونارمەن جۇرەتىن بولسا، ەندىگارى سالعا جولاماسپىن دەپ شەشتىم. ترۋبكا، تەمەكى، شىرپى - ءبارى بوركىمنىڭ ىشىندە ەدى، ايتەۋىر سۋ تيمەپتى.
— ياعني، سەن سودان بەرى نان دا، ەت تە جەمەدىڭ بە؟ نەگە تاسباقانى ۇستاپ المادىڭ؟
— قالاي ۇستايمىن ونى؟ ونى شاپ بەرىپ ۇستاي المايسىڭ، تاسپەن ۇرعانعا ول مىڭق ەتپەيدى-قالاي ولتىرەسىڭ؟ سوسىن تۇندە ولاردى قالاي اۋلايسىڭ؟ كۇندىز مەن جاعاعا شىقپادىم.
— ءيا، دۇرىس. ارينە، ساعان ۇنەمى ورماندا وتىرۋعا تۋرا كەلدى. پۋشكادان قالاي اتقاندارىن ەستىدىڭ بە؟
— ەستىگەندە قانداي! سەنى ىزدەپ جۇرگەندەرىن ءبىلدىم. ولاردىڭ جانىمنان ءوتىپ بارا جاتقاندارىن كوردىم، بۇتالاردىڭ اراسىنان قاراپ وتىردىم.
ءبىر كىشكەنتاي قۇستار ۇشىپ، ەكى قادام جەرگە قونادى، سوسىن قايتا ۇشادى. جاڭبىردىڭ الدىندا قۇستار سۇيتەدى دەدى دجيم. مىنانداي بەلگى بار: ەگەر تاۋىقتىڭ بالاپاندارى ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ۇشىپ-قونسا، جاڭبىر جاۋادى؛ ياعني قۇستىڭ بالاپاندارى دا سولاي شىعار. مەن بىرنەشەۋىن ۇستاپ الايىن دەپ ەدىم، دجيم رۇقسات ەتپەدى. ولاي ىستەگەن ولىمگە كورىنەدى دەدى. ونىڭ اكەسى قاتتى اۋىرىپتى؛ بالالارىنىڭ ءبىرى ءبىر قۇستى ۇستاپ العان ەكەن، كەمپىر اجەسى اكەڭ ولەدى دەپتى، اقىرى سولاي بولىپ شىعىپتى.
دجيم تاعى مىنانى ايتتى: تۇسكى اسقا قانشا تاماق جاسالىپ جاتقانىن ساناماۋ كەرەك — ول جاقسىلىققا كورىنبەيدى. كۇن باتقاننان كەيىن داستارقاندى قاعىپ-سىلكۋ دە دۇرىس ەمەس. ەگەر ارا ۇستايتىن كىسى ولسە، بۇل تۋرالى ەرتەڭىنە كۇن شىقپاي تۇرىپ ارالارعا ايتۋ كەرەك، ولاي ەتپەسە، ءبارى قىرىلىپ قالادى. دجيم ارالار اقىماقتاردى شاقپايدى دەيدى، تەك مەن بۇعان سەنبەيمىن: مەن قانشا ارانى ۇستادىم، بىردە-بىرەۋى شاققان ەمەس.
كەيبىرەۋلەرىن بۇرىن دا ەستىگەنمىن، ءبىراق ءبارىن ەمەس. دجيم كوپ بەلگى، ىرىمدى بىلەدى، ءوزى ءبارىن بىلەمىن دەيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بەلگىلەر جاماندىقتى مەڭزەيدى، مەن جاقسىلىقتىڭ بەلگىلەرى بار ما دەپ سۇرادىم.
— وتە از، وندا دا پايداسى جوق. جاقىن ارادا ساعان باقىت كەلەتىنىن ءبىلىپ نە كەرەك ساعان؟ كەلتىرمەۋ ءۇشىن بە؟
ول تاعى مىنانى ايتتى:
— ەگەر سەنىڭ كەۋدەڭ، قولىڭ قاپتاعان ءجۇن بولسا، سەنىڭ باي بولاتىنىڭنىڭ بەلگىسى. ال مۇنداي بەلگىدەن قاشۋعا بولمايدى، ايتەۋىر ءبىر كەزدە بايلىق كەلەدى. تۇسىنەسىڭ بە، مۇمكىن سەن كوپكە دەيىن كەدەي بولىپ جۇرەرسىڭ، وعان شىداماي، قايعىدان اسىلىپ ءولۋىڭ مۇمكىن، ەگەر تۇبىندە باييتىنىڭدى بىلمەسەڭ.
— سەنىڭ قولدارىڭدا، كەۋدەڭدە ءجۇن بار ما، دجيم؟
— كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با جۇندەس ەكەنىمدى؟ نەسىنە سۇرايسىڭ؟
— سەن بايسىڭ با سوندا؟
— جوق. ءبىر رەت باي بولعانمىن، تاعى دا ءبىر كەزدە باييمىن. ءبىر رەت مەندە ون ءتورت دوللار بولدى، مەن ساۋدا جاساپ، ايىرىلىپ قالدىم.
— قانداي ساۋدا جاسادىڭ، دجيم؟
— ساۋدا-ساتتىق قوي... جاي...
— ول نە؟
— مىسالى، مال ساتتىم. ون دوللارعا سيىر ساتىپ الدىم. ءبىراق ەندى ءوزىمنىڭ اقشامدى وڭدى-سولدى جۇمسامايمىن. ال، ول سيىر الدى دا ءولىپ قالدى.
— ياعني سەن دوللاردى جوعالتتىڭ؟
— جوق، ءبارىن جوعالتقان جوقپىن. توعىز دوللارداي جوعالتتىم — تەرىسى مەن مايىن ءبىر دوللار ون سەنتكە ساتتىم.
— سوندا سەندە بەس دوللار ون سەنت قالدى. تاعى دا اينالىمعا سالدىڭ با اقشاڭدى؟
— ارينە! جالعىز اياقتى نەگردى بىلەسىڭ بە، ونىڭ قوجاسى قارت برەديم مىرزا؟ مىنە، سول نەگر بانك ۇيىمداستىردى، كىمدە-كىم ءبىر دوللار سالسا، ول ءبىر جىلدان كەيىن ءبىر دوللارعا ءتورت دوللار الادى دەدى. نەگردىڭ ءبارى اقشالارىن سالدى، ءبىراق ولاردا اقشا تىم از ەكەن. جالعىز مەندە عانا كوپ بولدى. ءتورت دوللاردىڭ ۇستىنە تاعى العىم كەلىپ، ۇستەمە اقشا بەرمەسە، مەن ءوزىم بانك اشامىن دەدىم وعان. ارينە، ول نەگرگە تاعى ءبىر بانكتىڭ اشىلعانى ۇنامايدى — ەكى بىردەي بانككە سالاتىن اقشا قايدان بولسىن نەگرلەردە؛ ەگەر مەن بەس دوللار سالسام، جىلدىڭ سوڭىندا ول ماعان وتىز بەس دوللار بەرەم دەپ ۋادە بەردى.
مەن سولاي ىستەدىم. وتىز بەس دوللاردى اينالىمعا سالامىن، بوسقا جاتقاننان نە پايدا دەپ ويلادىم. بوب دەگەن نەگر ۇلكەن قايىقتى ۇستاپ الىپتى، ال ونىڭ قوجاسى بۇل تۋرالى بىلمەيدى: مەن جىلدىڭ اياعىندا وتىز بەس دوللار بەرەمىن دەپ قايىقتى ساتىپ الدىم؛ سول كۇنى تۇندە قايىقتى ۇرلاپ كەتتى، ال كەلەسى كۇنى جالعىز اياق نەگر بانكتىڭ شارۋاسى ءبىتتى دەپ حابارلادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز اقشا الا المادىق.
— ال سەن ون سەنتتى قايدا جىبەردىڭ، دجيم؟
— اۋەلى سونى جويعىم كەلىپ ەدى، سوسىن ءتۇس كوردىم، تۇسىمدە ءبىر داۋىس اقشاڭدى ۆالاام اتتى نەگرگە بەر دەدى. ول ءبىر اقىماق، ساعان ايتايىن. داۋىس ايتتى: "ۆالاام سول ون سەنتتى ونىمگە سالسىن، ال تۇسكەن پايدانى ساعان بەرسىن!" ۆالاام، ارينە، اقشانى الدى، سوسىن شىركەۋدە ۋاعىز ايتۋشىدان كىم كەدەيگە بەرسە، قۇداي ەسەسىن وعان بەرەدى دەگەندى ەستيدى دە، ءبىر پاقىرعا اقشانى بەرىپ، ءوزى بۇدان كەيىن نە بولار ەكەن دەپ كۇتەدى.
— ال، شىنىندا دا، سودان نە شىقتى، دجيم؟
— ەشتەڭە دە بولعان جوق. مەن اقشامدى كەرى الا المادىم جانە ۆالاام دا تۇك العان جوق. ەندى ەشكىمگە دە قارىزعا اقشا بەرمەيمىن، تەك كەپىلگە بولماسا. ال ۋاعىزشى ءجۇز ەسە كوپ الاسىڭ دەپ قويادى! ءوزىمنىڭ ون سەنتىمدى قايتارىپ السام دا قۋانار ەدىم.
— دجيم، بۇل پالە ەمەس، سەن ءبىر كەزدە باييتىن بولساڭ.
— ءيا، ءقازىر دە باييمىن، ويلاپ وتىرسام. وزىمە ءوزىم قوجامىن، ال مەن ءۇشىن بىرەۋلەر سەگىز ءجۇز دوللار بەرەدى. سول اقشانى ماعان بەرسە، ارتىق سۇراماس ەدىم.
توعىزىنشى تاراۋ
سۋ ۇستىندە جۇزگەن ءۇي
ارالدى ارالاعاندا ورتا تۇسىنان كوزىمە تۇسكەن ءبىر جەردى كورگىم كەلدى؛ مىنە، دجيم ەكەۋمىز كەشىكپەي سوندا باردىق، ويتكەنى ارالدىڭ ۇزىندىعى ءۇش ميل دە، ەنى ءميلدىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى عانا.
بۇل اجەپتاۋىر ۇزىن، تىك جارلى توبە نەمەسە شاعىن تاۋ، بيىكتىگى قىرىق فۋتتاي. ءبىز ارەڭ-ارەڭ شىڭىنا شىقتىق — وندا تىپ-تىك جار، ادام وتە المايتىن بۇتالار بار ەكەن. ءبىز شاعىن تاۋدىڭ بارلىق جەرىن ارالاپ، اقىرى ەڭ جوعارىسىنان كەڭ ۇڭگىر تاپتىق، ول يللينويسقا جاقىن جاقتا بولىپ شىقتى. ۇڭگىر ەكى-ۇش بولمە ءۇي سەكىلدى، دجيم ەڭكەيمەي تۇرا الادى. ۇڭگىردىڭ ءىشى سالقىن ەكەن. دجيم زاتتارىمىزدى وسىندا ءقازىر اكەلەيىك دەپ شەشتى، ءبىراق مەن ۇنەمى بيىككە ورمەلەپ، ودان تومەن ءتۇسىپ جۇرەمىز بە دەدىم.
ەگەر ءبىز قايىقتى دۇرىس جەرگە جاسىرىپ، زاتتارىمىزدى ۇڭگىرگە تاسىپ الساق، وسى جەر جاسىرىنۋعا ابدەن قولايلى، بىرەۋ ارالعا قايىقپەن كەلىپ يتپەن ىزدەمەسە، ءبىزدى تابا المايدى. وعان قوسا، بالاپاندار جاۋىن بولاتىنىن تەكتەن-تەك ايتقان جوق، مەن بارلىق زاتىمىز جاڭبىردىڭ استىندا قالسىن دەپ تۇرمىن با؟
ءبىز كەرى قايتىپ، قايىقتى الدىق، ۇڭگىرگە جاقىن جەرگە ءجۇزىپ كەلدىك، زاتىمىزدىڭ ءبارىن وسىندا اكەلدىك. سودان سوڭ قايىقتى جاسىراتىن جەر ىزدەپ، اقىرى ءسامبىتال ءجيى وسكەن جەرگە ورنالاستىردىق تا، ءوزىمىز قارماققا تۇسكەن بالىقتاردى الىپ، تۇسكى تاماقتى دايىنداۋعا كىرىستىك.
ۇڭگىرگە كىرەتىن جەر كادىمگىدەي كەڭ، بوشكەنى دومالاتىپ كىرگىزۋگە بولادى؛ ەدەننىڭ ءبىر جاعى بيىكتەۋ ەكەن جانە وت جاعۋعا قولايلى، تەگىس. سول جەرگە وت جاعىپ، تۇسكى اسىمىزدى پىسىردىك.
جامىلاتىن كورپەلەرىمىزدى جەرگە جايىپ وتىردىق تا جايعاسىپ تاماق ىشتىك. قالعان زاتتارىمىزدى قولىمىزدىڭ استىنا، الۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ ۇڭگىردىڭ تۇبىنە جينادىق. كەشىكپەي قاراڭعى ءتۇستى، نايزاعاي ويناپ، كۇن كۇركىرەي باستادى: ياعني قۇستاردىڭ بولجامى دۇرىس بولدى. سونىڭ اراسىنشا جاڭبىر قۇيىپ كەتتى، كادىمگىدەي شەلەكتەپ جاۋدى، جەل كوتەرىلدى، مەن مۇنداي قاتتى جەلدى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن. بۇل ناعىز جازعى نايزاعايلى نوسەر. قاپ-قاراڭعى بولىپ كەتتى، سىرتتاي قاراعاندا اينالانىڭ ءبارى قاراكوك بوياۋمەن بويالعانداي سونشالىقتى ادەمى؛ جاڭبىر قاتتى جاۋدى، ءتىپتى اعاشتار ورمەكتىڭ ارعى جاعىنان كورىنىپ تۇرعان سياقتى؛ كەنەت قۇتىرعان قۇيىن اعاشتاردى مايىستىرىپ، جاپىراقتاردىڭ استىن ۇستىنە شىعاردى، سوسىن جەل كوتەرىلگەندە اعاشتاردىڭ جاپىراقتارى جەلكىلدەپ، جىن قاققانداي اسەر بەردى؛ قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇستى، كەنەت نايزاعايدىڭ جارقىلىنان كۇندىزگىدەي جارىق بولىپ، ءجۇز قادامداي جەرگە دەيىن اپ-ايقىن كورىندى، سول ساتتە قايتادان كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىلىق ءتۇسىپ، كۇننىڭ كۇركىلى كۇشەيىپ، باسپالداقتان دومالانعان بوس بوشكەلەر سەكىلدى دىبىس ەستىلەدى.
— قانداي كەرەمەت، دجيم! — دەدىم مەن. — مەن وسى جەردەن ەشقايدا كەتپەس ەدىم. ماعان بالىق پەن ىستىق نان بەرشى.
— كوردىڭ بە، مىنە، دجيم بولماسا بۇل جەرگە كەلمەس ەدىڭ. ورماندا قارنىڭ شۇرقىراپ، ءۇستى-باسىڭ سۋ-سۋ بولىپ جاۋرار ەدىڭ. ءيا، ءيا، بالاقايىم! تاۋىقتار قاشان جاڭبىر جاۋاتىنىن بىلەدى، ورمانداعى قۇستار دا...
ون-ون ەكى كۇن بويىنا وزەن كوتەرىلدى، اقىرى تاسىپ جاعادان شىقتى. ارالدىڭ جان-جاعىن سۋ الىپ كەتتى، يللينويس جاقتى دا. ميسسۋري جاقتاعى جاعالاۋدا بيىك-بيىك جارتاستار كوپ جانە وزەننىڭ ەنى ول بەتتە جىڭىشكە.
كۇندىز قايىقپەن ارالدى ارالادىق. ورمان ءىشى وتە سالقىن ءارى كولەڭكە، كۇننىڭ كوزى كۇيدىرىپ تۇرسا دا ورماندا توڭاسىڭ. اعاشتاردىڭ اراسىمەن ءبىز ارەڭ جۇردىك، جابايى ءجۇزىم اياعىڭدى شىرماپ جۇرگىزبەيدى، بىزگە كەرى شەگىنىپ باسقا جول ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. ال قۇلاپ جاتقان ءاربىر اعاشتىڭ ۇستىندە قوياندار، جىلاندار جانە باسقا ءتىرى جاندىكتەر تولىپ وتىر؛ سۋ قايتپاي تۇرىپ العان ەكى-ۇش كۇندە الگى بەيشارالاردىڭ جۋاسىعانى سونداي، ءتىپتى قاستارىنا كەلىپ، قولىڭمەن ۇستاۋىڭا بولادى؛ جىلاندار مەن تاسباقالارعا جاقىنداي المادىق — ولار سۋعا سەكىرىپ كەتەدى. تاۋدىڭ باسىنداعى ءبىزدىڭ ۇڭگىرىمىزدىڭ ماڭىندا ولار تولىپ ءجۇر. ەگەر ءبىز كوڭىلىمىز سوقسا، نەشە ءتۇرلى جاندىكتەردى قولعا ۇيرەتۋىمىزگە بولار ەدى.
بىردە كەشكىسىن ءبىز قالقىعان سالدان ءتاپ-تاۋىر قاراعاي تاقتايلار الدىق. تاقتايلاردىڭ بۋماسىنىڭ ەنى ون ەكى فۋت، ۇزىندىعى ون بەس-ون التى فۋت، سۋدىڭ بەتىنە التى-جەتى ديۋيم شىعىپ تۇر. كەيدە ءبىز كۇندىز وزەن بەتىندە قالقىعان بورەنەلەردى كورەتىنبىز، تەك ولاردى ۇستاعان ەمەسپىز: كۇندىز ءبىز ۇڭگىردەن شىقپايمىز.
باسقا ءبىر كۇنى تاڭ الدىندا ءبىز ارالدىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي قايىقپەن بارا جاتىر ەدىك، كەنەت — باتىس جاقتان ءبىر ءۇي ءجۇزىپ كەلەدى.
ءۇي ەكى قاباتتى، ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەلەدى. ءبىز ءجۇزىپ بارىپ، ۇستىنە شىقتىق تا، ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن ىشىنە كىردىك. ءبىراق تاس قاراڭعى ەكەن، تۇك كورىنبەيدى؛ سوسىن قايىقتى بايلاپ، تاڭنىڭ اتۋىن كۇتتىك.
ءبىز ارالدىڭ تومەنگى جاعىنا جەتە بەرگەندە، جارىق تۇسە باستادى. تەرەزەگە قارادىق. كەرەۋەت، ۇستەل، ەكى ەسكى ورىندىق جانە ەدەندە باسقا زاتتار جاتىر، ال قابىرعادا كيىم ءىلۋلى تۇر. تۇكپىرىندەگى بۇرىشتا ادام سەكىلدى بىردەڭە جاتىر. دجيم داۋىستادى:
— ەي، سەن!
ءبىراق اناۋ قوزعالمادى. سوسىن مەن دە داۋىستادىم. ال دجيم:
— ول ۇيىقتاپ جاتقان جوق — ول ءولىپ قالعان. سەن بارما، مەن ءوزىم بارىپ قارايىن، — دەدى.
ول تەرەزەدەن ءتۇستى، جاتقان ادامعا جاقىنداپ ەڭكەيدى.
— بۇل — ولىك. ءوزى تىر جالاڭاش. ونى ارت جاعىنان اتىپتى. شامامەن ەكى نە ءۇش كۇن بولعان ولگەنىنە. مىندا كەل، گەك، تەك بەتىنە قاراما — وتە قورقىنىشتى.
مەن وعان قارامادىم. دجيم ونى ەسكى شۇبەرەكپەن جاپتى، ءبىراق جاۋىپ كەرەگى جوق ەدى: مەن وعان قاراعىم دا كەلمەدى. ەدەندە ماي تامعان ەسكى كارتا، ۆيسكيدەن بوساعان بوتەلكەلەر جانە قارا ماتادان تىگىلگەن ەكى ماسكا، ال قابىرعا تولى جامان سوزدەر كومىرمەن جازىلعان. قابىرعادا كونە ەكى شىت كويلەك، شەتەن قالپاق، يۋبكالار، ەر ادامنىڭ كويلەكتەرى جانە باسقا كيىمدەر ءىلۋلى تۇر. ءبىراز زاتتاردى قايىققا سالىپ الدىق، قاجەت بولۋى ىقتيمال. ەدەندە بالالار كيەتىن قالپاق جاتىر؛ مەن ونى دا سالىپ الدىم. بۇدان باسقا ءسابي سوراتىن شۇبەرەكپەن ورالعان ءسۇت قۇياتىن بوتەلكە دە ەدەندە جاتىر. ءبىز بوتەلكەنى دە الدىق، ءبىراق ول سىنىق ەكەن. سونداي-اق جىرىم-جىرىم ەسكى ساندىق، تەرىمەن قاپتالعان شامادان ەكەۋى دە اشىق، ىشىندە ەشتەڭە جوق. زاتتاردىڭ شاشىلىپ جاتقانىنا قاراعاندا، شاماسى يەلەرى اسىعىس قاشىپ كەتكەن بولار، سوندىقتان زاتتارىن الۋعا دا مۇرشالارى كەلمەگەن سەكىلدى.
ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەنى: ەسكى قاڭىلتىر فونار، سابى جوق ۇلكەن پىشاق، سۋ جاڭا قالتاعا سالاتىن اتاقتى بارلوۋ فيرماسىنىڭ شاپپاسى (مۇنداي شاپپانى ەشقانداي لاپكەدەن جارتى دوللاردان كەم باعاعا تابا المايسىڭ)، كوپتەگەن مايشام، قالايى كۇرەشكە، جىرتىق-جىرتىق ماقتا كورپە، ينەلەر، تۇيرەۋىشتەر، جىپتەر سالىنعان ايەلدىڭ كىشكەنە سومكەسى، تاعى-تاعى ۇساق-تۇيەك زاتتار. مىسالى: ءيتتىڭ مويىن قارعىسى، تاعى ءدارى قۇيعان شولمەكتەر. ءبىز كەتكەلى جينالىپ جاتقاندا مەن تىرناۋىش تاۋىپ الدىم، ال دجيم سكريپكانىڭ ىسقىشىن جانە اعاش اياق تاپتى. ەكىنشى اياقتى قانشا ىزدەسەك تە تابا المادىق.
دەگەنمەن پايدامىز جامان بولمادى.
ءبىز ۇيدەن كەتۋگە باعىتتالعاندا تاڭ اتىپ قالىپ ەدى. ارالدان ءتورت ميلدەي تومەندە كەلەمىز؛ مەن دجيمگە قايىقتىڭ تۇبىنە جات دەدىم دە، ونى ماقتا كورپەمەن جاۋىپ قويدىم، سەبەبى ول وتىرسا نەگر ەكەنىن الىستاعى ادامدار دا كورىپ قويادى. يللينويس جاعالاۋىنا قاراي قايىقتى ەسىپ كەلەمىن، اعىس ءبىزدى تاعى دا جارتى ميلدەي تومەنگە ءتۇسىردى. ارالعا امان-ەسەن كولدەنەڭ وقيعاعا كەزدەسپەي جەتتىك.
ونىنشى تاراۋ
جىلان تەرىسى
تاڭعى استان كەيىن مەنىڭ ولىك جايلى جانە ونى قالاي ولتىرگەنى جايلى اڭگىمەلەسكىم كەلىپ كەتتى، تەك دجيم كونبەي قويدى. مۇنىمەن وزىمىزگە پالە شاقىرامىز، سونداي-اق ولگەن ادام تۇندە بىزگە كەلۋى عاجاپ ەمەس، كورگە كومىلمەگەن ادام كەز كەلگەن جەردە جۇرە بەرەدى، ال قارا جەردەن ءوزىنىڭ ماڭگىلىك ورنىن تاپقان ادام تىنىش جاتادى دەدى دجيم. شىنىندا دا وسىنىسى دۇرىس بولۋ كەرەك، مەن ونىمەن تايتالاسپادىم، تەك ول كىسىنى كىم نەگە ءولتىردى ەكەن دەپ ويلادىم.
ءبىز قولىمىزعا تۇسكەن كيىمدەردى قارادىق، ەسكى پالتونىڭ استارىنا تىگىلگەن سەگىز كۇمىس دوللار تاپتىق. ول ادامدار پالتونى ۇرلاپ العان بولار، ايتپەسە تىگىلگەن اقشانى بۇلاي قالدىرماس ەدى. مەن شىنىندا پالتونىڭ يەسىن ولتىرگەن بولار دەدىم، تەك دجيم بۇل جايلى اڭگىمەلەسكىسى كەلمەدى.
مەن وعان ايتتىم:
— مىنە، سەن مۇنىڭ ءبارى جاقسىلىققا ەمەس دەيسىڭ. مەن بۇرناعى كۇنى تاۋدان تاپقان جىلان تەرىسىن اكەلگەنىمدە سەن نە دەدىڭ؟ جىلاننىڭ تەرىسىن قولعا ۇستاۋدان اسقان جامان ىرىم جوق دەدىڭ عوي سەن. ال، قانداي جاماندىق بولدى؟ ءبىز قانشا دۇنيەنى الدىق، ونىڭ ۇستىنە سەگىز دوللار! وسىنداي جاماندىق كۇندە بولىپ تۇرعانىن قالار ەدىم، دجيم!
— بۇل ەشتەڭە ەمەس، بالام، ەشتەڭە ەمەس. سەن وتە ءارى كەتپە. پالە الدىمىزدا ءالى. مەنىڭ ءسوزىمدى ەسىڭە ساقتا: ءالى الدىمىزدا.
سولاي بولىپ شىقتى. بۇل اڭگىمە سەيسەنبى كۇنى بولعان، ال جۇما كۇنى تۇسكى استان كەيىن قۇلاما جاردىڭ قاسىندا كوگالدا جاتقانبىز: ءبىزدىڭ تەمەكىمىز تاۋسىلىپ قالدى دا، مەن الىپ كەلە قويايىن دەپ ۇڭگىرگە كەتتىم. سول جەردە ءداۋ جىلانعا تاپ بولدىم! مەن ونى ءولتىرىپ، ساقيناداي وراپ ءدجيمنىڭ كورپەسىنە سالىپ قويدىم: كەشكە دجيم ءوزىنىڭ توسەگىنەن جىلان تاپقاندا قىزىق بولادى. ءبىراق كەشكە قاراي مەن ۇمىتىپ كەتتىم. مەن وت جاعىپ جاتقانىمدا، دجيم كورپەگە جاتا كەتتى، ال وندا ولگەن جىلاننىڭ كوڭىلدەسى جاتىر ەكەن، ءدجيمدى شاعىپ الىپتى.
دجيم اتىپ تۇرىپ، ايقايعا باستى! ءبىزدىڭ بىردەن كورگەنىمىز ول ۋ جىلان ەكەن: ساقيناداي دوڭگەلەنىپ دجيمگە تاعى شابۋىل جاساعالى تۇر. مەن ونى ءبىر مينۋتتا تاياقپەن سوعىپ قاتىرا قويدىم، ال دجيم اكەمنىڭ شولمەگىندەگى اراقتى قىلعىتىپ جاتىر.
ول جالاڭاياق ەدى، جىلان ونىڭ تابانىنان شاعىپتى. مۇنىڭ ءبارى مەن اقىماقتىڭ ەسىم شىعىپ كەتكەنىنەن بولدى: ەگەر ءبىر جەردە ولگەن جىلاندى قالدىرسا، ونىڭ ۇرعاشىسى مىندەتتى تۇردە جورعالاپ كەلىپ، ونى وراپ الادى. دجيم ماعان جىلاننىڭ باسىن كەسىپ لاقتىر، سوسىن جىلاننىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، ءبىر كەسەك ەتىن قۋىرىپ بەر دەپ بۇيىردى. مەن سولاي ىستەدىم. ول جەپ الدى دا، وسى جازاتىن شىعار دەپ قويدى. جانە ول ماعان سىلدىرماقتارىن الىپ قولىما بايلا دەدى. سوسىن مەن جايلاپ ۇڭگىردەن شىقتىم دا، ەكى جىلاندى ارەگىرەك بۇتالاردىڭ اراسىنا تاستادىم: ءبارى مەنىڭ كەسىرىمنەن بولعانىن دجيم بىلمەسە ەكەن دەپ ويلادىم.
دجيم شولمەكتەن جۇتىپ وتىر، جۇتىپ وتىر: مەزگىل-مەزگىل ءبىرتۇرلى بولىپ شىرق اينالىپ، ەسسىز ادامداي ايقايلاپ قويادى دا، ەسى كىرگەسىن تاعى شولمەككە جارماسادى.
تابانى ۇلكەن بولىپ ءىسىپ كەتتى، تابانىنىڭ جوعارعى جاعى دا ىسىك: سوسىن اراق ەپتەپ اسەر ەتە باستادى.
ەندى جازىلاتىن شىعار دەپ ويلادىم. مەن ءۇشىن اكەمنىڭ اراعىنان جىلاننىڭ ۋى جاقسى.
دجيم ءتورت كۇن، ءتورت ءتۇن جاتتى. سودان كەيىن ىسىك تارقادى دا، ول امان-ساۋ جازىلدى. ەشقانداي ناننىڭ قابىعى ءۇشىن جىلانعا دا، ونىڭ قابىعىنا دا جولاماسپىن دەپ شەشتىم. كەلەسى جولى سەن ماعان سەنەتىن شىعارسىڭ دەدى دجيم: جىلاننىڭ قابىعىن قولعا ۇستاۋ — جامان ىرىم، مۇمكىن ءالى سوڭعىسى ەمەس شىعار. جاڭا تۋعان ايدى سول يىعىڭ ارقىلى كورۋ، جىلاننىڭ قابىعىن ۇستاۋدان ءجۇز ەسە ارتىق دەدى دجيم. مەن ءوزىم دە سولاي ويلاي باستادىم، ءبىراق وسىعان دەيىن سول يىعىڭ ارقىلى جاڭا تۋعان ايعا قاراۋدان اسقان اقىماقتىق جوق دەيتىن ەدىم. حەيك بانكەر قاريا وسىلاي جاڭا ايعا قاراپ، سوعان ءوزى ماقتانىپ ەدى، سوسىن نە بولدى دەڭىز! ەكى جىل وتپەي ول ۋداي ماس مۇنارادان قۇلاپ، تاس-تالقانى شىقتى، ونى تابىتتىڭ ورنىنا ەكى ەسىكتىڭ ورتاسىنا سالىپ كومىپتى؛ مەن ءوزىم كورگەنىم جوق، اكەمنەن ەستىدىم. ارينە، بۇل ونىڭ سول يىعى ارقىلى جاڭا تۋعان ايعا قاراعانىندا بولدى.
وسىلايشا كۇن ارتىنان كۇندەر وتە بەردى، وزەن دە ءوز ارناسىنا ءتۇستى. ءبىز تەرىسى سىپىرىلعان قوياندى ۇلكەن قارماققا ءىلىپ، وزەنگە تاستاپ ەدىك، ۇلكەندىگى كىسى بويىنداي جايىن ۇستادىق: ۇزىندىعى التى فۋتتان ارتىق، ال سالماعى ەكى ءجۇز فۋنتتاي. ءبىز ونى سۋدان شىعارا المادىق: ول ءبىزدى يللينويسقا لاقتىرىپ جىبەرەر ەدى. ءبىز جاي ونىڭ ابدەن سىلەسى قاتقانشا بۇلقىنىپ تىپىرلاعانىنا قاراپ وتىردىق.ونىڭ قارنىنان جەز ىلگەك، دوڭگەلەك شار جانە باسقا دا بىردەڭەلەر تاپتىق.
ءبىز شاردى بالتامەن شاۋىپ قاق ءبولىپ ەدىك، ونىڭ ىشىنەن كاتۋشكا شىقتى. اسىلى بالىقتىڭ قارنىندا وتە كوپ ۋاقىت جاتقان بولار، ايتپەسە وسىنشا ۇلكەيىپ شارعا اينالماس ەدى دەدى دجيم. مەنىڭشە، ميسسيسيپيدە مىنادان ۇلكەن بالىقتى ەشقاشان اۋلاماعان بولار. دجيم دە مۇنداي ءىرى بالىقتى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن دەدى. قالادا بۇنى جاقسى باعاعا ساتۋعا بولار ەدى. مۇنداي بالىقتى بازاردا فۋنتقا ساتادى جانە جۇرتتىڭ كوبى الادى: جايىننىڭ ەتى اق بولادى، ول قۋىرۋعا جاقسى.
ەرتەڭىنە مەنىڭ كوڭىلىم قۇلازىپ ءىشىم پىسا باستادى دا، الاڭدايتىن ءبىر نارسە ىستەگىم كەلدى. مەن دجيمگە وزەننىڭ ارعى بەتىنە بارىپ نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ كەلەيىن دەدىم. دجيمگە بۇل ۇسىنىس ۇنادى؛ تەك قاراڭعى تۇسكەنشە كۇت، قالادا قۇلاعىڭ تۇرىك ءجۇرسىن دەدى.
ول تاعى ويلانىپ وتىردى دا — ەسكى-قۇسقىنىڭ اراسىنان تاۋىپ، قىز بولىپ كيىنسەڭ قايتەدى دەدى. بۇل دا جاقسى يدەيا. شىت كويلەكتەردىڭ بىرەۋىن قىسقارتتىق، مەن شالباردى تىزەمە دەيىن ءتۇرىپ الدىم دا كيدىم. دجيم ارت جاعىنداعى ىلمەكتەردى بەكىتتى، سوندا ءوزى شاپ-شاق بولدى. شەتەن قالپاقتى كيىپ، يەگىمنىڭ استىنان لەنتاسىن بايلادىم، سوندا مەنىڭ بەتىمە قاراۋدىڭ ءوزى وڭاي بولمادى — پەشتىڭ تۇرباسىنا قاراعانداي. سەنى ەندى تاپا تالتۇستە دە ەشكىم تاني قويماس دەدى دجيم. مەن كۇنى بويى كويلەكتى كيىپ تاجىريبە جاسادىم، ەپتەپ ۇيرەنىپ، ءوزىمدى ەركىن سەزىنە باستادىم. تەك دجيم قىزداردىڭ ءجۇرىسى باسقاشا بولادى جانە كويلەگىڭدى كوتەرە بەرمە، سوسىن قولىڭدى قالتاڭا سالۋدى قوي دەدى. مەن ءبارىن ەسىمە ۇستادىم، ءىس وڭعا باسقان سەكىلدى.
قاراڭعى تۇسە باستاعاندا مەن قايىقپەن جوعارى قاراي اعىستىڭ بويىمەن يللينويس جاعالاۋىنان ۇزاماي جولعا شىقتىم.
قالاعا كەلىپ، كەمەجايدان تومەنىرەك، شەتكە توقتادىم. قايىقتى بايلاپ، مەن جاعامەن ءجۇردىم. بۇرىن ەشكىم تۇرمايتىن ەسكى كىشكەنە ۇيدە شام جانىپ تۇر، مەنىڭ وندا كىم تۇراتىنىن بىلگىم كەلىپ كەتتى. جاسىرىنىپ جاقىن كەلدىم دە تەرەزەدەن قارادىم. قىرىق جاستارداعى ايەل مايشامنىڭ جارىعىمەن قاراعاي ۇستەلدىڭ جانىندا ءبىر نارسە توقىپ وتىر. ءتۇسى تانىس ەمەس: شاماسى قالاعا جاقىندا كەلگەن بولۋى كەرەك، ايتپەسە مەن قالا تۇرعىندارىنىڭ ءبارىن تانيمىن. بۇل جولى ءىسىم وڭعا باستى، سەبەبى مەن وسىندا نەمەنەگە كەلدىم دەپ قورقا باستادىم. مەنى داۋىسىمنان ءبارى تانىپ قويادى عوي. ال، مىنا ايەل وسىندا كەلگەنىنە ءتىپتى ەكى كۇن بولسا دا كەرەك حاباردىڭ ءبارىن ماعان ايتىپ بەرەدى. ەسىكتى قاقتىم، قىز ەكەنىمدى ۇمىتپايمىن دەپ وزىمە ۋادە بەردىم.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
ءبىزدى قۋىپ كەلەدى!
— كىرىڭىز، — دەدى ايەل، مەن كىردىم. — وتىر.
وتىردىم. ول جىلتىراعان كىشكەنە كوزدەرىمەن مەنىڭ باسىمنان اياعىما دەيىن قارادى.
— اتىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— سارا ۆيليامس.
— قايدا تۇراسىڭ؟ جاقىن جەردە مە؟
— جوق، گۋكەرۆيلدە تۇرام، بۇل جەردەن جەتى ميل، وزەننىڭ تومەنگى جاعىندا. جاياۋ كەلدىم، وتە شارشاپ كەتتىم.
— قارنىڭ دا اشقان بولار دەپ ويلايمىن. ءقازىر بىردەڭە ىزدەپ كورەيىن.
— جوق، كەرەك ەمەس. قارنىم اشقاسىن، وسى جەردەن ەكى ميل قاشىقتىقتاعى فەرماعا كىرگەنمىن، ءقازىر تاماق ىشكىم كەلمەيدى. سوندىقتان كەش كەلگەنىم. انام اۋرۋ، جاتادى، اقشامىز جوق، ەشتەڭەمىز دە جوق؛ اعام ابنەر مۋرعا بارا جاتىر ەدىم. انام ايتقان ول وسى قالانىڭ ارعى شەتىندە تۇرادى دەپ. مەن بۇل جەردە بولماپ ەدىم. ءسىز ونى بىلمەيسىز بە؟
— جوق، مەن ءازىر ءبارىن بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ مۇندا تۇرعانىمىزعا ەكى اپتا دا بولعان جوق. قالانىڭ ول شەتىنە دەيىن ونشا جاقىن ەمەس. بىزدە قون. قالپاعىڭدى شەشىپ قويسايشى.
— جوق، مەن ءسال دەمالىپ الايىن، — دەدىم مەن، — سوسىن ىلگەرى جۇرەم. مەن قاراڭعىدا قورىقپايمىن.
ول مەنى جالعىز جىبەرمەيمىن، ساعات جارىمنان كەيىن كۇيەۋىم كەلەدى، سول اپارىپ سالادى دەيدى. سوسىن ول ءوزىنىڭ كۇيەۋى جايلى، وزەننىڭ جوعارعى جاعىندا، سوسىن تومەنگى جاعىندا تۇراتىن تۋعان-تۋىسقاندارى جايلى اڭگىمەلەي باستادى، وزدەرى كۇيەۋى ەكەۋى بۇل قالاعا بەكەر كەلگەندەرىن، بۇرىن جاقسى تۇرعاندارىن جانە باسقا جاعدايلارىن ايتتى؛ مەن مىنا ايەلدەن قالاداعى اڭگىمەلەردى ەستيمىن دەپ بەكەر كەلگەن ەكەنمىن دەگەن وي كەلە بەرگەندە ونىڭ اڭگىمەسى ايتەۋىر اكەمە جەتتى-اۋ، سوسىن مەنى قالاي ولتىرگەندەرىن دە بىلەتىن بولىپ شىقتى؛ مەيلى ايتا بەرسىن دەپ مەن وتىرمىن. ول ءبىز توم سويەر ەكەۋمىزدىڭ ون ەكى مىڭ (ونىڭ ءسوزى بويىنشا جيىرما مىڭ بولىپ شىقتى) دوللار تاۋىپ العانىمىز، مەنىڭ اكەم جايلى، ول وڭبايتىن، ابدەن بىتكەن ادام، مەن دە سوندايمىن، اقىرىندا مەنىڭ ءولىمىم جايلى ايتىپ بەردى. مەن:
— ونى كىم ءولتىرىپتى؟ ءبىز دە گۋكەرۆيلدە ەستىگەنبىز وسىنداي ءبىر اڭگىمەنى، ءبىراق گەك ءفينندى كىم ولتىرگەنىن بىلمەيمىز، — دەپ سۇرادىم.
— ونى كىم ولتىرگەنىن بىلگىسى كەلەتىندەر وسىندا دا جەتەرلىك. كەيبىرەۋلەر ءفينندى شالدىڭ ءوزى ولتىرگەن دەپ ويلايدى.
— نە دەيسىز...
— اۋەلى جۇرتتىڭ ءبارى سولاي ويلادى. ال جۇرتتىڭ ونى تىرىدەي سويعىسى كەلگەنىن شالدىڭ ءوزى بىلمەيدى. تەك كەشكە قاراي ەل پىكىرلەرىن وزگەرتىپ، گەكتى ولتىرگەن دجيم اتتى قاشقىن نەگر دەپ شەشتى.
— ول دەگەن...
مەن توقتاي قالدىم. ودان دا ۇندەمەي وتىرايىن دەپ شەشتىم. ال ول بولسا سويلەي بەردى، سويلەي بەردى، ءتىپتى مەنىڭ بىردەڭە ايتقىم كەلگەنىن دە ەستىمەدى.
— ول نەگر گەك ءفينندى ولتىرگەن تۇندە قاشىپ كەتكەن. ونى ۇستاعان ادام ءۇش ءجۇز دوللارمەن ماراپاتتالادى. شال فينن ءۇشىن دە ەكى ءجۇز دوللار بەرەدى. كورىپ تۇرسىڭ با، ول قالاعا تاڭەرتەڭ كەلدى، ۇلىنىڭ ءولىمى جايلى ايتتى، جۇرتپەن بىرگە ولىكتى ىزدەدى، سودان كەيىن جوق بولىپ كەتتى. سول كەشتە ونى جازالاۋلارى كەرەك ەدى، ول قاشىپ قۇتىلدى. ەرتەسىنە نەگردىڭ دە قاشىپ كەتكەنى بەلگىلى بولدى: ونى سول كۇنگى كەشكى توعىزدان كەيىن ەشكىم كورمەپتى، بۇل دا گەكتى ولتىرگەن ءتۇن، سوندىقتان جۇرت نەگر ءولتىردى دەپ شەشتى. ال كەلەسى كۇنى بۇكىل قالا ول جايلى اۋىز جاپپاي جۇرگەندە، كەنەت، فينن شال كەلەدى، بىردەن تەچەر سوتتىڭ الدىنا بارىپ شۋ كوتەرەدى: سوت وعان اقشا بەرۋىن جانە الگى نەگردى ۇستاۋ ءۇشىن بۇكىل يللينويس بويىن اسكەرمەن ارالاپ تەكسەرۋدى تالاپ ەتەدى. سوت وعان اقشا بەرىپتى، شال سول كەشتە ماس بولىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ءبىر بەلگىسىز ادامدارمەن كوشەدە ءجۇردى، سوسىن ولارمەن بىرگە كەتتى. سودان بەرى ورالعان جوق، بىزدە جۇرت ءبارى ۇمىتىلعانشا ول كەلمەيدى دەسەدى. ءوزى ءولتىرىپ، توناۋشىلاردىڭ ءىسى دەپ كورسەتۋگە تىرىسقان؛ سوسىن گەكتىڭ اقشاسىن الادى، سوتتان سوت قويماي كەزۋدىڭ قاجەتى بولمايدى سوسىن. ءبىراق بىرەۋلەر: "ونىڭ قولىنان كىسى ءولتىرۋ كەلمەيدى!" — دەپ قويادى. مەنىڭ ويىمشا، ول ارام! ەگەر ول ءبىر جىل بويى كورىنبەسە، وعان ەشتەڭە دە بولمايدى. دالەلدەيتىن ەشتەڭە جوق قوي: سوسىن ءبارى تىنىشتالادى، ول گەكتىڭ اقشاسىن العاسىن.
— سولاي شىعار. كىم وعان كەسەل كەلتىرەدى! ياعني گەكتى نەگر ءولتىردى دەپ ءقازىر ەشكىم ويلاماي ما؟
— جوق، ويلايدى ءالى. جۇرتتىڭ كوبى دەگەنمەن سول نەگر ءولتىردى دەگەن پىكىردە. نەگردى كەشىكپەي ۇستايدى، سوندا شىندىق اشىلاتىن شىعار.
— قالاي، ونى ءالى ىزدەپ ءجۇر مە؟
— سەن ەشتەڭە تۇسىنبەيدى ەكەنسىڭ! ءۇش ءجۇز دوللار جولدا جاتقان جوق قوي. كەيبىرەۋلەر نەگر وسى ماڭايدا، قاشىقتا ەمەس دەپ ويلايدى. مەن دە سولاي ويلايمىن، ءبىراق ايتپايمىن. جاقىندا ءبىزدىڭ ىرگەمىزدەگى اعاش سارايدا تۇراتىن كەمپىر-شالمەن سويلەسىپ ەدىم، ولار ايتادى اناۋ — دجەكسون ارالى دەپ اتالاتىن جەردە ەشقاشان ەشكىم بولمايدى دەپ.
— وندا ەشكىم تۇرماي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— تۇرمايدى دەيدى. مەن ولارعا ەشتەڭە دەگەنىم جوق، ءبىراق ويلانىپ قالدىم. وسىدان بىر-ەكى كۇن بۇرىن مەن ارالدىڭ جوعارعى بيىگىنەن ءتۇتىن كورگەندەي بولدىم؛ الگى نەگر سوندا تىعىلىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلادىم؛ قالاي بولعاندا دا ارالدى تۇگەل ءسۇزىپ شىعۋ كەرەك. سودان بەرى ءتۇتىندى كورمەدىم، سوعان قاراعاندا نەگر ءبىر جاققا زىتقان بولار، ەگەر سول بولسا. كۇيەۋىم ءبىر كورشىمىزبەن ەكەۋى بارادى، جاقىندا وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا كەتكەن، وسىدان ەكى ساعات بۇرىن كەلدى، مەن وعان ءبارىن ايتتىم.
مەنىڭ قوبالجىعانىم سونداي، ءتىپتى ورنىمدا وتىرا المادىم. قولىمدى قايدا قويارىمدى بىلمەدىم: ۇستەلدىڭ ۇستىنەن ينە الىپ، ءجىپتى ساباقتاي باستادىم. قولدارىم دىرىلدەپ، ساباقتاي المادىم. ايەل، ۇندەمەي قالدى، مەن وعان قاراپ ەدىم: ول ءبىرتۇرلى مەنەن كوزىن الماي، ءسال كۇلىمسىرەپ وتىر ەكەن. مەن ينە-جىپتى ورنىنا قويىپ، ونىڭ اڭگىمەسىن قىزىعا تىڭداعانداي بولدىم دا:
— ءۇش ءجۇز دوللار — ۇلكەن بايلىق قوي. مەنىڭ انامنىڭ قولىنا تيسە عوي سول اقشا! ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز ارالعا بۇگىن تۇندە بارا ما؟ — دەدىم.
— ارينە، ەندى قالاي! ول مەن ايتقان كورشىمەن قالاعا كەتكەن، قايىق جانە تاعى ءبىر مىلتىق تابىلسا. ولار ءتۇن اۋعاسىن بارادى.
— مۇمكىن تاڭعا دەيىن كىدىرگەن دۇرىس شىعار.
— نەگر ءتۇن اۋعاسىن ۇيىقتاپ قالادى، سول كەزدە ولار قاراڭعىدا ورماندا تىعىلادى دا، نەگر وت جاقسا، بىردەن كورەدى.
— مەن ول تۋرالى ويلاماپپىن.
ايەل تاعى دا ماعان ءبىر ءتۇرلى كۇدىكپەن قاراعانداي بولدى. سوسىن:
— سەنىڭ ەسىمىڭ كىم دەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— م-مەري ۆيليامس.
مەن ءبىرىنشى رەت "مەري" دەمەگەن سياقتىمىن.
باسقاشا ايتقان سياقتىمىن، مەن وعان قاراي المادىم؛ سارا دەدىم-اۋ دەيمىن. ول مەنى تىعىرىققا تىرەدى، سوندىقتان مەن وعان قاراي المادىم.
ول تاعى دا ءبىر جايلار تۋرالى اڭگىمە ايتسا ەكەن دەپ وتىرمىن: ول ۇندەمەگەن سايىن مەن ءوزىمدى ناشار سەزىندىم.
كەنەت ول:
— سەن اۋەلى سارا دەگەن سياقتى ەدىڭ ۇيگە كىرگەندە.
— ءيا، دۇرىس: سارا مەري ۆيليامس. مەنىڭ العاشقى اتىم سارا بولاتىن. بىرەۋلەر مەنى سارا دەيدى، كەيبىرەۋلەر مەري دەپ اتايدى.
— ءا، سولاي ما؟!
— ءيا، مەم!
مەن ازداپ تىنىشتالعانداي بولدىم، دەگەنمەن تۇرا قاشقىم كەلىپ ارەڭ وتىرمىن. وعان قاراۋعا باتىلىم بارمادى.
ول ەندى ءقازىر زامان وزگەردى، كۇن كورۋ قيىنداپ بارادى، كۇيەۋى ەكەۋىنىڭ تۇرمىس-كۇيلەرى ناشار، تىشقاندار دا قۇتىرىپ ءۇيدىڭ ىشىندە اسىر سالادى دەپ تۇرمىستىق اڭگىمەگە كوشتى، تۇلا بويىم جەڭىلدەنىپ قويا بەردى. تىشقاندار جايلى ايتىپ وتىرعانى راس.
بىرەۋى بۇرىشتاعى تەسىكتەن قايتا-قايتا تۇمسىعىن شىعارىپ تىنىم بەرمەدى. ايەل اينالاسىنا ۇساق-تۇيەك زاتتاردى تىشقاندارعا لاقتىرۋ ءۇشىن ۇستايتىنىن، ۇيدە جالعىز قالعاندا ءتىپتى تىنىم بەرمەيتىنىن جىر قىلىپ ايتتى. ول ماعان قورعاسىن قۇيعان جۋان ءجىپتى كورسەتىپ، جاقىندا وسىنى لاقتىرام دەپ قولىن شىعارىپ العانىن، ەندى لاقتىرا الا ما، الماي ما — بىلمەيتىنىن ايتتى. ول اڭدىپ وتىردى دا، تىشقانعا جىبەرىپ قالىپ ەدى -تيمەدى، تيمەگەنىنە قينالىپ قالدى. ەگەر تىشقان تاعى كورىنسە، سەن لاقتىرىپ كور دەپ ماعان بەردى. مەن الگى قورعاسىن قۇيعان اۋىر زاتتى الىپ، تىشقان كورىنگەندە كوزدەپ لاقتىرىپ قالدىم — ەگەر تىشقان وتىرعان بولسا، ساۋ كەتە المايتىن ەدى. ايەل لاقتىرعانىڭ وتە جاقسى، ەكىنشى رەتتە تيگىزەسىڭ دەپ قويادى. ول ورنىنان تۇرىپ، الگى قورعاسىندى ماعان اكەلىپ بەردى دە، ءوزى بۋما ءجىپتى الىپ، تارقاتۋعا كومەكتەس دەدى. مەن قولىمدى ۇستادىم، ول ءجىپتى سوعان كەردى دە، ءوزىنىڭ شارۋاسى جايلى اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. كەنەت اڭگىمەسىن ءۇزىپ:
— سەن تىشقانداردى قاراپ قوي. قورعاسىندى تىزەڭە قوي، الۋعا وڭاي بولسىن.
قورعاسىندى ماعان تاستادى؛ مەن قاعىپ الدىم. ال ول مەنىڭ قولىمنان ءجىپتى الدى دا، كوزىمە تۋرا قاراپ ءبىر ءتۇرلى ەركەلەتىپ سويلەدى:
— ال سەنىڭ اتىڭ كىم، شىن اتىڭدى ايتام؟
— ق-قالاي سوندا؟
— سەنىڭ اتىڭ كىم؟ بيلل، توم نەمەسە بوب، الدە باسقا ما؟
تۇلا بويىم قالتىراپ كەتتى، نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. دەگەنمەن ايتتىم:
— وتىنەمىن، بەيشارا قىزدى كەلەكە ەتپەڭىز! ەگەر مەن كەسەل كەلتىرىپ وتىرسام، كەتەيىن...
— جوق، جوق. ورنىڭا وتىر. مەن سەنى رەنجىتپەيمىن جانە سەن تۋرالى ەشكىمگە ايتپايمىن. سەن ماعان سەن، قۇپيا سىرىڭدى ايت. مەن ۇستاپ بەرمەيمىن: ول از بولسا، مەن ساعان كومەكتەسەمىن. مەنىڭ شالىم دا كومەك ەتەدى، قاجەت بولسا. سەن قاشىپ جۇرگەن شەبەردىڭ كومەكشىسىسىڭ عوي، بولعانى سول. وندا تۇرعان نە بار ەكەن! ساعان كۇن كورسەتپەدى، سوسىن قاشىپ كەتتىڭ. قۇداي جاردەم بەرسىن، مەن سەن جايلى ءتىرى جانعا ايتپايمىن. ال ەندى ايتا بەر، اقىلدى بول.
مەن ەندى جاسىرماي، ءبارىن سول كۇيىندە ايتاتىن بولامىن، تەك ول ايەل دە سوزىندە تۇرسىن دەپ جاۋاپ بەردىم. اكە-شەشەم قايتىس بولعان، سوسىن مەن اۋىلدا تۇراتىن ءبىر ساراڭ شارۋاعا تاربيەگە بەردى، وزەننەن وتىز ميلدەي جەردە. ول ماعان وتە جامان قارايدى، مەن ءبىراز شىدادىم، اقىرىندا ول بىر-ەكى كۇنگە ءبىر جاققا كەتتى، مەن ونىڭ كەتكەنىن پايدالانىپ، قىزىنىڭ ەسكى كويلەگىن ۇرلاپ الدىم دا قاشتىم، وتىز ميل جەردەن ءۇش كۇندە ارەڭ جەتتىم. تۇندە ءجۇردىم دە، كۇندىز تىعىلىپ ۇيىقتادىم؛ قولىمدا قاپقا سالعان نان، ەت بار، ولاردى ۇيدەن الىپ شىققام، جول بويى سولاردى جەدىم. مەنىڭ اعايىم ابنەر مۋر مەنى قامقورلىعىنا الاتىن بولار، مىنە، سوندىقتان مەن وسىندا، گوشەنگە كەلدىم.
— گوشەنگە دەدىڭ بە، بالام؟ بۇل گوشەن ەمەس، بۇل سانكت-پەتەربۋرگ. گوشەن وزەننىڭ جوعارعى جاعىندا ون ميل جەردە. ساعان كىم ايتتى بۇل گوشەن دەپ؟
— ءبىر كىسى ايتتى: مەن بۇگىن ەرتەمەن ۇيىقتاپ الايىن دەپ ورمانعا بۇرىلا بەرىپ ەدىم، الگى ادامعا تاپ بولدىم. جولدىڭ قيىلىسىنان وڭعا بۇرىلۋ كەرەك، سوندا بەس ميلدەن كەيىن گوشەن بولادى دەدى.
— ماس ادام شىعار. ول ساعان كەرىسىنشە ايتىپتى.
— ول ءوزى دە ماس سەكىلدى كورىندى. جارايدى، ەندى ءبارىبىر عوي. كەتۋ كەرەك. تاڭ اتا گوشەندە بولامىن.
— كىشكەنە كىدىرە تۇر. مەن ساعان تاماق بەرەيىن، قارنىڭ اشقان شىعار.
ول مەنى تاماقتاندىرىپ، سوسىن سۇرادى:
— قانە، ماعان ايتشى: ەگەر سيىر جاتسا، تۇرعاندا جەردەن قالاي كوتەرىلەدى - الدىمەن بە، ارتىمەن بە؟
— ارتىمەن.
— جارايدى. ال، جىلقى شە؟
— جىلقى الدىمەن.
— اعاشتىڭ قاي جاعىنا مۇك وسەدى؟
— سولتۇستىك جاعىنا.
— ەگەر تاۋ بەتكەيىندە ون بەس سيىر جايىلىپ جۇرسە، ولاردىڭ نەشەۋى ءبىر جاققا قارايدى؟
— ون بەسى دە.
— سەن شىنىندا دا اۋىلدا تۇرعان ەكەنسىڭ. مەنى الداپ وتىر دەپ ويلاپ ەدىم. شىن اتىڭ كىم بولدى سونىمەن؟
— دجوردج پيتەرس، حانىم.
— سەن مۇنى ۇمىتىپ قالما، دجوردج. بولماسا، اتىم الەكساندەر دەرسىڭ، مەن سەنى ۇستاپ السام، سەن دجوردج الەكساندەرمىن دەپ بۇلقىنارسىڭ. ايەلدەرگە مىنا كويلەكپەن كورىنبە. قىز بولعان ءرولىڭ ونشا ەمەس، ال ەركەكتەردى قاتىرۋىڭ مۇمكىن. قۇدايىم-اي، ينەنى وسىلاي ساباقتاي ما؟ سەن ءجىپتى قوزعاماي ۇستاپ، ينەنى وعان جاقىنداتاسىڭ، ال ينەنى قوزعالتپاي ۇستاۋ كەرەك تە ءجىپتى وتكىزۋ كەرەك. ايەلدەر ءارقاشان دا سولاي ىستەيدى، ال ىلعي كەرىسىنشە. تىشقانعا نەمەسە باسقا بىردەڭەگە تاياق لاقتىرعاندا، اياعىڭدى ۇشىنان باسىپ، قولىڭدى باسىڭنان جوعارى كوتەر جانە وسىنىڭ ءبارى ونشا ۇقىپتى شىققان-شىقپاعانىن قاداعالا، سوسىن بەس نەمەسە التى قادامداي جەردەن لاقتىرعانىڭ الىس ءتۇسسىن. قولىڭدى مەيلىنشە جوعارى سوزىپ لاقتىر، قىزداردىڭ ءبارى سولاي ىستەيدى؛ال بالالار سول يىعىن العا قويىپ، شىنتاعى مەن قولدىڭ باسقى بۋىنىمەن لاقتىرادى؛ قىزدارعا ءبىر نارسە لاقتىرعاندا ولار ەر بالالار سەكىلدى ەكى بۇتىن قوسپايدى، كەرىسىنشە اياقتارىن تالتايتادى. سەنىڭ ەر بالا ەكەنىڭدى ينە ساباقتاعان كەزىڭدە-اق بايقاعام، ال باسقاسىنىڭ ءبارىن تەك تەكسەرۋ ءۇشىن ىستەدىم. ال، ەندى، سارا مەري ۆيليامس دجوردج الەكساندەر پيتەرس، اعايىڭا بار، ال ەگەر قيىندىققا ۇشىراپ قالساڭ، دجۋديت لوفتەس حانىمعا، ياعني ماعان حابار بەر، ال مەن سەنى قۇتقارۋعا تىرىسامىن. ىلعي جاعامەن ءجۇر، ال كەلەسى جولى قاشقان كەزدە، قىسقا شۇلىق پەن اياق كيىم الىپ ءجۇر. جاعانىڭ جولى تاستى بولادى — اياعىڭدى جاراقاتتايسىڭ، گوشەنگە جەتكەنشە دەپ ويلايمىن، ابايلاپ ءجۇر.
مەن جاعامەن ءجۇز قادامداي ءجۇردىم دە، سوسىن كەرى بۇرىلىپ، قايىعىم تۇرعان جاققا زىمىرادىم — الگى ۇيدەن ەداۋىر قاشىقتا، وزەننىڭ تومەنگى جاعىندا بولاتىن. قايىققا سەكىرىپ ءمىندىم دە، اعىستىڭ بويىمەن وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا تارتتىم، سوسىن ارالدىڭ قاتارىنا كەلگەندە، كولدەنەڭ جۇرۋگە تۋرا كەلدى، وزەننىڭ ورتاسىنا جەتكەندە ساعاتتىڭ ون ءبىردى سوققانىن ەستىدىم، مەن توقتاي قالىپ تىڭدادىم، وزەننىڭ ۇستىندە انىق ەستىلمەگەنمەن، زەيىن سالىپ قۇلاق تۇرسەڭ اقىرىن بولسا دا ەستىلەدى. ارالدىڭ جوعارعى مۇيىسىنە جەتكەندە دەمالىپ وتىرمادىم، ابدەن سىلەم قاتىپ شارشاسام دا مەنىڭ بۇرىنعى تۇرعان جەرىمە — ورمان ىشىنە — جۇگىردىم، سونداعى بيىكتەۋ قۇرعاق الاڭقايعا جاقسىلاپ الاۋ جاقتىم. سوسىن جان ۇشىرىپ قايىققا جەتتىم دە، ءبىر جارىم ميل تومەندەگى ءبىزدىڭ تۇراعىمىزعا قاراي بار كۇشىمدى سالىپ ەستىم. جاعاعا قايىقتى بايلاي سالىپ بۇتالاردىڭ اراسىمەن تاۋعا ورمەلەپ، ەنتىگىمدى باسا الماعان كۇيىمدە ۇڭگىرىمىزگە كىردىم. دجيم جەردە قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ونى وياتتىم.
— تەزىرەك تۇر دا جينال، دجيم! ءبىر مينۋتتى دا جوعالتۋعا بولمايدى! ءبىزدى ىزدەپ ءجۇر. ارتىمىزدان قۋىپ كەلەدى! — دەدىم. دجيم ەشتەڭە ايتپاستان، ەش نارسەنى سۇراماستان جينالا باستادى، ونىڭ ءار قيمىلىنان سونشالىقتى قورقىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇردى. ساعات جارىم وتكەندە ءبىز دۇنيە-مۇلكىمىزدى سالدىڭ ۇستىنە جينادىق تا، سالدى بۇتالاردىڭ اراسىنا تىعىپ قويعان جەرىمىزدەن شىعارۋعا كىرىستىك. ەڭ الدىمەن ءبىز ۇڭگىردەگى الاۋدى وشىردىك، سودان كەيىن ءتىپتى مايشامدى دا جاقپادىق.
مەن قايىقپەن جاعادان ۇزاپ شىقتىم دا جان-جاعىما قارادىم: ءبىراق ەشتەڭە كورە المادىم، ەگەر جاقىن ءبىر جەردە قايىق بولسا، مەن ونى كورمەس ەدىم، ويتكەنى جۇلدىزدى ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعىندا اجىراتا قويۋ قيىن. سونان سوڭ سالدى قويعان جەرىمىزدەن شىعارىپ، جاعالاۋدىڭ كولەڭكەسىمەن جاي عانا جىلجىپ، ارالدىڭ تومەنگى مۇيىسىنە قاراي بەت الدىق، — بىر-بىرىمىزگە ءتىل قاتپادىق.
ون ەكىنشى تاراۋ
"ونى قوزعاماعان دۇرىس"
شامامەن تۇنگى ءبىردىڭ شاماسىندا ءبىز ايتەۋىر ارالدى ارتقا تاستادىق؛ بىزگە سال تىم جاي جىلجىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. ەگەر الدىمىزدان قايىق كەزدەسە قالسا، ءبىز قايىعىمىزعا وتىرىپ، يللينويس جاعالاۋىنا كەتەر ەدىك؛ بىردە-بىر قايىقتىڭ كەزدەسپەگەنى جاقسى بولدى، سەبەبى قايىققا مىلتىق تا، قارماق تا، جەيتىن ەشتەڭە دە سالماپپىز. ءبىزدىڭ اسىققانىمىز سونشا، جاڭاعىلاردى ويلاۋعا دا مۇرشامىز كەلمەدى. ال بارلىق زاتتى سالدىڭ ۇستىندە قالدىرۋ، ارينە، اقىلدىلىق ەمەس.
ەگەر الگى ادامدار ءدجيمدى ىزدەپ ارالعا بارسا، ول جاقتا مەن جاققان الاۋدىڭ ماڭىندا تۇنىمەن ونى كۇتكەن شىعار. قالاي بولعاندا دا، ءبىز ەشكىمدى كورمەدىك، ەگەر مەن جاققان وت ولاردى الداي الماسا، مەن كىنالى ەمەسپىن. مەن ولاردى الداۋ ءۇشىن ايتەۋىر بار كۇشىمدى سالعانىم راس ەدى.
كۇننىڭ العاشقى بەلگىلەرى كورىنە باستاسىمەن، ءبىز يللينويس جاعالاۋىنا توقتاپ، كوسەنىڭ شەتىنە قايىقتاردى بايلادىق تا، بالتامەن كوك بۇتاقتاردى شاۋىپ، شوپپەن تال باسىپ كەتكەن شۇڭقىرعا ۇقساس بولسىن دەپ سالدى جاپتىق. كوسە دەگەن — بۇتالار تىم تىعىز وسكەن قۇمدى جەر.
ميسسۋري جاعالاۋىندا تۇتاسىپ جاتقان تاۋ جوتالارى دا، ال يللينويس جاقتا بيىك وسكەن قالىڭ ورمان بار، سوندىقتان ءبىز بىرەۋ-مىرەۋ ۇستىمىزدەن شىعادى دەپ قورىقپادىق. ءبىز ميسسۋري جاعالاۋى جاقتا اعىستىڭ بويىمەن قالقىپ بارا جاتقان سالدار مەن پاروحودتارعا، وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا بەت العان پاروحودتاردىڭ قارسى اعىسپەن الىسىپ بارا جاتقانىنا قاراپ، كۇنى بويى سونى دجيمگە جەتكىزىپ ەم، ول شايتان العىر ايەل ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا تۇسسە، تۇنىمەن الاۋعا قاراپ وتىرماس ەدى دەدى، — "جوق، مىرزا، ول وزىمەن بىرگە ءيتتى الىپ جۇرەر ەدى". "ەندەشە ول كۇيەۋىنە ءيتتى الا كەت دەپ بۇيىرمادى"، — دەدىم. بۇل ونىڭ ويىنا ەركەكتەر وزەننىڭ ارعى جاعىنا كەتكەسىن تۇسكەن بولار: ولار سوسىن ءيتتى الۋ ءۇشىن قالاعا بارىپ، كوپ كەشىككەن شىعار، ال، ولاي بولماعاندا ءبىز بۇل كوسەدە — قالادان ون بەس-ون التى ميل جەردە وتىرماس ەدىك، — "جوق، وتىرماس ەدىك، ءبىز تاعى سول قالادان شىعار ەدىك". مەن: "ولاردىڭ ءبىزدى ۇستاي الماعاندىعى ەمەس، ەڭ باستىسى — ۇستاماعانى،" — دەدىم.
قالاي قاراڭعى تۇسە باستادى ءبىز بۇتاقتاردىڭ اراسىنان باسىمىزدى قىلتيتىپ، وزەننىڭ تومەنگى جانە جوعارعى جاقتارىنا كوز سالدىق، سوسىن ارعى بەتكە قارادىق، ءبىراق قاۋىپتەنەتىندەي ەشتەڭە كورىنبەدى؛ سوسىن دجيم سالدىڭ ۇستىنەن بىرنەشە تاقتايدى الىپ، كادىمگىدەي شالاش جاسادى: ىستىقتا باسپانا بولاتىنداي، جاڭبىر جاۋسا زاتتارىمىز سۋ بولمايدى.
دجيم تاقتايدان بيىك ەتىپ ەدەن جاسادى، ەندى وزەننەن پاروحودتار ءجۇرىپ وتكەندە ءبىزدىڭ كورپە، تاعى باسقا دۇنيەلەرىمىزدى تولقىن شايمايدى. شالاشتىڭ ورتاسىنا قالىڭدىعى التى-جەتى ديۋيم ساز بالشىق سالدى، بالشىق جايىلىپ كەتپەسىن دەپ جان-جاعىن بەكىتتىك، بۇل ىلعالدى، سالقىن كۇندەرى ۇستىنە وت جاعۋ ءۇشىن، شالاشتىڭ ىشىندەگى وت سىرتقا كورىنبەيدى. ءبىز قوسىمشا ەسكەك جاسادىق، سەبەبى بۇرىنعى ەسكەگىمىز سۋداعى اعاش تۇبىرلەرىنە، تاستارعا سوعىلىپ ءمۇجىلۋى، سوسىن سىنىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. سودان سوڭ سالعا قىسقا تاياق بەكىتتىك تە، وعان ەسكى شامدى ىلدىك، ويتكەنى وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا كەلە جاتقان پاروحود ءبىزدى سوعىپ كەتپەۋى ءۇشىن شام جاعۋ كەرەك: ال وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا بارا جاتقان پاروحودتار ءۇشىن شام جاعۋدىڭ قاجەتى شامالى؛ ارينە، ەگەر وزەننىڭ سۋى كەمەرىنەن اسىپ جاتسا، جاعالاۋ سۋ استىندا قالادى دا، اعىسقا قارسى جوعارى بارا جاتقان كەمەلەر اعىننىڭ ازداۋ جەرىن ىزدەپ، جاعاعا جاقىن جۇرەدى، سوندا شام جاعۋ كەرەك.
ەكىنشى ءتۇنى ءبىز جەتى مە، سەگىز بە ساعات، اعىس قاتتى بولعاسىن ساعاتىنا ءتورت ميلدەن اسا جىلدامدىقپەن جۇردىك. بالىققا قارماق سالدىق، ۇيقى قىسقاندا سۋعا سۇڭگىپ الامىز. كەڭ دە تىنىش وزەننىڭ بەتىندە شالقاڭنان جاتىپ اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراعان قانداي كەرەمەت!
ءتىپتى داۋىسىمىزدى شىعارىپ اڭگىمەلەسكىمىز دە كەلمەدى، كۇلكىمىز دە جاي ءارى سيرەك كۇلەمىز. جالپى العاندا، اۋا رايى ىلعي جايلى، كۇن اشىق بولىپ تۇردى، ءبىز ەشقانداي كولدەنەڭ كەسەلگە ۇرىنعانىمىز جوق — سول ءتۇنى، كەلەسى تۇندە دە، ودان ارعى تۇندەردە دە.
ءار ءتۇن سايىن ءبىز قالالاردىڭ جانىنان وتتىك؛ ولاردىڭ ءبىرازى بيىك تە قاراڭعى جاعالاۋدا، تەك تىزىلگەن وتتاردىڭ تىزبەگى عانا كورىنەدى — بىردە-بىر ءۇي نە باسقا نارسە كورىنبەيدى. بەسىنشى ءتۇنى ءبىز سەن-لۋيدىڭ جانىنان وتتىك؛ ونىڭ ءۇستى جارقىراعان ساۋلەگە مالىنىپ تۇردى. بىزدە، سانكت-پەتەربۋرگتە، سەن-لۋيدە جيىرما، ءتىپتى وتىز مىڭ ادام تۇرادى دەيتىن، ءبىراق مەن بۇعان سەنبەيتىنمىن، ال تۇنگى ەكىدە مىنانداي سانسىز وتتاردىڭ ساۋلەسىنە ورانىپ تۇرعانىن كورگەندە، سەنبەسكە بولمادى. ءتۇن تىپ-تىنىش، قالا جاقتان دىبىس ەستىلمەيدى: ءبارى ۇيقىدا.
كەش سايىن مەن ساعات ون شاماسىندا جاعاعا شىعىپ شاعىن اۋىلداردان ون-ون بەس سەنتكە ءۇن، ىستالعان ءتوس ەت جانە باسقا ۇساق-تۇيەكتەردى ساتىپ الامىن؛ بىردە جۇمىرتقاسىن باسۋدان جالىعىپ، شىعىپ كەتكەن تاۋىقتى ۇستاپ الدىم. اكەم ايتاتىن: "ەگەر قولىڭا تاۋىق تۇسە قالسا، ونى ال، سەبەبى وزىڭە كەرەك بولماسا، باسقا بىرەۋگە بەرەسىڭ، ال قايىرىمدى ءىس ەشقاشان ۇمىتىلمايدى"، — بۇل - ونىڭ ماتەلى. ءبىراق مەن اكەمنىڭ تاۋىق كەرەك ەمەس دەگەنىن ەستىگەن ەمەسپىن.
تاڭەرتەڭ ەرتەمەن مەن دالاعا شىعىپ قاربىز، نە قاۋىن نەمەسە اسقاباق، بولماسا جاس جۇگەرى سەكىلدى تاعامداردى قارىزعا الام. اكەم قارىزعا العاننىڭ ايىبى جوق، ەگەر ءبىر كەزدەرى قايتاراتىن بولساڭ دەيتىن؛ ال جەسىر ايەلدەن ەستىگەنىم: قارىزعا الۋ دا — ۇرلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، تەك باسقاشا اتالادى، دجيم بولسا اكەمنىڭ ايتقانى دا، جەسىر ايەلدىڭ ايتقانى دا تۇگەلىمەن بولماسا دا، جارتىلاي دۇرىس، سوندىقتان تىزىمنەن ەكى-ۇش زاتتى الىپ تاستاساق، باسقالارىن قارىزعا العان كۇنا ەمەس دەدى. ءبىز سال ۇستىندە تۇنىمەن وتىرىپ، قايسىلارىن تاستايمىز: قاۋىندى ما، قاربىزدى ما نەمەسە باسقاسىن با دەپ شەشۋگە تىرىستىق. تاڭ اتا ءبىز ماسەلەنى كەلىستىرىپ، ورمان الماسىن، قۇرمانى المايمىز دەپ شەشتىك. بۇرىن ءبىز ءوزىمىزدى ونشا جاقسى سەزىنبەپ ەدىك، ەندى ءبىراز جەڭىلدەنىپ قالدىق. مەنىڭ قۋانعانىم — ورمان الماسى دەگەن ءدامى جوق بىردەڭە، ال قۇرما بولسا، ءالى ەكى-ۇش ايسىز پىسپەيدى.
كەيدە ءبىز ەرتە ويانعان نەمەسە تۇنگى جاتاعىنا وتە كەش ورالعان ۇيرەكتى اتىپ الىپ جۇردىك. جالپى العاندا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز جامان ەمەس.
بەسىنشى ءتۇنى سەن-لۋيدىڭ تومەنگى جاعىندا ءبىز كۇن كۇركىرەپ، شەلەكتەپ قۇيعان جاڭبىردىڭ استىندا قالدىق. ەكەۋمىز شالاشقا تىعىلىپ، سالدى ءوز بەتىمەن قويا بەردىك. نايزاعاي جارقىلداعان كەزدە ءبىز ءتۇپ-تۇزۋ كەڭ وزەن ارناسىن، ەكى جاق جاعالاۋداعى بيىك تىك جارتاستاردى كورەمىز.
كەنەت مەن:
— ەي، دجيم، انا جاققا قاراشى! — دەدىم.
الدىمىزدا جارتاسقا سوعىلىپ قيراعان پاروحود تۇر. اعىس ءبىزدى تۋرا سوعان قاراي الىپ بارادى. نايزاعايدىڭ جارىعى پاروحودتى انىق كورسەتتى. ءبىر جاعىنا جامباستاي قيسايعان؛ جوعارعى پالۋبانىڭ بولىگى سۋدىڭ بەتىندە شوشايىپ جاتىر، نايزاعاي جارقىلداعان سايىن تۇگەل كورىندى، ۇلكەن قوڭىراۋدىڭ جانىنداعى ورىندىقتا ەسكى قالپاق ءىلۋلى تۇر.
ءتۇن جىم-جىرت ءارى قاراڭعى، اينالانىڭ ءبارى قۇپياعا تولى الەم؛ مەن (مەنىڭ ورنىمدا باسقا بالالار دا سونداي كۇيدە بولار ەدى) وزەننىڭ ورتاسىندا جاپادان-جالعىز قارايىپ تۇرعان پاروحودتى كورگەندە، ۇستىنە سەكىرىپ شىعىپ، ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن كورگىم كەلدى.
— قانە، دجيم، سوعان بايلايىق، — دەدىم مەن.
دجيم اۋەلى ات-تونىن الا قاشتى. ول ايتتى:
— قيراعان پاروحودتا نە بار ەكەنىن مەن كورمەپپىن بە؟ بىزگە وسى سالىمىز دا جامان ەمەس؛ وعان تيىسپەي-اق قويعانىمىز ارتىق. وندا كۇزەتشى بار شىعار بالكىم.
— ءوزىڭ كۇزەتشى! — دەدىم مەن. — ونىڭ ىشىندە لوسماننىڭ وتىراتىن بۋدكاسى مەن كارتالاردان باسقا كۇزەتەتىن تۇك تە جوق: لوسماننىڭ بۋدكاسى مەن كارتالار ءۇشىن سۋعا باتايىن دەپ تۇرعان پاروحودتا وسىنداي تۇندە ءومىرىن قاتەرگە ۇشىراتۋعا دايىن بىرەۋ بار دەپ ويلاۋدان ساۋمىسىڭ؟
دجيم بۇعان ەشتەڭە ايتا المادى، ءتىپتى ايتقىسى دا كەلمەدى.
— ودان باسقا، — دەيمىن مەن، — كاپيتاننىڭ كارتاسىنان بىردەڭەلەردى الۋعا بولار ەدى. سيگارلار بار شىعار — ءبىر تالىن بەس سەنتكە ساتۋعا بولاتىن. پاروحودتاردىڭ كاپيتاندارى ءارقاشان دا شىرىگەن باي بولادى، ايىنا الپىس دوللار الادى، زات قانشا تۇرسا دا، ولار باعاسىنا تۇكىرمەيدى دە — ولار ساتىپ الادى، تەك ۇناسا بولعانى... مايشامدى قالتاڭا سال، دجيم: پاروحودتى تۇگەل تىنتپەيىنشە، مەن ءبارىبىر تىنىم تاپپايمىن. توم سويەر مۇنداي ءساتتى بوس جىبەرەر ەدى دەپ ويلايسىڭ با. جوق، ەشقانداي كەسەك نان ءۇشىن دە كونبەس ەدى! ول مۇنى "باستان كەشكەن وقيعا" دەپ اتار ەدى! ءولىپ كەتسە دە ول قيراعان پاروحودقا كىرەر ەدى. ول وسىنىڭ ءبارىن كەرەمەت ەتىپ جاساپ، تاعى ءبىر "وقيعالاردى" ويدان قوسار ەدى. حريستوفور كولۋمبتىڭ وزىندەي اسپان پاتشالىعىن اشار ەدى. توم سويەردىڭ بىزبەن بىرگە بولماعانى وكىنىشتى!
دجيم ارى-بەرى كۇڭكىلدەگەنمەن، اقىرى كوندى. وتە از جانە جاي سويلەۋ كەرەك دەدى دجيم. نايزاعاي پاروحودتى بىزگە ۋاقىتىندا جانە انىق كورسەتتى: ءبىز جۇك سالاتىن تۇستىڭ وڭ جاعىنان جاقىنداپ، سالدى بايلادىق.
پالۋبا ابدەن قيسايىپ كەتىپتى جانە تىم تايعاناق ەكەن. قاراڭعىدا ءبىز اياعىمىزدى ابايلاپ باسىپ، قولىمىزبەن سيپالاپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە سول جاق بورتقا جەتتىك، ويتكەنى كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تۇنەك. كەشىكپەي جارىق تۇسەتىن ليۋككە جەتىپ، ءارى قاراي كەتتىك؛ ەندى ءبىر قادام — الدىمىزدا شالقاسىنان اشىق ەسىك، — مىنە، ناعىز شىن ءسوزىم! — سالوننىڭ ءتۇپ جاعىندا جارىق جانە سول ساتتە داۋىستار ەستىلدى.
دجيم ءبىرتۇرلى بولىپ تۇرمىن، بۇل جەردەن كەتەيىك دەپ سىبىرلادى. مەن: "جارايدى" — دەپ سالعا قاراي بۇرىلا بەرىپ ەم، بىرەۋدىڭ ىڭقىلداعان داۋىسىن ەستىدىم، سوسىن الگى داۋىس:
— ماعان تيمەڭدەرشى، بالالار! قۇداي كۋا، مەن ەشكىمگە ايتپايمىن، — دەدى.
باسقا داۋىس وعان قاتقىل جاۋاپ بەردى:
— وتىرىك ايتاسىڭ، دجيم تەرنەر! ءبىز سەنى بىلەمىز. ساعان قاشاندا باسقالاردان كوپ كەرەك، سەن ىلعي قانشا العىڭ كەلسە، سونشا الاسىڭ، ايتپەسە، ماعان بەرمەسەڭدەر، سەندەردى كورسەتەمىن دەيسىڭ. ەندى جەتەدى. بۇكىل ەلدە سەنەن اسقان ساتقىن، سەنەن اسقان يت جوق!
بۇل ۋاقىتتا دجيم سالعا جەتىپ ۇلگەردى. مەن بولسام، قىزىققاننان جارىلا جازدادىم: توم سويەر بولسا، ولسە دە بۇل جەردەن كەتپەس ەدى، ەندەشە مەن دە وسىندا قالامىن — مۇندا نە بولىپ جاتقانىن كورەمىن، — دەدىم. مەن توڭقاڭداپ جىڭىشكە دالىزبەن ارتىنا قاراي قوزعالدىم، — سالون مەن ورتامىزدا ءبىر عانا كايۋتا قالدى. سالوننىڭ ەدەنىندە ءبىر ادام قول-اياعى بايلاۋلى جاتىر، ال ەكى ادام ونىڭ ۇستىنە ءتونىپ تۇر؛ بىرەۋىنىڭ قولىندا جارىعى ناشار فونار بار، ال ەكىنشىسى پيستولەتىن جەردەگى كىسىگە كوزدەپ:
— قولىم قىشىپ تۇر! سەن وڭباعاندى اتىپ تاستاۋ كەرەك ەدى! — دەيدى.
جەردەگى تىتىركەنىپ، قايتا-قايتا:
— اتپاشى، بيلل، مەن، قۇداي اقى، ەشكىمگە ايتپايمىن، — دەپ جالىنادى.
فونار ۇستاعان كۇلە سويلەپ جاۋاپ بەرەدى:
— راس، ساتپايسىڭ! سەن شىنىڭدى ايتاسىڭ، بۇعان سەنۋگە بولادى!
ال ءبىر رەت ول:
— قاراي گور، قالاي-قالاي جالىنادى! ەگەر ءبىز ونى بايلاپ تاستاماعاندا، ول ەكەۋمىزدى دە ولتىرەتىن ەدى. نە ءۇشىن سوندا؟ جايدان-جاي، سەبەپسىز. ءبىز وزىمىزگە تيەسىلى زاڭدى ۇلەسىمىزدى بەرگىمىز كەلمەيدى — مىنە، سول ءۇشىن! ءبىراق ەندى سەن، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ەشكىمگە جاۋلىق جاسامايسىڭ، دجيم تەرنەر... پيستولەتىڭدى بىلاي ال، بيلل! — دەدى.
بيل ايتتى:
— المايمىن، دجەيك پاككارد. مەن ولتىرەمىن.ونىڭ وزىنە سول كەرەك! حەتفيلد شالدى ولتىرگەن وسىنىڭ ءوزى ەمەس پە؟
— ءيا، مەن مۇنى ولتىرگىم كەلمەيدى: نەگە ەكەنىن ءوزىم بىلمەيمىن.
— راقمەت ساعان مىنا سوزدەرىڭ ءۇشىن، دجەيك پاككارد! مەن بۇل ءسوزىڭدى ولگەنىمشە ۇمىتپايمىن، — دەدى ەدەندە جاتقان ادام، جىلاپ جىبەرگەندەي بولدى.
پاككارد وعان كوڭىل اۋدارماستان فونارىن قابىرعاعا ءىلدى دە ءدال مەن جاتقان قاراڭعى جاققا قاراي ءجۇردى، سوسىن بيللگە بەلگى بەرىپ شاقىردى. مەن تالتىرەكتەپ ەكى قادام كەيىن شەگىندىم، پالۋبا ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتكەن — ۇلگەرە المادىم، ۇستىمنەن شىقپاس ءۇشىن ولار الگىندە تۇرعان جەردەگى كايۋتاعا زىپ بەردىم. اناۋ ەكىنشىسى قاراڭعىدا جاردى سيپالاپ ءجۇرىپ ىلگەرى بارادى، ال پاككارد مەنىڭ كايۋتاما جەتكەندە، ەكىنشىسى:
— مىندا! مىندا كىر، — دەدى.
ءوزى كىردى، بيلل سوڭىندا كەلەدى. ولار كىرگەنشە مەن جوعارعى كەرەۋەتكە سۇڭگىدىم، بۇرىشقا تىعىلىپ وتىرىپ، وسىندا قالعانىما وكىندىم؛ ولار قولدارىمەن كەرەۋەتتىڭ شەتىنەن ۇستاپ تۇرىپ، اڭگىمەلەستى.
مەن ولاردى كورگەنىم جوق، ءبىراق قاي جەردە تۇرعاندارىن ءبىلىپ جاتىرمىن، ويتكەنى ولار ۆيسكي ءىشىپ تۇر جانە ەكەۋىنەن ءسپيرتتىڭ ءيىسى شىعادى. مەن ەشتەڭە ىشپەگەنىمە قۋاندىم؛ ءبىراق ودان كورگەن پايدام شامالى: ولار ءبارىبىر مەنى سەزبەس ەدى، سەبەبى مەن ءتىپتى دەمالماي جاتتىم. قورىققانىم سونداي، مىنانداي اڭگىمەنى ەستىپ تۇرسا، كىم بولسا دا دەمالماس ەدى. ولار جاي سويلەسىپ تۇر. بيلل تەرنەردى ولتىرگىسى كەلەدى.
— ول ءبىزدى كورسەتەتىنىن ايتتى، مىندەتتى تۇردە سولاي ىستەيدى. ءتىپتى ءبىز ەكەۋمىز وعان ءوزىمىزدىڭ ۇلەسىمىزدى بەرسەك تە، ونىمەن بولعان ۇرىستان كەيىن جانە سىباعاسىن جاقسىلاپ بەردىك قوي. ول ءبىزدى كورسەتەدى، راس ايتام. مەنىڭشە، ودان قۇتىلعانىمىز جاقسى، — دەدى بيلل.
— مەن دە سولاي ويلايمىن، — پاككارد وتە بايسالدى تۇردە ايتتى.
— سەنى شايتان السىن، مەن سەنى قارسى ەكەن دەپ قالدىم عوي! ەندەشە ءبارى دۇرىس. كەتتىك، شارۋاسىن بىتىرەيىك.
— ءسال توقتاي تۇر، مەن ءالى ايتىپ بولعانىم جوق. تىڭدا. اتقان جاقسى، ءبىراق ايقاي-شۋسىز-اق، كەرەك بولسا، شارۋانى بىتىرۋگە بولادى. مەن ساعان مىنانى ايتايىن: ادامنىڭ موينىنا قىل ارقان سالىپ نە كەرەك، باسقاشا دا ۇيلەستىرۋگە بولاتىن بولسا. راس قوي؟
— راس بولعاندا قانداي! قالاي ىستەۋگە بولادى سوندا؟
— مەنىڭ ويىم بىلاي: ءبىز كايۋتالاردىڭ ءبارىن قاراپ شىعامىز، قانداي زاتتار بار — الامىز، سوسىن جاعاعا تارتامىز دا جاسىرىپ تاستايمىز زاتتاردى. سونان سوڭ كۇتە تۇرامىز. ەكى ساعاتقا جەتپەي پاروحود قيرايدى دا سۋ تۇبىنە كەتەدى. ۇقتىڭ با؟ تەرنەر دە كەتەدى جانە بۇل جەردە ەشكىم كۇنا ارقالامايدى. مەنىڭشە، ولتىرگەننەن گورى وسى دۇرىس. ونسىز دا اجال اۋزىندا تۇرعان ادامدى ءولتىرىپ نە كەرەك؟ ءولتىرۋ اقىماقتىق ءارى كۇنا. قالاي، ايتىپ تۇرعانىم دۇرىس پا؟
— ءيا، دۇرىس سەكىلدى... ەگەر پاروحود سۋ تۇبىنە كەتپەسە شە؟
— وندا بىر-ەكى ساعات كۇتە تۇرامىز — سوسىن كورەمىز... سولاي ەمەس پە؟
— جارايدى، كەتتىك.
ولار كەتتى، قارا تەرگە مالشىنىپ مەن دە ءتۇستىم، ارتقى جاعىنا قاراي ەڭبەكتەدىم. ول جەردە تاس قاراڭعى، مەن قارلىققان داۋىسپەن "دجيم" دەپ سىبىرلاۋىم مۇڭ ەكەن، ول شىنتاعىمنىڭ تۇسىنان "وھ" دەپ قالدى، ال مەن وعان:
— تەزىرەك، دجيم، اقىماقتارشا اھىلاپ-ۋھىلەۋگە ۋاقىت جوق! پاروحودتا ءبىر توپ كىسى ولتىرۋشىلەر، ءبىز ولاردىڭ قايىعىن تاۋىپ وزەننەن تومەن كەتۋىمىز كەرەك، ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ با، ولار پاروحودتان تۇسپەۋ ءۇشىن. ولاي بولماسا، ەكى توپتىڭ ءبىرى قۇريدى. ال ءبىز قايىقتى تاپساق، ولاردىڭ شارۋاسى بىتەدى — شەريف ولاردى ۇستايدى. تەزىرەك بۇرىل! مەن سول جاق بورتتى، سەن وڭ جاقتى. سالدان باستا جانە...
— وي، قۇدايىم، قۇدايىم! سالدان؟ سال جوق ەندى، ول شەشىلىپ ىعىپ كەتتى! ال ءبىز مۇندا قالدىق!
ون ءۇشىنشى تاراۋ
"ۆالتەر سكوتتان" تاپقان پايدا
مەنىڭ تىنىسىم تارىلىپ، اياقتارىم دىرىلدەپ كەتتى. مىنا قاراقشى توپپەن قيراعان پاروحودتا قالۋ! الايدا مۇرنىڭدى سۇرتە الماي وتىرۋعا ۋاقىت جوق. ەندى قالاي بولعاندا دا الگىلەردىڭ قايىعىن تابۋ كەرەك — ول وزىمىزگە قاجەت. ەكەۋمىز قالتىراپ-دىرىلدەپ وڭ جاق بورتقا قاراي جىلجىدىق — ارەڭ-ارەڭ پاروحودتىڭ ارتقى جاعىنا جەتتىك؛ جەتكەنشە ءبىر اپتا وتكەندەي بولدى ماعان. قايىقتىڭ ءىزى جوق. دجيم ءارى قاراي جۇرە المايتىن سەكىلدىمىن دەدى: ونىڭ قورقىنىشتان السىرەگەنى سونشا، قيمىلداۋعا ءحالى جوق. ءبارىبىر بىزگە ءجۇرۋ كەرەك، ەگەر وسىندا قالساق، وندا جاعدايىمىز جاقسى بولمايتىن شىعار دەدىم. ءسويتىپ ەكەۋمىز العا جىلجي بەردىك. ءبىز پاروحودتىڭ قۇيرىق جاعىن جاعالادىق، سوسىن جارىق تۇسىرەتىن ليۋككە جەتىپ، ەسىككە جاقىنداپ ەدىك، قاراساق — قايىق الدىمىزدا تۇر! مەن قاراڭعىدا ونى ارەڭ كوردىم. وي، قۋانعانىم-اي! ءبىر سەكۋندتا ۇستىنە شىعىپ الار ەدىم، ءدال سول ساتتە ەسىك اشىلماسى بار ما! قاراقشىلاردىڭ بىرەۋى باسىن شىعارىپ مەنەن ءدال ەكى قادام جەردە تۇر، مەنىڭ شارۋام ءبىتتى دەپ ويلاپ ەدىم، ول باسىن ىشكە بۇرىپ:
— شايتان العىر، فوناردى ارەگىرەك ءىلشى، بيلل، كورىنىپ قالماسىن! — دەدى.
ول قايىققا زات تولى قاپتى لاقتىردى دا، ءوزى دە ءمىندى. بۇل پاككارد ەدى. سوسىن بيلل شىعىپ، ول دا قايىققا جايعاستى. پاككارد جايلاپ:
— ءازىرمىز، بوسات قايىقتى! — دەدى سىبىرعا جاقىن ۇنمەن. مەن اپ-ساتتە ءولىم قۇرىپ، ءوزىمدى ارەڭ ۇستاپ قالدىم. سول جەردە بيلل ايتتى:
— توقتا، سەن ونى ءتىنتىپ قارادىڭ با؟
— جوق. سەن شە؟
— مەن دە قاراعانىم جوق. ياعني ونىڭ ۇلەسى وزىندە قالدى.
— ەندەشە بارايىق؛ كور جەردى الىپ، اقشانى تاستاۋ دەگەن!..
— ال ول ءبىزدىڭ ويىمىزدى سەزىپ قالماي ما؟
— مۇمكىن، سەزەر. ءبىراق بىزگە اقشانى الۋ كەرەك قوي. كەتتىك!
ولار قايىقتان شىعىپ، قايتادان كايۋتاعا كىردى.
ەسىك تارس ەتىپ جابىلدى، ويتكەنى جەل وسى جاقتان بولاتىن. قاس قاعىمدا قايىقتا وتىردىم، دجيم دە مەنىڭ سوڭىمنان سىرعاناپ كەلەدى. مەن پىشاقتى الىپ ءجىپتى كەسىپ جىبەردىم، ءبىز ءجۇزىپ جۇرە بەردىك.
ەسكەكتى قولىمىزعا العان جوقپىز، بىر-بىرىمىزگە ءتىل قاتپادىق، ءتىپتى دەمالۋعا دا قورىقتىق. ءولى تىنىشتىقتا اعىستىڭ بويىمەن قالقىپ بارامىز، پاروحودتىڭ قۇيرىق جاعىنان الىستادىق؛ بىرەر سەكۋندتا قيراعان پاروحودتان ءجۇز قادامداي جەرگە جەتتىك؛ پاروحودتى قاراڭعى تۇنەك جۇتىپ قويدى، ەشتەڭەنى كورۋ مۇمكىن ەمەس. ەندى ءبىز قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلدىق جانە مۇنى ءوزىمىز بىلەمىز.
ءبىز اعىستىڭ بويىمەن ءۇش ءجۇز-تورت ءجۇز قادامداي پاروحودتان الىستاعاندا ۇستىندەگى ەسىكتەردەن فوناردىڭ جىلت ەتكەنىن بايقادىق، ازاپتاۋشىلار قايىقتىڭ جوق ەكەنىن ءبىلىپ جانتالاسىپ جاتقانىن جانە ولارعا دا تەرنەر سەكىلدى قيىن بولاتىنىن تۇسىندىك.
دجيم ەسكەكتى الدى، ءبىز ءوزىمىزدىڭ سالدىڭ سوڭىنان قۋۋعا شىقتىق. مەن ەندى عانا الگى وڭباعانداردى اياپ كەتتىم، بۇعان دەيىن ويىما دا كىرمەگەن، شاماسى، وعان مۇرشام بولماعان شىعار. ءتىپتى كىسى ولتىرۋشىلەرگە دە مىنانداي جاعدايدا قالۋ قورقىنىشتى بولار دەپ ويلادىم. كىم بىلەدى، ءبىر كەزدەرى مەن دە كىسى ءولتىرۋشى بولارمىن — ماعان مۇنداي تاعدىر ءتىپتى دە ۇنامايدى. سوسىن دجيمگە ايتتىم:
— جىلتىراعان وت كورىنسە بولدى — سول بويدا جاعاعا توقتايمىز، ءجۇز قادامداي جوعارعى نە تومەنگى جاققا جانە قايىقتى جاسىرامىز، ال مەن ءبىر نارسە ويلاپ تابامىن: انا وڭباعان توپتى ۇستايتىن، قۇتقاراتىندارىن قۇتقاراتىن ادامداردى ىزدەيمىن.
ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپادى. كەشىكپەي تاعى اسپاندى بۇلت جاۋىپ، جاڭبىر قۇيدى دەيسىڭ! ەشتەڭە كورىنبەيدى — ءبارى ۇيقىدا شىعار. ءبىز تومەن قاراي زىمىراپ كەلەمىز، قاراعانمەن ەشقانداي وت كورىنبەيدى، ءبىزدىڭ سالىمىزدىڭ قاراسى دا جوق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن جاڭبىر باسىلدى، ءبىراق بۇلت تاراعان جوق، نايزاعاي دا ءار جاقتان جارقىلدايدى؛ نايزاعاي ءبىر جارق ەتكەندە الدىمىزدا سۋ ۇستىندە قارايعان بىردەڭەنى كوزىمىز شالدى؛ ءبىز سوعان ۇمتىلدىق.
بۇل ءبىزدىڭ سالىمىز بولىپ شىقتى. ونىڭ ۇستىنە شىققانداعى ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس! مىنە، الدىمىزداعى وڭ جاق جاعالاۋدان وت كورىندى. مەن ءقازىر سوندا بارامىن دەدىم. قايىقتىڭ جارتىسى الگى سۇرقيا قاراقشىلاردىڭ پاروحودتان ۇرلاعان زاتتارىنا تولى. ءبىز ولاردىڭ ءبارىن وراپ، سالدىڭ ۇستىنە لاقتىردىق، مەن دجيمگە العا جايلاپ ەسۋدى، فوناردى جاعىپ ەكى ميلدەي جۇرگەسىن مەن كەلگەنشە وتتى وشىرمەۋدى بۇيىردىم؛ سوسىن ەسكەكتى ءوزىم الىپ وت جانىپ تۇرعان جاققا كەتتىم. مەن جاقىنداعان كەزدە تاۋدىڭ جوعارعى جاعىنان تاعى ءۇش-تورت وت كورىندى. بۇل شاعىن قالا ەكەن. ەسكەكتى قويىپ، اعىنمەن تومەن جىلجىدىم. العاش كورىنگەن وت ۇلكەن پارومداعى فونار بولىپ شىقتى. پارومدى اينالىپ ءوتىپ، كۇزەتشىنىڭ قايدا ۇيىقتاپ جاتقانىن ىزدەدىم: ول بيتەنگتىڭ ۇستىندە باسىن تىزەسىنە قويىپ ۇيىقتاپ وتىر ەكەن. مەن ەكى-ۇش رەت يىعىنان ءتۇرتىپ ەدىم — ويانبادى، سوسىن داۋىسىمدى شىعارىپ جىلاي باستادىم.
ول اتىپ تۇردى، مەنى كورىپ، جاقسىلاپ كەرىلىپ الدى، سوسىن ەسىنەدى:
— نە بولىپ قالدى؟ جىلاما، بالاقاي... — دەدى.
— پاپا، ماما، اپايىم... — دەپ قورسىلداي بەردىم.
— جارايدى، جەتەدى ەندى... نەگە سونشا جىلايسىڭ؟ جۇرتتىڭ بارىندە دە قيىندىق بولادى، سوسىن ۇمىتىلادى. ولارعا نە بولدى؟
— ولار... ولار... — دەپ وكسىدىم. — پارومنىڭ كۇزەتشىسى ءسىز بە؟
— ءيا، مەن، — دەدى ماقتانىشتى ۇنمەن. — كاپيتان دا، يەسى دە، ءبىرىنشى كومەكشىسى، لوسمان، كۇزەتشى، اعا موتورس — ءبارى ءوزىممىن؛ ال كەيدە جۇك تە، جولاۋشى دا ءوزىم بولامىن. مەن دجيم حورنبەك شالداي باي ەمەسپىن جانە مەن ول سەكىلدى اقشانى وڭدى-سولدى كولدەنەڭ كوك اتتىعا شاشپايمىن؛ ءبىراق مەن وعان سەنىڭ ورنىڭدا بولماس ەدىم دەپ تالاي ايتتىم؛ ماتروستىڭ ءومىرى ماعان ۇنايدى، ال اينالاڭدا ءتىل قاتاتىن ءتىرى جان، نە باسقا قىزىق جوق، قالادان ەكى ميل قاشىقتا بۇكىل بايلىعىن بەرسە دە مەن تۇرعىم جوق... مەن ايتامىن...
سول جەردە مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولدىم.
— ولار ۇلكەن قاتەرگە ۇشىرادى...
— كىمدەر؟
— ءيا، ولار: اكەم، انام، اپايىم جانە گۋكەر حانىم. ەگەر ءسىز ءوزىڭىزدىڭ پارومىڭىزبەن سوندا بارساڭىز...
— سوندا دەگەن قايدا؟ ولار قاي جەردە؟
— قيراعان پاروحودتا.
— قاي پاروحود؟
— ول بىرەۋ، پاروحودتى ايتام.
— قالاي، "ۆالتەر سكوتتا" ما سوندا؟
— ءيا.
— قۇداي-اي! ولار قالاي ول پاروحودقا تاپ بولدى، ايتشى؟
— ادەيى ەمەس، وزىنەن ءوزى سولاي بولدى.
— ەگەر ولار تەز ارادا شىعىپ ۇلگەرمەسە، ءتىرى قالمايدى عوي، قۇدايىم-اي! قالاي ولار پاروحودتا قالدى؟
— ءجاي. گۋكەر حانىم قالادا قوناقتا بولىپ ەدى...
— ءا، بۋتس-لەندينگتە! ال سوسىن؟
— ول سوندا قوناققا باردى، كەشكە قاراي ءوزىنىڭ قىزمەتشى نەگر ايەلمەن دوس ايەلدىڭ ۇيىنە كەتتى... اتى كىم ەدى؟.. فاميلياسىن ۇمىتتىم، ولار ەسكەكتى جوعالتىپ الىپ، اعىنمەن پاروم ىعىپ، اقىرى قيراعان پاروحودقا تاپ بولعان، نەگر ايەل مەن پارومدى جۇرگىزۋشى سۋعا كەتكەن، ال گۋكەر حانىم پاروحودقا شىعىپ ۇلگەرىپتى. كۇن باتقاسىن ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ سالىمىزبەن كەلە جاتىپ، قيراعان پاروحودتىڭ ۇستىنەن شىقتىق، سونداي قاراڭعى بولدى، — ءبىز ءتىپتى الدىمىزدا نە تۇرعانىن كورە المادىق. بيلل ۋيپپلدان باسقامىز امان قالدىق... سونداي جاقسى بالا بولاتىن!ونىڭ ورنىنا مەنىڭ سۋعا كەتكەنىم دۇرىس ەدى، شىن ايتام...
— قۇدايىم-اي، ومىرىمدە مۇنداي سۇمدىقتى ەستىمەپ ەدىم! ال سوسىن سەندەر نە ىستەدىڭدەر؟
— ءبىز ايقايلادىق، ايقايلادىق، وزەن وتە جالپاق — ەشكىم ەستىمەدى. سوسىن اكەم بىرەۋىمىز جاعاعا جەتىپ، بىزگە كومەك قاجەت ەكەنىن حابارلاۋىمىز كەرەك دەدى. ولاردىڭ ىشىندە تەك مەن عانا جۇزە بىلەم، سوندىقتان وزەنگە قويىپ كەتتىم، ال گۋكەر حانىم ايتتى: ەگەر مەن تەزىرەك ەشكىمدى تابا الماسام، وسىندا ونىڭ اعاسى بار ەكەن — ول ءبارىن ۇقساتادى. مەن جاعاعا شىعىپ، كەزدەسكەندەردىڭ كومەكتەسۋىن سۇراپ ەدىم، ولار: "وسىنداي قاراڭعىدا قانداي كومەك؟ اعىس تا قاتتى. سەن ودان دا پارومعا بار"، — دەستى. ەگەر ءسىز ءقازىر بارساڭىز...
— مەن بارار ەدىم، شىنىندا دا بارۋ كەرەك-اۋ... ال ماعان كىم اقشا تولەيدى؟ قالاي ويلايسىڭ؟ مۇمكىن سەنىڭ اكەڭ تولەر؟
— ۋايىمداماڭىز، گۋكەر حانىم ءوزىنىڭ اعاسى حونبەك...
— شايتان السىن، ول ونىڭ اعاسى ما؟ تىڭدا مەنى، سەن اناۋ وت جانىپ تۇرعان جەرگە بار دا، سولعا بۇرىل — ءبىراز جۇرگەسىن الدىڭدا تاماق ىشەتىن اسحانا تۇرعانىن كورەسىڭ: ولارعا ايت سەنى تەزىرەك دجيم حورنبەككە اپارسىن، ول ءبارىن تولەيدى. سەن ەشتەڭە قالدىرماي ايت وعان نە بولعانىن. مەن ونىڭ قارىنداسىن ول قالاعا جەتكەنشە قۇتقارامىن؛ ال مەن وزىمدەگى مەحانيكتى وياتۋعا كەتتىم.
مەن وتقا قاراي ءجۇردىم دە، كاپيتان بۇرىشتان ءوتىپ كوزدەن تاسا بولعاندا، كەرى بۇرىلدىم دا، قايىققا وتىرىپ وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا اعىستىڭ بويىمەن التى ءجۇز قادامداي جاعادان ۇزاپ، وتىن جينالعان بارجالاردىڭ اراسىنا تىعىلدىم: پاروم ورنىنان قوزعالىپ، كەمەجايدان جىراقتاعاندا عانا جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى. دەگەنمەن، جالپى العاندا، كىسى ولتىرۋشىلەر جايلى مەنىڭ شارۋا جاساپ جۇرگەنىمە ءوزىم ريزا بولدىم، ولاردى قۇتقارۋعا جۇگىرەتىن ادام جوق قوي. جەسىر ايەل مەنىڭ وسى قىلىعىمدى ەستىسە دەپ تىلەدىم. ول مەنىڭ وڭباعان ازعىندارعا كومەكتەسكەنىمدى بىلسە، ماقتانىش ەتەر ەدى، سەبەبى جەسىر اپاي جانە بارلىق قايىرىمدى ادامدار ىلعي ءبىر ناشار ادامدارعا كومەكتەسكەندى جاقسى كورەدى.
كەنەت قاراسام — قاراڭعى وزەننىڭ ۇستىندە قيراعان پاروحود كەلە جاتىر. اۋەلى ۇستىمنەن سالقىن تەر سورعالاعانداي بولدى، سوسىن پاروحودقا قاراي قايىعىمدى ەستىم. ول ابدەن سۋعا باتىپتى، ونىڭ ىشىندە امان قالعان كىسى جوق شىعار دەپ ويلادىم. مەن پاروحودتى اينالىپ ءجۇردىم، ايقايلاعان بولدىم، ءبىراق ەشكىم ماعان ءتىل قاتپادى — مولاداعىداي ۇنسىزدىك. الگى قاراقشىلاردى ازداپ تا بولسا اياپ كەتتىم؛ ەگەر وزدەرى ەشكىمدى اياماسا، مەنىڭ دە ولارعا جانىم اشىمايدى دەپ ويلادىم.
سوسىن پاروم كورىندى؛ مەن اعىستىڭ بويىمەن تومەن، وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي ىعىستىم؛ پارومداعى ادامدار مەنى كورمەيتىندەي بولعاسىن، ەسكەگىمدى قويىپ، ارتىما قارادىم: كورىپ تۇرمىن — ولار پاروحودتىڭ جانىندا گۋكەر حانىمنىڭ سۇيەگىن ىزدەپ ءجۇر — كاپيتان حورنبەك اعانىڭ قارىنداسىنىڭ سۇيەگىن تالاپ ەتەتىنىن جاقسى بىلەدى! كەشىكپەي ىزدەۋ توقتادى، پاروم جاعاعا بەت الدى، ال مەن ەسكەكتىڭ ۇستىنە جاتىپ الىپ وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا قاراي وقتاي زۋلادىم.
ءدجيمنىڭ سالىنداعى فونار كورىنگەنشە كوپ ۋاقىت ءوتتى: ال ول كورىنگەن كەزدە ماعان مىڭ ميل قاشىقتىقتا بارا جاتقانداي بولدى. مەن سالعا جەتكەندە شىعىستان تاڭ بىلىنە باستادى: ءبىز ارالعا كەلىپ، سالدى جاقسىلاپ جاسىردىق، قايىقتى سۋعا باتىردىق، سوسىن ءوزىمىز ولگەن ادامداي ۇيىقتاپ قالدىق.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
سۇلەيمەن دانا بولعان با؟
ويانىسىمەن ءبىز قانىپەزەر توپتىڭ قيراعان پاروحودتان ۇرلاعان زاتتارىن قارادىق؛ وندا ەتىك تە، جامىلعى كورپە مەن كويلەك، تاعى باسقا دۇنيەلەر، سوسىن كوپ كىتاپ، الىستاعىنى كورەتىن تۇربا جانە ءۇش جاشىك سيگارا بار ەكەن. دجيم ەكەۋمىز ومىردە مۇنداي باي بولىپ كورمەپپىز. سيگارلار ءبىرىنشى سورت. كەشكە دەيىن ورماندا اۋناپ جاتىپ، اڭگىمە سوقتىق؛ مەن كىتاپتاردى وقىدىم، جالپى ۋاقىتتى جاقسى وتكىزدىك. مەن پاروحودتا جانە پارومدا نە بولعانىن دجيمگە تۇگەل ايتىپ بەردىم جانە مۇنىڭ ءبارى باستان كەشكەن وقيعالار دەپ اتالاتىنىن حابارلادىم؛ ال ول مۇنداي وقيعانى بۇدان بىلاي باسىنان كەشىرگىسى كەلمەيتىنىن ايتتى. دجيم مەن پاروحودتىڭ ۇستىنە شىققاندا ءوزىنىڭ سالعا قاراي جۇرگەنىن، سوسىن ونىڭ جوق ەكەنىن كورگەندە قورىققاننان ءولىپ كەتە جازداعانىن اڭگىمەلەدى: بۇل وقيعا قالاي اياقتالسا دا، ءدجيمنىڭ شارۋاسى بىتەدى؛ ەگەر ونى بىرەۋ قۇتقارماسا، ول سۋعا كەتەدى؛ ال بىرەۋ قۇتقارا قالعان كۇندە ونى ۋوتسون حانىمنىڭ ۇيىنە اپارادى، ول مۇنى وڭتۇستىككە ساتىپ جىبەرەدى. ول دۇرىس ايتىپ وتىر؛ ول ىلعي دۇرىسىن ايتادى، باسقا نەگرلەرگە قاراعاندا، مۇنىڭ باسى كۇشتى ىستەيدى.
مەن دجيمگە كورولدار مەن گەرسوگتار، گرافتار جايلى، ولاردىڭ ادەمى دە قىمبات كيىمدەرى، قانداي كەرەمەت ۇيلەردە تۇراتىندارى، ءبىر-بىرىن مىرزا دەۋدىڭ ورنىنا ۇلى مارتەبەلىم دەپ اتايتىنى جايلى كوپ وقىپ بەردىم. دجيم كوزىن باقىرايتىپ ۇندەمەي وتىردى — وسىنىڭ ءبارى وعان قىزىق كورىندى بىلەم. — مەن ولاردىڭ مۇنشالىقتى كوپ ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىم. ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى تۋرالى ەستىگەن ەمەسپىن، تەك سۇلەيمەن پاتشا جايلى ەستىگەم، سوسىن ويىن كارتاسىنداعى كورولدار بولماسا، ەگەر ولار ەسەپكە الىنسا. كورولدىڭ جالاقىسى قانشا؟
— قانشا الادى؟ — دەدىم مەن. — ءيا، ول العىسى كەلسە، مىڭ دوللار دا الادى. قانشا العىسى كەلسە، سونشا الادى — بولدى، ءبىتتى.
— مىنە، كەرەمەت! ول نە ىستەيدى، گەك؟
— ەشتەڭە دە! ايتادى ەكەنسىڭ! تاقتا وتىرادى — بولدى.
— جوق، راس پا؟
— راس بولعاندا قانداي! تاقتا جاي وتىرادى... مۇمكىن، ەگەر سوعىس بولا قالسا، سوعىسقا بارادى. باسقا ۋاقىتتا ەشتەڭە ىستەمەيدى؛ نەمەسە اڭعا شىعادى جانە... ەستىپ وتىرسىڭ با؟ نە قىلعان ايقاي-شۋ؟
ءبىز اتىپ تۇرىپ، كورەيىك دەپ جۇگىردىك، ءبىراق ەشتەڭە كورىنبەدى — ءمۇيىستىڭ ارعى جاعىنداعى پاروحودتىڭ دوڭگەلەگى، — سوسىن بۇرىنعى ورنىمىزعا كەلىپ وتىردىق.
— ءيا، — دەيمىن مەن، — ال باسقا ۋاقىتتا، ەگەر ولاردىڭ ىشتەرى پىسسا، پارلامەنتپەن توبەلەسكە شىعادى؛ ەگەر وزدەرىنىڭ ويلاعانىنداي بولماسا، كورول ءبارىنىڭ باستارىن الۋدى بۇيىرادى. سودان سوڭ گارەمدە سالقىنداپ ۇزاق وتىرادى.
— قايدا سالقىندايدى دەيسىڭ؟
— گارەمدە.
— ول نە، گارەم دەگەن؟
— بۇل — كورولدىڭ ايەلدەرىن ۇستايتىن جەر. سەن قالايشا گارەم تۋرالى ەستىمەدىڭ؟ سۇلەيمەندە دە گارەم بولعان؛ ال ونىڭ ايەلدەرى ميلليونعا جاقىن بولىپتى.
— ءيا، راس، مەن ۇمىتىپ قالىپپىن. گارەم دەگەن مەنىڭشە پانسيون سەكىلدى ءبىر نارسە عوي دەيمىن. ولاردىڭ بالالار بولمەسىندە ايقاي-شۋ شىعار. ونىڭ ۇستىنە الگى ايەلدەر ىلعي ۇرسىسا بەرەتىن بولۋ كەرەك، ال بۇدان ايقاي-شۋ كوبەيە تۇسەدى. ال سۇلەيمەن الەمدەگى ەڭ تۇڭعىش دانىشپان دەسەدى! مەن بۇعان ءتىپتى سەنبەيمىن. نەگە دەيسىڭ عوي. كەرەمەت اقىلدى ادام الگىندەي ۋ-شۋدىڭ ىشىندە ءومىر سۇرە مە! جوق، ولاي بولمايدى. دانىشپان ادام الادى دا زاۋىت سالادى، ال كوڭىلى تىنىشتىقتى قالاسا، الادى دا الگى زاۋىتتى جابا سالادى.
— دەگەنمەن ول ەڭ ءبىرىنشى دانا كىسى بولعان، مەن مۇنى جەسىر ايەلدىڭ وزىنەن ەستىگەم.
— جەسىر ايەلدىڭ نە ايتقانىندا مەنىڭ شارۋام جوق. ونىڭ دانا كىسى بولعانىنا مەن سەنبەيمىن. ول كەيدە ناعىز اقىماقتارشا ءىس قىلعان. ەسىڭدە مە، كىشكەنە ءسابيدى ورتاسىنان قاق ءبولۋدى بۇيىرعانى؟
— ءيا، جەسىر ايەل ايتقان.
— مىنە، مىنە! بۇدان اسقان اقىماقتىق بولا ما! ءوزىڭ ويلاپ كورشى: مىنا اعاشتىڭ تۇقىلى ءبىر ايەل دەيىك، سەن ەكىنشى ايەلسىڭ، ال مەن سۇلەيمەنمىن، مىنا دوللار — كىشكەنە ءسابي بولسىن. سەندەر، ەكەۋىڭ دە ءسابي مەنىكى دەيسىڭدەر. مەن نە ىستەيمىن؟
مەن كورشىلەردەن سۇراۋىم كەرەك بۇل كىمنىڭ دوللارى ەكەنىن جانە ناعىز يەسىنە امان-ەسەن تاپسىرۋىم كەرەك — اقىلدى ادام وسىلاي ىستەر ەدى — جوق: مەن دوللاردى الىپ ورتاسىنان بولەمىن؛ ءبىر جارتىسىن ساعان، ەكىنشىسىن — اناۋ ايەلگە بەرەمىن. سەنىڭ دانىشپان سۇلەيمەنىڭ سابيگە نە ىستەدى! مەن سەنەن سۇراپ وتىرمىن: جارتى دوللاردى قالاي پايداعا اسىرۋعا بولادى؟ وعان ەشتەڭە ساتىپ الا المايسىڭ عوي. ال، ءسابيدىڭ جارتىسى نە بولادى؟ مەن ميلليون جارتى بەرسە دە الماس ەدىم.
— دجيم، سەن بۇل اڭگىمەنىڭ ماعىناسىن ءتىپتى تۇسىنبەپسىڭ عوي! شىن ايتامىن، تۇسىنبەپسىڭ.
— كىم؟ مەن بە تۇسىنبەگەن؟ نەمەنە سەن ماعان قايداعى ءبىر ماعىنا تۋرالى ايتا بەرەسىڭ؟ ماعىناسى بار نارسە بولسا، مەن كورەر ەدىم، ال مۇندا ەشقانداي ماعىنا جوق. ولار جارتى تۋرالى، كادىمگى ءتىرى سابيگە تالاسقان عوي؛ ال، ەگەر ادام ءسابيدى ەكىگە ءبولىپ داۋدى شەشەتىن بولسا، ونىڭ باسىندا ءبىر تامشى دا مي جوق. سەن ماعان سۇلەيمەنىڭ تۋرالى ايتا بەرمە، گەك، مەن ونى سەنسىز دە بىلەمىن.
— ماعىناسىن تۇسىنبەي وتىرسىڭ دەپ ايتىلدى عوي.
— قويشى سول ماعىناڭدى! مەن بىلەتىنىمدى بىلەمىن.
مەنىڭشە، ناعىز ماعىنانى ارىدەن ىزدەۋ كەرەك. ماعىنا سۇلەيمەن دەگەننىڭ قانداي ادام ەكەندىگىندە. مىسالى، ءبىر كىسىنىڭ جالعىز نەمەسە ەكى بالاسى بار دەيىك، — سول ادام قالايشا بالالارىن وڭدى-سولدى لاقتىرادى؟ جوق، ول بۇلاي ىستەي المايدى. ول بالالاردى قادىرلەۋ كەرەك ەكەنىن بىلەدى. ال، ونىڭ بەس ميلليون بالاسى بولسا، ولار ۇيدە اسىر سالىپ جۇگىرىپ جۇرسە، ارينە، جاعداي باسقاشا. مىسىقتىڭ بالاسىن ەكىگە بولە مە، جوق، ءوزىنىڭ بالاسىن با — وعان ءبارىبىر. سەبەبى بالاسىنىڭ كوبى قالادا عوي. ءبىر ءسابيدىڭ كەمى نە، ارتىعى نە، سۇلەيمەننىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى.
مۇنداي نەگردى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. ەگەر ونىڭ باسىنا بىردەڭە كەلسە، ونى ەش نارسەمەن شىعارا المايسىڭ. سۇلەيمەن بۇدان باسقا ءبىر دە ءبىر نەگردەن وسىنداي ءسوز ەستىمەگەن شىعار.
سوسىن مەن سۇلەيمەندى ءوز جايىنا قالدىرىپ، اڭگىمەنى باسقا كورولدارعا بۇردىم. ليۋدوۆيك XVI تۋرالى، كەيىن ونىڭ باسىن فرانسيادا شاۋىپ، ونىڭ ءتۇبى كورول بولاتىن كىشكەنتاي مۇراگەر ۇلىن تۇرمەگە قاماپ، سوندا ولگەنى جايلى دجيمگە ايتىپ بەردىم.
— بەيشارا!
— ال، بىرەۋلەر ول تۇرمەدەن قاشىپ قۇتىلىپتى. امەريكاعا كەتكەن دەسەدى.
— مىنە، بۇل جاقسى! تەك مۇندا ول ەشكىممەن تانىسا المايدى — بىزدە كورولدەر جوق قوي. سولاي ەمەس پە، گەك؟
— جوق.
— دەمەك، وعان مۇندا جۇمىس ىستەيتىن جەر جوق. ول نە ىستەيدى مۇندا؟
— مەن قايدان بىلەم! ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جۇمىسقا پوليسياعا كىرەدى، ال ءبىرقاتارى ادامدارعا فرانسۋز ءتىلىن وقىتادى.
— سەن نە، گەك، فرانسۋزدار بىزشە سويلەي الماي ما؟
— ءيا، دجيم، ولاردىڭ ايتقاندارىنان سەن تۇك تۇسىنبەيسىڭ، ءبىر ءسوزدى دە!
— مىنا قارا! نەلىكتەن بۇلاي سوندا؟
— نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق سولاي ەكەنى انىق. ال مەن ولاردىڭ ءتىلى جايلى كىتاپتان وقىدىم. ەگەر ساعان ءبىر ادام جاقىن كەلىپ: "پارلە ۆۋ فرانسە؟" — دەسە، سەن نە ايتاسىڭ نەمەسە نە ويلايسىڭ؟
— ەشتەڭە ويلامايمىن، الامىن دا باسىنان ءبىر قويامىن، — ەگەر ول اق ءناسىلدى بولماسا. مەن نەگرگە ءوزىمدى ۇرىستىرىپ قويام با؟
— قايداعى؟ بۇل ۇرىس ەمەس! "ءسىز فرانسۋزشا سويلەيسىز بە؟" — دەپ سۇراپ تۇر.
— گەك، ول نەگە كادىمگى ادامشا سۇرامايدى؟
— ول ادامشا سۇراپ تۇر، تەك فرانسۋزشا.
— كۇلكى ەتەسىڭ بە سەن، نەمەنە؟ مەن سەنى ەندى تىڭداعىم دا كەلمەيدى.
— دجيم، تىڭداشى، ال مىسىق بىزشە سويلەي الا ما؟
— جوق، سويلەي المايدى.
— ال، سيىر شە؟
— سيىر دا سويلەمەيدى.
— ال، مىسىق سيىرشا سويلەي مە نەمەسە سيىر مىسىقتى تۇسىنە مە؟
— جوق، سويلەمەيدى ولار.
— وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى — ولار ءاpءتۇرلى سويلەيدى، دۇرىس قوي؟
— ارينە، دۇرىس.
— مىسىق پەن سيىردىڭ بىزشە سويلەمەيتىنى تۇسىنىكتى عوي؟
— تۇسىنىكتى، ارينە!
— فرانسۋزدىڭ بىزدەن باسقاشا سويلەۋىنە نەگە بولمايدى؟ مىنە، سەن ماعان وسىنى ايتشى؟
— مىسىق ادام با؟
— جوق، دجيم.
— مىسىققا ادامشا سويلەسۋ نەمەنەگە كەرەك؟ ال سيىر ادام با؟ نەمەسە ول مىسىق پا؟
— جوق، ارينە.
— سيىرعا ادامشا نە مىسىقشا سويلەۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ال فرانسۋز — ادام با؟
— ادام.
— كوردىڭ بە، مىنە! شايتان السىن ونى، نەگە ول ادامشا سويلەمەيدى؟ سەن وسىنى ايت ماعان!
وسى جەردە نەگرگە بوستان بوس بىردەڭە تۇسىندىرەم دەۋ اقىماقتىق ەكەنىن ۇقتىم — ءبارىبىر وعان دۇرىس بىردەڭە ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوسىن جەرگە تۇكىردىم.
ون بەسىنشى تاراۋ
دجيم بايعۇستىڭ باسى قاتتى
ءبىز ءۇش ءتۇن ءجۇرىپ، يللينويس شتاتىنىڭ شەكاراسىنداعى وگايونىڭ ميسسيسيپيگە قۇياتىن جەرىندە تۇرعان كەيروعا جەتەمىز دەپ ويلاعانبىز — بار ارمانىمىز وسى بولاتىن. سالدى ساتامىز، پاروحودقا وتىرىپ وگايومەن جوعارى جۇرەمىز: وندا ەركىن شتاتتار بار، ەشتەڭەدەن قورىقپاي جۇرۋگە ابدەن بولادى.
ەكىنشى ءتۇنى تۇمان ءتۇستى دە، ءبىز بۇتالارى قالىڭ وسكەن شاعىن ارالعا توقتادىق — مىناداي تۇماندا قالاي ىلگەرى جۇرەسىڭ! الايدا ءجىپتى دايىنداپ، قايىقپەن بۇتالارعا تاياپ ەدىم، قاراسام — سالدى بايلايتىن ەشتەڭە جوق: بۇتالاردىڭ ءبارى قىلدىرىقتاي بىردەڭە بولىپ شىقتى. سۋعا جاقىن ءبىر توپ بۇتالاردى جىپپەن ورادىم، ءبىراق بۇل جەردە اعىس وتە قاتتى ەكەن، بۇتالاردى تامىرىمەن سۋىرىپ، سال ءارى قاراي جىلجىپ بارادى. تۇمان بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ بارا جاتقانىن بايقادىم، ماعان بۇل جاعدايدىڭ قاتتى اسەر ەتكەنى سونداي، ءتىپتى ءبىر ءسات قوزعالا الماي قالدىم، ال سال بولسا كورىنبەي كەتتى: جيىرما قادامنان ءارى قاراي ەشتەڭەنى كورۋ مۇمكىن ەمەس. مەن قايىققا سەكىرىپ ءمىنىپ، قۇيرىعىنا قاراي جۇگىردىم، ەسكەكتى الىپ ەسە باستاعانىممەن، قايىق قوزعالمايدى. مەنىڭ اسىققانىم سونداي، قايىقتى بايلاعان ءجىپتى شەشۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. مەن اتىپ تۇرىپ ءجىپتى شەشە باستادىم، قاتتى قوبالجىعاننان قولدارىم قالتىراپ كوپكە دەيىن وزىمە ءوزىم كەلە المادىم.
قايىقتى بوساتىپ، شاعىن ارالدى بويلاپ، سالدىڭ سوڭىنان قۋىپ بەردىم. ارال اياقتالعانعا دەيىن ءبارى دۇرىس كەلە جاتتى، ءبىراق ءتىپتى شاعىن — ۇزىندىعى الپىس قادامداي عانا، سوسىن مەن اپپاق قالىڭ تۇمانعا تاپ بولدىم دا، كەشىكپەي قايدا تۇرعانىمدى بىلمەي قالدىم.
ەسۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلادىم: قايراڭعا نەمەسە جاعاعا ۇرىنۋىم مۇمكىن؛ توسامىن، مەيلى مەنى اعىس كوتەرىپ يتەرە بەرسىن؛ ال قول قۋسىرىپ وتىرۋدان دا ەشتەڭە شىقپايدى. مەن ايقايلادىم دا، سوسىن تىڭ تىڭدادىم. الىس ءبىر جاقتان ارەڭ ەستىلەتىن ايقاي شىققان، مەن قۋانىپ، بىردەن كوڭىلدەنىپ كەتتىم. مەن وقشا زۋلاپ سولاي قاراي ۇشتىم، ءوزىم تاعى ەستىلەر مە ەكەن دەپ قۇلاعىمدى تىگەمىن. ايقايدى قايتا ەستىدىم، شاماسى مەن ءتىپتى باسقا جاققا كەتىپ بارادى ەكەنمىن، وڭعا كەتىپپىن. سالدەن كەيىن قاراسام، سولعا بۇرىلىپ، بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ اينالىپ ءجۇرمىن، ال ايقاي مەنىڭ الدىمنان شىعاتىن سياقتى.
ويلايتىنىم: اناۋ اقىماق تىم بولماسا تابانى سوعىپ تارسىلداسا عوي؛ ءبىراق بۇل ونىڭ ويىنا كەلمەدى، ال ايقايدىڭ ارالىعىنداعى ۇنسىزدىك مەنى ابدەن شاتاستىردى. مەن قايىقتى ەسىپ كەلەم، ەسىپ كەلەم — كەنەت ايقايدى ارت جاعىمنان ەستىدىم. ەندى نە ىستەرگە بىلمەدىم. نەمەسە الدە باسقا بىرەۋ ايقايلادى ما، بولماسا مەن ارتقى جاققا اينالىپ كەتتىم بە.
مەن ەسكەكتى تاستادىم. ەستيمىن، تاعى ارتقى جاعىمنان ايقايلادى، تەك باسقا جەردە جانە ايقاي جيىلەي بەردى، ورنىن وزگەرتە بەردى، ال، مەن دە داۋىستاي بەردىم، ءبىر كەزدە ايقاي الدىڭعى جاعىمنان شىقتى؛ قايىق اعىننىڭ بويىمەن تومەن كەتىپ بارادى، ەندەشە ەگەر ايقايلاعان باسقا ءبىر سالدىڭ يەلەرى ەمەس، دجيم بولسا، ءبارى دۇرىس بولعانى. تۇمان كەزىندە مەن داۋىستى اجىراتا المايمىن، ويتكەنى تۇماندا ەشتەڭە كورىنبەيدى، ەشتەڭە ەستىلمەيدى ءبارى باسقاشا بولىپ كورىنەدى، داۋىس تا باسقاشا ەستىلەدى.
ايقاي تولاستامادى، بىرەر مينۋتتا قايىعىم بيىك اعاشتارى تۇماندا بۋداقتاعان تۇتىنگە ۇقساس جارقاباقتى جاعاعا شىعىپ كەتتى؛ مەنى سولعا لاقتىرىپ جىبەردى دە، سۋ بۇرقىلداپ جاتقان الدىما يتەردى — ول جەردەگى اعىس سونداي جىلدام ەكەن.
اپ-ساتتە مەن تاعى دا قويۋ، اق تۇمانعا تاپ بولدىم؛ اينالا تىپ-تىنىش. ەندى مەن جۇرەگىمنىڭ قالاي سوعىپ تۇرعانىن تىڭداپ، قيمىلداماي وتىردىم جانە ول ءجۇز رەت سوعىپ بولعانشا دەم الماعان سياقتىمىن.
كەنەت نە بولعانىن ءتۇسىندىم دە، قولىمدى بارىنە ءبىر-اق سىلتەدىم. مىنا تىك جارقاباق ارال ەكەن، ال دجيم ونىڭ ەكىنشى جاعىندا قالعان. بۇل ون مينۋتتا اينالىپ وتە شىعاتىن وتكەل ەمەس. ارالدا ناعىز قالىڭ ورمان ءوسىپ تۇر، ال ارالدىڭ ۇزىندىعى بەس-التى ميل، ەنى جارتى ميلدەن اسادى.
مەن ءۇن-تۇنسىز قۇلاعىمدى ءتۇرىپ شامامەن ون بەس مينۋتتاي وتىرعان شىعارمىن. اعىس مەنى وزىنەن ءوزى تومەنگە قاراي ساعاتىنا تورت-بەس ميل جىلدامدىقپەن اكەتىپ بارادى، ءبىراق ادەتتە مۇنى بايقامايسىڭ — كەرىسىنشە، قايىق سۋدا قيمىلسىز تۇرعانداي سەزىلەدى: ال، ەگەر اعاشتىڭ ءتۇبىرى كورىنىپ كەتسە، ءتۇبىر قالاي زىمىراپ بارادى دەپ تاڭداناسىڭ. ال، سوندا ءوزىڭنىڭ زىمىراپ بارا جاتقانىڭ باسىڭا كىرىپ-شىقپايدى.
ەگەر تۇندە وزەننىڭ بەتىندە اينالاڭدا قالىڭ تۇماننان وزگە ەشتەڭە جوق كەزدە قورقىنىشسىز دەپ ويلاساڭىز، ەڭ بولماسا، ءبىر رەت ءوزىڭىز باستان كەشىرىڭىز، سوندا عانا بايقايسىز.
جارتى ساعاتتاي دامىلسىز ايقايلادىم: اقىرى اياعىندا الىس ءبىر جاقتان جاۋاپ ەستىگەندەي بولدىم؛ مەن داۋىسقا قاراي جۇرگەن بولعانىممەن، ەشتەڭە شىقپادى؛ شاماسى كىشكەنە ارالداردىڭ ۇياسىنا تاپ بولعان بولۋىم كەرەك، ويتكەنى قايىقتىڭ ەكى جاعىنان دا ولاردىڭ سۇلباسىن كوردىم — ەكى ارالدىڭ اراسىنداعى جىڭىشكە وتكەل بايقالدى، ايقىن ەشتەڭە كورىنبەسە دە، قايراڭنىڭ جاقىن ەكەنىن ءبىلدىم، سەبەبى سۋدىڭ جاعاعا جابىسقان قوقىس ءشوپ-شالامعا سوعىلىپ شىلپىلداعان دىبىسى ەستىلدى. قايراڭنىڭ اراسىندا مەن جولىمنان جاڭىلدىم جانە ايقايدى ەستىمەدىم؛ اۋەلى ونىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتكىم كەلىپ ەدى، الايدا بۇل ءار جەردەن بىرەسە انا جەردەن، بىرەسە مىنا جەردەن جىلتىراعان وتتى قۋعاننان دا قيىن بولدى. دىبىستىڭ مۇنشالىقتى تەز ورنىن اۋىستىرعانىن مەن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن.
جاعادان الىسىراق جۇرۋگە تىرىستىم، شاعىن ارالدارعا شىعىپ، جاعادان قايىقتى يتەرىپ، كەتپەۋ ءۇشىن مەن بەس-التى رەت بار كۇشىمدى سالىپ جاعادان كەتۋگە تۋرا كەلدى؛ سال دا ءجيى-جيى جاعاعا تىرەلىپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلادىم، ويتپەگەندە الدەقاشان العا ۇزاپ كەتكەن بولار ەدى دە، ايقاي ەستىلمەس ەدى: اعىن قايىققا قاراعاندا سالدى تەزىرەك جىلجىتادى.
كوپ ۋاقىت وتپەي مەن تاعى دا اشىق سۋعا شىقتىم، ەندى ەشقانداي دا ايقايدى ەش جاقتان ەستىمەدىم. دجيم تۇبىرلەرگە ۇرىنىپ شارۋاسى بىتكەن شىعار دەپ ويلادىم. ءوزىم ابدەن شارشادىم، قايىقتىڭ تۇبىنە جاتىپ ەشتەڭە جايلى ويلاماۋعا تىرىستىم. ارينە، ۇيىقتاۋعا بولمايتىنىن بىلەمىن، الايدا ۇيقىم كەلگەنى سونشا، كوزدەرىم وزىنەن ءوزى جۇمىلا بەردى؛ ءبىر مينۋت قالعىپ الايىن دەدىم وزىمە ءوزىم.
شاماسى، مەن ءبىر مينۋت ەمەس، ءبىراز تىنىعىپ العان سياقتىمىن، سەبەبى ويانعاندا جۇلدىزدار جارقىراپ، تۇمان اشىلىپتى، قايىعىم وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي زىمىراپ بارادى. اۋەلى قايدا ەكەنىمدى تۇسىنبەدىم؛ ءتۇسىم ەكەن دەپ ويلادىم؛ سوسىن ەسىمدى جيعاسىن دا وتكەن اپتادا باستان كەشكەن وقيعاداي كومەسكى بىردەڭەلەر ويىما كەلدى.
بۇل جەردە وزەن وتە جالپاق ەكەن، ەكى جاق جاعالاۋدا يت تۇمسىعى وتپەيتىن ءارى قالىڭ، ءارى بيىك اعاشتار، جۇلدىزدىڭ جارىعىمەن كورگەنىم ەكى جاعىم دا بيىك ءۇيدىڭ قابىرعاسى سەكىلدى.
اعىستىڭ تومەنگى جاعىنا كوز سالىپ ەدىم، سۋ بەتىنەن ءبىر قارا نوقات كوردىم. ونىڭ سوڭىنان قۋىپ ەدىم، قاراسام، قوساقتالعان ەكى بورەنە ەكەن. سوسىن تاعى قارايعان ءبىر نارسە كوردىم، زۋىلداپ وتىرىپ وعان دا جەتتىم، سوڭعى قارايعان سال بولىپ شىقتى.
سالعا جەتكەنىمدە، دجيم باسىن تىزەسىنە قويىپ وتىرعان كۇيى ۇيىقتاپ وڭ قولىن ەسكەكتىڭ ۇستىنە قويىپتى. ەكىنشى ەسكەك سىنىپ قالعان، سالدىڭ ءۇستىن تۇگەلىمەن بالدىر مەن جاپىراقتار باسىپ قالىپتى. ياعني، دجيمگە دە وڭاي بولماعان.
مەن قايىقتى بايلاپ، سالدىڭ ۇستىنە ءدال ءدجيمنىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنا جاتا كەتتىم، ەسىنەپ، كەرىلدىم دە:
— ەي، دجيم، مەن ۇيىقتاپ كەتتىم بە؟ سەن نەگە مەنى وياتپادىڭ؟ — دەدىم.
— قۇدايىم، ساقتاي گور! بۇل سەنبىسىڭ، گەك؟ سەن ولگەن جوقسىڭ با، سۋعا باتىپ كەتپەدىڭ بە — سەن وسىندامىسىڭ؟ سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە، بالام-اۋ! قانە، ساعان قارايىن، ۇستاپ كورەيىنشى ءوزىڭدى. جوق، شىنىندا دا سەن ولمەگەن ەكەنسىڭ! دەنىڭ ساۋ، امان ورالدىڭ عوي، ءدال بۇرىنعىدايسىڭ، اللاعا شۇكىر!
— ساعان نە بولعان، دجيم؟ ءىشىپ العانسىڭ با؟
— ءىشىپ؟ مەن بە ءىشىپ العان؟ قاشان ءىشىپ ەدىم مەن؟
— ەندەشە نە دەپ مىلجىڭداپ وتىرسىڭ؟
— قالاي مىلجىڭداپ؟
— قالاي! بۇل جەردە مەن بولماعانداي، ءبىر جاقتان ءقازىر كەلگەندەي سويلەپ تۇرسىڭ عوي؟
— گەك... گەك فينن، سەن مەنىڭ كوزىمە قاراشى... قارا! سەن ەشقايدا بارعان جوقسىڭ با؟
— مەن بە ءبىر جاققا بارعان؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟ ەشقايدا بارعانىم جوق. قايدا بارۋشى ەدىم مەن؟
— تىڭداشى، گەك، ءيا، ءيا، ءبىر جاعداي بولعان سەكىلدى!
— مۇمكىن، مەن ەمەس شىعارمىن؟
— مەنىڭشە، سەن وسىنداسىڭ، ءبارى تۇسىنىكتى، ال سەنىڭ ميىڭ ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتكەن، كارى اقىماق!
— كىمنىڭ — مەنىڭ بە؟جوق سەن ماعان جاۋاپ بەر: سەن قايىقپەن بارىپ، سالدى قايراڭداعى بۇتالارعا بايلامادىڭ با؟
— جوق، بارعان جوقپىن. قانداي بۇتالار؟ ەشقانداي بۇتالاردى كورگەن ەمەسپىن.
— سەن نە، قايراڭداعى بۇتالاردى كورمەدىڭ بە؟ قالايشا، ءجىپ ءۇزىلىپ كەتىپ، سالدى تولقىن ايداپ كەتتى ەمەس پە؟ ال، سەن قايىقتىڭ ۇستىندە قالدىڭ دا، تۇمانعا باتىپ كەتتىڭ...
— قانداي تۇماندا؟
— قانداي تۇمان؟ تۇنىمەن بولعان تۇمان شە! سەن ايقايلادىڭ، مەن دە ايقايلادىم، سوسىن ءبىز شاعىن ارالداردا اداستىق، ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز جولدىڭ باعىتىن جوعالتىپ الدىق، ەكىنشىسى قايدا تۇرعانىن بىلمەگەسىن اداستى، — سولاي بولعان جوق پا؟ ال، مەن سول شاعىن ارالداردىڭ ۇياسىنا تاپ بولدىم دا، باتىپ كەتە جازداپ ارەڭ شىقتىم! سولاي بولدى ەمەس پە، بالام؟ ال، وسىنى ايتشى ماعان!
— دجيم، مەن ەشتەڭە تۇسىنبەدىم. ەشقانداي تۇماندى دا، ارالداردى دا كورگەن ەمەسپىن، جالپى ەشقانداي اداسۋ، باسى اينالۋ — تۇك تە بولعان ەمەس! ءبىز سەن ەكەۋمىز تۇنىمەن وتىرىپ اڭگىمە سوقتىق، سەن ۇيىقتاعالى بار-جوعى ون مينۋت ءوتتى، مەن دە سونشا كوز ىلدىرگەن بولۋىم كەرەك. وسى ۋاقىت ىشىندە ىشىمدىك ىشەتىندەي بولعان جوقسىڭ — ياعني وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ تۇسىڭدە كورگەنىڭ.
— سوندا قالاي، ون مينۋت ىشىندە وسىنداي ءتۇس كوردىم بە مەن؟
— دەگەنمەن ەشتەڭە بولماعانى راس قوي، ەندەشە تۇسىڭدە كورگەنسىڭ.
— قالايشا، گەك، مۇنىڭ ءبارى اپ-ايقىن مەنىڭ ەسىمدە...
— ايقىن با، ايقىن ەمەس پە — ءبارىبىر عوي.
سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ەشقايسىسى بولعان جوق. مەن ءبارىن بىلەمىن، ويتكەنى بارلىق ۋاقىتتا مەن وسى جەردە بولدىم.
دجيم بەس مينۋتتاي ۇندەمەدى — شاماسى ويلاندى عوي دەيمىن. سوسىن:
— جارايدى، گەك، مۇمكىن بۇل مەنىڭ ءتۇسىم شىعار، تەك قۇداي جانىمدى السا دا، ايتايىن مۇنداي عاجايىپ ءتۇستى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن! جانە ءدال وسى جولعىداي تۇسىمدە شارشاعان ەمەسپىن.
— وندا تۇرعان نە بار! تۇسىڭدە دە شارشايتىن كەزدەرىڭ بولادى. تەك بۇل ناعىز كورىپكەلدىڭ ءتۇسى بولدى... ال، ماعان رەت-رەتىمەن ءبارىن ايتشى، دجيم.
دجيم ايتۋعا كىرىستى، ءبارىن تۇگەل ايتتى، تەك كوبىرەك قوسىڭقىراپ ادەمىلەدى. سوسىن ەندى ءتۇستى جوريىق دەدى، سەبەبى ول ءبىزدى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىرعان ءتۇس بولۋى كەرەك. ءبىرىنشى قايراڭ — بىزگە كومەكتەسكىسى كەلەتىن مەيىرىمدى ادام، ال العىس — ءبىزدى ول ادامنان الىستاتقىسى كەلەتىن كىسى. ايقايلار — جوعارىدان بىزگە ساقتانىڭدار دەگەن بەلگى، ال ەگەر ءبىز ولاردى تۇسىنۋگە تىرىسپاساق، ولار كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا بىزگە باقىتسىزدىق اكەلەدى. شاعىن ارالدار توبى — ەگەر ءبىز جامان ادامدارمەن بايلانىسساق، ءبىزدى قورقىتاتىن قيىندىقتار؛ ءبىراق ءبىز وزىمىزگە قاتىسى جوق نارسەگە كىرىسپەي، ولارمەن ۇرسىسپاي جۇرسەك، وندا ءبىز تۇماننان بەتى جاپ-جارىق، كەڭ وزەنگە شىعامىز، ياعني ەركىن شتاتتارعا بارامىز. سوندا بىزگە ەشقانداي جاماندىق بولمايدى.
مەن سالدىڭ ۇستىنە شىققاندا اينالا تاس قاراڭعى بولاتىن، ءبىراق ءقازىر اسپان اشىلىپ جارقىراپ كەتتى.
— جارايدى، دجيم، سەن مۇنىڭ ءبارىن جاقسى جورىدىڭ، — دەدىم مەن، — ال مىناۋ نە سوندا؟
مەن وعان سالدىڭ ۇستىندەگى قوقىس پەن اعاش جاپىراقتارىن جانە سىنعان ەسكەكتى كورسەتتىم. ولاردىڭ ءبارى اپ-انىق كورىنىپ جاتىر.
دجيم قوقىسقا قارادى، سوسىن ماعان، تاعى قوقىسقا قارادى. كورىپكەلدىك ءتۇس باسىنا مىقتاپ ورنادى، سونى قالاي شىعارارىن بىلمەدى جانە نە بولعانىن تۇسىنبەدى. سوسىن ول تۇسىنگەن كەزدە، ماعان تەسىلە قارادى، كۇلىمدەگەن جۇزىنەن اشۋ كورىندى.
— بۇل نەمەنە ءوزى؟ مەن ساعان ايتايىن. مەن سالدى ەستىپ جانە سەنى ايقايلاپ شاقىرىپ سىلەم قاتتى، جۇرەگىم جىرتىلا جازدادى، سەبەبى سەن جوعالىپ كەتتىڭ، ال ءوزىمنىڭ ەندى نە ىستەيتىنىمدى، سالدى قايدا جىبەرەم — مۇنىڭ ءبارى ميىما كىرىپ شىقپادى. ال، مەن ويانىپ قاسىمنان سەنىڭ امان، ساۋ ەكەنىڭدى كورگەندە قۋانعانىم سونداي، جىلاپ جىبەرۋگە شاق قالدىم جانە الدىڭا تىزەرلەپ تۇرىپ، سەنىڭ اياعىڭدى سۇيۋگە دايىن ەدىم. ال، سەن بولساڭ، وتىرىكتى سوعىپ، كارى ءدجيمنىڭ باسىن قاتىراسىڭ! مىنانىڭ ءبارى قوقىس، قاجەتسىز نارسەلەر؛ ءوزىنىڭ دوستارىنىڭ باسىنا لاس قۇيىپ، كۇلكى ەتەتىندەر دە وڭباعان قاجەتسىز ادامدار.
ول ورنىنان تۇرىپ شالاشقا قاراي ءىلبىپ بارا جاتتى، ىشىنە كىردى دە، سودان كەيىن مەنىمەن سويلەسپەي قويدى. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى بولدى. مەن ءوزىمدى بارىپ تۇرعان وڭباعان الاياق سەزىندىم جانە ول الگى سوزدەرىن كەيىن السا، سول ساتتە ونىڭ اياعىن سۇيۋگە ءازىر ەدىم.
شامامەن ون بەس مينۋتتاي وتكەندە ءوزىمدى ءوزىم جەڭىپ، نەگردىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراۋعا ارلانبادىم؛ ءبىراق مۇنىما ەشقاشان تيتتەي دە وكىنگەن ەمەسپىن. بۇدان كەيىن مەن ونىمەن قالجىڭداسقان جوقپىن، ەگەر ونىڭ وسىنشا رەنجيتىنىن بىلسەم، ونىڭ باسىن قاتىرماعان بولار ەدىم.
ون التىنشى تاراۋ
جىلاننىڭ تەرىسى ءوز دەگەنىن جاسادى
ءبىز كۇنى بويى ۇيىقتاپ، جولعا كەشتەتىپ شىقتىق، اۋەلى ۇپ-ۇزىن سالدى الدىمىزعا جىبەردىك، ول ىلعي جانىمىزدا كىسى جەرلەۋگە بارا جاتقان توپ سەكىلدى قاتارلاسىپ قالماي قويدى. سولاردىڭ ءاربىر بۇرىشىندا تورت-تورتتەن ەسكەك بار؛ بۇل — سالدا وتىز ادامداي جولاۋشى بولدى دەگەن بەلگى. ونىڭ ۇستىندە بىر-بىرىنەن الشاق بەس شالام بار، ورتادا الاۋ جانىپ تۇر. سوسىن باس جاعىندا جانە قۇيرىق جاعىندا جالاۋ بايلانعان بيىك تاياق.
سونداي ادەمى كورىنەدى. مۇنداي سالدىڭ ايداۋشىسى بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس!
ءبىزدى اعىن ايداپ وزەننىڭ ورتاسىنا اپاردى، جان-جاقتان بۇلتتار شىعا كەلدى دە، اۋا تارىلعانداي تىنشۋ باستالدى. بۇل جەردە وزەن تەڭىز سەكىلدى جالپاق، ەكى جاعالاۋدا قالىڭ دا بيىك اعاشتار ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا ۇقسايدى؛ سۋ بەتىندە قيمىل جوق، وت تا كورىنبەيدى. ءبىز كەيرو جايلى اڭگىمەلەستىك؛ وعان جەتكەن كەزدە ءبىز ونى تانيمىز با. تانىمايتىن شىعارمىز دەدىم مەن؛ وندا بار بولعانى ونشاقتى ءۇي بار دەسەدى، ال ەگەر وتتارى ءسونىپ تۇرسا، قالانىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدى قايدان بىلەمىز؟ ول جەردە ەكى ۇلكەن وزەن قيىلىسادى، سوندىقتان كورەمىز دەدى دجيم. ارالدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان سەكىلدى كورۋىمىز مۇمكىن، وندا تاعى سول وزەنگە تاپ بولامىز دەپ ەدىم، بۇل ويىم ءدجيمنىڭ مازاسىن كەتىرگەندەي ابىرجىپ قالدى. مەن دە سونداي كۇيدەمىن. ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋدى. جاعالاۋدا وت كورىنسە بولدى، سالدى بايلايىق تا، مەن بارىپ اكەم سالدىڭ ۇستىندە قالدى، بۇرىن ول وزەنمەن ءجۇرىپ كورمەگەن، كەيرو قانشا جەردە ەكەنىن ءبىلىپ كەل دەپ مەنى جۇمسادى دەيىن دەپ ۇسىنىس ايتتىم. دجيم بۇل پىكىر دۇرىس دەگەن باعا بەردى، سوسىن ەكەۋمىز ءبىر-بىر ترۋبكانى سورىپ، كۇتە باستادىق.
قالا قاشان كورىنەدى دەپ العا قاراۋدان باسقا شارۋا جوق، قالانى بايقاماي قالمايىق دەگەن ويدامىز. دجيم بايقاماۋىم مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى كەيرو كورىنسە بولدى، سول مينۋتتا مەن ەركىن ادام بولامىن دەدى؛ ەگەر بايقاماي قالسا، وندا قايتادان قۇل ۇستايتىن شتاتتاردان ءبىر-اق شىعادى، ال وندا، ەركىندىك، قوش بول! ءار مينۋت سايىن ول اتىپ تۇرىپ:
— مىنە، مىناۋ كەيرو! — دەپ ايقايلادى. ءبىراق كەيرو بولماي شىعادى. بۇل وتتار قالانىكى ەمەس، انشەيىن ءار جەردەن كورىنگەن ساۋلەلەر، سوندا دجيم تاعى دا كەيرونى كۇزەتۋگە وتىرادى. تەز ارادا ازات ادام بولامىن دەگەن ويدان دجيم بىرەسە توڭىپ، بىرەسە ىستىقتاپ كەتتىم دەيدى.
سىزدەرگە شىنىمدى ايتايىن، بىرەسە توڭىپ، بىرەسە ىسىپ، مەن دە نەگردىڭ كۇيىن كەشتىم: شىنىندا دا ول ءقازىر-اق ەركىن ادام بولادى، ال وعان كىم كىنالى ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم. مەن عوي كىنالى! ارىم تازا ەمەس، سوندىقتان تىنشي المادىم. مەنىڭ ءوزىمدى ءوزىم ازاپتاعانىم سونداي، تىنىش تابا المادىم، ءتىپتى وتىرا دا المادىم. وسىعان دەيىن مەن نە جاساپ جۇرگەنىمدى ويلاماپ ەم.
نە ىستەگەنىمدى ەندى ءتۇسىنىپ، ءبىر مينۋت ۇمىتا المادىم — ءون بويىمدى ءورت العانداي كۇيدىرىپ بارادى. وزىمشە كىنالى ەمەسپىن دەپ وزىمە باسۋ ايتامىن: ءدجيمدى زاڭدى يەسىنەن الىپ كەتكەن مەن ەمەس قوي. ءبىراق بۇل دا كومەكتەسپەدى، ارىم: "سەن ونىڭ قاشقىن ەكەنىن ءبىلدىڭ عوي: قايىقپەن جاعاعا شىعىپ، بىرەۋ-مىرەۋگە ايتۋىڭا بولاتىن ەدى"، — دەپ جانىمدى جەپ بارادى. شىنى سول ەدى، مەندە بۇرىلاتىن نە دالەل ايتاتىن جاي جوق. ماسەلە سوندا! ارىم ماعان: "بايعۇس ۋوتسون حانىم ساعان نە جاماندىق جاساپ ەدى؟ سەن عوي ونىڭ نەگرى قاشىپ بارا جاتقانىن كوردىڭ جانە بۇل تۋرالى ەشكىمگە ءبىر ءسوز ايتپادىڭ. بايعۇس كەمپىردى وسىنشا رەنجىتكەندەي، ول ساعان نە جاساپ ەدى؟ ول ساعان وقۋدى، جازۋدى ۇيرەتتى، قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋدى ۇيرەتتى، ساعان ءوزىنىڭ مەيىرىمىن توكتى. ساعان ەشبىر جاماندىق جاساعان جوق،" — دەپ قويمادى.
مەن ۇياتتان نە ىستەرگە بىلمەدىم، ءتىپتى ولە جازدادىم. سالدىڭ ۇستىنە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، وزىمە ءوزىم ۇرسامىن كەلىپ، دجيم سالدىڭ ۇستىندە ەرسىلى-قارسىلى جانىمدا قاتارلاسىپ ءجۇر. ءبىز وتىرا المادىق. ول: "مىنە، مىناۋ كەيرو!" — دەپ ايقايلاعان سايىن مەنى وقپەن اتقانداي بولىپ، شىنىندا كەيرو بولسا، مەن سول ساتتە-اق ۇياتتان ءولىپ كەتەر ەدىم.
مەن ويلانعانشا، دجيم ۇنەمى ايقايلاپ سويلەي بەردى.ونىڭ ايتاتىنى قۇل ۇستامايتىن ەركىن شتاتتاردا تۇرعاندا ول الدىمەن اقشا جينايدى، ءبىر سەنتتى دە بوسقا جۇمسامايدى؛ كەرەك قارجىنى جيناعاسىن ۋوتسون تۇراتىن جەردەن ءوزىنىڭ ايەلىن ساتىپ الادى، سوسىن ەكەۋى جۇمىس ىستەپ، ەكى بالاسىن دا قۇلدىقتان قۇتقارادى؛ ال، قوجاسى بالالاردى ساتقىسى كەلمەسە، بۇل بىرەۋمەن سويلەسىپ، ولاردى ۇرلاپ العىزادى.
وسىنداي اڭگىمەلەردەن مەن ارقامنان جىلان جورعالاعانداي كۇيگە ءتۇستىم. بۇرىن ول بۇلاي سويلەسۋگە باتىلى بارمايتىن. قاراپ قويىڭىز — ازاتتىق الام دەگەن جالعىز ويدان ونىڭ قالاي وزگەرگەنىن كوردىڭىز بە؟! "نەگرگە ساۋساعىڭدى بەرسەڭ، ول قولىڭدى الىپ قويادى،" -دەگەن ماتەل بەكەر ايتىلماعان ەكەن. ويلانباي ىستەلگەن ءىس وسىلاي اياقتالادى دەپ ءتۇيدىم. مىنا نەگر، ونىڭ قاشىپ كەتۋىنە ءوزىم كومەكتەسكەن دجيم، كەنەتتەن باتىل دا، باتىر دا بولا قالىپ، بالالارىمدى ۇرلاپ اكەتەم دەپ كىسىمسيدى، ال مەن بولسام، ولاردىڭ قوجاسىنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، ودان ەشقانداي جامانشىلىق تا كورگەن ەمەسپىن.
وسىنداي سوزدەردى دجيمنەن ەستۋ ماعان سونداي اۋىر بولدى — ونىڭ تاراپىنان بارىپ تۇرعان وڭباعاندىق! ارىم مەنى بۇرىنعىدان بەتەر ازاپتادى، اقىرى وعان ايتتىم: "مەنى جايىما قالدىر سەن! ءالى كەش ەمەس قوي، وت كورىنسە بولدى، جاعاعا بارامىن دا، ايتامىن". مەن بىردەن تىنىشتالىپ، ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتتىم، جان دۇنيەم جەڭىلدەنىپ قالدى. بارلىق رەنىش، وكىنىشتەرىمدى قولمەن سىپىرىپ تاستاعانداي بولدىم. مەن وت كورىنبەس پە ەكەن دەپ الدىڭعى جاققا قاراپ ءتىپتى ىڭىلداپ ولەڭ ايتا باستادىم. اقىرى ءبىر وت كورىندى، دجيم ايقايلاپ جىبەردى:
— ءبىز امان قالدىق، گەك، امان! سەكىر، بيلە قۋانىشتان! بۇل مەيىرىمدى كەيرو عوي، كارى كەيرو، مەن بىلەمىن عوي!
مەن:
— قايىقپەن بارىپ، اۋەلى باقىلاپ كەلەمىن. بىلەسىڭ بە، دجيم، بۇل كەيرو بولماۋى دا مۇمكىن، — دەدىم.
ول ۇشىپ تۇرىپ، قايىقتى ازىرلەدى، ماعان وتىرۋعا جايلى بولسىن دەپ تۇبىنە ءوزىنىڭ ەسكى كۇرتەشەسىن جايدى، ەسكەكتى بەردى، مەن جاعادان جىلجي بەرگەندە ايقايلادى:
— كەشىكپەي مەن قۋانعاننان بيلەيمىن، وسىنىڭ بارىنە جەتكىزگەن گەك دەپ ايقايلايمىن! مەن ەندى ەشكىمنىڭ ق ۇلى ەمەس، ەركىن اداممىن! ەگەر گەك بولماسا، مەن ازاتتىققا جەتە الار ما ەدىم؟ مۇنىڭ ءبارىن گەك جاسادى! دجيم سەنى ەشقاشان ۇمىتپايدى، گەك! سەندەي دوس دجيمدە ەشقاشان بولعان ەمەس! ەندى سەن دجيم شالدىڭ جان دەگەندە جالعىز دوسىسىڭ!
ال، مەن بولسام، ونى ۇستاپ بەرەيىن دەپ قايىقپەن زۋلاپ بارامىن! ول وسىنى ايتقاندا قولىم بايلانىپ قالعانداي بولدى. ارەڭ-ارەڭ ەسىپ كەلەمىن جانە كەتىپ بارا جاتقانىما قۋاندىم با، جوق، رەنجىدىم بە — ءوزىم دە بىلمەيمىن. مەن ەلۋ قادامداي جەرگە بارعاندا دجيم ايقايلادى:
— انەكي، ادال دوس گەك كەلە جاتىر! دجيم شالدى الداماعان جالعىز اق ءناسىلدى مىرزا!
مەن ءتىپتى ءوزىمدى جامان سەزىندىم. الايدا ءبىر نارسە ىستەۋ كەرەك قوي! جالتارۋعا بولمايدى. سول ساتتە قايىق كورىندى، ۇستىندە قارۋلارى بار ەكى ادام وتىر؛ ولار توقتادى. مەن دە توقتادىم. ولاردىڭ بىرەۋى:
— انا جەردەگى نە؟ — دەپ سۇرادى.
— سال، — دەدىم.
— سەن سول سالدانسىڭ با؟
— ءيا، مىرزا.
— ەركەكتەر بار ما وندا؟
— بىرەۋ.
— وتكەن تۇندە بەس نەگر قاشىپ كەتكەن، انە اناۋ جاقتان. كىم وندا-اق پا، قارا ما؟
مەن بىردەن جاۋاپ بەرمەدىم. ايتقىم كەلگەنمەن، اۋزىمنان ءسوز شىقپادى. اۋەلى كۇشىمدى جيىپ، ولارعا ءبارىن ايتقىم كەلدى، ءبىراق باتىلدىعىم جەتپەدى — قوياننان دا قورقاق بولدىم. سوسىن ەشتەڭە شىعارا المايتىنىمدى سەزدىم دە بارىنە قولىمدى ءبىر سىلتەدىم:
— اق، — دەدىم.
— ءبىز ءوزىمىز بارىپ كورەيىك.
— ارينە، ارينە، — دەدىم، — وندا مەنىڭ اكەم. ماعان كومەكتەسىڭىزشى — سالدى بۋكسيرگە الىپ، جاعاداعى وت جانىپ تۇرعان جەرگە دەيىن جەتكىزسەڭىز. اكەم اۋىرادى، انام دا، مەري ەنن دە.
— شايتان العىر ەكەنسىڭ ءوزىڭ! ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز جوق... ارينە، كومەكتەسۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ەسكەگىڭمەن ىلەسىپ ءجۇر — كەتتىك.
مەن ىلەستىم، ولار ەسكەكتەردىڭ ۇستىنە جاتتى. ولار بىر-ەكى رەت ەسكەكپەن ەسكەندە، مەن ايتتىم.
— اكەم سىزدەرگە العىس ايتادى. سالدى جاعاعا دەيىن جەتكىز دەسەك، ءبارى كەتىپ قالادى. مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى.
— وڭباعاندىق قوي! جوق، ءبارىبىر تۇسىنىكسىز... بالا، اكەڭنىڭ اۋرۋى قانداي؟
— ول ما... ونشا ءقاۋىپتى ەمەس.
ولار ەسۋدى توقتاتتى. ءبىزدىڭ سالعا دەيىن جاقىن قالدى. ءبىرىنشى كىسى ايتتى:
— بالا، سەن وتىرىكتى سوعىپ تۇرسىڭ! اكەڭنىڭ اۋرۋى نە؟ شىنىڭدى ايتساڭ، وزىڭە جاقسى.
— مەن شىندىقتى ايتايىن، مىرزا. راس ايتام، تەك ءبىزدى، قۇداي ءۇشىن، تاستاماڭىزشى... ونىڭ اۋرۋى... ونىڭ... سىزدەرگە سالعا وتە جاقىنداۋدىڭ قاجەتى جوق قوي، سىزدەر تەك ءبىزدى سۇيرەتەسىزدەر. مەن سىزدەرگە ءجىپ تاستايمىن.
— كەرى بۇرىل، جون، تەزىرەك كەرى كەتەيىك! — دەدى بىرەۋى.
ولار كەرى بۇرىلدى.
— بالا، سەن ارەگىرەك، جەلگە قارسى ءجۇر. شايتان العىر اۋرۋ جەلمەن بىزگە جەتە مە دەپ قورقامىن! سەنىڭ اكەڭ قارا شەشەكپەن اۋىرادى — سەن بالا، مۇنى جاقسى بىلەسىڭ. نەگە بىردەن ايتپادىڭ بىزگە؟ ءبىزدىڭ بارىمىزگە جۇقسىن دەدىڭ بە؟
— جوق، — دەيمىن مەن جىلامسىراپ. — مەن بۇرىن سولاي ايتقانمىن، ءبارى ءبىزدى تاستاپ كەتىپ قالدى.
— بەيشارا، راس قوي ايتىپ تۇرعانىڭ. ءبىزدىڭ جانىمىز اشىپ-اق تۇر ساعان، تەك... تۇسىنەسىڭ بە، ءبىزدىڭ شەشەكپەن اۋىرعىمىز كەلمەيدى. سەن تىڭدا، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتايىن ساعان. سەن ءوزىڭ جاعاعا بايلاما، ءبارىن قيراتىپ تاستايسىڭ. وسىدان تومەن قاراي جيىرما ميلدەي جۇرەسىڭ، سوندا سول جاق جاعالاۋدا قالا بولادى. وندا جەتكەنشە جارىق تۇسەدى؛ سەندەرگە كومەك سۇراعاندا، اكەم قاتتى قىزۋلاپ، بىرەسە توڭىپ اۋىرادى دە. اقىماق بولما، ايتپەسە ولار دا سەزىپ قالادى. ءبىز ساعان جاقسى بولسىن دەيمىز، سوندىقتان سەن تومەنگى جاققا جيىرما ميلدەي ءجۇر. اناۋ شام جانىپ تۇرعان جەرگە بارۋدىڭ كەرەگى جوق، ول ورمان اعاشتارىن جينايتىن قويما. سەنىڭ اكەڭ كەدەي ادام شىعار، ارينە، ونىڭ جولى بولماعان. مەن جيىرما التىن دوللاردى اناۋ تاقتايدىڭ ۇستىنە قويامىن، سونى جاقىنداپ كەلىپ الارسىڭ. ارينە، سەنى وسىلاي تاستاپ كەتكەنىمىز وڭباعاندىق، ال شەشەك اۋرۋىمەن ويناۋ دا وڭاي ەمەس، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
— توقتاشى، پاركەر، — دەدى ەكىنشىسى. — تاعى دا جيىرما دوللاردى مەنىڭ اتىمنان تاقتايعا قويشى. قوش بول، بالاقاي! پاركەر مىرزانىڭ ايتقانىنداي ىستەسەڭ، ءبارى جاقسى بولادى.
— ءيا، ءيا، بالاقاي، دۇرىس! جارايدى، امان بول! ەگەر قاشقىن نەگردى كورسەڭ، كومەككە شاقىر دا ونى ۇستا — ساعان اقشا بەرەدى.
— قوش بولىڭىز، مىرزا، — دەدىم مەن. — ال قاشقىن نەگرلەردى جىبەرمەۋگە تىرىسامىن.
ولار ىلگەرى كەتتى، ال مەن وتە ناشار سەزىنىپ سالعا وتىردىم؛ ىستەگەن ءىسىمنىڭ جامان ەكەنىن ءوزىم ءبىلىپ تۇرمىن جانە بۇلاي ىستەمەۋ كەرەكتىگىن ەشقاشان ۇيرەنە المايتىن شىعارمىن؛ ەگەر ادام بالا كۇنىنەن داعدىلانباسا، قاجەت ەكەنىن بىلسە دە، ەشتەڭە شىعارا المايدى. سوسىن مەن ءبىر مينۋتتاي ويلانىپ: توقتاي تۇر دەدىم وزىمە ءوزىم، قالاي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ تۇرىپ، ءدجيمدى ۇستاپ بەرگەن بولسام، جاقسى بولار ما ەدى؟ جوق، دەيمىن، ءبارىبىر جامان بولار ەدى؛ سونداي جاعدايدا دا مەن ءدال وسى ساتتەگىدەي قينالار ەدىم. وزىڭە مازاسىزدىقتان باسقا ەشتەڭە اكەلمەيتىن نارسەگە جانىڭدى سالعاننان نە پايدا، ال، كەرىسىنشە جاساساڭ، ەشقانداي مازاسىزدىق بولمايدى، ءبىراق ماراپات ءبارىبىر بىرەۋ.
مەن تىعىرىققا تىعىلىپ، جاۋاپ تابا المادىم. ەندى نە دە بولسا باسىمدى قاتىرمايمىن، قولدان كەلگەنىنە قاراي قيمىلدايتىن بولام. مەن شالاشتىڭ ىشىنە قارادىم. وندا دجيم جوق. سالدىڭ ءۇستىن تۇگەل قاراپ شىقتىم — ول ەش جەردە جوق. مەن ايقايلادىم:
— دجيم!
— مەن مۇندامىن، گەك. ولار كورىنبەي مە؟ جايلاپ سويلە.
ول قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىندا سۋدىڭ ىشىندە وتىر، تەك مۇرنى عانا كورىنەدى.
مەن وعان ەشكىم جوق ەكەنىن ايتتىم، ول سوندا عانا سۋدان شىعىپ، سالعا وتىردى.
— مەن ءبارىن ەستىدىم عوي جىلجىپ سۋعا ءتۇستىم؛ ەگەر ولار سالعا قايىقتى بايلاسا جاعاعا قاراي ءجۇزۋ كەرەك. سوسىن ولار كەتىپ كوزدەن تاسا بولعاندا، قايتا ءجۇزىپ كەلەمىن دەپ ويلادىم. ال، گەك، سەن ولاردى ابدەن قاتىردىڭ! وتە مىقتى شىقتى. مەن ساعان مىنانى ايتامىن، بالام: دجيم شالدى قۇتقاردىڭ. دجيم مۇنىڭدى ەشقاشان ۇمىتپايدى، كوگەرشىنىم!
سوسىن ءبىز اقشا جايلى اڭگىمەلەستىك. تابىسىمىز جامان بولمادى: ءارقايسىمىزعا جيىرما دوللاردان. دجيم ءبىز ەندى پاروحودپەن پالۋباداعى جولاۋشىلارمەن بىرگە جۇرۋىمىزگە بولادى، نەگرلەرگە ازاتتىق بەرگەن شتاتتارعا جەتكەنشە اقشامىز جەتەدى، سالعا جيىرما ميل دەگەن تۇك ەمەس، تەك تەزىرەك سوندا جەتسەك ەكەن دەيدى.
تاڭ اتا ءبىز جاعاعا سالدى بايلادىق، دجيم سالدى جاقسىلاپ جاسىرۋعا تىرىستى. ول سودان كۇنى بويى ءبىزدىڭ زاتتارىمىزدى ءبۋىپ-تۇيىپ، سالمەن ءبىرجولا قوشتاسۋعا دايىندالۋدا.
كەشكى وننىڭ شاماسىندا سول جاقتان ءبىز ءبىر قالانىڭ وتتارىن كوردىك.
مەن قايىقپەن قانداي قالا ەكەنىن بىلۋگە كەتتىم. سول بويدا ماعان قايىقتىڭ ۇستىندە بالىق اۋلاپ وتىرعان كىسى كەزدەستى. مەن جاقىنىراق بارىپ:
— ايتىڭىزشى، مىرزا، بۇل كەيرو ما؟ — دەدىم.
— كەيرو؟ جوق! نەمەنە اقىلىڭ اۋىستى ما؟
— سوندا بۇل قاي قالا؟
— ەگەر بىلگىڭ كەلسە، بار دا سۇرا. بۇل جەردە اينالسوقتاپ مازانى الا بەرسەڭ، بايقا -كورسەتەمىن ساعان!
مەن بۇرىلىپ سالعا قاراي كەتتىم. دجيم قاتتى رەنجىدى، مەن وعان كەلەسى قالا كەيرو بولار دەدىم.
تاڭ الدىندا بىزگە تاعى ءبىر قالا كەزدەستى، مەن تاعى دا بارلاۋعا بارعىم كەلىپ ەدى، بۇل جەردەگى جاعا وتە بيىك تىك جار ەكەن. دجيم كەيرو جازىق جاعالاۋدا دەپ ەدى. مەن ونى ۇمىتىپ كەتىپپىن. كۇندىز دەمالۋ ءۇشىن ءبىز بۇتالار قالىڭ وسكەن شاعىن ارالدى تاڭدادىق تا، سول جاعالاۋعا جاقىن توقتادىق. مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنە باستاعانداي بولدىم. دجيم دە سولاي سەكىلدى.
— مۇمكىن ءبىز كەيرودان ءوتىپ كەتكەن شىعارمىز انا جولعى تۇماندا؟ — دەدىم.
دجيم:
— بۇل تۋرالى ايتپاي-اق قويايىق، گەك، — دەدى. — نەگر بايعۇستاردىڭ ايتەۋىر جولى بولمايدى. جىلاننىڭ تەرىسى ءوزىنىڭ كۇشىن ءالى دە كورسەتەدى دەپ ويلاعانمىن.
— سونى كورمەگەنىم جاقسى ەدى، دجيم! ماعان سول قۇرعىر كەزدەسپەگەندە، ءبارى باسقاشا بولار ەدى.
— سەن كىنالى ەمەسسىڭ، گەك. سەن بىلگەن جوقسىڭ عوي. ول ءۇشىن ءوزىڭدى كىنالاما.
جەرگە جارىق تۇسكەسىن ءبارى تۇسىنىكتى بولدى: جاعاعا جاقىن جەردە وگايو وزەنىنىڭ ءمولدىر سۋى، ال ارەگىرەكتە وزەننىڭ ورتا جەرىندە ءميسسيسيپيدىڭ لاي سۋى اعىپ جاتىر. سونىمەن كەيرونىڭ ماسەلەسى اياقتالدى.
ەندى نە ىستەيمىز دەپ ءبىراز تالقىلادىق. جاعاعا شىعىپ كورىنۋدىڭ قاجەتى جوق؛ سالدى اعىسقا قارسى جۇرگىزە المايمىز. ەندىگى قالعانى — قاراڭعى تۇسكەنىن كۇتىپ، نە بولسا ول بولسىن، قايىقپەن كەرى قاراي ءجۇرۋ.
ءبىز كۇش جينايىق دەپ كۇنى بويى بۇتالاردىڭ اراسىندا ۇيىقتادىق، ءىڭىر قاراڭعىلىعى تۇسكەندە سالعا كەلسەك، قايىق ۇشتى-كۇيلى جوق!
ءبىز كوپكە دەيىن ءۇنسىز قالدىق. ايتاتىن ەشتەڭە دە جوق ەدى. ءبىز ەكەۋمىز دە جىلان تەرىسىنىڭ كەسىرى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز، ونى اڭگىمە ەتكەننەن ەندى نە پايدا؟ بۇل از بولعانداي تاعى ءبىر كەسەلگە تاپ بولارمىز، تىسىمىزدەن شىعارماۋدى ۇيرەنگەنشە بىرىنەن سوڭ بىرىنە ۇرىنۋىمىز مۇمكىن. سودان سوڭ ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك ەكەنىن تالقىلادىق تا، قايىق ساتىپ الىپ، سونىمەن كەرى ءجۇرۋ ءساتى تۇسكەنشە سالمەن تومەن قاراي جۇزە بەرەمىز دەپ شەشتىك. مەنىڭ اكەم اينالاسىندا ەشكىم بولماسا، بىرەۋدىڭ قايىعىن الىپ جۇرە بەرەر ەدى، ءبىراق ءبىز سوڭىمىزعا قۋعىنشى تۇسپەسىن دەپ ولاي ىستەمەدىك. قاراڭعى تۇسكەسىن سالمەن تومەن قاراي جىلجىدىق.
جىلاننىڭ تەرىسىن قولعا ۇستاۋ وتە ءقاۋىپتى ەكەنىنە سەنبەيتىن ادام دا ونىڭ بىزگە جاساعان ازابىنان كەيىن بۇل حيكايانى ءارى قاراي وقىسا، سەنەتىن بولادى.
قايىقتاردى ادەتتە جاعادا تۇرعان سالداردىڭ يەلەرى ساتادى. الايدا ونداي سالدار بىزگە كەزدەسپەدى، ءبىز شامامەن ءۇش ساعاتتان اسا تومەن جۇرە بەردىك. قاراڭعىلىق ءبىر ءتۇرلى سۇر ءتۇستى، ءارى قويۋ، ءتىپتى تۇماننان دا جامان: وزەننىڭ جاعالارىنىڭ قانداي ەكەنىن دە بىلە المايسىڭ، ودان ءارى نەمەسە الدىڭعى جاعىڭ دا كورىنبەيدى.ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى، اينالا تىپ-تىنىش؛ كەنەت وزەننىڭ جوعارعى جاعىنان پاروحود كەلە جاتقانىن ەستىدىك. پاروحودتاعىلار كورەتىن شىعار دەپ ءبىز فوناردى جاعىپ قويدىق. ادەتتە كادىمگى پاروحودتار تومەن قاراي بىزگە جاقىنداماي وتەتىن؛ ولار اعىننان جالتارىپ قايراڭداردى اينالىپ وتەدى دە، جارقاباقتى جاعادان اعىنسىز سۋعا توقتايدى؛ ءبىراق مۇنداي تۇندەردە اعىنعا قارسى جۇرەدى.
ءبىز پاروحودتىڭ داۋسىن ەستىدىك، ءبىراق قاسىمىزعا كەلگەنشە، كورە المادىق. ول تۋرا بىزگە قاراي كەلە جاتىر. پاروحودتار سالدى قاقپاي ءوتۋ ءۇشىن ادەتتە وسىلاي جۇرەدى، كەيدە دوڭعالاق ەسكەكتىڭ سوڭعى جاعىن قاجاپ جەپ قويادى، سوسىن لوسمان باسىن قىلتيتىپ قارقىلداپ كۇلەدى — مىنە، ول قانداي ەپتى! پاروحود بىزگە جاقىن جەردەن وتەدى عوي دەپ ەدىك، ءبىراق ول سالىمىزدىڭ ۇستىنە شىعاتىنداي تۋرا كەلە جاتىر.
ول قارا بۇلت سەكىلدى جىلدام ءارى وتە ۇلكەن، جان-جاعىندا وتتار جىلتىرايدى؛ كەنەت ول ءبىزدىڭ سالدىڭ ۇستىنە شىعىپ الدى، تاۋداي تۇمسىعى ۇستىمىزگە ءتونىپ زارەمىزدى ۇشىرادى. بىزگە اقىرىپ ايقايلاپ جاتىر، قوڭىراۋىن سوعىپ، ۇرىسقان داۋىستار ەستىلدى، ماشينانى توقتات دەپ بۇيىردى بىرەۋ، دجيم سۋعا قويىپ كەتتى، مەن ەكىنشى جاقتان سەكىردىم، پاروحود ساتىرلاتىپ سالدىڭ ۇستىنەن ءوتتى.
مەن سۇڭگىپ بارام، سۇڭگىپ بارام، تۇبىنە جەتەيىن دەيمىن، ويتكەنى وتىز فۋت دوڭعالاق ۇستىمنەن وتكەندە باسىمدى جارىپ جىبەرەدى عوي. انشەيىندە مەن ءبىر مينۋتتاي سۋ استىندا تۇرا الاتىنمىن، ال بۇل جولى مينۋت جارىمداي سۇڭگىگەن سەكىلدىمىن. سوسىن جوعارى كوتەرىلدىم، سونىڭ وزىندە تۇنشىعا جازدادىم. قولتىعىما دەيىن سۋدان شىعىپ، اۋزىمداعى سۋدى تۇكىرىنىپ، پىسقىرىنىپ جاتىرمىن.
بۇل جەردە اعىن وتە قاتتى، پاروحود سوندىقتان ارەڭ قوزعالىپ ءجۇرىپ كەتتى، ادەتتە ولار سالشىلارعا پىسقىرمايدى؛ ەندى ول وزەننىڭ جوعارعى جاعىندا بارا جاتىر، قاراڭعىدا ونى كورگەنىم جوق، ءبىراق ونىڭ تىرىلداعان داۋىسىن ەستىدىم.
مەن جيىرما شاقتى رەت ءدجيمدى شاقىرىپ ايقايلادىم، ءبىراق جاۋاپ بولمادى؛ سوسىن قولىما تۇسكەن ءبىر تاقتايعا جارماسىپ، ونى قولىممەن يتەرىپ جاعاعا قاراي ءجۇزدىم. كەشىكپەي مەن اعىننىڭ سول جاق جاعالاۋ باعىتىندا ەكەنىن بايقادىم دا، مەن دە سولعا بۇرىلدىم.
بۇل جەردەگى اعىس كولدەنەڭدەپ ەكى ميلدەي جەرگە سوزىلدى، سوندىقتان مەن وتە ۇزاق ءجۇزدىم. ايتەۋىر امان-ەسەن جاعاعا شىقتىم. الدىڭعى جاقتا ەشتەڭە كورىنبەيدى، مەن سوندا دا جولسىزبەن تۋرا تارتىپ ەدىم، ءتورت ميلدەي جۇرگەسىن بورەنەدەن قيىپ جاسالعان ۇلكەن ءبىر ۇيگە تاپ بولدىم. جانىنان جايمەن ءوتىپ كەتەيىن دەپ ەدىم، سول جەردە يتتەر شۋلاپ قويا بەردى، ۇلىپ، ۇرگەنمەن، جارماسقان جوق، مەن دە ورنىمنان قوزعالماي تۇرا بەردىم.
ون جەتىنشى تاراۋ
گرەندجەرفوردتار مەنى وزدەرىنە الدى
ءبىر مينۋتتاي ۋاقىت وتكەندە تەرەزەدەن باسىن شىعارماي بىرەۋ ايقايلادى:
— تىنىشتالىڭدار! بۇل كىم؟ مەن ايتتىم:
— بۇل مەن.
— مەن دەگەن كىم؟
— دجوردج دجەكسەن، مىرزا.
— سىزگە نە كەرەك؟
— ماعان ەشتەڭە كەرەك ەمەس، مىرزا، تەك وسى جەردەن ءوتىپ كەتەيىن دەپ ەدىم، يتتەر جىبەرمەيدى.
— سەن نەمەنەگە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ساندالىپ ءجۇرسىڭ؟
— مەن ساندالعانىم جوق، مىرزا، مەن پاروحودتان قۇلاپ قالدىم.
— ا، سولاي ما، قۇلاپ كەتتىم؟ قانە بىرەۋىڭ وت جاقىنداتشى... ەسىمىم كىم دەدىڭ؟
— دجوردج دجەكسون، مىرزا، مەن ءالى بالامىن.
— سەن تىڭدا، ەگەر ايتىپ تۇرعانىڭ راس بولسا، ەشتەڭەدەن قورىقپا: ساعان ەشكىم تيمەيدى. تەك قوزعالما، تۇرعان جەرىڭنەن تىرپ ەتپە... بوب پەن تومدى وياتىڭدار جانە مىلتىقتى اكەلىڭدەر... دجوردج دجەكسون، قاسىڭدا بىرەۋ بار ما؟
— ەشكىم جوق، مىرزا.
ءۇي ىشىندە ادامدار جۇگىرىپ، شام جاعىلدى. الگى كىسى ايقايلادى:
— اكەت مايشامدى، بەتسي، كارى اقىماق، ەسىڭ دۇرىس پا؟ ەسىكتىڭ ارت جاعىنا ەدەنگە قوي... بوب، ەگەر توم ەكەۋىڭ دايىن بولساڭدار، ءوز ورىندارىڭا تۇرىڭدار!
— ءبىز ءازىرمىز.
— ال، دجوردج دجەكسون، سەن شەپەردسونداردى بىلەسىڭ بە؟
— جوق، مىرزا، ولار تۋرالى ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن.
— مۇمكىن بۇل راس نە وتىرىك شىعار. ال ءبارى دايىن. كىر، دجوردج دجەكسون. بايقا، اسىقپا — جايمەن ءجۇر. ەگەر قاسىڭدا بىرەۋ بولسا، سول جەردە قالسىن؛ ەگەر ول كورىنسە، ونى اتىپ تاستايدى. ەندى جاقىندا. جايمەن جاقىن كەل، ەسىكتى ءوزىڭ اش — ءوزىڭ سىياتىنداي ەتىپ اش، ەستيمىسىڭ؟
مەن اسىققان جوقپىن، اسىققىم كەلسە دە، وعان ەش مۇمكىندىك جوق ەدى. مەن ەپپەن، اقىرىن عانا ەسىككە جاقىندادىم؛ جۇرەگىمنىڭ سوققانى عانا ەستىلەدى — مەن سولاي سەزىندىم. يتتەردە ءۇن جوق، ءبىراق تىرسەكتەپ سوڭىمنان ەرىپ كەلەدى. بورەنەدەن جاسالعان ءۇش باسپالداقتى ەسىكتىڭ الدىنا جەتكەنىمدە، ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ جاتقانىن ەستىدىم. ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستادىم، بىرەۋ "جارايدى ەندى، باسىڭدى سۇق"، — دەگەنشە تۇتقانى ەپپەن باستىم. باسىمدى سۇعۋىن سۇقتىم-اۋ، ال ءوزىم: ءقازىر شاۋىپ تاستايدى دەپ ويلادىم.
مايشام ەدەندە تۇر، ءبارى قورشاي تۇرىپ ون بەس-جيىرما سەكۋندتاي ماعان قارادى، مەن ولارعا قارادىم.
ەرەسەك ءۇش ادام ماعان مىلتىقتارىن كەزەپ تۇردى، شىنىمدى ايتسام، مەن كوزىمدى جۇمدىم؛ ەڭ كارىسى، الپىستارداعى، اق شاشتى كىسى، قالعان ەكەۋى وتىز-قىرىقتىڭ شاماسىنداعى ادامدار — ۇشەۋى دە كورىكتى، سۇلۋ، بۇلاردان باسقا وتە سۇيكىمدى بۋرىل شاشتى كەمپىر، ونىڭ ارتىندا تۇرعان ەكى جاس ايەلدى دۇرىس كورە المادىم.
شال ايتتى:
— مەنىڭ ويىمشا، ءبارى دۇرىس. Kip!
مەن ەسىكتەن كىرگەن بويدا شال ەسىكتى ءوزى جاۋىپ كىلتتەدى جانە قارۋلى جاستارعا بولمەلەرىڭە بارىڭدار دەپ بۇيىردى؛ ءبارى ەدەندە كىلەم جايىلعان ۇلكەن بولمەگە كەتتى دە، الدىڭعى جاقتاعى تەرەزەدەن كورىنبەۋ ءۇشىن بۇرىشقا جينالدى — كولدەنەڭ قابىرعادا تەرەزە جوق ەكەن. مايشامدى جوعارى كوتەرىپ، ءبارى ماعان قاراپ: "جوق، ول شەپەردسونداردىڭ تۇقىمىنان ەمەس، ونىڭ بويىندا شەپەردسونداردىڭ ەشقانداي بەلگىسى جوق،" — دەستى.
سوسىن شال مۇنى تىنتسەك رەنجىمەيتىن شىعار دەدى دە، ول مەنى رەنجىتكىسى كەلمەيتىنىن، تەك قارۋى جوق پا دەپ بىلگىسى كەلەتىنىن ايتتى. ول قالتالارىما قول سالعان جوق، تەك كيىمىمنىڭ سىرتىنان باسىپ قارادى دا، ءبارى دۇرىس دەدى. مەنىڭ ۇيالماۋىمدى، ءوز ۇيىمدە جۇرگەندەي سەزىنۋىمدى، سوسىن كىم ەكەنىمدى ايتپاۋىمدى بۇيىردى؛ سول جەردە سوزگە كەمپىر ارالاستى.
— قۇداي جارىلقاسىن، ساۋل! بەيشارا بالا سۋعا مالشىنىپ تۇر، مۇمكىن اش شىعار. سەن قالاي ويلايسىڭ؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، رەچەل، مەن ويلاماپپىن.
كەمپىر:
— بەتسي (بۇل نەگر ايەل!) جۇگىرىپ بارىپ، بەيشارا بالاعا جەيتىن بىردەڭە اكەلشى تەزىرەك! ال قىزدار، سەندەر بارىپ باكتى وياتىپ ايتىڭدار وعان... ا، ءوزى دە وسىندا ەكەن... باك، مىنا بوتەن بالانىڭ سۋ كويلەگىن شەش تە، ءوزىڭنىڭ كيىمىڭنەن قۇرعاق بىرەۋىن بەر، — دەدى.
باك سىرت قاراعاندا جاسى مەن شامالاس ون ءتورت-ون بەستەگى بالا سەكىلدى، ءبىراق بويى مەنەن ۇزىنداۋ. ول تۇندە كيەتىن كويلەگىمەن، شاشى قوبىراپ تۇر. ول ەسىنەپ، جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ، ەكىنشى قولىمەن مىلتىعىن سۇيرەتىپ شىقتى.
— شەپەردسوندار بولعان جوق پا مۇندا؟ — دەپ سۇرادى ول.
وعان بولعان جوق، قاۋىپتەنگەنىمىز بەكەر بولىپ شىقتى دەپ جاۋاپ بەرىستى.
— جارايدى، — دەدى ول، — ەگەر ولار كەلە قالسا، مەن ەڭ بولماعاندا بىرەۋىن اتقان بولار ەدىم.
ءبارى كۇلدى، بوب:
— قايدا ساعان، باك! سەن ۇيقىدان ويانعانشا، ولار ءبىزدىڭ باسىمىزدى ولشەپ ۇلگەرەر ەدى، — دەدى.
— ارينە، ەشكىم مەنىڭ سوڭىمنان كەلگەن جوق، بۇل بارىپ تۇرعان شوشقالىق! ىلعي مەنى ارتقا قالدىراسىڭدار — مەن ەشقاشان ءوزىمدى كورسەتە المايمىن.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، باك، — دەدى شال، — ءالى ءوزىڭدى كورسەتەسىڭ! ءبارىنىڭ دە ۋاقىتى كەلەدى، قينالما. ال، ەندى بار، اناڭنىڭ ايتقانىن ورىندا.
ءبىز باك ەكەۋمىز جوعارىداعى ونىڭ بولمەسىنە كوتەرىلدىك، ول ماعان ءوزىنىڭ كويلەگى مەن شالبارىن بەردى، مەن ءبارىن كيىپ الدىم. مەن كيىنىپ جاتقاندا، ول مەنىڭ اتىمدى سۇرادى، مەن جاۋاپ بەرگەنشە ول ءوزى ورماننان الدىڭعى كۇنى ۇستاپ العان قويان تۋرالى اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى، سوسىن مايشام سونگەندە مويسەي قايدا بولدى دەپ سۇرادى. مەن بىلمەيمىن جانە ەشقاشان ول جايلى ەستىگەن ەمەسپىن دەدىم.
— ەندەشە تاۋىپ كور، — دەيدى.
— قالاي تابام، — دەيمىن، — ەگەر ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرسام؟
— ال سەن ويلانىپ كورۋدى بىلمەيسىڭ بە؟ ءتىپتى وڭاي عوي.
— قانداي مايشام؟ — دەدىم.
— قانداي بولسا دا، ءبارىبىر ەمەس پە، — دەيدى ول.
— ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەدىم. — ايتسايشى، قايدا؟
— قاراڭعىدا!
— ال ەگەر سەن بىلسەڭ، مەنەن نەگە سۇرايسىڭ؟
— بۇل دەگەن جۇمباق قوي، تۇسىنبەيسىڭ بە؟ ايتشى، سەن بىزدە قوناقتا كوپ بولاسىڭ با؟
ءبىرجولا قالسايشى. ەكەۋىمىز كوڭىلدى جۇرەمىز، ءقازىر ساباق جوق... سەنىڭ ءيتىڭ بار ما؟ مەندە بار؛ سۋعا اعاشتىڭ سىنىعىن تاستاساڭ، ول بارىپ الىپ كەلەدى. سوسىن جەكسەنبى سايىن شاشىڭدى تاراعاندى جاقسى كورەسىڭ بە؟ مەن جەك كورەمىن، تەك انام زورلاپ تاراتادى. مىنا شالبار دەگەندى شايتان السىن! كيۋ كەرەك، ال مەنىڭ كيگىم كەلمەيدى — وتە ىستىق. سەن ءازىرسىڭ بە؟ جارايدى، كەتتىك، شال!
سالقىن جۇگەرى نان، ماي، سالقىن ەت — ولار مەنى تومەندە تاماقتاندىردى، ومىرىمدە مۇنداي ءدامدى تاماقتى ءىشىپ كورمەپ ەدىم. باك، ونىڭ اناسى جانە ەكى جاس قىز بەن نەگر ايەلدەن باسقاسى تۇربالاردى تارتتى. نەگر ايەل كەتىپ قالدى. ءبارى شىلىم شەگىپ، اڭگىمە سوقتى، مەن دە تاماق جەپ، اڭگىمەگە ارالاسىپ وتىردىم. ەكى قىز كورپەگە ورانىپ، شاشتارى جالبىراعان كۇيدە وتىر. ءبارى مەنەن انانى-مىنانى سۇراي بەرەدى، ال مەن ولارعا اكەم ەكەۋىمىز بۇكىل وتباسىمىزبەن اركانزاستىڭ الىستاعى ءبىر شاعىن فەرماسىندا تۇرعانىمىزدى، سوسىن اپكەم مەري ەنن ۇيدەن قاشىپ كەتىپ تۇرمىسقا شىققانىن جانە سودان كەيىن ودان ءىز-تۇزسىز حابار جوق ەكەنىن، ال بيلل ونى ىزدەپ كەتىپ ەدى، ول دا حابار-وشارسىز، توم مەن مورت قايتىس بولدى، اقىرىندا اكەم ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم قالمادى، اكەم دە قايعى مەن بەينەتتەن كوپكە شىدامادى؛ ول ولگەسىن مەن قالعان ول-پۇل زاتتارىمىزدى جيىپ (فەرما بىزدىكى ەمەس ەدى)، وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا پاروحودتاعى جولاۋشىلارمەن كەتىپ ەم، سوسىن ودان وزەنگە قۇلاپ كەتتىم، ءسويتىپ سىزدەرگە تاپ بولدىم دەپ سوعىپ جاتىرمىن. ولار قانشا تۇرعىڭ كەلسە، سونشا تۇرا بەر دەستى. سونان سوڭ تاڭ بىلىنە باستادى دا، ءبارى بولمەلەرىنە كەتتى، مەن دە باكپەن ۇيىقتاۋعا كەتتىم، تاڭەرتەڭ تۇرعاندا، كەشەگى ايتقان اتىمدى ۇمىتىپ قالىپپىن. ءبىر ساعاتتاي ويلانىپ جاتتىم، باك ويانعاسىن وعان:
— سەن جازا الاسىڭ با، باك؟ — دەدىم.
— جازامىن.
— مەنىڭ اتىمنىڭ قالاي جازىلاتىنىن بىلمەيتىن شىعارسىڭ!
— سەنەن ارتىق بىلمەيمىن، — دەدى.
— جارايدى، — دەيمىن، — جازشى.
— دج-و-ر-د-ج، ج-ە-ك-س-ون — مىنە، ساعان! — دەدى.
— دۇرىس، بىلەدى ەكەنسىڭ، — دەيمىن، — سەنى بىلمەيدى دەپ ويلاپ ەدىم. بۇل كەز كەلگەن ادام جازا الاتىن ات ەمەس، الدىمەن جاتتاپ الۋى كەرەك.
مەن ءوزىم دە ەپپەن جازدىم؛ كەنەت اتىڭ قالاي جازىلادى دەپ سۇراپ قالسا، ەش قيىندىقسىز جازا سالاتىن ادامداي كورىنۋ ءۇشىن.
بۇل وتباسى وتە جاقسى ەكەن، ۇيلەرى دە كەرەمەت. مەن اۋىلدىق جەرلەردە مۇنداي ادەمى ءارى باي جابدىقتالعان ءۇيدى كورگەن ەمەسپىن. سىرتقى ەسىك تەمىرمەن دە، اعاشپەن دە قاپتالعان جانە سىرتىنداعى جەز دومالاقتى قالاداعى ۇيلەردەگىدەي قوزعاپ قالۋ كەرەك. قوناق بولمەدە كەرەۋەت جوق، ال قالا ۇيلەرىنىڭ ءبىرازىندا كەرەۋەت بولادى.
كامين ۇلكەن، تومەنگى جاعىن قىزىل كىرپىشپەن ورگەن؛ كىرپىشتەر ۇنەمى تازا جانە قىزىل بولىپ تۇرۋى ءۇشىن ولاردى سۋمەن جۋىپ، باسقا كىرپىشپەن ىسىپ تازالايدى؛ كەيدە ولاردى قالا ۇيلەرىندەگىدەي "يسپاندىق قوڭىر ءتۇس" دەگەن بوياۋمەن بويايدى. موسى مىستان جاسالعان ءارى ۇلكەن، ۇستىنە بورەنە قويساڭ دا سىناتىن ەمەس. كاميننىڭ ۇستىندەگى تاقتانىڭ ورتاسىندا اينەكتىڭ ارعى جاعىندا ساعات، تومەنگى بولىگىندە كۇننىڭ ورنىنا دوڭگەلەك جاسالعان قالانىڭ سۋرەتى بار. ساعاتتىڭ تىقىلداعانى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى؛ كەيدە كوشە كەزىپ جۇرەتىن ساعات جوندەۋشىلەر كەلىپ، ساعاتتى تازالاپ رەتتەيدى، سوندا ونىڭ داۋىسى ادەمى ەستىلەتىن سياقتى. ءۇي يەلەرى بۇل ساعاتتى ەشقانداي اقشاعا ايىرباستاماس ەدى.
ساعاتتىڭ وڭ جاعىندا جانە سول جاعىندا تەڭىز پوپۋگايلارى تۇر، بور سەكىلدى تاستان قاشالعان، الا-قۇلا ەتىپ بوياپ قويعان. ءبىر پوپۋگايدىڭ جانىندا سازدان جاسالعان مىسىق، ەكىنشىسىنىڭ قاسىندا سازدان جاسالعان يت، ەگەر ولاردى ۇستاپ قىسساڭ، شىرىلداپ دىبىس شىعارادى؛ ولاردىڭ اۋىزدارى اشىلمايدى، بەت-اۋىزدارى قوزعالمايدى. دىبىس شىعاراتىن ولاردىڭ تومەنگى جاعى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ارتقى جاعىندا جابايى ينديۋك قاناتىنىڭ قاۋىرسىنىنان جاسالعان جەلپۋىش قىستىرىلعان. بولمەنىڭ ورتاسىنداعى ۇستەل ۇستىندە اپەلسين، الما، شابدالى، ءجۇزىم تولى سەبەت تۇر، انىقتاپ بايقاعان كىسىگە گيپستەن بە، بوردان با جاسالىپ، ءار تۇسكە بويالعانى كورىنىپ تۇر.
ۇستەلدە قىزىل جانە كوك بوياۋمەن سالعان سۇڭقاردىڭ سۋرەتى بار، اينالاسى ورنەكتەلگەن ادەمى كلەەنكامەن جاۋىپ قويىپتى. بۇل كلەەنكا فيلادەلفيانىڭ وزىنەن اكەلىنگەن دەستى ماعان. ۇستەلدىڭ ءتورت بۇرىشىنا توپ-توپ كىتاپ قويىلعان. ولاردىڭ بىرەۋى وتباسىلىق ۇلكەن ءتاۋرات، ىشىندە سۋرەتتەر كوپ. ەكىنشى كىتاپ — "قاجىنىڭ جولى"، ول ءبىر ادامنىڭ بالا-شاعاسىن تاستاپ كەتكەنى جايلى، ءبىراق سەبەبى ايتىلماعان. مەن بىرنەشە رەت سول كىتاپتى وقيىن دەپ ۇمتىلدىم. قىزعىلىقتى جازىلعان، ءبىراق تۇسىنىكسىزدەۋ. وندا تاعى دا "دوستىقتىڭ سىيى" دەگەن كىتاپ بار، بىرنەشە قىزىق اڭگىمەلەردەن، ولەڭدەردەن تۇرادى، ءبىراق مەن ولەڭدەردى وقىدىم. گەنري كلەيدىڭ "سوزدەرى" جانە دوكتور گاننىڭ "ءۇي ەمدەۋشىسى" بولدى؛ بۇل كىتاپتان ەگەر بىرەۋ ۇيدە اۋىرسا، نە ولسە، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلۋگە بولادى. دۇعالار كىتاپشاسى جانە باسقا دا دۇنيەلەر بار.
سول بولمەدە وتە مىقتى ءارى ادەمى ورىلگەن ورىندىقتار - ەسكى سەبەت سەكىلدى تەسىلىپ-مۇجىلىپ، جەرمەن-جەكسەن بولعان ەمەس — تۇر.
قابىرعادا سۋرەتتەر ىلىنگەن — كوبى ۆاشينگتوندار جانە لافايەتتەر، ءتۇرلى سوعىستار، شوتلانديانىڭ كوروليەۆاسى ماريا ستيۋارت، ال ەندى ءبىر سۋرەت "دەكلاراسياعا قول قويىلۋ"دەپ اتالادى. وزدەرى "پاستەل" دەپ اتايتىن تاعى دا سۋرەتتەر بار؛ ولاردى قىزدارىنىڭ بىرەۋى ون بەس جاسىندا سالىپتى؛ ول قايتىس بولعان كورىنەدى. مۇنداي سۋرەتتەردى مەن ەش جەردەن كورگەن ەمەسپىن — ىلعي قارا بوياۋمەن سالعان. ءبىر سۋرەتتە تار قارا كويلەك كيگەن ايەل، قولتىعىنىڭ تومەنگى جاعىن بەلبەۋمەن بۋىپ قويعان، جەڭدەرى قىرىققاباتتىڭ باسى سەكىلدى، ۇلكەن قارا قالپاق، قارا ۆۋال، قارا كويلەكتىڭ ىشىندەگى اپپاق اياقتارىندا تۇمسىعى جىڭىشكە قارا تۋفلي. ول جىلاۋىق اعاشتىڭ جانىندا زيراتتىڭ ەسكەرتكىشىنە ويلانا وڭ قولىنىڭ شىنتاعىن سۇيەگەن، ال، سول قولىندا اق ورامال، سۋرەتتىڭ استىندا: "Ah، مەن ەندى سەنى كورە المايمىن با؟" دەگەن جازۋ بار. كەلەسى سۋرەتتە جاس قىز، شاشىن توبەسىنە تۇيگەن، شاشىنا تاراق تۇيرەگەن، ورامالمەن كوزىن ءسۇرتىپ جىلاپ تۇر، ال قولىندا قۇستىڭ ولگەن بالاپانى، سۋرەتتىڭ استىندا: "مەن ەندى ەشقاشان سەنىڭ كوڭىلدى ءۇنىڭدى ەستي المايمىن!" دەگەن جازۋ. تاعى ءبىر سۋرەت بار: جاس قىز تەرەزەنىڭ جانىندا ايعا قاراپ تۇر، ال كوزىنەن جاس سورعالايدى، قولىندا اشىلعان قارا ءمور باسىلعان كونۆەرت، ەكىنشى قولىمەن موينىنداعى مەدالوندى ەرنىنە تاقاپ تۇر، ال سۋرەتتىڭ استىندا: "سەن ەندى جوقسىڭ با! ءيا، وكىنىشتى، ەندى سەن جوقسىڭ!" دەپ جازىلعان. سۋرەتتەر جاقسى ەكەن، ءبىراق ولار ماعان ونشا ۇنامادى، سەبەبى ءوزىڭ كوڭىلسىز بولساڭ، بۇلار ونان سايىن مۇڭايتادى. مىنا قىزدىڭ ولىمىنە ءبارى جاندارى اشىپ، قايعىرادى، ويتكەنى ول تاعى ءبىر سۋرەتتى باستاعان ەكەن، سالعان سۋرەتتەرىن كورگەندە، قىزدىڭ اتا-اناسى تالانتتى پەرزەنتىن جوعالتقانىن سەزۋگە بولادى. ال مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ مىنەزىمەن ءومىر سۇرگەننەن گورى زيراتتا جاتقانى تىنىش بولار. اۋىرماستان بۇرىن ول ءبىر سۋرەتتى باستاعان ەكەن — ەڭ تاماشا تۋىندىسىن دەسەدى — كۇندىز-تۇنى قۇدايعا سيىنىپ، سونى بىتىرگەنشە ولمەسەم دەپ جالبارىنىپتى، الايدا ونىڭ تىلەگى ورىندالماي — سۋرەتىن بىتىرمەي ءولىپ كەتىپتى.
ول سۋرەتتە ۇزىن كويلەك كيگەن جاس ايەل كوپىردەن سەكىرۋگە ازىرلەنىپ تۇر؛ شاشىن جايىپ جىبەرگەن، كوزىنەن جاس سورعالاعان كۇيى ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويعان، تاعى ەكى قولدى الدىڭعى جاعىنا جايىپ تۇر، ەندى ەكى قولىن اسپانداعى ايعا سوزىپ تۇر.
سۋرەتشى قىز اۋەلى قالاي ەتكەندە ادەمى شىعاتىنىن قاراپ العىسى كەلگەن دە، سوسىن قولداردى ءسۇرتىپ تاستاۋدى ويلاعان، الايدا ۇلگەرە الماي ءولىپ كەتكەن، ال تۋعاندارى بۇل سۋرەتتى ونىڭ كەرەۋەتىنىڭ ۇستىنە ءىلىپ قويىپتى، ونىڭ تۋعان كۇنىندە اينالاسىنا گۇل شوقتارىن قويادى ەكەن. ال باسقا كۇندەردە سۋرەتتىڭ بەتىن كىشكەنە جاپقىشپەن كولەڭكەلەپ قويادى. سۋرەتتەگى جاس ايەلدىڭ بەت الپەتى سۇيكىمدى كورىنەدى، ءبىراق قولدارى كوپ بولعاسىن قوڭىزعا ۇقسايدى.
ول قىز ءتىرى كەزىندە وزىنە البوم الىپ، ونىڭ بەتتەرىنە "پرەسۆيتەريان گازەتىنەن" جەرلەۋ، قايعىلى وقيعالار، جايلى ءتۇرلى حابارلاردى البومعا جاپسىرىپ، ءوزى سولار تۋرالى ولەڭدەر جازىپتى. ولەڭدەرى جاقسى. ستيۆەن داۋلينگ بوتس دەگەن قۇدىققا قۇلاپ باتىپ كەتكەن بالا تۋرالى مىنا ولەڭدى جازىپتى:
ستيۆەن داۋلينگ بوتستىڭ ولىمىنە
ءومىر ءبىتىپ الداعى،
ساۋلە ءسوندى جاناردان.
اتا-اناسى زارلادى،
اۋرۋ ەمەس ونى العان.
قىزىلشا دا، وسپا دا
قينامادى بالانى
تىرىلتۋگە جوق شاما،
قايعى ورادى انانى.
سۇيۋ-كۇيۋ دەگەندەر
كىرگەن ەمەس تۇسىنە
شيكى ءسابىز جەگەننەن
اۋىرماعان ءىشى دە.
ەمەس ەدى بۇزىق تا،
بوتس — ۇلگى ەدى جاستارعا،
قۇلاپ كەتىپ قۇدىققا،
ۇشتى جانى اسپانعا.
شىعاردى ونى، ءبىراق تا
تاپپادى ەشبىر امالىن
و دۇنيەگە — جۇماققا
جانى كەتتى بالانىڭ.
ەگەر ەممەلينا گرەندجەرفورد ون ءتورت جاسقا تولماعان كەزىندە وسىنداي ولەڭ جازسا، وسكەندە قانداي اقىن بولار ەدى! وعان ولەڭ شىعارۋ وپ-وڭاي بولاتىن دەيدى باك، ول ولەڭ شىعاراردا ءتىپتى ويلانبايتىن. ءبىر جولدى ويلايدى، ەگەر وعان ۇيقاس تابا الماسا، ونى سىزىپ تاستاپ، باسقا جولدى جازادى، سوسىن ۇيقاستىرىپ جازا بەرەتىن. ول ونشا تالداپ، وقيعاعا ءمان بەرىپ جاتپايدى، ولەڭ جازا بەرەدى، اسىرەسە كوڭىلسىز، مۇڭدى جاعداي بولسا، سوعان اۋەس ەدى. ەركەك پە، ايەل مە، ءسابي مە — ايتەۋىر بىرەۋ ولسە بولدى، ول ادامنىڭ دەنەسى سۋىعانشا ەممەلينا ولەڭ جازىپ قوياتىن. بۇل ولەڭدەرىنە "قايتىس بولعان ادامعا سىيلىق" دەگەن تاقىرىپ قويادى. كورشىلەر، ءبىرىنشى كەلگەن دارىگەر، سوسىن ەممەلينا، سودان سوڭ بارىپ تابىت جاساۋشى؛ تابىت جاساۋشى ءبىر رەت ەممەلينادان بۇرىن كەلدى، ال ەممەلينا ولگەن ۋيستلەر دەگەن كىسىگە ۇيقاس تابا الماي كەش كەلگەن. وسى سوققىدان ول وڭالا المادى، سودان سوڭ ازعانا ءومىر ءسۇردى. بەيشارا، مەن قانشا رەت ونىڭ بولمەسىنە كىردىم.ونىڭ سۋرەتتەرى جۇيكەمە تيگەن، مەن وعان اشۋلاناتىنمىن، سوسىن ونىڭ ەسكى البومىن الىپ وقي باستايتىنمىن.
ماعان بۇل وتباسى كەرەمەتتەي ۇنايدى، ولگەندەرى دە، تىرىلەرى دە ولاردىڭ ەشقايسىسىمەن دە ۇرسىسقىم كەلمەيدى. ەممەلينا ءتىرى كەزىندە ولگەن ادامداردىڭ بارىنە ولەڭ شىعاراتىن، ال ولگەسىن وعان ارناپ ەشكىمنىڭ ولەڭ شىعارمايتىنى وكىنىشتى؛ مەن ولەڭ شىعارعىم كەلىپ بايقاپ كورىپ ەدىم، ەشتەڭە شىقپادى.
ەممەلينانىڭ بولمەسىن بارلىق ۋاقىتتا تازالاپ جينايتىن، زاتتاردىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ تىرىسىندەگىدەي ەتىپ قويادى، ەشكىم ول بولمەدە ۇيىقتامايدى.
ۇيدە جۇمىس ىستەيتىن نەگرلەر كوپ بولعانىمەن، بۇل بولمەنى كەمپىر عانا رەتتەيدى جانە سول بولمەدە ءىس تىگەدى، ءتاۋراتتى دا سوندا وقىپ وتىرادى.
مىنەكي، مەن قوناق بولمە جايلى ايتتىم؛ ونىڭ تەرەزەلەرىندە سۋرەتتەرى بار اپپاق جاپقىشتار: سۋرەتتە بايلاردىڭ قىمبات ۇيلەرى، سۋدىڭ جاعاسىندا جايىلىپ جۇرگەن مال. بولمەدە ەسكى پيانينو تۇر، قىزدار "ءبىز قوشتاستىق"، "پراگا تۇبىندەگى ۇرىستى" ايتقاندا مەن راحاتتانىپ قالامىن. بولمەلەردىڭ ءبارىنىڭ قابىرعالارى اكتەلگەن، بارلىق ەدەندە كىلەمدەر جاتىر، ال ءۇيدىڭ سىرتى تەگىس سىلانعان. ءۇي ەكى فليگەلدەن تۇرادى، ال ولاردىڭ اراسىندا ەدەن، توبەسى جابىق، كەيدە سول جەردە ۇستەل قويىپ، تۇسكى تاماققا جينالادى، بۇل جەر سالقىن ءارى جايلى. بۇدان ارتىق ەشتەڭە جوق سەكىلدى! تاماقتى سونداي ءدامدى دايىندايدى جانە داستارقان ۇستىنە تاۋداي ءۇيىپ قويادى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
گارني قالپاعىن قۋدى
پولكوۆنيك گرەندجەرفورد ناعىز اقسۇيەك مىرزا، باسىنان اياعىنا دەيىن جانە بۇكىل وتباسى دا سونداي كەرەمەت ادامدار. ناعىز تەكتى تۇقىمنان ەكەنى كورىنىپ تۇرادى، ال بۇل دەگەن جىلقى ءۇشىن دە، ادام ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى؛ مەن مۇنى جەسىر ايەل دۋگلاستان ەستىگەم، ال ول ايەل ءبىزدىڭ قالاداعى العاشقى اقسۇيەكتەردىڭ ءبىرى بولاتىن جانەبۇل جايلى ەشكىم داۋلاسقان ەمەس؛ مەنىڭ اكەم ءوزى تەكتى ءيتتىڭ تۇقىمى بولماسا دا، جەسىر دۋگلاستىڭ اقسۇيەكتىگى جايلى ايتىپ وتىراتىن.
پولكوۆنيك ۇزىن بويلى، وتە ارىق، قاراتورى، ءبىراق بەتىندە قىزعىلت رەڭ جوق بوپ-بوز؛ ءار تاڭ سايىن بەتىن تۇگەل قىرادى؛ ەرىندەرى جۇقا، جىڭىشكە قۇس تۇمسىعى، قالىڭ قاسى جانە ۇڭگىردەن سىزگە قاراپ تۇرعانداي قاپ-قارا كوزدەرى وزىنە سونداي جاراسىمدى. ماڭدايى كەرە قارىس، ال بۋرىل شاشى ۇزىن يىعىنا ءتۇسىپ تۇرادى. قولدارى ارىق، ساۋساقتارى ۇپ-ۇزىن، كۇندە جاڭا كويلەك پەن قاراساڭ، اقتىعى كوزىڭدى قاريتىن جۇقا بەشپەنت-شالبار كيەدى. ال جەكسەنبىدە ىلگەكتەرى جەز كوك بەشپەت كيەدى. قولىنا اعاشتان جاسالعان كۇمىس بەدەرلى تاياق ۇستايدى. ازىلدەسكەندى جەك كورەدى جانە وتە جاي سويلەيدى. ال مەيىرىمدىلىگى دەگەن — ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ، كەزدەسكەن ادامنىڭ ءبارى بۇل قاسيەتىن بىردەن تۇسىنەدى دە، ويلانباستان وعان سەنىم ارتادى.
وتە سيرەك كۇلىمسىرەيدى، سول ساتتە ول سونداي ادەمى كورىنەدى. الايدا ەگەر ول وقتاۋداي تىك تۇرىپ، قويۋ قاستارىنىڭ استىنداعى وتتى جاناردان نايزاعاي اتقىلاعاندا ادام اعاشتىڭ استىنا تىعىلىپ، سوسىن بارىپ نە بولعانىنا قۇلاق سالار ەدى. ول ەشكىمدى دە ورىنسىز رەنجىتكەن ەمەس: ونىڭ الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى وزدەرىن جاقسى ۇستاۋعا تىرىسادى. پولكوۆنيك كوڭىلدى كەزدە باسقالار ونىڭ ماڭىندا بولعاندى ۇناتادى؛ ول وتىرعان جەردە كۇننىڭ نۇرىنا ورانعانداي بولاسىڭ. ال ول كۇزگى بۇلتتاي تۇنەرىپ قاباعىن تۇيسە، ول تەك جارتى مينۋتقا عانا سوزىلادى — ءبىراق سونىڭ ءوزى جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر اپتا بويى جىم-جىرت جۇرگىزۋگە ۇيرەتەدى.
ول تاڭەرتەڭ ءوزىنىڭ كەمپىرىمەن اسحاناعا كىرگەندە بالالارىنىڭ ءبارى ورىندىقتارىنان تۇرىپ امانداسىپ، سوسىن ول ەكەۋى جايعاسقانشا وتىرمايدى. سودان سوڭ توم مەن بوب گرافين تۇرعان بۋفەتكە بارىپ ءبىر ستاقان ۆيسكيدى سۋمەن ارالاستىرىپ، اكەسىنە ۇسىنادى، ال ول قولىنا ستاقانىن الىپ، انا ەكەۋى وزدەرىنە قۇيعانشا كۇتىپ وتىرادى؛ بۇدان كەيىن ەكى ۇل: "ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن، مىرزا! ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن، حانىم!" دەيدى، ال انا ەكەۋى باستارىن ءسال ءيىپ راحمەت ايتادى. سوسىن ۇشەۋى ىشەدى. سودان سوڭ بوب پەن توم ءبىر ءتۇيىر قانتقا ءبىر قاسىق سۋمەن ءبىر تامشى ۆيسكيدى ءوز ستاقاندارىنىڭ تۇبىنە تامىزىپ، باك ەكەۋمىزگە بەرەدى، ءبىز دە ۇلكەندەردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن دەپ ۇرتتايمىز:
بوب ۇلكەنى، ال توم — ەكىنشىسى، ەكەۋى دە ۇزىن بويلى، كۇنگە توتىققان، ۇزىن قارا شاشتى، كوزدەرى قاپ-قارا جىگىتتەر. ولار باستان اياق پولكوۆنيك سەكىلدى اق كيىم كيەدى، باستارىندا ۇلكەن قالپاق.
بۇلاردان باسقا شارلوتتا (جيىرما بەستەر شاماسىندا) بار: ۇزىن بويلى، تاكاپپار، ءبىراق ونى اشۋلاندىرماساڭ، ودان اسقان مەيىرىمدى، ودان اسقان جاقسى كىسى جوق. ال ول اشۋلانا قالسا، اكەسىنە ۇقساپ ءبىر قاراعانى جانىڭدى ءجاھانامعا جىبەرەدى. ءوزى ناعىز سۇلۋ.
ونىڭ ءسىڭلىسى سوفيا، ول دا ادەمى، ءبىراق اپاسىنان مۇلدە باسقا: مومىن، كوگەرشىن سەكىلدى ءۇنسىز؛ ول بار بولعانى جيىرما جاستا.
ولاردىڭ ءارقايسىسىندا قىزمەتشى نەگر بار، باكتا دا بار. مەنىڭ نەگرىمە ىستەيتىن شارۋا جوق، ويتكەنى ماعان بىرەۋ ەشقاشان قىزمەت ىستەگەن ەمەس، ونىڭ ەسەسىنە باكتىڭ نەگرىنىڭ قۇيرىعى جەر يىسكەمەيدى.
مىنە، ولاردىڭ وتباسىنان قالعاندارى وسىلار، ال بۇرىن بۇلاردان باسقا ءۇش ۇلدارى بولعان — ۇشەۋىن دە ولتىرگەن؛ جانە قايتىس بولعان ەممەلينا بولىپتى.
شالدىڭ كوپتەگەن فەرمالارى جانە جۇزگە تارتا نەگرلەرى بار. كەيدە ون، ون بەس ميل جەردەن اتپەن توپ-توپ بولىپ قوناقتار كەلەدى، بەس-التى كۇن قوناق بولىپ سايراندايدى، وزەندە قايىقپەن سەرۋەن قۇرىپ، كۇندىز ورماندا تاماق ىشەدى، كەشكىسىن ۇيدە بيلەيدى. بۇلاردىڭ كوبى وزدەرىنىڭ تۋىسقاندارى. ەر ادامدار قوناققا بارعاندا مىلتىقتارىن الا جۇرەدى. ولاردىڭ ءبارىن ساليقالى ادامدار دەپ ايتۋعا بولادى.
وسى ماڭدا تاعى ءبىر اقسۇيەك اۋلەت بار، ولار بەس پە، التى ما وتباسىنان تۇرادى — ءبارىنىڭ فاميلياسى شەپەردسون. ولار دا گرەندجەرفوردتار سەكىلدى تاربيەلى، باي، اتاقتى ادامدار. شەپەردسوندار مەن گرەندجەرفوردتار ءبىز تۇرعان ۇيدەن ەكى ميلدەي جوعارى كەمەجايدى بىردەي پايدالانادى، ءبىزدىڭ ادامدارمەن بىرگە كەمەلەر تۇراتىن جەرگە بارعاندا ادەمى اتتار مىنگەن شەپەردسونداردى مەن دە كورگەنمىن.
بىردە باك ەكەۋمىز اڭ اۋلاۋعا ورمانعا بارىپ ەدىك، كەنەت ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ءبىز جولدان وتە بەرگەنبىز، باك ايقاي سالدى:
— تەزىرەك! ورمانعا قاش!
ءبىز جۇگىردىك، سوسىن بۇتالاردىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ جولعا قارادىق. كەشىكپەي ات ۇستىندەگى ادەمى جاس جىگىت كورىندى، اسكەري ادامعا ۇقسايدى: جول بويىمەن جەلىپ كەلەدى، تىزگىنىن بوس جىبەرگەن.
ەردىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ قويعان مىلتىعى بار. مەن ونى بۇرىن كورگەنمىن. بۇل جاس جىگىت -گارني شەپەردسون. كەنەت باكتىڭ مىلتىعىنىڭ وعى قۇلاعىمدى جاناپ تارس ەتىپ ەدى، گارنيدىڭ باسىنداعى قالپاعى ۇشىپ كەتتى. ول دا مىلتىعىنا جارماسىپ، ءبىز تىعىلىپ جاتقان جەرگە قاراي شاۋىپ كەلەدى. ءبىراق ءبىز ونى توسىپ وتىرمادىق، ورماننىڭ اراسىمەن قاشا جونەلدىك. ورمان قالىڭ ەمەس، مەن وقتان بۇلتارۋ ءۇشىن ءالسىن-السىن ارت جاعىما قاراپ كەلەمىن؛ گارنيدىڭ باكتى كوزدەگەنىن ەكى رەت كوردىم، سوسىن ول بۇرىلىپ، كەلگەن جاعىنا كەتتى — شاماسى، قالپاعىن ىزدەۋگە كەتتى-اۋ دەيمىن؛ بۇل مەنىڭ ويىم عانا، ايتپەسە كورگەن ەمەسپىن. ءبىز توقتاماستان ۇيگە جەتكەنشە جۇگىردىك.
كارى مىرزانىڭ كوزىندە وت ويناپ — مەنىڭ ويىما، قۋانىشتان بولار — سودان سوڭ بەتىندەگى اجىمدەر جايىلىپ:
— بۇتاعا تىعىلىپ اتىسۋ دەگەن ماعان ۇنامايدى، سەن نەگە جولعا شىقپادىڭ، بالام؟ — دەپ جىلى جۇزبەن ەركەلەتە سويلەدى.
— شەپەردسوندار ىلعي كورىنبەي اتىسادى، اكە. ولار ىڭعايلى جاعدايدىڭ ءبارىن پايدالانادى.
شارلوتتا سۇلۋ پاتشانىڭ قالىڭدىعىنا ۇقساپ باسىن كوتەردى، باكتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا تاناۋى جەلپىلدەپ كوزى جايناپ كەتتى. جاستار قاباعىن شىتقانمەن، ەشقايسىسى ۇندەمەدى. سوفيا سۇلۋ شوشىپ كەتكەندەي ءتۇسى بوزارىپ، سوسىن گارنيدىڭ جەتى مۇشەسى ساۋ ەكەنىن ەستىگەسىن، قايتادان بەت-جۇزى قىزعىلت تارتىپ قالپىنا كەلدى.
اعاشتاردىڭ استىندا تاماق ىشۋگە باكتى شاقىرۋعا كەلگەنىمدە، ەكەۋمىز وڭاشا قالدىق.
— سەن، شىنىندا دا، ونى ولتىرگىڭ كەلدى مە، باك؟ — دەپ سۇرادىم.
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭ؟
— ول ساعان نە ىستەپ ەدى؟
— ول؟ ەشتەڭە دە جاساعان جوق ماعان.
— ونى نە ءۇشىن ولتىرگىڭ كەلدى؟
— جاي، انشەيىن — ارامىزدا قاندى كەك بولعاندىقتان.
— ول نە — "قاندى كەك" دەگەن؟
— سەنى نەمەنەگە ۇيرەتكەن ءوزى؟ شىنىمەن قاندى كەك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟
— ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. قانە، ايتشى!
— قاندى كەك دەگەن — ول مىناۋ: ءبىر ادام ەكىنشى بىرەۋمەن داۋلاسىپ، سوسىن ونى ولتىرەدى، ال سول ولگەن ادامنىڭ اعاسى نە ءىنىسى الادى دا، ولتىرگەن كىسىنى ولتىرەدى، سوسىن ول ەكەۋىنىڭ اعالارى نە باۋىرلارى جاۋلاسىپ، ءبىرىن ءبىرى ولتىرەدى، ودان كەيىن ەكى جاقتاعى نەمەرە اعالار مەن ىنىلەر كىرىسەدى، ال بىر-بىرلەرىن وسىلاي ولتىرگەننەن سوڭ جاۋلاسۋ اياقتالادى. بۇل تەك وتە ۇزاق تاريح — كوپ ۋاقىت كەتەدى.
— ال سەندەردىڭ جاۋلاسۋلارىڭنىڭ باستالعانىنا كوپ بولدى ما؟
— كوپ بولعاندا قانداي! وتىز جىل ما، ايتەۋىر سوعان جاقىن. ەكى ادامنىڭ اراسىندا ءبىر نارسەگە كەلىسپەۋشىلىك بولىپ داۋلاسادى، سوسىن سوتقا بارادى: سوتتا جەڭىلگەن كىسى جەڭگەن ادامدى بارادى دا اتىپ تاستايدى — وسىلاي باستالعان، ارينە. ونىڭ ورنىنداعى كەز كەلگەن ادام سولاي ىستەر ەدى.
— داۋ نەدەن باستالعان، باك؟ جەر داۋى ما؟
— مەن بىلمەيمىن. مۇمكىن.
— ال، ءبىرىنشى اتقان كىم؟ گرەندجەرفورد پا، شەپەردسون با؟
— قۇدايىم-اي، مەن قايدان بىلەيىن! بۇل دەگەن اتام زاماندا بولعان وقيعا ەمەس پە.
— ەشكىم بىلمەي مە؟
— اكەم بىلەدى دەپ ويلايمىن، سوسىن قارتتاردىڭ اراسىندا بىلەتىندەرى بار بولار؛ ءبىراق ولار دا العاشقى داۋ-داماي نەدەن باستالعانىن بىلمەيدى.
— ولگەندەر كوپ بولدى ما، باك؟
— ءيا! بىرەۋدى جەرلەپ جاتادى ايتەۋىر. ءبىراق ءبارىن ولتىرمەيدى. اكەمنىڭ يىعىندا ۇلكەن جاراقات بار، الايدا ول كوڭىل بولمەيدى، ول تۋرالى ويلامايدى. بوبتى دا پىشاقپەن جارالاعان، ال توم ەكى رەت جارالاندى.
— ال بيىل بىرەۋ-مىرەۋدى ءولتىردى مە، باك؟
— ءيا، بىزدەن بىرەۋدى، ولاردان دا بىرەۋدى... وسىدان ءۇش ايداي بۇرىن مەنىڭ نەمەرە اعام باد وزەننىڭ ارعى بەتىندە ورمانمەن كەلە جاتادى، مىلتىق الماعان ەكەن — اقىماقتىق — كەنەت اينالادا ەشكىم جوق ءبىر جەردە سوڭىنان كەلە جاتقان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن ەستيدى؛ ارتىنا قاراسا، قولىنداعى مىلتىعىن كەزەنىپ شەپەردسون شال شاۋىپ كەلەدى ەكەن، اپپاق شاشى جەلمەن جەلپىلدەيدى. باد اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، بۇتالاردىڭ اراسىنا تىعىلۋى كەرەك ەدى، ال ول بولسا، شال جەتە المايدى دەپ ويلاپ، ەكەۋى بەس ميلدەي شاۋىپ، اقىرى شالدىڭ قالاتىن ءتۇرى جوق بولعاسىن، باد ءىستىڭ ناسىرعا شاباتىنىن بايقاپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتادى دا، وق جاۋىرىنىمنان تيمەسىن دەپ شالعا بەتىن بەرىپ بۇرىلادى، ال شال بولسا جاقىن كەلىپ ءبىر وقپەن ولتىرگەن. ءبىراق ونىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى: ءبىر اپتا وتپەي-اق بىزدىكىلەر شالدىڭ شارۋاسىن ءبىتىردى.
— مەنىڭشە، ول شال قورقاق بولعان عوي، باك.
— مەنىڭشە، جوق! شەپەردسونداردىڭ ىشىندە بىردە-بىر قورقاعى جوق! گرەندجەرفوردتار دا قورقۋدى بىلمەيدى. بىردە الگى شال گرەندجەرفوردتاردىڭ ۇشەۋىمەن جالعىز توبەلەسىپ، ۇشەۋىن دە جەڭىپتى. ءبىزدىڭ ءۇش جىگىت تە ات ۇستىندە، ال شال اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ بۇتالاردىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، اتىن الدىنا قويعان — وقتان قورعانۋ ءۇشىن، گرەندجەرفوردتار اتتارىنان تۇسپەگەن، ءبارى ات ۇستىندە ويقاستاپ شالدىڭ اينالاسىندا ءجۇرىپ وق اتقان، ول دا قاراپ وتىرماعان، ارينە. شال دا، ونىڭ اتى دا قانعا بويالىپ ۇيىنە ورالعان، ال ونىڭ ەسەسىنە گرەندجەرفوردتار ءبىرىنىڭ ولىگىن، ارقالاپ، ەكىنشىسى اۋىر جارالى كۇيىندە ۇيلەرىنە كەلىپ، كەلەسى كۇنى جارالى تۋىستارى دا ولگەن. جوق، مىرزا، ەگەر بىرەۋلەرگە قورقاقتار قاجەت بولسا، شەپەردسوندار اراسىنان ىزدەپ ۋاقىت كەتىرۋ قاجەت ەمەس — ولاردىڭ ىشىندە قورقاقتار مۇلدە جوق!
كەلەسى جەكسەنبىدە ءبىز ءبارىمىز ءۇش ميل جەردەگى شىركەۋگە بارۋعا جولعا شىقتىق. ەركەكتەر قارۋلارىن قولعا الۋعا ىڭعايلى بولسىن دەپ تىزەلەرىنىڭ ورتاسىنا قويدى. شەپەردسوندار دا سولاي ىستەدى. ۋاعىز قاراپايىم بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەن تۋىسقاندىق ماحاببات جانە سول سەكىلدى وسيەتتەر، ءتىپتى ءىشىڭدى پىستىرادى. ۋاعىز جاقسى بولدى دەپ ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا ءبارى اڭگىمە ەتتى: ءدىن تۋرالى، قايىرىمدى ىستەر، تاعى-تاعى سول سەكىلدى پىكىرلەر، ال مەن ومىرىمدە مۇنداي قىزىقسىز وتكەن جەكسەنبىلىكتى كورمەپپىن.
تۇسكى استان كەيىنگى ءبىر ساعاتتا ءبارى قالعىپ-مۇلگىپ ۇيقىعا كەتتى — بىرەۋ كرەسلودا، بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ بولمەلەرىندە — ەندى ءتىپتى كوڭىلسىز بولدى. باك ءوزىنىڭ ءيتىن قاسىنا الىپ كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىپ ەدى، كۇن شۋاعىنا بالقىپ، ول دا ۇيقىعا كەتتى. ءوزىمىزدىڭ بولمەمىزگە كەتىپ، مەن دە كوز ءىلىندىرىپ الايىن دەپ ەدىم. جان-جاعىما قاراسام، ۇندەمەيتىن، ءجاي مىنەزدى سوفيا ءوز بولمەسىنىڭ الدىندا تۇر ەكەن: ول مەنى شاقىرىپ بولمەسىنە كىرگىزدى دە، جايلاپ ەسىكتى جاپتى؛ سوسىن سەن مەنى جاقسى كورەسىڭ بە دەپ سۇرادى، مەن جاقسى كورەتىنىمدى ايتتىم؛ ءبىر ءوتىنىش ايتسام، ول تۋرالى ەشكىمگە ايتپاي، ورىندايسىڭ با دەپ سۇرادى، ورىندايمىن دەدىم. ول سوسىن ءوزىنىڭ ءتاۋراتىن شىركەۋگە قالدىرعانىن، ورىندىقتىڭ ۇستىندەگى ەكى كىتاپتىڭ اراسىنا قويعانىن جانە ءتاۋراتتى ەشكىمگە ايتپاي، ەشكىمگە كورسەتپەي اكەلىپ بەرۋىمدى سۇرادى. اكەلەمىن دەدىم دە، جايلاپ ۇيدەن شىقتىم، جولعا ءتۇسىپ زىمىرادىم؛ قاراسام، شىركەۋدە ادام جوق، بىر-ەكى شوشقادان باسقا: شىركەۋدىڭ ەسىگى جابىلمايدى، ال شوشقالار جازدىگۇنى شىركەۋدىڭ سالقىن ەدەنىنە جاتقاندى جاقسى كورەدى. ەگەر ءسىز بايقاعان بولساڭىز، ادامداردىڭ كوبى شىركەۋگە قاجەتتىگىنە قاراي بارادى، ال، شوشقالار — ولاردىڭ شارۋاسى باسقا.
مۇندا ءبىر سىر بار-اۋ دەپ ويلادىم. ول تەك ءدىني كىتاپ تۋرالى وسىنشا مازاسىزدانۋى مۇمكىن ەمەس دەيمىن. كىتاپتى سىلكىپ قالىپ ەدىم — اراسىنان كىشكەنە قاعاز ءتۇستى، وندا: "ساعات ەكى جارىمدا" دەگەن جازۋ بار. تاعى بىردەڭە بار ما دەپ قاراپ ەدىم — ەشتەڭە تابا المادىم. مەن ەشتەڭەگە تۇسىنگەن جوقپىن، قاعازدى كىتاپتىڭ اراسىنا سالىپ ۇيگە كەلدىم دە، جوعارى كوتەرىلدىم، سوفيا بويجەتكەن ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگىن اشىپ، مەنى كۇتىپ تۇر ەكەن.
ول مەنى تارتقىلاپ بولمەسىنە كىرگىزىپ، ەسىكتى جاپتى دا، ءتاۋراتتىڭ بەتتەرىن اقتارا باستادى، قاعازدى الىپ وقىپ، وتە قۋانىپ كەتتى؛ مەن ەسىمدى جيىپ ۇلگەرگەنشە، ول مەنىڭ يىعىمدى قۇشاقتاپ، دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى بالا سەنسىڭ، تەك ەشكىمگە ايتپا دەدى. كوزدەرى جارقىلداپ، ءوزى قىزارىپ، ادەتتەگىسىنەن دە سۇلۋ بولىپ كەتتى. مەن بۇل نە قۇپيا ەكەنىن بىلگىم كەلىپ، قاعازدا نە جايلى جازىلعان دەدىم؛ ول مەنىڭ ونى وقىعان-وقىماعانىمدى سۇراپ ەدى، مەن وقىمادىم دەدىم. سودان سوڭ ول وقي الاسىڭ با دەپ سۇرادى، مەن كىتاپتىڭ ارىپتەرىمەن جازىلعاندى عانا وقي الامىن دەدىم، ول سوسىن بۇل قاعازدا ەشتەڭە جازىلماعان، ءجاي كىتاپتىڭ بەتىنە سالعان قاعاز، ال سەن بارىپ ويناي بەر دەدى.
مەن وزەنگە قاراي ءجۇرىپ، بۇل نە بولدى ەكەن دەپ وزىمشە ويعا كەتىپ ەم، كەنەت بايقاسام، ارتىمنان نەگر كەلە جاتىر. ءبىز تەرەزەدەن قاراعاندا كورىنبەيتىن جەرگە جەتكەندە، الگى نەگر جان-جاعىنا قارادى دا ەشكىم جوق ەكەنىن بايقاپ، مەنىڭ جانىما جۇگىرىپ كەلدى.
— دجوردج مىرزا، مەنىمەن بىرگە سوناۋ سازدى جەرگە بارمايسىز با؟ مەن سىزگە ءۇيىلىپ جاتقان سۋ جىلاندارىن كورسەتەر ەدىم، — دەدى.
تازا نارسە ەمەس-اۋ دەپ ويلادىم. كەشە دە ول وسىلاي دەگەن. ارتىنان جۇگىرەتىندەي سۋ جىلانى كىمگە كەرەك! مىناۋ سونى بىلمەي مە؟ نە ويلاعانى بار مۇنىڭ...
— جارايدى، باستا، — دەدىم سوسىن وعان.
جارتى ميلدەي ونىڭ سوڭىنان ەردىم، سوسىن ول كولدەنەڭدەپ توبىعىنان كەلەتىن سازدى سۋدى كەشكەن كۇيى تاعى جارتى ميلدەي ءجۇردى. كەشىكپەي ءبىز جەرى قۇرعاق، قالىڭ اعاش، ءشوپ وسكەن شاعىن ارالعا كەلدىك. نەگر ايتتى:
— ءسىز العا بارىڭىز، بولعانى ەكى قادام — ولار سول جەردە. مەن ولاردى بۇرىن دا تالاي كورگەم، ماعان كەرەگى قانشا!
ول وسىنى ايتىپ ارتىنا بۇرىلدى دا، شالشىق سۋدى شالپىلداتىپ، اعاشتاردىڭ تاساسىنا قاراي كورىنبەي كەتتى. مەن تۋرا جۇرە بەرىپ ەدىم، ءبىر بولمەنىڭ اۋماعىنداي الاڭقايدا ءشوپ كىلەمدەي كوك قالىڭ وسكەن ەكەن، كەنەت قاراسام، جەردە بىرەۋ ۇيىقتاپ جاتىر جانە شىن ايتام، ول مەنىڭ ءدجيمىم بولىپ شىقتى!
مەن ونى وياتتىم، وياتىپ جاتىپ ءقازىر مەنى كورگەندە تاڭ-تاماشا قالادى عوي دەپ ويلادىم. ءبىراق ءبارى باسقاشا بولدى. ول ماعان قۋانعانى سونداي، جىلاپ جىبەرە جازدادى، ءبىراق تاڭدانعان جوق.
سول ءتۇنى ول مەنىڭ سوڭىمنان ءجۇزىپ وتىرعان، مەنىڭ ايقايىمدى دا ەستىگەن، الايدا داۋىستاۋعا ۇستاپ الىپ قۇلدىققا ساتىپ جىبەرەدى دەپ قورىققان ەكەن.
— مەن، — دەدى، — ازداپ جاراقات الدىم دا، تەز جۇزە المادىم. اقىرىندا سەن ءتىپتى ۇزاپ كەتتىڭ؛ سەن جاعاعا شىققاسىن ايقايلاماي قۋىپ جەتەم عوي دەپ ەدىم، اناۋ ءۇيدى كورگەسىن، اسىقپاي، جاي ءجۇردىم.
مەن ءالى ارەگىرەكتە بولعاندىقتان، ولاردىڭ ساعان نە ايتقانىن ەستي المادىم جانە يتتەردەن مەن دە قورىقتىم؛ ءبارى تىنىشتالعاسىن، سەنىڭ ۇيگە كىرگەنىڭدى ءتۇسىندىم دە، ءوزىم تاڭ اتقانشا كۇتەيىن دەپ ورمانعا كەتتىم. ەرتەڭىنە نەگرلەر تاڭ اتپاي دالاعا جۇمىسقا بارا جاتتى، ولار مەنى دە ەرتە كەتىپ وسى جەردى كورسەتتى — مۇندا سۋ جانە يتتەر ءيىسىڭدى سەزە المايدى؛ ولار كەش سايىن جەيتىن بىردەڭە اكەلەدى جانە سەنىڭ قالاي تۇرىپ جاتقانىڭدى ايتادى.
— سەن وسى جەرگە الىپ كەل دەپ نەگە مەنىڭ دجەك دەگەن نەگرىمە ەرتەرەك ايتپادىڭ؟
— سەنى كۇنى بۇرىن مازالاپ قايتەم، گەك! ال ەندى بىزدە ءبارى ءازىر. مەن ءتىپتى رەتى كەلگەسىن كاستريۋل، تابالار ساتىپ الدىم، ءتۇنى بويى سالدى جوندەيمىن...
— قايداعى سال، دجيم؟
— ءوزىمىزدىڭ ەسكى سالدى.
— پاروحود ونىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان جوق پا ەدى؟
— جوق، قيراتقان جوق. ونى جاقسىلاپ جاراقاتتاعانى راس — ءبىر جاعى جۇلىنىپ كەتكەن. دەگەنمەن قۇرالاقان ەمەسپىز، تەك ءبىزدىڭ زاتتارىمىزدىڭ ءبارى سۋعا كەتتى. ءبىز سالدى كورگەن بولار ەدىك سوندا، ەگەر تىم تەرەڭگە سۇڭگىمەسەك، ونىڭ ۇستىنە سول ءتۇن وتە قاراڭعى بولماعاندا؛ سەن ەكەۋمىز، شىنىن ايتقاندا، زارەمىز ۇشىپ، اقىلدان اداسىپ قالدىق ەمەس پە! مۇنىڭ ءبارى ەشتەڭە ەمەس، ول قايتادان سۋ جاڭا سال بولدى، جاڭا دۇنيەلەرىمىز دە جەتەرلىك، سۋعا كەتكەن زاتتاردىڭ ورنىن تولتىرامىز.
— سال قايدان پايدا بولدى، دجيم؟ سەن ونى ۇستاپ الدىڭ با؟
— مەن ونى مىنا ورماننىڭ ىشىندە قالاي ۇستايمىن؟ جوق، ونى نەگرلەر تاۋىپ الدى — وسى ماڭداعى اعاشتىڭ تۇبىنە ءىلىنىپ قالعان ەكەن، سوسىن سۋ جاعاسىنداعى تەرەكتەردىڭ اراسىنا جاسىرىپ قويىپتى، سودان كەيىن ءبارى شۋلاپ، سالدى قايسىمىز الامىز دەپ تالاسقان، كەشىكپەي بۇل اڭگىمە ماعان جەتتى دە، مەن نۇكتە قويدىم — ول سەندەردىڭ ەشقايسىڭا تيمەيدى، ويتكەنى بۇل سال سەن ەكەۋمىزدىكى دەدىم. اق ءناسىلدى مىرزانىڭ مەنشىكتى دۇنيەسىنە قول سالىپ، جازاسىن تارتقىلارىڭ كەلە مە دەپ سۇرادىم. سوسىن ءار نەگرگە ون سەنتتەن بەردىم، ولار ەستەرى شىعىپ قۋاندى، وسىنداي سالدار ءجيى-جيى كەلىپ تۇرسا، ءبىز بايىر ەدىك دەپ قويادى. ولاردىڭ ءبارى مەنى قۇرمەتتەيدى، ماعان ءبىر نارسە كەرەك بولسا، ەكى ايتقىزباي اكەلىپ بەرەدى، بالام. اناۋ دجەك — جاقسى نەگر، اقىماق ەمەس.
— ءيا، اقىماق ەمەس. ول ماعان سەنىڭ وسىندا ەكەنىڭدى ايتپادى عوي، سۋ جىلاندارىن كورسەتەم دەپ الىپ كەلدى. ەگەر ءبىر جاعداي بولا قالسا، ول ءبىز ەكەۋمىزدىڭ بىرگە وتىرعانىمىزدى كورمەدىم دەيدى جانە ونىسى شىندىق بولادى.
ەرتەڭىنە نە بولعانىن ايتقىم كەلمەيدى. قىسقارتىپ ايتۋعا تىرىسايىن. مەن تاڭ اتا ويانىپ، ەكىنشى جاعىما اۋدارىلىپ، تاعى دا ۇيىقتاي تۇرايىن دەپ ەدىم، كەنەت ۇيدە تىم-تىرىس ەكەنىن بايقادىم — ەشكىم كورىنبەيدى جانە دىبىس جوق. بۇعان دەيىن بۇلاي بولعان ەمەس.
سوسىن بايقاعانىم — باك تا شىعىپ كەتىپتى. مەن دە تۇردىم، نە ويلارىمدى بىلمەيمىن؛ تومەنگە ءتۇستىم — ەشكىم جوق، بار جەردە تىشقاننىڭ ىنىندەگىدەي تىنىشتىق. ەسىك الدىندا دا سونداي تىنىشتىق. نە بولدى ەكەن دەپ ويلاپ تۇرمىن. وتقا جاعاتىن اعاشتاردىڭ جانىنان ءوزىمنىڭ نەگرىم دجەكتى كەزدەستىرىپ سۇرادىم:
— نە بولدى؟
— دجوردج مىرزا، ءسىز ەستىمەدىڭىز بە؟ — دەيدى ول.
— جوق، — دەيمىن، — بىلمەيمىن.
— سوفيا بويجەتكەن قاشىپ كەتتى! قۇداي اقى، وتىرىك ايتىپ تۇرعانىم جوق. ءتۇن ورتاسىندا قاشىپ كەتكەن، ەشكىم قاي ساعاتتا ەكەنىن بىلمەيدى. نەكەگە تۇرايىن دەپ قاشىپ كەتىپتى، بىلەسىز بە، جاس گارري شەپەردسونمەن نەكەلەسۋگە — جۇرتتىڭ ءبارى سولاي ويلايدى. اتا-اناسى جارتى ساعات بۇرىن عانا ەستىدى... مۇمكىن ودان ءسال كوبىرەك... شىنىن ايتقاندا، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزبەدى.كوزدى اشىپ-جۇمعانشا مىلتىقتارىن الىپ، ءبارى اتقا قوندى. ايەلدەر تۋىسقانداردى تۇرعىزۋعا جۇگىرىستى، ال شال بالالارىمەن وزەنگە قاراي شاۋىپ كەتتى، ويلارى — جولدا جاس جىگىتتى ۇستاپ الىپ ءولتىرۋ، سوفيا ەكەۋى ارعى بەتكە ءوتىپ كەتپەۋى كەرەك.
ۇلكەن قاقتىعىس بولادى...
— باك مەنى وياتپاي كەتىپ قالعانى ما؟
— و نە دەگەنىڭىز! ولار ءسىزدى بۇل ىسكە ارالاستىرعىسى كەلمەدى. باك مىرزا مىلتىعىن وقتاپ، جارىلىپ كەتسەم دە، شەپەردسونداردىڭ بىرەۋىن اتىپ ولتىرەم دەيدى. ولار كوپ بولادى دەپ ويلايمىن مەن — بىرەۋىن اتاتىنى ءسوزسىز.
مەن ءبىر ءسات توقتاماستان وزەنگە قاراي جۇگىردىم. سول ساتتە مىلتىق اتىلعانى ەستىلدى. كەمەجايدىڭ قاسىنداعى اعاش كەسىندىلەرى مەن شاعىن كۇركەنى كورە سالا بۇتاقتار مەن اعاشتاردىڭ اراسىنان ىڭعايلى ورىن تاپقانشا جۇرە بەردىم، قۇلاعان كوكتەرەكتىڭ جالپاق بۇتالارىنا تىعىلدىم دا — ول جەرگە وق جەتپەيدى — قاراپ وتىردىم. كوكتەرەكتىڭ الدىڭعى جاعىندا بيىكتىگى ءتورت فۋتتاي كەسىلگەن اعاشتار ءۇيىلىپتى، اۋەلى سونىڭ تاساسىنا تىعىلايىن دەپ ەدىم، ءبىراق ول جەرگە بارماعانىم جاقسى بولدى. شاعىن ۇيشىكتىڭ الدىنداعى اشىق جەردە ايقايلاپ ءبىرىن-بىرى بوقتاپ تورت-بەس اتتىلى ويقاستاپ، كەمەجايدىڭ قاسىنداعى الاڭدا وتىرعان ەكى جاس گرەندجەرفوردتى كوزدەپ ءجۇر، ءبىراق ولارعا وق تيە قويمادى. ۇيىلگەن اعاشتاردىڭ تاساسىنان اتتىلى شىعا قالسا، وعان سول بويدا وق اتىلادى. بالالار ارقالارىن ءتۇيىستىرىپ، ەكى جاقتى دا جاقسى كورىپ وتىر.
كەشىكپەي اتتىلار ويقاستاپ ايقايلاۋدى قويدى. ولار شاعىن ۇيشىككە جاقىندادى؛ وسى كەزدە ەكى بالانىڭ بىرەۋى ۇشىپ تۇرا كەلىپ، اعاشتاردىڭ تاساسىنان جاقسىلاپ كوزدەدى دە، اتىپ قالىپ ەدى، شەپەردسوندار جاقتان بىرەۋ اتتان ۇشىپ ءتۇستى. اتتىلار اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىپ، جارالىنى كوتەرىپ، ۇيشىككە كىرگىزدى، ەكى بالا تۇرا قاشتى. ولار مەن وتىرعان اعاشقا جۇگىرگەن كەزدە قارسى جاق كورىپ قالدى. ەركەكتەر ەكى بالانى كورە سالا اتتارىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، ولاردىڭ سوڭىنان قۋدى. جەتۋگە جاقىن قالىپ ەدى، ءبىراق ەشتەڭە شىقپادى: بالالار جۇگىرىپ وتىرىپ مەن وتىرعان اعاشتىڭ الدىنداعى اعاش ۇيىندىسىنە تاسالانىپ ۇلگەردى، دەمەك، ولار شەپەردسونداردى ۇتتى دەگەن ءسوز. بالالاردىڭ ءبىرى باك، ەكىنشىسى — تىريعان ارىق بالا، جاس شاماسى ون توعىزداردا بولار.
اتتىلار اينالىپ ءجۇردى دە، ءبىر جاققا شابا جونەلدى. ولار كوزدەن تاسا بولعان كەزدە مەن باكقا ايقايلادىم. ول اۋەلى تۇك تۇسىنبەدى، مەنىڭ اعاش اراسىنان شىققان داۋىسىمدى ەستىگەندە، تاڭ-تاماشا قالدى. باك ماعان اتتىلاردى مۇقيات قاراپ وتىر جانە بىزگە ايت، ولار تاعى بىردەڭە شىعارۋى مۇمكىن، ۇزاققا كەتپەگەن بولار دەدى. اعاشتىڭ باسىنان كەتكىم كەلىپ ەدى، ءبىراق تۇسۋگە قورىقتىم.
باك جىلاي باستادى جانە دجو (ول قاسىنداعى بالا، ونىڭ نەمەرە تۋىسى) ەكەۋى بۇل كۇننىڭ ءوشىن الامىز ءالى دەپ ىزالاندى.
ول اكەسى مەن ەكى اعاسىنىڭ قازا تاپقانىن، شەپەردسوندار جاعىنان دا ەكى-ۇش ادام ولگەنىن ايتتى.
شەپەردسوندار بۇلاردى اڭدىپ، ادىستەرىن اسىرعان. باك اكەسى مەن اعالارى باسقا دا تۋىستارىن كۇتە تۇرۋلارى كەرەك ەدى، ال شەپەردسوندار وتە كوپ بولدى. مەن گارني مەن سوفيا نە بولدى دەپ سۇراپ ەدىم، ول ەكەۋى امان-ەسەن ارعى بەتكە ءوتىپ ۇلگەرىپتى، ءقازىر ءقاۋىپسىز جەردە دەدى. سوسىن باك وتكەن جولى ورماندا كەزدەسكەندە گارنيدى ولتىرە الماعانىنا ىزالانىپ، نەشە ءتۇرلى جامان سوزدەرمەن بالاعاتتادى — مەن بۇرىن مۇنداي اۋىر سوزدەردى ەستىمەپپىن!
كەنەت — باح! باح! باح! — ءۇش پە، ءتورت پە اتىس ەستىلدى: شەپەردسوندار ورمان ارقىلى اينالىپ ءوتىپ، ارت جاعىمىزعا تىعىلدى. بالالار وزەنگە جۇگىردى — ەكەۋى دە جارالى ەكەن — اعىسپەن تومەن قاراي ءجۇزىپ بارادى، ال شەپەردسوندار جاعامەن جارىسا جۇگىرىپ: "ءولىم ولارعا، ءولىم!" دەپ ايقاي سالىپ ءجۇر. مەن ءوزىمدى جامان سەزىنگەنىم سونداي، اعاشتان قۇلاپ كەتۋگە شاق قالدىم. ءبارىن ايتپاي-اق قويايىن، ايتسام تاعى دا جامان سەزىنەمىن. مۇندايدى كورگەنشە، و باستا وسى جاعاعا شىقپاعانىم جاقسى ەدى. سول وقيعا ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى، ءتىپتى بىرنەشە رەت تۇسىمە كىردى. مەن قاراڭعى تۇسكەنشە اعاشتا وتىردىم. تۇسۋگە قورقىپ وتىرمىن. وقتىن-وقتىن الىستان، ورمان ىشىنەن مىلتىق داۋىسى شىعادى، ال ەكى رەت شاعىن اتتىلى وتريادتار كەمەجايدىڭ جانىنان شاۋىپ وتكەنىن كورىپ، وقيعانىڭ ءالى اياقتالماعانىن تۇسىنگەندەي بولدىم. مەن كوڭىلىم ءتۇسىپ، ۋايىمداپ، ەندى ول ۇيگە جاقىندامايمىن دەپ شەشتىم، سەبەبى، مەنىڭشە، قالاي بولعاندا دا، وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ كەسىرىمنەن بولدى عوي. ءتاۋرات بەتتەرىنىڭ اراسىنا سالىنعان قاعاز، شاماسى سوفيا بويجەتكەن ءبىر جەردە ەكى جارىمدا گارنيمەن كەزدەسۋ تۋرالى ۋادەلەسىپ جانە سوفيانىڭ سونداعى قىلىعى تۋرالى قىزدىڭ اكەسىنە ايتۋىم كەرەك ەدى، سوندا ول مۇمكىن ونى بولمەگە كىلتتەپ قويار ەدى دە، مىنا باقىتسىزدىق بولماس ەدى.
مەن اعاشتان ءتۇستىم، جايلاپ وزەننىڭ بويىمەن العا ءجۇرىپ ەم، جاعاعا جاقىن جەردەگى ەكى ولىكتى كوردىم؛ ولاردى قۇمعا شىعارايىن دەپ ابدەن اۋرەلەندىم، سوسىن بەتتەرىن جاۋىپ، ءوزىم تەزدەتىپ ءارى قاراي كەتتىم. باكتىڭ بەتىن جاپقاندا، جىلاپ جىبەردىم — ول مەنىمەن دوس بولدى عوي جانە ماعان مەيىرىممەن قارايتىن.
ەندى قاراڭعىلىق ابدەن ءتۇستى. ۇيگە جاقىندامادىم، ورمان ىشىمەن اينالىپ، سازدى جاققا جۇگىردىم. شاعىن ارالدا دجيم كورىنبەدى، سوسىن سازدى سۋدى كەشىپ، وزەن جاققا بەتتەدىم؛ تەزىرەك سالعا وتىرىپ، مىنا قورقىنىشتى جەردەن كەتۋگە اسىقتىم. سال جوق!
سونداعى قورىققانىم-اي! تىنىسىم تارىلىپ كەتتى. سوسىن ءايدا ايقايلادىم! مەنەن جيىرما قادامداي جەردەن:
— قۇدايىم-اي، بۇل سەنبىسىڭ، بالام؟ تەك ايقايلاما، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
بۇل ءدجيمنىڭ داۋىسى ەدى — مەن ومىرىمدە بۇدان ارتىق قۋانىپ كورگەن ەمەسپىن. جاعامەن جۇگىرىپ كەلدىم دە، سالدىڭ ۇستىنە سەكىرىپ شىقتىم، ال دجيم ءايدا مەنى قۇشاقتاپ ايىرىلمادى — قۋانعاننان ونىڭ دا ەسى شىقتى.
— قۇدايعا شۇكىر، ۇلىم، سەنى تاعى ءولىپ قالعان ەكەن دەپ ويلادىم. دجەك وسىندا كەلىپ، ۇيگە ورالعان جوق، شاماسى ونى دا ءولتىرىپ تاستاعان بولار دەدى سەن تۋرالى؛ مەن سول بويدا سالدى سۋعا تۇسىرۋگە ازىرلەپ، دجەك تاعى دا كەلىپ سەنىڭ شىنىمەن ولگەنىڭدى ايتسا، سالمەن كەتۋگە دايىن تۇر ەدىم. قۇدايىم-اي، سەنىڭ امان كەلگەنىڭە شەكسىز قۋانىشتىمىن، ۇلىم!
مەن ايتتىم:
— جارايدى، مۇنىڭ ءبارى جاقسى. ولار مەنى تابا المايدى، سوسىن انالار ولتىرگەن دە، دەنەسى اعىنمەن ىعىپ كەتكەن بولار دەپ ويلايدى. ال دجيم، ۋاقىت وتكىزبە — سالدى تەزىرەك ۇلكەن ايدىنعا شىعار!
سال كەمەجايدان ەكى ميلدەي ۇزاپ، ءميسسيسيپيدىڭ ورتاسىنا جەتكەنشە مەن تىنىشتالا المادىم.
سول ءبىز بەلگى بەرەتىن فوناردى ءىلىپ قويىپ، ءوزىمىز تاعى دا قاۋىپ-قاتەرسىز تىرلىكتە، ازاتتىقتىڭ ءلاززاتىنا راحاتتانا شومىلعانداي كۇي كەشتىك. كەشەدەن بەرى مەن ءنار تاتقان ەمەسپىن: دجيم جۇگەرى ناندارىن، قىرىققاباتپەن قۋىرىلعان شوشقانىڭ ەتىن، كوكونىستەردى شىعاردى — مەن ءۇشىن بۇدان ارتىق ءدامدى تاعام جوق سەكىلدى، تاماق ءىشىپ بولعانشا اڭگىمە سوقتىق جانە ەكەۋمىز دە قۋانىش قۇشاعىندا ەدىك. مەن قاندى كەكشىلدەردەن، ال دجيم ساز بالشىقتى جەردەن قۇتىلعانىمىزعا ءمازبىز. ءوزىمىزدىڭ سالىمىزدان ارتىق ءۇي جوق دەپ قويامىز. بارلىق جەردە دەمىڭ تارىلاتىن سەكىلدى دە، سالدىڭ ۇستىندە راحات. سالدىڭ ۇستىندە ءوزىڭدى ءارى ەركىن، ءارى جەڭىل، ىڭعايلى سەزىنەسىڭ.
ون توعىزىنشى تاراۋ
گەرسوگ پەن دوفين
ەكى-ۇش كۇن، سونشا ءتۇن ءوتتى؛ ولار جىلجىپ ءوتتى دەپ ايتۋعا بولاتىن سەكىلدى — تىنىش، وتە جاي، سونداي جاقسى ءوتتى دەۋگە بولادى. ءبىز وسىلاي وتكىزدىك ۋاقىتتى. بۇل جاقتا وزەن تەڭىز سەكىلدى، ەنى دەگەن ءبىر جارىم ميلدەي. تۇندە جۇرەمىز دە، كۇندىز جۇرتقا كورىنبەۋ ءۇشىن دەم الامىز. كەيدە ءتۇن اياقتالا باستاعان كەزدە-اق توقتاپ، سالدى اعىنى جوق جارقاباقتى جاعاعا بايلايمىز دا، كوكتەرەكتىڭ، قاراعاشتىڭ بۇتالارىن كەسىپ، سالدى جابامىز. بۇدان كەيىن سۋعا قارماق تاستايمىز دا، ءوزىمىز سەرگۋ ءۇشىن سۋعا سۇڭگىپ الامىز، سوسىن سۋ تىزەدەن كەلەتىن ءتۇبى قۇم جەرگە وتىرىپ، تاڭنىڭ اتقانىن قارايمىز. ەش دىبىس جوق، اينالا تىم-تىرىس دۇنيە تۇگەل ۇيقىعا كەتكەن سەكىلدى، اندا-ساندا الدەقايدان، باقانىڭ باقىلداعانى ەستىلەدى. ەگەر وزەننىڭ بەتىمەن الىسقا قاراساڭ، ءبىرىنشى كورەتىنىڭ قارا جولاق — وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ورمان، اۋەلى باسقا ەشتەڭەنى بايقامايسىڭ؛ سوسىن اسپاننىڭ ەتەگىنەن تاڭ كەلە جاتقانىن كورەسىڭ، تاڭ ساۋلەسى بىرتە-بىرتە جايىلا باستاعاندا الىسقا قاراساڭ، وزەن باعاناعىداي قاپ-قارا ەمەس، سۇرعىلت بولىپ كورىنەدى؛ ونىڭ بەتىندە الىس-الىسقا بارا جاتقان شاعىن قارا نۇكتەلەر — بۇل ءتۇرلى ءىرىلى-ۇساقتى كەمە، قايىقتار، ال ۇزىن قارا جولاقتار — ۇلكەن سالدار؛ كەيدە ەسكەكتىڭ سىقىرلاعانى نەمەسە جاي ادامداردىڭ سويلەسكەنى كۇڭگىرت ەستىلەدى — دۇنيە تۇگەل تىنىش بولعان كەزدە دىبىس سۋدىڭ بەتىنەن الىسقا جەتەدى؛ سۋ ۇستىندە جىبىرلاعان تولقىن كورىنە باستاعاندا، بۇل جەردە سۋ استىنداعى اعاش تۇبىرلەرىنە سوعىلعان قاتتى اعىس كىشكەنە تولقىندارعا اينالادى، سوسىن وزەن ۇستىندە تۇمان تۇيدەكتەلە باستاعانىن، شىعىس جاقتا اسپان قىزعىلتتانىپ، وزەن دە قىزارا باستاعانىن كورەسىڭ، الىس جاقتار دا كورىنەدى، ارعى بەتتەگى ورمان الاڭىندا بورەنەدەن جاسالعان شاعىن ءۇي، شاماسى ورمان قويماسىن قاراۋىلدايتىندارعا ارنالعان بولۋ كەرەك، ءۇي قالاي بولسا سولاي قۇراستىرىلعان، ءاp جەرىندەگى قيۋلاسپاعان تەسىكتەردەن مىسىق كىرىپ-شىعاتىنداي؛ سوسىن جۇمساق سامال ەسىپ، بەتىڭدى ايمالايدى، ءتۇرلى گۇلدەر مەن ورماننىڭ ءيىسىن الا كەلەدى، ال كەيدە جاعادا ءشىرىپ جاتقان بالىق بار ەكەنىن "حابارلايدى"؛ مىنە، شۋاقتى كۇن، اينالانىڭ ءبارى كۇلىمسىرەپ تۇرعانداي — كۇن شىقتى، ءانشى قۇستار سايراي جونەلدى.
ەندى الاۋدىڭ جەڭىل ءتۇتىنى دە بايقالمايدى، سوسىن ءبىز قارماققا تۇسكەن بالىقتى الىپ، تاڭەرتەڭگى ىستىق تاماقتى دايىندايمىز. ودان كەيىن دەمالىپ، وزەننىڭ كەڭدىگىنە ءسۇيسىنىپ جاتامىز: دەمالىپ-دەمالىپ ۇيىقتاپ كەتەمىز. سوڭىنان تۇرعان كەزدە، ءبىزدى نە وياتتى ەكەن دەپ قارايمىز. كەيدە پاروحودتىڭ پىسىلداپ اعىنعا قارسى كەلە جاتقانىن بايقايسىڭ، ول دا الىستا، قارسى جاقتاعى جاعادا؛ بۇدان سوڭ تىم-تىرىس تىنىشتىق ورنايدى جانە ەشتەڭە كورىنبەيدى: اينالا سۋ دالاسى عانا، سودان سوڭ وزەن ۇستىندە الىستا سال كەلە جاتقانىن كورەسىڭ جانە ونىڭ ۇستىندەگى ءبىر اشىقاۋىز وتقا جاعاتىن اعاشتى جارىپ جاتىر — سالدىڭ ۇستىندە ىلعي دا اعاش جارعان — بالتا جوعارى كوتەرىلگەن كەزدە جارق ەتە تۇسەدى، وسىلاي الىستان سۋ ۇستىمەن ءتۇرلى دىبىستار جەتەدى. مىنە، ءبىز وسىلاي شالعىن ءشوپتىڭ ۇستىندە جاتىپ، تىنىشتىقتى تىڭدايمىز. ءبىر رەت قويۋ تۇمان ءتۇستى دە، پاروحودتىڭ جانە قايىقتاردىڭ ۇستىندەگىلەر تابانى تارسىلداتىپ سوعىپ، كەلە جاتقاندارىن حابارلايدى، ايتپەسە جولداعى سال، قايىقتارعا سوقتىعىسۋى مۇمكىن.
سال ما، شالاندا ما بىرەۋى ءبىزدىڭ ءدال جانىمىزدان وتكەندە، ءبىز اڭگىمەلەرىن، كۇلكى، ءتىپتى جامان سوزدەرىنە دەيىن ەستىدىك، ءبىراق وزدەرىن كورە المادىق، ءۇستىمىزدى اياز قارىعانداي بولدى؛ ادامدار ەمەس، ولاردىڭ رۋحتارى سويلەسكەن سەكىلدى. دجيم بۇلار شىنىندا رۋحتار سويلەسىپ بارادى دەدى، مەن ونىمەن كەلىسپەدىم:
— جوق "شايتان السىن مىنا تۇماندى" دەپ رۋحتار ايتپايدى عوي، — دەدىم.
قاراڭعى تۇسكەن بويدا، ءبىز دە سالدى بوساتامىز، ول بولسا اعىنمەن سىرعاناي باستايدى. سوسىن ءبىر-بىر ترۋبكانى تارتىپ، اياعىمىزدى سۋعا سالبىراتىپ قويامىز دا، اڭگىمە سوعامىز. ءبىز ىلعي جالاڭاش جۇرەمىز، تۇندە دە، كۇندىز دە، تەك ماسا، شىركەيلەر تىنىم بەرمەيدى؛ باكتىڭ اتا-اناسى بەرگەن جاپ-جاڭا كيىممەن ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز سەزىنەمىن، سەبەبى ونىڭ ءبارى وتە جاقسى ينە-جىپتەن جاڭا شىققان، ال، مەنىڭ ادەمىلەنىپ جۇرگەندى جانىم جاقتىرمايدى.
وزەندە بىزدەن باسقا ءتىرى جان جوق كەزدەر بولادى. الىستا، سوناۋ جاعادا قايراڭدار مەن شاعىن ارالدار كورىنەدى، كەيدە ءار جەردەن وت جىلتىرايدى — الدە ءبىر كۇركەنىڭ مايشامى بولۋ كەرەك، ال سالدىڭ نەمەسە قايىقتىڭ جارق ەتكەن وتى كورىنەدى، كەيدە ءان سالىپ، سكريپكا تارتقانداردى ەستيسىڭ. سالدىڭ ۇستىندە ءبىز راحات ءومىر سۇردىك! توبەمىزدە جۇلدىزعا تولى اسپان تۇرادى، ال ءبىز شالقامىزدان جاتىپ الىپ قارايمىز دا داۋلاسامىز: ولاردى بىرەۋ جاساعان با، جوق وزدەرى سولاي جاراتىلعان با؟ دجيم جاساعان دەيدى، مەن ولار وسىلاي تۋعان دەيمىن؛ وسىنشا جۇلدىزدى جاساۋ ءۇشىن قانشاما ۋاقىت كەرەك. دجيم، مۇمكىن ول جۇلدىزداردى اي تۋعان شىعار، مىسالى، باقانىڭ ۋىلدىرىق شاشاتىنىنداي دەيدى، بۇل شىنىندا دا شىندىققا جاناسادى، مەن ونىمەن تالاسپادىم: مەن باقانىڭ ۋىلدىرىعى كوپ بولاتىنىن كورگەنمىن، سوندىقتان سولاي بولۋى دا مۇمكىن.
ءبىز اققان جۇلدىزداردى باقىلادىق، ولار اسپاننىڭ بەتىن سىزىپ تومەن قاراي ۇشادى. دجيم ول جۇلدىزدار بۇزىلعان، سوندىقتان ولاردى ۇيادان لاقتىرىپ جاتىر دەيدى.
ءبىر نەمەسە ەكى رەت ءبىز تۇندە جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتقان پاروحودتىڭ تۇرباسىنان وت ۇشقىندارى سورعالاپ، جاڭبىر سەكىلدى وزەنگە قۇيىلعانىن كوردىك، وتە ادەمى كورىنەدى: سودان سوڭ وتتارى جارقىلدادى دا، پاروحود بۇرىلىستان كورىنبەي كەتتى، وزەن بەتىندە تىنىشتىق ورنادى؛ سوسىن پاروحود سىزعان تولقىندار ءبىرازدان كەيىن بىزگە جەتىپ، سالىمىزدى شايقايدى، ودان سوڭ كوپكە دەيىن باقانىڭ انىنەن باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى.
ءتۇن ورتاسى اۋعاسىن جاعاداعى ۇيلەردىڭ تۇرعىندارى ۇيقىعا جينالادى، سودان سوڭ ەكى-ۇش ساعات مۇلدە قاراڭعىلىق باسادى — شاعىن ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن وت كورىنبەيدى. ول وتتار بىزگە ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ساعات سەكىلدى: العاشقى وت جانعاندا تاڭ جاقىن ەكەنىن بىلەمىز، سوندا ءبىز جاسىرىناتىن جانە سالىمىزدى بايلايتىن جەر ىزدەي باستايمىز.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ مەن بوس قايىق تاۋىپ الدىم، سونىمەن جاعاعا شىقتىم — جاعا ارالدان بار بولعانى ەكى ءجۇز ياردتاي عانا — جوعارى كوتەرىلدىم دە، كيپاريس وسكەن ورمانمەن ءجۇرىپ جەمىس-جيدەك جينايىن دەپ ويلادىم. قاراسام، سيىر جۇرەتىن وتكەلدىڭ بويىمەن ەكى ادام جۇگىرىپ كەلەدى. شارۋام ءبىتتى دەپ ويلادىم؛ بىرەۋدىڭ سوڭىنان باسقالاردىڭ قۋعانىن كورسەم، ولار نە مەنى، نە ءدجيمدى قۋىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. مەن ولاردان قاشىپ كەتكىم كەلىپ ەدى، ءبىراق الگىلەر مەنىمەن قاتارلاسىپ، مەنى شاقىردى دا، ءبىزدى قۇتقار دەپ جالىنا باستادى؛ ءبىز ەشتەڭە جاساعان جوقپىز، ءبىراق سوڭىمىزدان يتپەن قۋىپ كەلە جاتىر دەيدى. ولار مەنىڭ قايىعىما سەكىرىپ مىنگەلى جاتىر ەدى، مەن: — توقتاڭىزدار، سەكىرمەڭىزدەر!- دەدىم. — اتتىڭ ءدۇبىرىن، يتتەردىڭ ۇرگەنىن ەستىپ تۇرعانىم جوق؛ بۇتالاردىڭ اراسىمەن وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا بارىپ سۋعا تۇسىڭىزدەر، سوسىن وتكەلمەن كەلىپ قايىققا مىنىڭىزدەر، سوندا يتتەر يىستەن دە، ىزدەن دە اداسىپ قالادى.
ولار سولاي ىستەدى؛ مەنىڭ قايىعىما مىنۋلەرى مۇڭ ەكەن، مەن ءوزىمىزدىڭ ارالعا قاراي زىمىرادىم، ال بەس-ون مينۋتتان كەيىن ءبىز الىستان ايقاي-شۋ، ءيتتىڭ ابالاپ ۇرگەنىن ەستىدىك. قۋعىنشىلاردىڭ وزەنگە كەلگەنىن ەستىدىك، ءبىراق كورگەن جوقپىز: ولار شاماسى جاعادا توپتالىپ الگىلەردى ىزدەگەن بولۋ كەرەك، سودان سوڭ داۋىستار ناشار ەستىلدى - ال بىزدەر الىستاي بەردىك؛ سوسىن ورمان ارتتا قالعان كەزدە، تىنىشتىق ورنادى، ءبىز ۇلكەن وزەنگە شىقتىق تا، شاعىن ارالعا كەلىپ كوكتەرەكتەردىڭ اراسىنا جاسىرىندىق، وسىلاي قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلدىق.
قاڭعىباستاردىڭ بىرەۋى جەتپىستەر شاماسىندا، ءتىپتى ودان دا كوبىرەك بولۋى مۇمكىن؛ ول قاسقا باس، باكەنباردىن اق قىراۋ شالعان. باسىندا ابدەن ەسكىرگەن جىرتىق قالپاق، ءجۇن ماتادان تىگىلگەن كip-كip كوك كويلەك، بالاعى قىستىرىلعان كەنەپ شالبار، شالباردى كوتەرەتىن بەلدىك قولدان توقىلعان، جوق، وتىرىك ايتىپ كەتتىم... ول بىرەۋ. شالدىڭ قولىندا ابدەن ەسكىرگەن كوك ماتادان تىگىلگەن ەتەگى ۇزىن كيىم، ەكەۋىنىڭ دە قولىندا ءىشى تولى كىلەمنەن جاسالعان سومكە بار.
ەكىنشى قاڭعىباستىڭ جاس شاماسى وتىزداردا، ونىڭ دا كيىمى وڭىپ تۇرعان جوق. تاڭعى استان كەيىن ءبارىمىز دەمالۋعا جاتتىق جانە ولاردىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنەن بۇل ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى بىلمەيتىن ادامدار بولىپ شىقتى.
— سەندەردەگى دۇربەلەڭ نەدەن باستالدى؟ — دەپ سۇرادى قاسقاباس جاس جولداسىنان.
— مەن ءبىر قولدان جاسالعان ءدارى ساتىپ ەدىم ءتىس تازالايتىن، تىستەگى تاستاردى تازالايدى — تازالاۋىن تازالايدى، ءبىراق ءتىستىڭ ەمالى تاسپەن ىلەسىپ ءتۇسىپ قالادى، مەن كەشىگىپ قالدىم دا، زىتىپ وتىرايىن دەگەنىم سول ەدى — قالانىڭ شەتىنەن ءسىزدى كەزدەستىردىم جانە ءسىز سوڭىڭىزدا قۋعىنشى بار ەكەنىن ايتىپ، كومەكتەسۋىمدى سۇرادىڭىز. ال مەنىڭ دە سوڭىمدا قۋۋشىلار بار ەكەنىن ايتتىم دا، بىرگە قاشايىق دەپ ۇسىنىس جاسادىم. مەنىڭ بار تاريحىم وسى. ال سىزدە نە بولدى؟
— مەن وسى جەردە ءبىر اپتاداي اراق-شاراپتىڭ زيانى جايلى ۋاعىزدادىم، ايەلدەردىڭ ءبارى — كەمپىرلەر دە، جاس كەلىنشەكتەر دە — مەنى ماقتاپ ەستەرى شىقتى، سەبەبى ىشكىشتەردىڭ سىيىن بەردىم دەپ ايتا الامىن؛ ءار كەش سايىن بەس دوللاردان، كەيدە التى دوللاردان تابىس تاۋىپ ءجۇردىم، بالالار مەن نەگرلەر انشەيىن — وسىلاي ءىسىم وڭعا باسىپ ءجۇر ەدىم، كەشە كەشكىسىن بىرەۋ وسەك تاراتىپتى: بۇنىڭ ءوزى جاسىرىپ بوتەلكەدەن قىلعىتادى دەپ. ءبىر نەگر ەرتەمەن مەنى وياتىپ، وسىنداعى جۇرت جينالىپ جاتىر، ءقازىر كەلەدى، بىرەۋلەرى اتتىلى، ەرتكەن يتتەرى بار، بۇل جەردەن جارتى ساعاتتا كەتۋىڭىزدى تالاپ ەتەدى، سوسىن وزدەرى سوڭىڭىزدان قۋادى؛ ەگەر ۇستاپ السا، قارا مايعا، قۇستىڭ جۇنىنە اۋناتىپ تاياقپەن دومالاتادى. تاڭعى استى كۇتپەستەن — تابەتىم دە جوعالىپ كەتتى...
— قاريا، — دەدى جاس جىگىت، — ءبىز ەكەۋمىز بىرلەسكەنىمىز دۇرىس-اۋ دەيمىن. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— مەن كەت ءارى ەمەسپىن. ءسىزدىڭ باستى كاسىبىڭىز قانداي؟
— كاسىبىم... ءارىپ تەرۋشىمىن؛ كەيدە رۇقسات بەرىلگەن دارىلەردى ساتاتىنىم بار، ساحنادا دا ويناي الامىن — مەن، بىلسەڭىز تراگەديالىق كەيىپكەردى وينايمىن؛ رەتى كەلگەن جەردە كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىساتىنىم بار، اننەن، جاعىراپيادان ساباق تا بەرە الامىن؛ قاجەت بولسا، ءتۇرلى تاقىرىپقا لەكسيا دا وقيمىن — ءالى ءبىرازى بار! جۇمىس ىستەمەۋ ءۇشىن كەز كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە دايىنمىن. ال، ءسىز نە ىستەيسىز؟
— كەزىندە مەن ەم-دوممەن كوپ اينالىستىم. سال اۋرۋىنا شالدىققانداردى قولىممەن سيپاپ ەمدەيتىنمىن، راك ىسىكتەردى دە ەمدەپ ءجۇردىم — وسىلاردى كادىمگىدەي كاسىپكە اينالدىرعانمىن؛ ەگەر باسقا بىرەۋدەن ەستىپ السام، كورىپكەلدىكتى مەڭگەرىپ العانداي ايتاتىنمىن.
ۇگىت-ناسيحات ايتامىن، حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايمىن؛ ۋاعىز ايتاتىن جيىندار دا مەنىڭ ەنشىمدە.
ەكەۋى ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى، سوسىن جاس جىگىت:
— قولدان كەلمەيدى، — دەپ كۇرسىندى.
— نە تۋرالى ايتىپ جاتىرسىز؟ — دەدى قاسقاباس.
— ويلاپ قاراسام، مەن ءوزىمدى وسىنداي دەڭگەيگە ءوزىم جەتكىزدىم، وسىنداي تومەن قاۋىممەن بىرگە بولۋ!.. — ول شۇبەرەكپەن كوزىنىڭ شەتىن ىسقىلادى.
— ايتىڭىزشى، بۇل قاۋىم سىزگە جامان بولىپ تۇر ما؟ — دەدى قاسقاباس مەنسىنبەگەن ءارى كوڭىلىنە كەلگەن كۇدىگى بار ادامداي ۇنمەن.
— ءيا، مەن ءۇشىن جاقسى، بۇدان ارتىققا ءوزىم دە لايىق ەمەسپىن؛ سونشالىق بيىكتەن تومەنگە قۇلاعانىما ءوزىم عانا كىنالىمىن! مەنەن باسقا ەشكىم دە كىنالى ەمەس. مەن سىزدەردى كىنالامايمىن، مىرزالار؛ ەشكىمدى دە. مەن وسىنداي حالگە جەتۋگە لايىقتىمىن. ادامعا نەمقۇرايدى قارايتىن مىنا دۇنيە مەيلى مەنىڭ تۇبىمە جەتسىن: ءبىر نارسەنى بىلەمىن — ءبىر جەردەن وزىمە مولا تابامىن. مەيلى دۇنيە ويلاعانىن ىستەسىن، مەيلى مەنىڭ بارىمدى سىپىرىپ السىن — مەنىڭ جاقىندارىمدى، جيعان-تەرگەنىمدى، ءبارىن-بارىن، ءبىراق مىنانى الا المايدى! ءبىر كەزدە مەن مولاعا جاتامىن، ءبارىن ۇمىتامىن، سوسىن شارشاعان مەنىڭ بايعۇس جۇرەگىم اقىرى تىنىشتالادى.
ال ءوزى ءالى شۇبەرەكپەن كوزىن ءسۇرتىپ جاتىر.
— شارشاعان جۇرەگىڭىزبەن بارىپ تۇرىڭىز! — دەيدى قاسقاباس. — نەمەنەگە جارالى جۇرەگىڭىزدى تۇمسىعىمىزعا تاقاي بەرەسىز؟ وندا ءبىزدىڭ قانداي شارۋامىز بار؟
— ءيا، مەن سىزدەردىڭ تۇك تە قاتىستارىڭىز جوق ەكەنىن بىلەمىن.
مەن سىزدەردى كىنالامايمىن، ءوزىم وسىلاي تومەندەدىم. ماعان ءالى از بۇل، ادىلەتىن ايتساق، مەن ءالى دە ازاپ كورۋىم كەرەك، مەن شاعىم ايتىپ جاتقانىم جوق.
— ءسىز قانداي بيىكتەن قۇلادىڭىز؟ ياعني قۇلايتىن جاعداي بولعان عوي؟
— ءسىز ماعان سەنبەيسىز... ادامدار ماعان ەشقاشان سەنبەيدى... جارايدى، جەتەر ەندى! مەنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمنىڭ سىرى...
— دۇنيەگە كەلۋىمنىڭ سىرى؟ ءسىز نە جايلى ايتىپ جاتىرسىز؟
— مىرزالار، — جاس جىگىت سالتاناتتى تۇردە باستادى، — مەن سىزدەرگە جۇمباق سىرىمدى اشايىن، سىزدەرگە سەنىپ وتىرمىن! مەنىڭ تەگىمە كەلسەك، مەن گەرسوگپىن!
مۇنى ەستىگەندە ءدجيمنىڭ كوزدەرى باقىرايىپ كەتتى؛ مەندە دە سولاي بولدى عوي دەيمىن. ال قاسقاباس:
— نە ايتىپ تۇرسىز؟ مۇمكىن ەمەس! — دەدى.
— ءيا، ءيا! مەن ارعى اتام گەرسوگ بريدجوتەرسكييدىڭ ۇلكەن ۇلى، وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا امەريكاعا قاشىپ كەتكەن. ازاماتتىقتىڭ تازا اۋاسىمەن دەم الۋ ءۇشىن. ول جاقتا ۇيلەنىپ، ءبىر ۇلدى بولعان، سوسىن قايتىس بولدى. گەرسوگ ولگەسىن ەكىنشى ۇلى ءۇي-جايىن، اتاعىن قولىنا العان دا، ال شىن مۇراگەر بالا ۇمىت قالعان. مەن سول بالانىڭ تۇقىمىمىن، گەرسوگ بريدجوۋتەرسكييدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى — مەن، ناعىز گەرسوگپىن؛ مىنە، مەن وسىندا بارىنەن جۇرداي بولىپ جاپادان جالعىز، ادامداردىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىراپ، سالقىن قوعامعا جەككورىنىشتى بولىپ، شارشاپ-شالدىققان، جۇرەگىم جارالى كۇيدە قايداعى ءبىر جۇلىكتەرمەن سالدىڭ ۇستىنە جاتۋعا ءماجبۇرمىن.
دجيم ونى ابدەن اياپ كەتتى، مەن دە سول. ءبىز ونى جۇباتا باستاپ ەدىك، ول جۇباتۋ مۇمكىن ەمەس دەدى، ەگەر ءبىز ونى گەرسوگ دەپ قابىلداساق، سودان اسقان سىي-قۇرمەت جوق. ءبىز كەلىستىك، ءبىراق ءبىزدىڭ نە ىستەۋىمىز كەرەك ەكەنىن ۇيرەتۋىن سۇرادىق. ءبىز وعان ىلعي ءيىلىپ، "مارتەبەلى مىرزا"، "ميلورد" دەپ امانداسۋىمىز كەرەك، ەگەر ونى ءجاي "بريدجۋوتەر" دەپ اتاساق تا، ول رەنجىمەيدى، ويتكەنى بۇل اتاق فاميليا ەمەس؛ جانە ءبىزدىڭ بىرەۋىمىز داستارقان باسىندا ونىڭ تاماعىن الدىنا قويىپ، تاعى باسقا قاجەتتەرىنە ءازىر تۇرۋىمىز كەرەك.
مۇنىڭ ءبارى ونشا قيىن ەمەس، ءبىز كەلىستىك. تۇسكى اس كەزىندە دجيم تۇرەگەلىپ تۇردى، ونىڭ تاماعىن الىپ بەرىپ، وقتىن-وقتىن: "مارتەبەلى مىرزاعا تاعى ءبىر نارسە كەرەك پە؟" — دەپ قويادى، بۇل گەرسوگكە وتە ۇنايتىن سەكىلدى. ونىڭ ەسەسىنە شال بۇلقان-تالقان بولىپ، ءتىپتى اڭگىمەلەسۋدەن قالدى، گەرسوگتىڭ اينالاسىنداعى ءبىزدىڭ جۇگىرىسىمىز وعان ءتىپتى دە جاقپايتىنىن سەزۋگە بولادى، ايتەۋىر بىردەڭەگە رەنجۋلى. كەيىنىرەك، تۇسكى تاماقتان كەيىن:
— تىڭداڭىزشى، گەرسوگ، — دەدى ول، — ارينە، مەنىڭ سىزگە جانىم اشيدى، الايدا مۇنداي باقىتسىزدىققا تاپ بولعان ءسىز عانا ەمەسسىز.
— ءيا؟
— ءيا، ءسىز جالعىز ەمەسسىز. تاعدىر ءسىزدىڭ عانا بوركىڭىزدەن جاقسىلاپ ۇرعان جوق.
— امال قانشا!
— ءيا، ومىرگە كەلۋدىڭ قۇپيا سىرى تەك سىزدە عانا ەمەس.
وسى جەردە شال دا ەڭىرەپ قويا بەردى، شىن ايتام!
— توقتاڭىزشى! نەمەنە ءسىز؟
— گەرسوگ، ءسىز مەنىڭ قۇپيامدى جاسىرا الاسىز با؟ — دەدى دە شال تاعى وكسىپ جىلادى.
— مولاعا بارعانشا ساقتايمىن! — گەرسوگ شالدىڭ قولىن الىپ قىستى دا: — ءومىرىڭىزدىڭ قۇپياسىن ماعان ايتىڭىزشى! — دەدى.
— مارتەبەلى مىرزا، مەن ولگەن ءدوفينمىن!
وسى جەردە دجيم ەكەۋمىزدىڭ كوزدەرىمىز شاراسىنان شىعا جازدادى. ال گەرسوگ ايتتى:
— ءسىز... ءسىز كىمسىز؟
— ءيا، دوستىم، راس ايتامىن — ءسىز الدىڭىزداعى باقىتسىز بەيشارانى، جوعالىپ كەتكەن ليۋدوۆيك ون جەتىنشىنىڭ، ماريا-انتۋانەتتا مەن ليۋدوۆيك ون التىنشىنىڭ ۇلىنىڭ ءدوفينىن كورىپ وتىرسىز.
— ءسىز! ءسىزدىڭ جاسىڭىزدا! جو-وق! ءسىز، شىنىندا، ۇلى كارل بولساڭىز، ءسىزدىڭ جاسىڭىز ەڭ از دەگەندە التى جۇز-جەتى جۇزدە بولادى.
— مۇنىڭ ءبارى باقىتسىزدىقتان، گەرسوگ، باقىتسىزدىقتان! باقىتسىزدىق شاشىمدى اعارتتى، بەتىمدى مىجعىلادى. ءيا، مىرزالار، سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا فرانسيانىڭ زاڭدى كورولى؛ كوك كەنەپ كيىپ، كەدەيلىكتەن ازىپ-توزعان، قۋعىن كورگەن جۇرتتىڭ بارىنە جەككورىنىشتى بولعان!
وسى جەردە ول تاعى وكىرىپ جىلاعاندا، ءبىز دجيم ەكەۋمىز نە ىستەرگە بىلمەدىك، وعان سونشالىق جانىمىز اشىدى. بۇدان بۇرىن گەرسوگتى جۇباتقانىمىزداي شالعا دا جۇباتۋ ايتا باستاپ ەدىك، ول ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ەشتەڭە ەمەس، تەك ءولىم عانا نۇكتە قويىپ تىنىشتاندىرادى، دەگەنمەن كەيدە وعان "ۇلى مارتەبەلى" دەپ تىزەرلەپ سالەمدەسسە، ونىڭ الدىندا ۇستەلگە وتىرماي بۇل رۇقسات ەتكەنشە تىك تۇرسا، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلى ءسال دە بولسا كوتەرىلىپ قالاتىن سەكىلدى.
مىنە، ەندى دجيم ەكەۋمىز ونى "تاقسىر" دەپ اتاپ، ونىڭ تاماقتارىن بەرىپ، ول رۇقسات ەتكەنشە وتىرمايتىن بولدىق. بۇل وعان وتە كومەكتەستى — كەشىكپەي ول ءتىپتى كوڭىلدەنىپ، كادىمگىدەي جاقسى بولىپ قالدى.
ەندى وعان گەرسوگ رەنجي باستادى، ءىستىڭ مۇنداي باعىت العانىنا ول ءتىپتى ريزا ەمەس، ءبىراق كورول ونىمەن دوس رەتىندە اڭگىمەلەستى جانە ونىڭ كورول — اكەسى گەرسوگتىڭ اتاسى تۋرالى ىلعي جاقسى پىكىر ايتاتىنىن جەتكىزدى جانە گەرسوگ بريدجۋوتەرسكيلەرمەن قوناققا شاقىرىسىپ، كورولدىڭ سارايىندا تالاي بىرگە بولعاندارىن ايتتى؛ الايدا اقىرىندا كورولدىڭ ءسوزىن تىڭداعاندا گەرسوگ aشy ۇستىندە وتىردى.
— وسى سالدىڭ ۇستىندە ءبىز بىرگە ۇزاق ءومىر سۇرەتىن سياقتىمىز، گەرسوگ مىرزا، نەمەنەگە رەنجىسەمىز؟ مەن گەرسوگ بولىپ تۋماعانىما كىنالى ەمەسپىن عوي، كورول بولىپ تۋماعانىڭىزعا ءسىز دە كىنالى ەمەسسىز — نە ءۇشىن ارامىزدا كيكىلجىڭ تۋعىزامىز؟ ءارقاشان دا رەتىنە قاراي جاقسى تۇرۋعا تىرىسۋ كەرەك — مەنىڭ ومىرلىك ەرەجەم وسى ايتقانىمداي. وسىندا تاپ بولعانىمىز قانداي جاقسى — تاماق كوپ، ءومىر راحات! جەتەر ەندى، گەرسوگ، قولىڭىزدى بەرىڭىز — تاتۋلاسايىق! — دەدى كورول.
كەشىكپەي مەن بۇل ەكى قاڭعىباستىڭ كورول دە، گەرسوگ تە ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم، جاي انشەيىن الداۋىشتار مەن ناعىز وڭباعان سۇرقيالار.
ءبىراق ولارعا ەشتەڭە ايتپادىم، ايتپاق تۇگىلى ءتىپتى — ويىمدى سەزدىرمەدىم، ۇندەمەدىم — بولدى. ەڭ دۇرىسى وسى — جاۋ تاۋىپ قايتەمىن. وزدەرىنشە ءبىز ولاردى كورول، گەرسوگ دەپ اتاعانىمىزدى قالايدى، جارايدى، تەك ۇرىس-كەرىسسىز تىنىش بولسا بولعانى؛ دجيمگە دە ەشتەڭە ايتپادىم.
ەگەر مەن اكەمنەن ءبىر نارسە ۇيرەنسەم، ول ءوزى سياقتىلارمەن ءتىل تابىسۋ: ەڭ باستىسى — ولارعا تيىسپەۋ، مەيلى نە ىستەگىلەرى كەلسە، سونى ىستەسىن.
جيىرماسىنشى تاراۋ
گەرسوگ پەن دوفين پوكۆيلدى قالاي كوندىردى
ولار بىزگە ءتۇرلى سۇراقتار قويا باستادى — ءبىز نەگە العا ءجۇرۋدىڭ ورنىنا سالدى كۇندىز جاسىرامىز، مۇمكىن دجيم قاشقىن بولار؟
مەن ولارعا ايتتىم:
— قۇداي ساقتاسىن! قاشىپ جۇرگەن نەگر وڭتۇستىككە بارا ما؟
ولار وڭتۇستىككە قاشپايدى دەگەنگە كەلىستى. مەن بىردەمە ەتىپ سىتىلىپ شىعۋعا تىرىستىم دا، اڭگىمە ايتا باستادىم.
— مەنىڭ اتا-انام پويك ايماعىندا ميسسۋري شتاتىندا ءومىر ءسۇردى، مەن سول جەردە تۇردىم، تەك مەنەن جانە اكەم مەن اعام ايكودان باسقاسىنىڭ ءبارى قايتىس بولدى. اكەم ءبارىن تاستاپ بەنۋ اعايىمىزعا بارام دەپ شەشتى، ونىڭ جاڭا ورلەانعا قىرىق ميلدەي جەردە شاعىن فەرماسى بار ەدى. اكەم بولسا ابدەن كەدەيلەندى، بورىشقا بەلشەسىنەن باتىپ، قارىزدارىن وتەپ بولعاندا اكەمدە بار بولعانى ون التى دوللار مەن ءبىزدىڭ نەگرىمىز دجيم قالدى. مۇنداي قاراجاتپەن مىڭ ءتورت ءجۇز ميل قاشىقتىقتاعى ورلەانعا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. وزەن سۋى كوتەرىلگەندە، اكەم سالدى ۇستاپ الىپ قۋاندىق جانە وسىمەن ورلەانعا جەتەمىز دەپ شەشكەنبىز. تەك اكەمنىڭ جولى بولمادى — ءبىر كۇنى تۇندە پاروحود سالىمىزدىڭ الدىڭعى جاعىنا شىعىپ كەتتى دە ءبارىمىز سۋعا سەكىردىك، ءبىز دجيم ەكەۋمىز امان شىقتىق، — ال اكەم ماس ەدى، ءىنىم ايكو بار بولعانى ءتورت جاستا بولاتىن، ەكەۋى دە سۋعا كەتتى. كەلەسى ەكى كۇندە شارۋا كوپ بولدى، سەبەبى ادامدار ءبىزدىڭ سالعا قايىقپەن كەلىپ ءدجيمدى قاشىپ جۇرگەن نەگر بولار دەپ مەنەن الىپ كەتكىلەرى كەلدى. سوسىن ءبىز كۇندىز كوبىنە تۇرىپ، ەشكىم تيىسپەيتىن بولعاسىن تۇندە ءجۇرۋدى ۇيعاردىق.
گەرسوگ ايتتى:
— بۇل ماسەلەنى مەن ۇقساتامىن — ءبىر لاجىن تابامىن، سوسىن ءبىز، قاجەت بولسا، كۇندىز جۇرەتىن بولامىز. قالاي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاستىرايىن. بۇگىن ءبارى بۇرىنعىشا قالا بەرسىن؛ ارينە، ءبىز قالالاردىڭ جانىنان كۇندىز وتپەيمىز — ەگەر ولاي ىستەسەك، ساۋ قالماۋىمىز مۇمكىن.
كەشكە قاراي اسپاندى بۇلت تورلادى: جاڭبىر جاۋاتىن سەكىلدى، اسپاننىڭ ەتەگىنەن وقتا-تەكتە وت جىلتىلداپ، جاپىراقتار دىرىلدەي باستادى — كۇن كۇركىرەپ جاڭبىر كەلە جاتقانى بەلگىلى بولدى.
گەرسوگ پەن كورول تەكسەرۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن شالاشقا كىردى — ونداعى توسەك-ورىندار قانداي. مەنىڭ وزىمە سالعان توسەگىم دجيمدىكىنەن ءتاۋىر ەدى، ونىكى اراسىندا سوياۋداي قامىستارى ءبۇيىرىڭدى تەسىپ، قوزعالساڭ مازاڭدى كەتىرەدى، ءارى سىقىرلاپ وياتىپ جىبەرەدى. گەرسوگ مەنىڭ توسەگىمدى العىسى كەلىپ ەدى، كورول قارسى بولدى.
— مەنىڭ ويىمشا، ءسىز ءوزىڭىز مەنىڭ مارتەبەمنىڭ جوعارى ەكەنىن ايتقىزباي-اق ءبىلۋىڭىز كەرەك ەدى، سوندىقتان مىنا جۇمساق توسەك مەنىكى. مارتەبەلى مىرزا اناۋ ەكىنشى توسەكتى السىن، -دەدى.
ءبىز دجيم ەكەۋمىز كەنەت مىنالار تاعى ۇرسىسادى ەكەن دەپ قورقىپ كەتتىك. گەرسوگ:
— مەنىڭ تاعدىرىم زۇلىمدىقتىڭ تەمىر تابانىمەن بالشىققا باتاتىنى تەك بۇگىن! مەنىڭ ءبىر كەزدەگى تاكاپپار رۋحىمدى باقىتسىزدىق قيراتتى: مەن بەرىلەمىن — مەنىڭ تاعدىرىم وسىلاي. دۇنيەدە مەن، جالعىز مەن ازاپتان قۇتىلا المايمىن؛ قايتەمىن، مۇنى دا كوتەرەرمىن، — دەگەندە دجيم ەكەۋمىز قۋانىپ كەتتىك.
ابدەن قاراڭعى تۇسكەسىن ءبىز العا جىلجىدىق.
كورول بىزگە وزەننىڭ ورتا تۇسىنا جاقىن جۇرىڭدەر، قالانىڭ جانىنان وتكەنشە فوناردى جاقپاڭدار دەپ بۇيىردى. كەشىكپەي ءبىر توپ شاعىن وتتار كورىندى، بۇل قالا بولاتىن — قاراڭعىلىقتى جامىلىپ ول جەردەن امان-ەسەن وتتىك. تاعى دا ءۇش ميلدەي جۇرگەسىن بەلگى بەرەتىن فوناردى جاقتىق، ال ساعات تۇنگى ونعا قاراي جەل كوتەرىلدى، جاڭبىر قۇيدى، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلدادى؛ كورول جاڭبىر باسىلعانشا ءبىز ەكەۋمىزگە ۆاحتادا تۇرۋدى بۇيىردى. سوسىن ولار گەرسوگ ەكەۋى شالاشقا كىرىپ الىپ، ۇيقىنى باستى. مەن ءتۇن ورتاسى اۋعاسىن كۇزەتۋگە ءتيىسپىن، ءبىراق ءبارىبىر جاتپاس ەدىم، ءتىپتى توسەك-ورنىم بولعان كۇندە دە، ويتكەنى مىنانداي جاڭبىر، نايزاعايدى كۇن سايىن كورە المايسىڭ.
قۇدايىم-اي، جەلدىڭ سوققانىن كورسەڭىز! جانە مينۋت سايىن نايزاعايدىڭ جارقىلىنان جارتى ميلدەي جەردەگى تولقىنداردىڭ اپپاق جالدارى اپ-انىق كورىنەدى جانە قاتتى جاۋىننىڭ تامشىلارى كادىمگى سۇزگى سياقتى، ولاردىڭ اراسىنان شاعىن ارالدار، جەلدەن باستارى جەرگە جەتىپ يىلگەن اعاشتار... سوسىن، كۇننىڭ كۇركىلى مىلتىقتىڭ داۋىسىنداي: بۋم! بۋم! باح! ترا-تا-تا- تا-تا، تاعى نايزاعاي، تاعى كۇركىل.
سالدىڭ ۇستىندەگى مەنى بىرنەشە رەت تولقىن شايدى، سوسىن كيىمىمدى سىپىرىپ تاستادىم دا، جالاڭاش وتىردىم، ەندى مەن ءۇشىن ءبارىبىر. وزەندەگى اعاش تۇبىرلەرىنەن قورقۋدىڭ كەرەگى جوق — مينۋت سايىن جارقىلداعان نايزاعاي اينالانىڭ ءبارىن كورسەتىپ تۇر، سوندىقتان ءبىز سالدى تەز بۇرىپ، ولاردى اينالىپ وتۋگە ۇلگەرىپ كەلەمىز.
مەنىڭ كۇزەتكە تۇرۋ كەزەگىم تۇندە بولاتىن، ءبىراق مەن ۇيقىم كەلىپ ءولىپ بارامىن، دجيم ءتۇننىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا سەنىڭ ورنىڭا كۇزەتكە تۇرايىن دەدى: بۇل جونىندە ول، ايتاتىنى جوق، ناعىز ازامات. مەن ەڭبەكتەپ شالاشقا كىرسەم، گەرسوگ پەن كورول تىرايىپ اياقتارىن تالتايتىپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر، قۇيرىعىڭدى قوياتىن جەر جوق، اقىرى شالاشتىڭ الدىنا قيسايا كەتتىم — جاڭبىرعا كوڭىل اۋدارمادىم، ويتكەنى كۇن جىلى، تولقىندار دا باعاناعىداي بيىك ەمەس. ساعات ەكىلەردىڭ شاماسىندا جەل قايتا كوتەرىلدى، دجيم مەنى وياتقىسى كەلگەنمەن وياتپادى: وعان تولقىندار تىنىش بولعان سەكىلدى بولىپ كورىندى دە، پالەندەي جاماندىق بولا قويماس دەپ ويلادى؛ الايدا ول قاتەلەستى، ويتكەنى كەنەت ءزاۋلىم تولقىن سوقتى دا، مەنى سالدىڭ ەرنەۋىنەن ۇشىرىپ تۇسىرە جازدادى. دجيم كۇلكىدەن شەك-سىلەسى قاتتى. ول وتە كۇلەگەش، مۇنداي نەگردى كورگەن ەمەسپىن.
مەن كۇزەتكە تۇردىم، ال دجيم جاتتى دا، بىردەن قور ەتە ءتۇستى. كەشىكپەي كۇركىل باسىلىپ، بۇلتتار كوشىپ كەتتى، جاعاداعى ۇيلەردىڭ العاشقى وتتارى كورىنگەندە، مەن ءدجيمدى وياتتىم دا، ەكەۋمىز كۇندەگىشە سالدى كورىنبەيتىن جەرگە جاسىردىق.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن كورول قولىنا مىج-مىج بولعان ەسكى كارتتى الىپ، گەرسوگ ەكەۋى بەس سەنتتەن اقشا سالىپ پوكەر ويناي باستادى. كارتتان جالىققاسىن ولار "كومپانيانىڭ جوسپارىن جاسايمىز" دەپ ىسكە كىرىستى — وزدەرى وسىلاي اتايدى. گەرسوگ ءوزىنىڭ سومكەسىنە قولىن سۇڭگىتىپ، ءبىر توپ شاعىن حابارلاندىرۋ الىپ شىقتى دا بىزگە داۋىستاپ وقي باستادى. ءبىر حابارلاندىرۋدا: "پاريجدەن كەلگەن اتاقتى دوكتور ارمان دە مونتالبان "فرەنولوگيا عىلىمى تۋرالى" پالەن دەگەن جەردە لەكسيا وقيدى، پالەن ايدىڭ پالەنى كۇنى؛ كىرۋى ون سەنت — جانە جيىرما بەس سەنتكە ادامنىڭ مىنەزىن، قابىلەتىن انىقتاپ بەرەدى" دەپ جازىلعان. گەرسوگ سول دوكتور مەنىڭ ءوزىممىن دەدى. ەندى ءبىر حابارلاندىرۋدا ول "دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى اتاقتى اكتەر تراگەديالىق كەيىپكەرلەردى وينايدى، مىسالى، شەكسپير پەسالارىنداعى، لوندوننىڭ درۋري-لەين تەاترىنىڭ ءارتيسى كىشى گارريك" دەلىنىپتى.
ال قالعان حابارلاندىرۋلاردا ول باسقا فاميليالاردى الىپ، ءتۇرلى قىزىقتى نارسەلەردى جاسايدى، مىسالى، التىندى، سۋدى جاڭعاقتىڭ كومەگىمەن ىزدەپ تابادى، دۋالانعانداردىڭ اۋرۋىن جازادى. اقىرىندا ول ايتتى:
— دەگەنمەن قايعىلى دۇنيەلەر ماعان وتە ۇنايدى. ۇلى مارتەبەلىم، ءسىز ساحناعا شىعىپ كورمەدىڭىز بە؟
— جوق، — دەدى كورول.
— وندا، باياعىداعى ۇلى مارتەبەلىم، ءارى كەتسە ءۇش كۇننەن كەيىن ءسىز دە ساحناعا شىعاسىز، — دەدى گەرسوگ. — ءبىرىنشى كەزدەسكەن ىڭعايلى قالادا ءبىز ۇلكەن زالدى الامىز، سوسىن "III-ريچاردتان" جەكپە-جەكتى، جانە "رومەو مەن دجۋلەتتادان" بالكونداعى كورىنىستى كورسەتەمىز. سىزگە بۇل ۇناي ما؟
— مەن، ارينە، ءاربىر پايدا تۇسەتىن ءتيىمدى ءىستى قوشتايمىن، ءبىراق اكتەرلىك ويىن مەنىڭ ميىما كىرىپ-شىقپايدى جانە مەن اكتەر دەگەندەردى كورگەن ەمەسپىن. اكەم قوناق شاقىرعاندا، مەن وتە كىشكەنتاي بولدىم. ال، مەنى ۇيرەتۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلە مە؟
— كەلگەندە قانداي! ودان وڭاي نارسە جوق.
— وندا، جارايدى. مەنىڭ كوپتەن بەرى جاڭا ءبىر نارسە باستاۋعا قولىم قىشىپ ءجۇر. ءقازىر باستايىق.
سول جەردە گەرسوگ وعان ءبارىن ءتۇسىندىردى. رومەو دەگەن كىم، دجۋلەتتا كىم، سوسىن ءوزىم ىلعي رومەونى وينايمىن دەپ قويدى، دەمەك كورول دجۋلەتتا بولۋى كەرەك.
ەگەر دجۋلەتتا وتە جاس بولسا، ونىڭ توبەسىندەگى شاشسىز تايعاناق، جاعىنداعى اق بۋرىل ءجۇن ەرسى كورىنبەي مە؟
— و، نە دەگەنىڭىز! قىسىلماڭىز — اۋىلدىڭ اشىق اۋىزدارى كۇماندانۋدى بىلمەيدى دە. سوسىن ءسىز ۇستىڭىزگە باسقا كيىم كيەسىز عوي: دجۋلەتتا ۇيىقتار الدىندا ايعا قاراپ تاماشالايىن دەپ بالكونعا شىقتى، تۇندە كيەتىن كويلەك، باسىندا اينالاسى بۇرمەلەنگەن تەلپەك. مىنە، مىناۋ سوعان لايىقتى كيىمدەر.
ول تەرەزە جاپقىش تىگەتىن شىتتان ىستەلگەن ەكى-ۇش كوستيۋمدى شىعارىپ، مىنالار ءۇشىنشى ريچارد پەن ونىڭ قارسىلاستارىنىڭ كيىمدەرى دەدى جانە اق كىلاڭكوردەن تىگىلگەن تۇندە كيەتىن كويلەك پەن الگىندەگىدەي اينالاسى بۇرمەلەنگەن باس كيىم. كورول تىنىشتالدى. سوسىن گەرسوگ ءوزىنىڭ كىتابىن الىپ، سالتاناتتى دا سەنىمدى داۋىسپەن ءار كەيىپكەردىڭ ءسوزىن وقي باستادى؛ ەدەنگە سەكىرىپ قالاي ويناۋ كەرەكتىگىن كورسەتتى؛ سودان كەيىن كىتاپتى كورولعا بەرىپ، ونىڭ سوزدەردى جاتتاۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ، بۇيرىق بەردى.
ءۇش ميلدەي تومەنگى جاقتا ءبىر كىشكەنە قالاشىق تۇر، تۇسكى استان كەيىن گەرسوگ ءبىر نارسە ويلاپ تاپتىم دەدى، ەندى ءبىز دجيم ءۇشىن قورىقپاي كۇندىز جۇرە بەرۋىمىزگە بولادى؛ تەك قالاعا بارىپ، ءبارىن ازىرلەۋ كەرەك دەدى. كورول دا بىرگە بارامىن دەگەن شەشىمگە كەلدى، قاراپ كورىپ، ىڭعايلى بىردەڭە تاپ بولسا دەگەندەي. ءبىزدىڭ كوفەمىز تاۋسىلىپ ەدى، دجيم مەنىڭ دە بارىپ كوفە ساتىپ اكەلۋىمدى ايتتى.
ءبىز قالاعا جەتىپ قاراساق، ءتىرى ادام كورىنبەيدى، ءولى قالا سەكىلدى. كوشەلەردە دىم جوق، جەكسەنبى كۇن سەكىلدى تىم-تىرىس. كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقان ءبىر اۋرۋ نەگردى تاۋىپ اۋرۋ-سىرقاۋلاردان باسقا تۇرعىنداردىڭ ءبارى ەكى ميل جەردەگى ورمانعا قۇدايعا سيىناتىن جيىنعا كەتكەنىن بىلدىك. كورول ول جاققا قالاي بارادى دەپ سۇرادى، ول جيىننان ءبارىن سىعىپ الۋعا تىرىساتىنىن ايتتى جانە ماعان دا بارۋعا رۇقسات ەتتى.
گەرسوگ تيپوگرافياعا بارامىن دەدى. ول اعاش ۇستاسىنىڭ شەبەرحاناسىنىڭ استىندا ەكەن؛ بارلىق شەبەرلەر، ءارىپ تەرەتىندەر — ءبارى ورمانعا كەتىپتى، ءتىپتى ەسىكتەرىن دە جاپپاعان.
ءۇي لاس، نەشە ءتۇرلى قوقىستار ۇيىلگەن؛ جاردىڭ بارىندە سيانىڭ ءىزى جانە قاشقىن نەگرلەر مەن ساتىلاتىن اتتار تۋرالى حابارلامالار. گەرسوگ بەشپەتىن شەشتى دە، ماعان باسقا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس دەدى. ءبىز كورول ەكەۋىمىز جيىنعا تارتتىق.
ساعات جارىم ءجۇرىپ، ءۇستى-باسىمىزدان تەر تامشىلاپ ارەڭ جەتتىك، كۇن وتە ىستىق ەكەن. ول جەردە وسى ايماقتان كەلگەن مىڭنان از ەمەس ادام جينالىپتى، كوپشىلىگى جيىرما ميلدەي جەردەن كەلىپتى.
ورماندا جىلقى كوپ ەكەن، ولاردىڭ ءبىرازى ارباعا جەگىلگەن، كەيبىرەۋلەرىن كەز كەلگەن جەرگە بايلاپ قويىپتى؛ ولار سۇلىنى شايناپ، شىبىن-شىركەيدى قۇيرىقتارىمەن قاعىپ قويادى. تاياقتاردى شانشىپ، جاپىراقتارمەن جاپقان كولەڭكەلەردىڭ استىندا تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن قاربىز، جاس جۇگەرى، سۋسىندار، ءتاتتى پىراندىكتەر جانە باسقا كوكونىستەر ساتىپ جاتىر.
ۋاعىزداردى تىڭداپ وسىنداي كولەڭكەنىڭ استىندا تۇرعان ادام دەگەن وتە كوپ. ورىندىقتاردى بۇكىر اعاشتاردان وزدەرى جاساپ الىپتى: ورىندىقتىڭ اياقتارىنىڭ ورنىنا بۇكىر اعاشتى تەسىپ، تاياقتاردى كىرگىزىپتى. ورىندىقتاردىڭ ارقاسى جوق. ال، ۋاعىز ايتۋشىلار ءۇشىن ءار كولەڭكەنىڭ استىندا بيىك ورىندىق ورناتقان.
ايەلدەر سابان قالپاق كيىپتى، كەيبىرەۋلەرىندە ءجۇن ماتادان تىگىلگەن كويلەك، جاستار جاعى شىت كويلەكپەن ءجۇر. كەيبىر بوزبالالار جالاڭاياق كەلىپتى. ال، بالالار جاعى كەنەپ كويلەك كيگەن. كەمپىرلەر توقىپ وتىر، جاستار بىر-بىرىنە كوزدەرىن قىسىپ قويادى.
ءبىز جاقىنداعان العاشقى كولەڭكە استىندا ۋاعىزداۋشى ناماز وقىپ تۇر. ول ەكى جولدى وقىعاندا، قالعاندارى حورمەن قايتالايدى؛ وتە سالتاناتتى شىقتى — حالىق سونشا كوپ جانە ءبارى ەرەكشە شابىتپەن ءان سالدى؛ سونان سوڭ ۋاعىزشى تاعى ەكى جول وقيدى، حور ونى قايتالايدى، وسىلاي جالعاسادى. قۇدايدان جاقسىلىق كۇتكەندەر بىرتە-بىرتە داۋىستارىن قاتتىراق شىعارىپ اندەتەدى، ءتىپتى ەڭ اقىرىندا بىرەۋلەرى ىڭىرانىپ، ەندى ءبىرقاتارى جىلاپ جىبەردى. ۋاعىزشى تاعى دا ۋاعىزىن جالعاستىردى، قالاي بولسا، سولاي ەمەس، كادىمگىدەي قىزۋلانىپ، بىرەسە وڭ جاعىنا، بىرەسە سول جاعىنا قيسايادى، ودان العا ەڭكەيىپ، قولىن سەرمەلەپ سويلەدى، داۋىسى بۇرىنعىدان قاتتى شىقتى. وقتىن-وقتىن الدىنداعى اشىق جاتقان ءتاۋراتتى جوعارى كوتەرىپ، تاعى دا كىتاپتى ۇستاعان قولىن سەرمەلەپ: "مىنە، جەز جىلان جاتىر ءشول دالادا! سوعان قاراڭدار دا ساۋىعىڭدار!" — دەيدى، قالعان جۇرت: "داڭقىڭ ارتسىن، جاراتۋشى! ءامين!" — دەپ قوشتايدى.
سودان سوڭ ول ءارى قاراي ۋاعىزىن جالعاستىردى، ال تىڭداۋشىلار بولسا، ءبىرازى جىلاپ-سىقتاپ، ەندى بىرەۋلەرى ەڭكىلدەپ، ءبىرقاتارى "ءامين" دەپ ايقايلادى. — كەلىڭدەر ورىندىققا، وكىنگەندەر! كەلىڭدەر، كۇنادان قارايعاندار! (ءامين!). كەلىڭدەر، اۋرۋ-سىرقاۋلى ادامدار! (ءامين!) سوقىرلار، اقساقتار، مۇگەدەكتەر، كەلىڭدەر! (ءامين!) كەلىڭدەر، ۇياتقا مالىنعاندار! (ءامين!) شارشاپ، ازىپ-توزعاندار، وكپەلىلەر، كەلىڭدەر! (ءامين!) رۋحى السىرەگەندەر، كەلىڭدەر! كۇنالارىن جۋماعاندار، كەلىڭدەر! ءجانناتتىڭ ەسىگى اشىلدى سەندەردىڭ الدارىڭنان! كىرىڭدەر، تىنىشتالىڭدار! (ءامي-ي-ن!) الليلۋييا، الليلۋييا، قۇدايىم، داڭقىڭ ارتا بەرسىن!
وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
ايقاي مەن جىلاۋدىڭ شۋىلىنان ۋاعىزشىنىڭ نە ايتىپ تۇرعانى ەستىلمەيدى. انا جەردەن، مىنا جەردەن كوزدەرىنەن جاس سورعالاعان، كۇنالارىن كەشىرۋدى سۇراپ جالبارىنعاندار وتىرعان ورىندىققا جاقىنداعىلارى كەلەدى، ءبىراق ءوتۋ مۇمكىن ەمەس؛ جالبارىنعانداردىڭ ءبارى الدىڭعى جاققا بارىپ، ءان سالا باستادى، بىرەۋلەرى ايقايلاپ، ساباننىڭ ۇستىنە قۇلايدى، بەينە اقىلىنان اۋىسقان ادام سەكىلدى.
مەن ەسىمدى جيىپ ۇلگەرگەنشە، كورول دا الگىلەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، جۇرتتىڭ بارىنەن قاتتى ايقايعا باسىپ، ۋاعىزشى تۇرعان بيىك تاقتايعا شىعىپ الدى.
ۋاعىزشى ونىڭ حالىقپەن سويلەسۋىن سۇرادى، كورول وعان كەلىسە كەتتى. ول ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە قاراقشى بولعانىن، وتىز جىل بويى ءۇندى مۇحيتىندا جۇزگەنىن، الايدا وسى كوكتەمدە مۇنىڭ قاراقشى توبىن تاس-تالقان قىلىپ ۇستاعان، بۇل ءوزىنىڭ وتانىنا كەلىپ، جاڭا ادامداردى جيناۋ ماقساتىندا وسىندا ءجۇر، قۇدايعا شۇكىر، كەشە تۇندە ونى توناپ قالتاسىندا ءبىر سەنت جوق، پاروحودقا مىنگىزىپ جىبەرىپتى جانە بۇل وسىعان وتە قۋانىشتى؛ سەبەبى، ول ەندى باسقا ادام، باقىتتى ادام بولادى جانە ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وسىلاي سەزىنگەنىن ايتتى. ول كەدەي بولعانمەن، قالايدا ءۇندى مۇحيتىنا جەتىپ، ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن قاراقشىلاردى اقيقات جولىنا تۇسىرۋگە ارنايتىنىن؛ بۇل وعان وتە جەڭىل، ويتكەنى ءۇندى مۇحيتىنداعى قاراقشىلار توپتارىنىڭ ءبارىن ول بەس ساۋساعىنداي بىلەدى؛ اقشاسىز وندا جەتۋ وڭاي ەمەس، ال جەتكەسىن ءاربىر ءتۇزۋ جولعا تۇسكەن قاراقشىعا: "ماعان العىس ايتپا، مەن ەمەس، مۇنىڭ ءبارىن جاساعان پوكۆيللدىڭ تۇرعىندارى، ادامزاتتىڭ ادال باۋىرلارى، ءاربىر قاراقشىنىڭ شىن دوسى"، — دەپ جاريالادى.
وسىنى ايتىپ ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى، وعان قوسىلىپ ءبارى جىلادى. سوسىن بىرەۋ ايقايلادى:
— ول ءۇشىن اقشا جينايىق!
ونشاقتى كىسى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ ەدى، ءبىراق:
— ول ءوزى قالپاعىن الىپ قاسىمىزدان ءوتسىن! — دەگەن بىرەۋدىڭ داۋىسى شىقتى.
ءبارى كەلىستى، ۋاعىزشى دا قوستادى.
ەندى كورول قالپاعىن جايىپ جۇرتتى اينالىپ وتە باستادى، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، اقشا بەرگەندەردىڭ بارىنە العىس ايتىپ، وسىنشا قايىرىمدىلىقتارى ءۇشىن ماقتاپ، الىستاعى مۇحيتتا جۇرگەن قاراقشىلاردىڭ اتىنان العىسىن جاۋدىردى؛ اپ-ادەمى جاس قىزدار ءار جەردەن تۇرىپ، ونىڭ بەتىنەن سۇيۋگە رۇقسات سۇراپ جاتىر — ءجاي، تەك ەستەلىككە، ال ول بارىنە كەلىسىپ، كەيبىرەۋلەرىن قۇشاقتاپ ءسۇيدى، جۇرتتىڭ ءبارى دەرلىك ونى ۇيلەرىنە قوناققا شاقىرىپ، تاعى دا وسىندا ءبىر اپتا بولۋىن، ەگەر ول كەلىسسە، تۇرعىندار ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە ەكەنىن ايتىپ وتىنۋدە، ءبىراق كورول ولارعا ەشقانداي پايداسى تيمەيتىنىن جانە ءۇندى مۇحيتىنا تەزىرەك جەتىپ، قاراقشىلاردى قۇداي جولىنا سالۋعا اسىعاتىنىن باياندادى.
ءبىز سالعا جەتكەسىن كورول ءوزىنىڭ تابىسىن ەسەپتەي باستادى. سەكسەن جەتى دوللار جەتپىس بەس سەنت بولىپ شىقتى. جولدا كەلە جاتىپ ۇلكەن بوتەلكە ۆيسكي العان.
كورول وسىلاردىڭ ءبارىن ەسەپتەسەك، مەن ءبىر كۇندە مۇنداي تابىستى ۋاعىز ايتىپ ەشقاشان تاپقان ەمەسپىن؛ بۇلار قاراقشىلارمەن تەڭەسە المايدى، اسىرەسە وسىنداي نامازعا جينالعان كەزدە دەدى.
كورول كەلگەنشە، گەرسوگ جاقسى تابىس تاپتىم دەپ ەدى، ەندى ول پىكىرىن وزگەرتتى. ول باسپاحانادا جىلقى ساتىلاتىنى تۋرالى شاعىن ەكى حابارلاندىرۋدى باستىرىپ بەرىپ، ول ءۇشىن ءتورت دوللار الىپتى. بۇدان باسقا تاعى دا ون دوللارعا گازەتكە بەرەتىن حابارلاندىرۋلاردى باسۋ ءۇشىن الدىن-الا ءتورت دوللاردان الاتىنىن جاريالادى، جۇرت وعان كەلىستى.
گازەتكە ءبىر جىلعا جازىلۋ ەكى دوللار تۇرادى، ال ول جازىلۋشىلاردان دوللار جارىمنان الدى، الدىن الا تولەگەندەرى ءۇشىن؛ گازەتكە جازىلۋشىلار بۇرىنعىداي وتىنمەن، پيازبەن ەسەپتەسكىلەرى كەلىپ ەدى، گەرسوگ باسپاحانانى جاقىندا عانا ساتىپ الدىم، قىزمەت قۇنىن ارزانداتتىم، ەندى تەك قولما-قول اقشاعا جۇمىس ىستەيمىن دەدى. ول ءوزى شىعارعان ءۇش شۋماق ولەڭدى تەردى، وتە مۇڭدى، جۇرەگىڭدى شىمىرلاتاتىن شۋماقتار، ولار بىلاي باستالادى: "سالقىن ساۋلە، جىلۋى جوق، مىقتى ەمىن، ونسىز دا اۋرۋ جۇرەگىمدى جىرت مەنىڭ" — وسىلاردى تەردى دە، باسۋعا دايىن كۇيىندە تاستاپ كەتتى، اقىسىنا ەشتەڭە المادى. بۇگىنگى باسپاحاناداعى جۇمىستارى ءۇشىن ول توعىز جارىم دوللار الىپتى، سوسىن ءوزى وسى ءۇشىن كۇنى بويى تەرلەدىم دەدى.
سودان كەيىن ول بىزگە شاعىن حابارلاندىرۋدى كورسەتتى، ول ءۇشىن ەشتەڭە دە الماپتى، سەبەبى ونى ءبىز ءۇشىن جاساعان ەكەن. سۋرەتتە باسىنا دوربا ىلىنگەن، تاياعىن يىعىنا سالعان قاشقىن نەگر، استىندا: "200 دوللار سىيلىق" دەپ جازىلعان. ءارى قاراي دجيم تۋرالى جازىلعان، ونىڭ بەلگىلەرى كورسەتىلىپتى. وندا دجيم وتكەن قىستا سەنت-جاك پلانتاسياسىنان قاشىپ كەتكەن، ول پلانتاسيا جاڭا ورلەاننان قىرىق ميلدەي جەردە، شاماسى سولتۇستىككە قاشقان سەكىلدى، كىم ۇستاپ، بۇرىنعى جەرگە اكەلسە، سول كىسى سىيلىق الادى، باسقا شىعىندارى دا تولەنەدى دەپتى.
— مىنەكي، — دەدى گەرسوگ، — ەندى، قاجەت بولسا، ءبىز كۇندىز دە جۇزە بەرۋىمىزگە بولادى. بىرەۋدىڭ بىزگە جاقىنداعانىن سەزسەك نە كورسەك، سول بويدا ءدجيمدى جىپپەن قول-اياعىن بايلايمىز دا شالاشقا سالامىز سوسىن مىنا حابارلاندىرۋدى كورسەتەمىز جانە بۇل نەگردى وزەننىڭ جوعارعى جاعىنان ۇستاپ الدىق، ال پاروحودقا وتىرۋعا اقشامىز جوق بولعاسىن مىنا سالدى تانىستىقپەن قارىزعا الىپ، سىيلىعىمىزدى الۋعا بارا جاتىرمىز. ءدجيمنىڭ قول-اياعىن تەمىر شىنجىرمەن بايلاساق، كەرەمەت بولار ەدى، ءبىراق كەدەيلىكتەن ونى پايدالانا المايمىز. ال ءجىپ دەگەن جالپى ءستيلدى ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك.
ءبىز ءبارىمىز گەرسوگتىڭ ويلاپ تاپقانى تاماشا ەكەن دەپ ءماز بولدىق: ەندى ەشتەڭەدەن قورىقپاي كۇندىز جۇرە بەرەمىز. وسى ءتۇنى ءبىراز جەرگە جەتەمىز، گەرسوگتىڭ باسپاحاناداعى جۇمىسىنان كەيىن بۇل قالادا مىندەتتى تۇردە ايقاي-شۋ شىعادى، سوندىقتان الىسىراق كەتۋ كەرەك؛ سودان سوڭ كوڭىلىمىز سوقسا جاسىرىنباي-اق جۇرەتىن بولامىز.
ءبىز جاسىرىنىپ ءبىر جەردە كەشكى ونعا دەيىن وتىردىق، سوسىن جايمەن سالدى بوساتىپ، وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي قالادان الىسىراق كەتتىك، فوناردى دا ىلگەن جوقپىز.
ساعات تاڭعى ءتورتتىڭ شاماسىندا دجيم مەنى وياتىپ:
— گەك، سەن قالاي ويلايسىڭ، بىزگە تاعى دا جول بويىندا كورولدار كەزدەسە مە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق... كەزدەسە قويماس دەپ ويلايمىن.
— وندا ەشتەڭە ەمەس، — دەدى ول — بىر-ەكەۋى دە جەتەرلىك، ءبىزدىڭ كورول ىلعي ماس، ەسىن بىلمەيدى، گەرسوگ تە جاقسى...
دجيم كورولعا فرانسۋزشا بىردەڭە ايتىڭىزشى دەسە، اناۋ وعان مەن امەريكادا باياعىدان تۇرامىن جانە تالاي باقىتسىزدىقتى باستان كەشىرىپ، فرانسۋز ءتىلىن ۇمىتىپ قالىپپىن دەپتى.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
اركانزاستاعى وقيعا
كۇن ءبىراز كوتەرىلدى، ءبىراق ءبىز توقتاماستان جۇرە بەردىك.
كەشىكپەي كورول مەن گەرسوگ تە تۇردى، كەشەگى ىشكەننەن قاباقتارى ءتۇيىلىپ، كوڭىل كۇيلەرى جوق ەدى، الايدا سۋعا ءبىر-بىر سۇڭگىپ العاسىن، كادىمگىدەي جادىراپ قالدى.
تاڭەرتەڭگى استان كەيىن كورول سالدىڭ جيەگىنە وتىرىپ، شالبارىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇرىندى، اياقتارىن سۋعا ءتۇسىرىپ سالقىنداتتى دا، تەمەكىسىن تارتىپ "رومەو مەن دجۋلەتتانى" جاتتاۋعا كىرىستى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ سوزدەرىن وقىپ العاسىن، گەرسوگ ەكەۋى بىرگە ازىرلىك جاسادى. گەرسوگ كورولعا ۇيرەتىپ، ءار ءسوزدى قايتالاتتى، كۇرسىنىپ قولىن جۇرەگىنە قويۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كورسەتتى، اقىرىندا جامان ەمەس دەگەندى ايتتى.
— تەك، — دەدى گەرسوگ، — ءسىز بۇقاعا ۇقساپ وكىرەتىنىڭىز كەلىسپەيدى: "رومەو!" — مىنە، وسىلاي ايتىڭىز؛ ءسىز نازىك سەزىممەن: "رو-و-مەو!" دەۋىڭىز كەرەك. دجۋلەتتا نازىك تە يبالى، سۇيكىمدى قىز عوي جانە ءوزى جاس ءسابي سەكىلدى، ول ەسەككە ۇقساپ ايقايلامايدى.
سوسىن ولار گەرسوگ ەمەن تاقتايدان جونىپ جاسالعان ەكى ۇزىن قىلىشتى الىپ، ەكەۋى جاتتىعا باستادى؛ گەرسوگ مەن "ريچارد بولامىن" دەدى. سالدىڭ ۇستىندە اياقتارىن تەپكىلەپ تارسىلداتقان ولاردىڭ بىر-بىرىنە تاپ-تاپ بەرگەنىن كورۋدىڭ ءوزى قىزىق.
كوپ كەشىكپەي كورولدىڭ اياعى تايىپ كەتىپ، سۋعا كۇمپ بەرىپ قۇلادى؛ بۇدان كەيىن ولار دەمالىپ، بىر-بىرىنە وسى وزەننىڭ بويىندا قانشا وقيعالاردى باستارىنان كەشىرگەندەرىن اڭگىمە ەتتى.
تۇسكى استان كەيىن گەرسوگ:
— ال، كاپەتبىزدىڭ ساحنالىق كورىنىسىمىز وتە تاماشا بولۋعا ءتيىس، سوندىقتان وعان تاعى ءبىر نارسە قوسۋ كەرەك-اۋ دەپ ويلايمىن. قالاي بولعاندا دا كورەرمەندەر بيس-بيس دەپ شاقىرۋى ءۇشىن ءبىر نارسە ازىرلەگەن دۇرىس دەدى.
— ول نە، بيس دەگەنىڭ نەمەنە ءوزى؟
گەرسوگ وعان ءتۇسىندىرىپ، سوسىن:
— مەن بيسكە شوتلاندتاردىڭ نەمەسە ماتروستاردىڭ ءبيىن بيلەپ بەرەمىن، ال ءسىز... توقتاي تۇرىڭىز، ويلاۋ كەرەك... ءيا-يا، مىنە! ءسىز گاملەتتىڭ ءسوزىن جاتقا ايتا الاسىز با؟ — سۇرادى.
— ول كىم گاملەت؟
— گاملەتتىڭ مونولوگى! قالايشا بىلمەيسىز، شەكسپيردىڭ ەڭ ءبىر داڭقتى دۇنيەسى! عاجايىپ شىعارما! كورەرمەندەرگە وتە ۇنادى. كىتابىمدا ول جەرى جوق — مەندە ءبىر عانا تومى بار، — مەن ەسىمە ءتۇسىرىپ كورەيىن. سالدىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ ويلانايىن، ول جولداردى ەسكە ءتۇسىرۋ مۇمكىن بە ەكەن...
ول سالدىڭ ۇستىمەن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، قاباعىن تۇيەدى، بىرەسە اسپانعا قارايدى، بىرەسە قولىمەن ماڭدايىن ۇستايدى، ءبىر مەزگىلدە كوزىنەن جاس سورعالاپ، كۇرسىندى.
وعان قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى قىزىق.
اقىرىندا ول ءبارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىزدى تىڭداۋعا شاقىردى. ول ءبىر اياعىن العا سوزىپ، قولدارىن جوعارى كوتەردى دە، باسىن كەيىن قاراي سىلكىپ اسپانعا قارادى، ۇلىدى، كەۋدەسىن سوققىلاپ، دەنەسىمەن سويلەدى — مەن كورگەن اكتەرلەردىڭ ءبارى مۇنىڭ قولىنا سۋ قۇيا المايتىنداي.
مىنە، الگى مونولوگ:
بوس تىرلىككە ماستانىپ،
ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنشە،
ءبىز كۇرەستى باستالىق،
اركىمگە ەرىپ كۇلگەنشە.
وزبىرلىعىن كۇشىنىڭ
كەشىرمەيدى سانامىز.
ۇستەمدىگىن، مىسقىلىن
تابانعا ەندى سالامىز.
ۇياسى نە قايعىنىڭ —
تالقاندايىق ماڭگىلىك.
كورسەتىپ ەر ايبىنىن،
ولگەنى ارتىق ءار جىگىت،
وفيليا سۇلۋىم،
قوسىلمادىق — جول بۇرىس،
شىركەۋگە بار — سول دۇرىس.
شالعا بۇل وتە ۇناپ قالدى، ءتىپتى تەز ارادا جاتتاپ الدى، بىزگە قاراپ جاتقا ايتقانى عاجاپ بولدى. ول وسى ءۇشىن تۋعانداي، ارى-بەرى جاتتىعىپ العاسىن، ءتىپتى كوسىلىپ كەتتى، ول كەيىپكەر بولىپ سويلەگەندە، قولدارىن سەرمەلەپ ابدەن ەسى شىقتى، ءبىز ونىڭ ساحنا ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ العانىنا سۇيسىندىك.
كەز كەلگەن ىڭعايلى ۋاقىتتا گەرسوگ تەاتر حابارلاندىرۋىن، ياعني افيشانى جاسايدى، سودان سوڭ ەكى كۇندەي سالدىڭ ءۇستى استان-كەستەڭ بولادى: قىلىشتاسۋ، گەرسوگتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ايتەۋىر الىس-جۇلىس.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اركانزاس شتاتىنىڭ ءبىر شەتىندە كەنەت شامالىلاۋ شاعىن قالا كورىندى. ءبىز وعان جەتپەي، ءۇش ميلدەي قالعاندا، سالىمىزدى ءبىر كىشكەنە وزەن جاعاسىنا جاسىردىق، اينالاسىندا قالىڭ وسكەن كيپاريس بار ەكەن، كادىمگى جەر استىنىڭ جولى سەكىلدى. دجيمنەن باسقامىز قايىققا وتىرىپ قالاعا تارتتىق — مۇندا ساحنالىق كورىنىس قويۋعا بولماس پا ەكەن.
ءبىزدىڭ جولىمىز بولدى: بۇگىن قالادا كۇندىز سيرك ويىنىن كورسەتەدى ەكەن، اۋىلداردان حالىق كەلە باستادى، كەيبىرەۋلەرى اتپەن، ەندى بىرەۋلەر اربامەن. سيرك كەشكە قاراي كەتۋى كەرەك، دەمەك ءبىزدىڭ تەاترىمىز تابىستى بولۋى مۇمكىن. گەرسوگ سوت مەكەمەسىنىڭ زالىن الدى، ءبىز حابارلاندىرۋلاردى جاپسىرۋعا كەتتىك. ولاردا بىلاي دەپ جازىلعان:
شەكسپيردىڭ قايتا كەلۋى!!!
عاجايىپ كورىنىس!
تەك ءبىر رەت بولادى!
اتاقتى اكتەرلار
لوندونداعى درۋري — لەين تەاترىنان كىشى ديەۆيد گارريك جانە كورول تەاترىنان ۇلكەن ەدمۋند كين، ۋايچەپەل، پۋددينگ — لەين، پيكاديللي، لوندون جانە ەۋروپاداعى كورول تەاترلارىنان شەكسپيردىڭ "رومەو جانە دجۋلەتتاسىنان" بالكونداعى كورىنىس.
رومەو — گارريك مىرزا
دجۋلەتتا — كين مىرزا
ترۋپپا تۇگەل قاتىسادى!
جاڭا كوستيۋمدەر، جاڭا سۋرەتتەر، جاڭا قويىلىم!
سونداي-اق "III ريچاردتان" ادامنىڭ ارقاسىن شىمىرلاتاتىن، قورقىنىشتى جەكپە-جەك قىلىشتاسۋ
III ريچارد — گارريك مىرزا
ريچموند — كين مىرزا
سونىمەن قاتار كورەرمەندەردىڭ سۇراۋىمەن
گاملەتتىڭ وشپەس ءسوزى!!!
اتاقتى كيننىڭ ورىنداۋىندا!
پاريجدە 300 رەت قويىلعان!
ءبىر رەت بولادى!
ەۋروپاعا گاسترولگە كەتۋگە بايلانىستى!
كىرۋ — 25 سەنت، بالالار مەن قىزمەتشىلەر ءۇشىن 10 سەنت.
ءبىز قالاعا قاڭعۋىلداۋعا شىقتىق. بۇل جەردەگى ۇيلەر دە، دۇكەندەر دە اتام زامانداعى سىرلارى كەۋىپ قالعان ەسكى ەكەن؛ ءبارى دە قۇلاعالى ارەڭ تۇر. ۇيلەر جەردەن ءۇش، كەيبىرەۋلەرى ءتورت فۋت بيىككە سالىنىپتى، شاماسى وزەن تاسىعان كەزدە سۋ باسىپ كەتۋدەن ساقتانعاندارى بولۋ كەرەك. ۇيلەردىڭ اينالاسىندا باقتار بار، ءبىراق ەشتەڭە وسپەگەن تەك ءار جەردە كۇنباعىس كورىنەدى؛ كۇل-قوقىستا جىرتىق ەتىكتەر، كەبىستەر، سىنعان شولمەكتەر، مايىسقان قاڭىلتىر، ايتەۋىر كەرەكسىز زاتتىڭ ءبارى سوندا ءۇيىلىپ جاتىر. ۇزىندى-قىسقالى اعاشتاردان جاسالعان شارباقتار جان-جاققا قيسايىپ، قاقپالارى ەسكىرگەن جالعىز تەرىگە ءىلىنىپ ارەڭ تۇر. كەيبىر جەرلەردە ءبىر كەزدەرى اكتەلگەنى بايقالادى، گەرسوگ ايتقانداي، كولۋمبتىڭ كەزىندە شىعار. باقتاردىڭ ىشىندە شوشقالار تىمىسكىلەپ، ولاردى ءۇي يەلەرى قۋىپ ءجۇر.
قالانىڭ شاعىن دۇكەندەرى ءبىر كوشەنىڭ بويىندا قاتارلاسا ساپ تۇزەپ تۇر. ولاردىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ماتادان كولەڭكە جاساپ، ولاردى جىڭىشكە سوقالارمەن بەكىتىپتى، اۋىلداردان كولىكپەن كەلگەندەر اتتارىن وسى سوقالارعا بايلاپ قويادى. كولەڭكەلەردىڭ استىندا زاتتاردان بوساعان جاشىكتەردىڭ ۇستىندە ەرتەدەن كەشكە دەيىن وسى جەردىڭ جالقاۋلارى وتىرىپ الىپ، شاپپا پىشاقتارىمەن بارلوۋ فيرماسىنىڭ تاياقشالارىن جونىپ جاسايدى، اۋىزدارىنا ناسىباي سالىپ، ەسىنەيدى، ءبىراز شارۋا بىتىرگەندەي كەرىلىپ-سوزىلادى — شىنىن ايتقاندا، بۇلار تۇككە تۇرمايتىن حالىق. ولاردىڭ ءبارى باستارىنا سارى ساباننان توقىلعان كۇنقاعارى جالپاق قالپاق كيىپتى، ۇستەرىندە بەشپەت — ەشتەڭە جوق، ءبىرىن-بىرى: بيل، باك، حەنك، دجو، ەندي دەپ اتاي سالادى ەكەن جانە سويلەگەندە سوزىپ، سوزدەرىن ءبولىپ-بولىپ ايتادى، ونىڭ ۇستىنە بوعاۋىزسىز ءسوز ايتپايدى. ءار سوقانىڭ تۇبىندە بىر-بىردەن شالباردىڭ قالتاسىنا سالعان قولىن تەك ءبىر جەرىن قوسۋ ءۇشىن، بولماسا بىرەۋگە ناسىباي بەرۋگە عانا شىعارادى. ولاردىڭ ماڭايىنا جاقىنداساڭ:
— حەنك، قارىزعا تەمەكىڭنەن بەرشى! — دەگەندى ەستيسىڭ.
— بەرە المايمىن، وزىمدە ءبىر اتىم عانا قالدى. بيللدەن سۇرا.
مۇمكىن بيلل وعان بەرەتىن شىعار، ال بەرمەۋى دە مۇمكىن، مەندە جوق دەپ وتىرىك ايتا سالادى. جالقاۋلاردىڭ ىشىندە دە جالقاۋى بولادى ەكەن: قالتاسىندا ءبىر سەنت جوق نەمەسە ءبىر ءتۇيىر تەمەكىسى جوق. مۇندايلار اركىمنەن قارىزعا دەپ الىپ كۇن كورەدى، ايتپەسە تەمەكىنىڭ قيقىمىن دا كورمەس ەدى. ادەتتە جالقاۋ ادام قاسىنداعىعا:
— قارىزعا ماعان تەمەكى بەرسەڭ، دجەك، ءوزىمنىڭ سوڭعى تەمەكىمدى بەن تومپسونعا بەرىپ ەدىم، — دەيدى.
جانە ىلعي وتىرىكتى سوعادى: بىلمەيتىن بوتەن ادام ونىڭ قارماعىنا ءتۇسۋى مۇمكىن، ءبىراق وسى جەردەگى دجەك باسقاشا جاۋاپ بەرەدى:
— سەن وعان تەمەكى بەردىڭ بە؟ راس پا؟ بەرگەن سەن ەمەس، مىسىقتىڭ اجەسى بەردى وعان. وندا مەنەن العانىڭدى قايتار، لەيف باكنەر، مەن ساعان ەكى توننا بەرەمىن جانە قولحات المايمىن.
— مەن ساعان ءبىر رەت قارىزىمدى قايتارىپ ەدىم عوي!
— ءيا، قايتارعانسىڭ — التى ناسىباي. قارىزعا دەپ العانىڭ جاقسى تەمەكى بولاتىن، بەرگەنىڭ قولدان جاساعان بىردەڭە.
— قولدان جاساعان تەمەكى دەگەن — ابدەن ۇنتاقتالعان، كادىمگى قىتايدىڭ ءشايى سەكىلدى ەتىپ، تاقتايداي قاتىرعان، ءبىراق بۇل جىگىتتەردىڭ شاينايتىنى تەمەكىنىڭ جاپىراعى سەكىلدى ءتۇرى، تەك رەزەڭكەمەن وراعان. بۇلار قارىزعا تەمەكى العاندا پىشاقپەن كەسپەيدى، تەمەكىنى تۇتاستاي الادى دا اۋىزدارىنا سالىپ تىستەيدى جانە قولدارىمەن ورتاسىنان بولىنگەنشە تارتادى؛ سوندا الگى تەمەكىنىڭ يەسى جارتىسى قولىنا تيگەندە:
— سەن انا شاينايتىن جاعىن وزىمە قالدىر دا، مىنا مەندەگى بولىكتى تۇتاستاي سەن ال، — دەپ كەكەتە مىسقىلداي سويلەيدى.
قالاداعى بارلىق كوشەلەر، بۇرىشتار — ءبارى لاس-لاس؛ بىلىققان لاستان باسقا، اربانىڭ قارا مايى سەكىلدى قاپ-قارا بىردەڭە تەرەڭدىگى ءبىر فۋتتان كەم ەمەس، مۇمكىن ەكى-ۇش ديۋيم بولاتىن شىعار. بارلىق جەردە الگى قارا سۇيىققا اۋناعان شوشقالاردىڭ قورسىلىنان قۇلاعىڭ تۇنادى. قاراساڭ، ءۇستى-باسى كىر-قوجالاق شوشقا ءوزىنىڭ تورايلارىمەن كوشەنىڭ ورتاسىنداعى بالشىققا اۋناي كەتەدى، سوندىقتان ادامدارعا اينالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى، ال شوشقا بولسا كوزدەرىن جۇمعان كۇيى قۇلاعىن جىبىرلاتىپ جاتادى، تورايلارى ونىڭ توسىنە جارماسىپ ەمەدى، سوندا ونىڭ ۇسقىنىن كورسەڭىز عوي — وسى جاتىسى ءۇشىن وعان جالاقى تولەيتىندەي راقاتتانا كولبەيدى. ال جالقاۋ سول جەردە:
— ەي، قويباعار، بار، قاپ انا شوشقانى! — دەپ ەلدى باسىنا كوتەرىپ ايقايلايدى.
شوشقا بەيشارا ىڭىرانا ۇشىپ تۇرا كەلەدى، بىر-ەكى يت ونىڭ قۇلاعىنا جارماسىپ قالمايدى، سوڭىنان ءۇش-تورت يت قۋادى؛ سول كەزدە جالقاۋ ماۋباستاردىڭ ءبارى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ءبىر تاڭعالارلىق كورىنىس كورگەندەي، يتتەر مەن شوشقا كوزدەن تاسا بولعانشا ارتتارىنان قاراپ تۇرادى؛ ولارعا وسىنداي ايقاي-شۋدىڭ بولعانى قىزىق. سوسىن ولار ورىندارىنا قايتا وتىرىپ، تاعى ءبىر توپ يت تالاسقانشا تۇرمايدى. يتتەردىڭ قاقتىعىسىنان باسقا ولاردى ەشنارسە قوزعاي المايدى، قاڭعىباس يتتەردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە سكيپيدار جاعىپ ورتەۋ نەمەسە ونىڭ قۇيرىعىنا قاڭىلتىر بايلاپ، قاشان ەسىنەن تانىپ قالعانشا شاپقىلاعانى — ولاردىڭ باستى كاسىبى.
وزەننىڭ جاعاسىنداعى كەيبىر ۇيلەر جاردىڭ ۇستىندە ارەڭ تۇر، قيسايىپ، بۇيىرلەرى مايىسىپ — كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سۋعا قۇلاۋعا ءازىر. ولاردىڭ يەلەرى باياعىدا كەتىپ قالعان. تىك جار قۇلاعاندا ءبىراز ۇيلەر سۋعا كەتكەن دە، ولاردىڭ بۇرىشتارى قالقيىپ اۋاعا سۇيەنىپ قالعانداي. ال، ادامدار سولاردا تۇرىپ جاتىر، ءبىراق انانداي ۇيدە تۇرۋ وتە ءقاۋىپتى: كەيدە اياق استىنان جەردىڭ بولەگى جىلجىپ ءۇيدى تۇگەل الىپ كەتەدى.
جاعالاۋ شەتىنەن ءمۇجىلىپ ءميلدىڭ تورتتەن بىرىندەي جەر بارا-بارا جازدىگۇنى تۇگەلىمەن سۋعا قۇلايدى. مۇنداي قالا ىلعي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. ايتپەسە وزەن سۋى باسىپ قالۋى مۇمكىن.
تۇسكە قاراي كوشەدە اتتىلى، اربالىلار قاپتاپ كەتەدى، ۇي-ىشىمەن تۇگەل كەلگەندەر اربانىڭ ۇستىندە اكەلگەن تاماقتارىمەن تۇسكى استارىن ىشەدى. ۆيسكي دە كوپ ىشىلەدى جانە مەن ءۇش توبەلەستى ءوز كوزىممەن كوردىم. كەنەت بىرەۋ:
— بوگس شال كەلە جاتىر، انە! كۇش كورسەتۋ ءۇشىن تاعى اۋىلدان كەلىپ تۇر. انە، انە، جىگىتتەر! — دەپ ايقاي سالدى.
جالقاۋلاردىڭ ءبارى قۋانىپ كەتتى؛ شاماسى ولار بوگس دەگەندى كۇلكى ەتىپ ۇيرەنگەن-اۋ دەپ ويلادىم. سوندا بىرەۋى:
— ول بۇل جولى كىمدى ساباپ، كىمنىڭ تالقانىن شىعارۋعا كەلە جاتىر ەكەن، ءا؟ ەگەر ول سوڭعى جيىرما جىل بويىنا ءوزى ساباعىسى كەلگەن ادامداردىڭ ءبارىن تالقانداسا، اتاعى شىعار ەدى! — دەدى.
باسقا بىرەۋى تۇرىپ:
— بوگس شال مەنى قورقىتسا قانداي جاقسى بولار ەدى — سوندا مەن ءالى مىڭ جىل ءومىر سۇرەتىنىمدى بىلەر ەدىم، — دەدى.
سوندا الگى بوگس دەگەن ءبىزدىڭ جانىمىزدان جابايى ۇندىستەرگە ۇقساپ ايقايلاپ اتپەن شاۋىپ ءوتتى:
— كەتىڭدەر جولدان! مەن سوعىس جولىندا كەلەمىن، جاقىندا تابىت قىمباتتايدى.
ءوزى كادىمگىدەي ءىشىپ العان، ەردىڭ ۇستىندە ارەڭ وتىر؛ سىرت قاراعاندا ەلۋلەر شاماسىنداعى كىسى جانە ونىڭ بەتى قىپ-قىزىل. جۇرتتىڭ ءبارى وعان كۇلىپ، سوڭىنان ايقايلاپ، ونى ابدەن مازاق ەتتى، ال ول بوقتاپ، سەندەردىڭ دە كەزەكتەرىڭ كەلەدى، سوندا كورسەتەمىن، ال ءقازىر قولىم بوس ەمەس دەپ ايقايلادى. ول قالاعا پولكوۆنيك شەربورندى ءولتىرۋ ءۇشىن كەلگەن جانە ونىڭ ۇرانى مىنانداي: "الدىمەن ءىس، ۇساق-تۇيەكتەر سوسىن".
مەنى كورىپ ول قاسىما كەلدى دە:
— سەن قايدانسىڭ، جىگىتىم! ولىمگە دايىندالدىڭ با، جوق پا؟
سوسىن ىلگەرى قاراي كەتتى. مەن قورقا باستاپ ەدىم، ءبىراق ءبىر كىسى:
— ول جاي ايتقانى عوي؛ ءىشىپ العاندا ول سولاي سويلەيدى. بۇكىل اركانزاستاعى ءبىرىنشى اقىماق، الايدا ول قانىپەزەر ەمەس: ماس كۇيىندە دە، ساۋ كۇيىندە دە شىبىن ولتىرمەيدى، — دەدى.
بوگس قالانىڭ ەڭ ۇلكەن دۇكەنىنە كەلىپ ەڭكەيىپ، كولەڭكەنىڭ استىنا قارادى دا ايقاي سالدى:
— شىق بەرى، شەربورن! شىق تا، ءوزىڭ الداپ كەتكەن ادامنىڭ كوزىنە قارا. مەن سەنىمەن ەسەپتەسۋگە كەلىپ تۇرمىن، ءيتتىڭ بالاسى، مەن كەتپەيمىن، مىنە، سولاي!
ايتىپ جاتىر، ايتىپ جاتىر: شەربورننىڭ دىمىن قويمادى، اۋزىنا تۇسكەن نەشە ءتۇرلى جامان ءسوز، بوقتىقپەن سىباۋدا، ال كوشەدەگى قالىڭ توبىر ونى تىڭداپ، كۇلكىگە باتىپ، ودان سايىن شالدى قوشتاپ قويادى. دۇكەننەن جاسى ەلۋ بەستەردەگى، كەۋدەسىن تىپ-تىك ۇستايتىن، ۇستىندەگى كيىمى بۇكىل قالا تۇرعىندارىنىڭ بارىنەن قىمبات كىسى شىقتى؛ قورشاپ تۇرعان توبىر جارىلىپ جول بەردى. ول بوگسكە قاراپ جاي، سالماقپەن:
— مەنى ابدەن مەزى قىلىپ ءبىتتى وسى اڭگىمە، تۇسكى ساعات بىرگە دەيىن توزەمىن. بىرگە دەيىن — ءبىلىپ قويىڭىز، ودان ءارى باسقاشا بولادى. ەگەر ءسىز وسىدان كەيىن ءبىر رەت ماعان ۇرساتىن بولساڭىز، مەن ءسىزدى قاي جەردە وتىرساڭىز دا تاۋىپ الامىن، — دەدى.
سودان سوڭ بۇرىلىپ، دۇكەنگە كىرىپ كەتتى. توبىر بىردەن تىنىشتالا قالدى، ەشكىم قيمىلدامادى، كۇلكى دە ساپ تىيىلدى. بوگس كوشەمەن كەتتى، شەربورندى ءالى ۇرسىپ بارادى، كەشىكپەي كەرى بۇرىلدى دا، دۇكەننىڭ الدىنا كەلىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتتى، ال ءوزى ۇرسۋىن قوياتىن ەمەس.ونىڭ اينالاسىنا جينالعان جۇرت باسۋ ايتىپ كورىپ ەدى، ءبىراق ول تىنىشتالا قويمادى؛ ساعات بىرگە جاقىنداپ قالدى، تەزىرەك ۇيىڭىزگە بارىڭىز دەپ اقىل بەرگەندەر بولدى. ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپادى. ول ءبارىبىر بۇرىنعىشا بالاعاتتاي بەردى، باسىنداعى قالپاعىن كوشەدەگى بالشىققا لاقتىرىپ، ءوزى اتىمەن ۇستىنەن ءجۇرىپ ءوتتى، سوسىن اتىنا قامشى باسىپ كوشەمەن شاپقىلاي جونەلدى، سەلەۋ شاشى جەلمەن جالپىلداپ بارادى. ادامدار ونى اتىنان ءتۇسىرىپ، ماستىعى كەتكەنشە كىلتتەپ قويعىلارى كەلدى. ءبىراق بۇدان دا ەشتەڭە شىقپادى، ول اتپەن ولاي-بىلاي شاپقىلاپ، شەربورندى بالاعاتتاۋمەن بولدى. سودان كەيىن بىرەۋ ايتتى:
— ونىڭ قىزىن الىپ كەلىڭدەر. بارىپ ايتىڭدار. ول كەيدە قىزىن تىڭدايدى. ەگەر بىرەۋ وعان ءسوزىن تىڭداتا السا، تەك سول قىزى عانا.
بىرەۋ جۇگىرىپ كەتتى. مەن كوشەمەن ءبىراز ءجۇردىم دە، توقتادىم. بەس نە ون مينۋتتان كەيىن بوگس تاعى كەلە جاتىر، ءبىراق اتسىز، جاياۋ. كوشە بويىمەن جالاڭباس قيسالاڭداپ كەلەدى، ال ەكى جولداسى ونى قولتىقتاپ الىپتى. ول باعاناعىداي ەمەس، جۋاسىپ قالىپتى، ۇسقىنى دا قوبالجۋلى؛ جانىنداعىلارىنا ءسۇيسىنىپ كەلە جاتقان جوق، كەرىسىنشە، ءوزىن ءوزى يتەرىپ كەلەدى. كەنەت بىرەۋ ايقايلادى: "بوگس!"
مەن كىم ەكەن دەپ بۇرىلىپ ەدىم، ول باعاناعى پولكوۆنيك شەربورن ەكەن. ول كوشەنىڭ ورتاسىندا تاپجىلماي تۇر، قولىندا ەكى پيستولەتى بار، شۇرىپپەسىن باسقالى تۇرعان سەكىلدى — ول كوزدەپ تۇرعان جوق، پيستولەتتىڭ اۋزىن جوعارى قاراتىپ ۇستاپتى. سول ساتتە ءبىر جاپ-جاس قىز جۇگىرىپ كەلە جاتتى، ونىڭ سوڭىنان ەكى ەر ادام. بوگس پەن ونىڭ ەكى جولداسى شاقىرىپ تۇرعان كىم ەكەن دەپ قاراپ ەدى، پيستولەتتى كورگەندە، زارەلەرى ۇشىپ، جولدىڭ ەكىنشى جاعىنا قاراي تۇرا قاشتى، ال پيستولەت تومەن ءتۇسىپ، ۇڭعىلارى بوگسكە باعىتتالدى. بوگس قولىن جوعارى سوزىپ ايقايلادى.
— قۇدايىم-اي! اتپاڭدارشى!
باح! ءبىرىنشى اتىس ەستىلدى جانە بوگس تالتىرەكتەپ، قولدارىمەن اۋا قارمادى دا، جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. جاس قىز شىڭعىرىپ، اكەسىنە جۇگىردى دە، ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇستىنە باقىرىپ جىلاپ قۇلاي كەتتى:
— ول ءولتىردى، ءولتىردى!
ادامدار ولاردى قورشاي توپتاستى؛ ولار ءبىر-بىرىن يتەرىپ، مويىندارىن سوزىپ، نە بولعانىن انىعىراق كورۋگە تىرىسادى، ال شەڭبەردىڭ ىشكى جاعىندا بوگس پەن ونىڭ قىزىنا جاقىن تۇرعاندار ەنتەلەگەن جۇرتتى كەرى يتەرىپ ايقايلادى:
— كەيىن! كەيىن! ىعىسىڭدار، دەمى جەتپەي جاتىر!
پولكوۆنيك شەربورن پيستولەتىن جەرگە لاقتىرىپ تاستادى دا، بۇرىلىپ كەتە باردى.
بوگستى كوتەرىپ، جاقىن جەردەگى ءدارىحاناعا اپارىستى؛ ادامدار ءالى دە تاراماي اينالا توپتاسىپ تۇر، بۇكىل قالا ونىڭ سوڭىندا دەۋگە بولادى؛ مەن دە جۇرتتىڭ اراسىمەن ءوتىپ، الدىڭعى جاقتان — تەرەزەنىڭ استىنان جاقسى ورىن تاۋىپ جايعاستىم، سول جەردەن بوگستى انىق كورەمىن. ونى ەدەنگە جاتقىزىپ، باسىنىڭ استىنا ءتاۋرات كىتابىن سالدى، ەكىنشى كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ، ونىڭ كەۋدەسىنىڭ ۇستىنە قويدى؛ اۋەلى ونىڭ كويلەگىنىڭ ىلگەگىن اعىتقاندا، مەن ءبىر وقتىڭ قاي جەرىنە تيگەنىن كوردىم. ول ونشاقتى رەت دەمالدى، سوندا اۋانى جۇتقان كەزدە كىتاپ جوعارى كوتەرىلىپ، دەمىن شىعارعاندا تومەن تۇسەدى، سوسىن تىنىشتالدى — ءولدى. قىزىن ودان اجىراتتى — ول باقىرىپ جىلادى — سوسىن الىپ كەتىستى. جاسى ون التىلار شاماسىنداعى يبالى، جۋاس قىز ەكەن، تەك قورىققاننان بەتى اپپاق بولىپ كەتىپتى.
سوسىن وسى جەرگە بۇكىل قالا جينالدى، ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن كورۋ ءۇشىن ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەپ، تەرەزەگە ءۇڭىلدى، الدىڭعى جاقتا تۇرعاندار كەيىنگىلەرگە جول بەرۋدىڭ ورنىنا قوزعالمايدى. ارتتا تۇرعاندار:
— تىڭداڭىزدار، سىزدەر كوردىڭىزدەر عوي، جەتەر ەندى. بۇل ادىلەتسىزدىك. شىنىندا دا، سىزدەر باعانادان تۇرسىزدار جانە باسقالار دا كورۋ ءۇشىن جول بەرمەيسىزدەر! باسقالار دا سىزدەر سەكىلدى قاراعىسى كەلەدى.
ولار ۇرسىسا باستادى، ال مەن ءبىر پالەسى ءتيىپ كەتەر دەپ زىتىپ وتىردىم. كوشەلەردە ادام دەگەن قۇمىرسقاداي قاپتاپ ءجۇر، ءبارى دە وتە-موتە مازاسىز سەكىلدى. پولكوۆنيكتىڭ قالاي اتقانىن، وقيعانىڭ قالاي بولعانىن كورگەندەر ايتىپ جاتىر؛ ءاربىر كۋاگەردىڭ جانىندا توپ-توپ تىڭداۋشىلار، تارايتىن ەمەس. سەرەيگەن ۇزىن بويلى، تارامىسى شىققان جەلكەسىنە ىسىرعان بوركىنىڭ استىنان ۇزىن شاشى سالبىراعان، ارىق بىرەۋ قولىنداعى تاياعىمەن جەردى سىزىپ، بوگستىڭ جانە پولكوۆنيكتىڭ تۇرعان جەرلەرىن كورسەتتى، باسقا جۇرت ونىڭ سوڭىنان ەرىپ، تۇسىنگەندەي باستارىن يزەپ قويادى. الگى ۇزىن بويلى كىسى ءبىر كەزدە شەربورننىڭ تۇرعان جەرىنە تىكەسىنەن تۇردى دا، باسىنداعى بوركىن كوزىنە دەيىن ءتۇسىرىپ ايقاي سالدى: "بوگس!" سوسىن قولىنداعى تاياعىن مىلتىق ەتىپ كەزەندى دە: "باح!" — دەدى تەڭسەلە بەرىپ تاعى "باح!" — دەدى دە شالقاسىنان قۇلادى. وقيعانىڭ قالاي بولعانىن كورگەندەر اينا-قاتەسىز وسىلاي بولدى دەستى. ونشاقتى ادام ۆيسكيلەرىن الىپ، الگىگە قوشەمەت كورسەتتى.
سول جەردە بىرەۋ شەربورندى جازالاۋ كەرەك دەپ ايقاي سالدى. سالدەن كەيىن ءبارى قوسىلىپ جاڭاعى كىسىنىڭ ءسوزىن قايتالادى، بۇكىل حالىق ايقايعا باسىپ العا ۇمتىلدى، جولداعى ۇيلەردىڭ كىر جاياتىن جىپتەرىن كەسىپ الدى، پولكوۆنيكتى دارعا اسامىز دەپ شۋلاسىپ بارا جاتتى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
دارعا اسۋ نەگە توقتادى
ولار جابايى ۇندىستەرگە ۇقساپ ايقاي-ۇيقايمەن جولدا كولدەنەڭ كەزدەسكەن بىرەۋلەر بولسا اياقتارىمەن تاپتاپ، نان قىلىپ يلەيتىندەي ەكپىنمەن شەربورننىڭ ۇيىنە كەلدى. بالا بىتكەننىڭ ءبارى بىردەڭە بولسا جولدان بۇرىلىپ كەتۋ ءۇشىن ۇلكەندەردىڭ الدىڭعى شەبىندە زىمىراپ بارادى، تەرەزەلەردىڭ بارىنەن ايەلدەردىڭ باستارى كورىندى، اعاشتاردىڭ باسىنا نەگر بالالار وتىرىپ الىپتى؛ شارباقتاردىڭ ارعى جاعىنان قاراپ تۇرعان جىگىتتەر مەن قىزدار توبىرلار جاقىنداعاندا ءارقايسىسى ءار جاققا باستارىن الا قاشتى. ايەلدەر مەن قىزداردىڭ كوبى زارەلەرى ۇشقاننان قالتىراپ-دىرىلدەپ جىلاي بەرەدى.
شەربورننىڭ شارباعىنىڭ الدىنا كەلگەندە توبىرلار ايقاي-شۋدان وزدەرىنىڭ داۋسىن ءوزى ەستي المايتىنداي. ەسىكتىڭ الدى ونشا ۇلكەن ەمەس، جيىرما فۋتتاي عانا.
بىرەۋ ايقايلادى:
— سىندىرىڭدار شارباقتى! سىندىرىڭدار شارباقتى!
ساتىر-سۇتىر، شيقىلداعان، سىقىرلاعان اعاشتار شارباق قۇلادى، الدىڭعى قاتاردا تۇرعاندار تولقىنداي لاپ بەرىپ ەسىكتىڭ الدىنا ءوتتى.
سول جەردە شەربورن قوساۋىز مىلتىعىمەن شاعىن ۆەراندانىڭ توبەسىنە شىقتى، ءتىل قاتپاستان، بايسالدى تۇردى. ايقاي باسىلدى، توبىر كەرى قاراي ىعىستى.
شەربورن ءالى ءبىر ءسوز ايتپاستان تومەنگە قاراپ تۇر. تىنىشتىق وتە قورقىنىشتى، ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ جىبەرەتىندەي. شەربورن تومەندە تۇرعان توبىرعا كوزىن سالىپ، ءسۇزىپ ءوتتى، سول كوزقاراس كىمگە توقتاسا دا، سول ادام قورىققاننان وعان تۋرا قاراۋعا باتىلى بارماي، كوزىن تايدىرىپ تومەن قارايدى. قانشاما باتىلسىنعانمەن بىردە-بىر تۇرعىن وعان قاراي المادى. سوندا شەربورن كۇلدى، ءبىراق ول كۇلكى قۋانىش اكەلەتىن كۇلكى ەمەس، ونى ەستىگەن ادامنىڭ ءبىرتۇرلى جانى تۇرشىگەتىندەي، نانعا قۇم قوسىپ جەگەن ادامنىڭ كۇيىن كەشتى.
سوسىن شەربورن جىنى كەلىپ كىجىنە سويلەدى:
— سەندەر بىرەۋدى دارعا اسا الاسىڭدار ما؟! قاراي گور بۇلاردى! تاۋىقتار دا مازاق ەتىپ كۇلەردەي وقيعا. ەركەكتى دارعا اسۋعا سەندەردىڭ شامالارىڭ جەتەدى دەگەن ويدى قايدان شىعاردىڭدار؟ كوشەدەگى قاڭعىباس توبەتتى قۇستىڭ جۇنىنە قۇلاتۋعا باتىلدىقتارىڭنىڭ جەتكەنىنە ءماز بولىپ، ەركەككە شابۋىل جاساي الامىز دەپ ويلادىڭدار ما؟ ناعىز ەركەك سەندەر سەكىلدىلەردىڭ ون مىڭىنان دا قورىقپايدى، جارىقتا ونىڭ ارت جاعىنا تىعىلا المايسىڭدار. مەن سەندەردى بىلمەيمىن بە؟ بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. مەن وڭتۇستىكتە تۋىپ، سوندا ءوستىم، سولتۇستىكتە ءومىر ءسۇردىم، ياعني مەن ورتاشا ادامداردى جاتقا بىلەمىن. ورتاشا ادامداردىڭ ءبارى قورقاق. سولتۇستىكتە ول كەز كەلگەننىڭ يلەۋىنە كونىپ جۇرە بەرەدى دە، ۇيىنە كەلگەسىن ماعان ءتوزىم بەرە گور دەپ قۇدايعا جالبارىنادى. وڭتۇستىكتە ءبىر كىسى تالتۇستە جولاۋشىلار اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ كەلە جاتقان كۇيمەنى جالعىز ءوزى توقتاتىپ، دىمدارىن قالدىرماي توناپ كەتكەن. سەندەردىڭ گازەتتەرىڭ وزدەرىڭدى باتىر دا باتىل دەپ ءجيى جازىپ جاتادى، سوندىقتان سەندەر باسقالاردان اسقان باتىرمىز دەپ ويلايسىڭدار ما — ناعىز سۋجۇرەكتەر سەندەرسىڭدەر عوي. سەندەردىڭ سوتتارىڭ كىسى ولتىرگەن ادامداردى نەگە دارعا اسپايدى؟ سەبەبى، ولگەن ادامنىڭ دوس-جاراندارى ارتىمىزدان كەلىپ اتىپ كەتەدى دەپ زارەلەرى ۇشادى — ءيا، سولاي بولادى دا.
مىنە، سوندىقتان كىسى ولتىرگەندى ىلعي اقتاپ، بوساتىپ جىبەرەدى، سوسىن ناعىز ەركەك تۇندە شىعىپ، وڭباعاندى دارعا اسادى، ال وعان جۇزدەگەن قورقاقتار كومەكتەسەدى. سەندەردىڭ قاتەلىكتەرىڭ — وزدەرىڭمەن بىرگە ناعىز باتىر كىسى جوق، بۇل — ءبىر قاتەلىكتەرىڭ، ال ەكىنشى قاتەلىكتەرىڭ، سەندەر جۇزدەرىڭدى جاسىرماي تالتۇستە كەلدىڭدەر. وزدەرىڭمەن بىرگە جارتىلاي ادامدى ەرتىپ كەلدىڭدەر — ول اناۋ باك گاركنەس — ەگەر ول سەندەردى قوزدىرىپ، قولپاشتاماسا، سەندەر شۋلاپ-شۋلاپ تاراپ كەتەر ەدىڭدەر.
سەندەردىڭ جۇرگىلەرىڭ كەلمەدى. ورتاشا ادام قاۋىپ-قاتەردى جەك كورەدى. مىنە، سەندەر جەك كورەسىڭدەر.
ءبىراق قانداي دا ءبىر باك گاركنەس سەكىلدى جارىم-جارتى ادامسىماق: "دارعا اسۋ كەرەك ونى!" دەپ ايقايلاسا، سوندا سەندەر كەيىن قايتۋعا بىرەۋلەر قورقاقسىڭدار دەپ ايتا ما دەپ، يتتەي ۇلىپ، ۋلاپ-شۋلاپ سول جارتى ادامنىڭ سوڭىنان ەرىپ وسىلاي قاراي جۇگىرەسىڭدەر، كەرەمەت ەرلىكتەر جاسايمىز دەپ سەرت بەرەسىڭدەر.
دۇنيەدەگى ەڭ وڭباعان بەيشارالار — بۇل سەندەر سەكىلدى توبىرلار؛ اسكەر دەگەن دە وسىنداي توبىر: ادامدار ۇرىسقا باتىل بولا قالعاننان ەمەس — ولارعا باتىلدىق بەرەتىن ءبىز كوپپىز جانە ءبىزدى باسقارۋشىلار بار دەگەن وي. الايدا توبىر دەگەن باسقاراتىن ادامسىز تۇك تە ەمەس. ەندى سەندەرگە قۇيرىقتارىڭدى قىسىپ، ۇيلەرىڭە بارىپ، بۇرىشتا ءبۇرىسىپ وتىرۋ عانا قالدى. ەگەر دارعا اسۋ بولسا، ول وڭتۇستىكتىڭ زاڭى بويىنشا تۇندە بولۋى كەرەك؛ توپ بەتتەرىن بۇركەپ كەلەدى دە، جازالانۋشىنى وزدەرىمەن الىپ كەتەدى. ەندى جوعالىڭدار بۇل جەردەن جانە جارىمجان ادامدارىڭدى الىپ كەتىڭدەر!
وسى سوزدەردى ايتىپ قوساۋىزىن وقتاپ، ساۋساعىن شۇرىپپەسىنە اپاردى.
جۇرت بىردەن كەرى قاراي شەگىنىپ، اركىم ءار جاققا بىتىراي قاشتى جانە باك گاركنەس تە وزگەلەردىڭ سوڭىنان ءىلبىپ بارا جاتتى، بايعۇستىڭ ۇسقىنى كەتىپ قالىپتى. مەنىڭ سول جەردە قالۋىما بولاتىن ەدى، ءبىراق كوڭىلىم سوقپادى.
مەن سيرك جاققا بارىپ، اينالاسىندا قاڭعۋىلداپ ءجۇردىم دە، قاراۋىلشى ارمەن قاراي اينالا بەرگەندە برەزەنتتىڭ استىنا زىپ بەرىپ ىشكە كىردىم. مەنىڭ جيىرما دوللار تۇراتىن التىن مانەتىم جانە باسقا دا اقشام بار ەدى، ءبىراق ولاردى ساقتاعىم كەلدى، اقشا دەگەن ءارقاشان دا كەرەك بولادى عوي، ۇيدەن جىراقتا، اسىرەسە وڭكەي جات ادامداردىڭ اراسىندا جۇرگەندە. ساق بولىپ ءجۇرۋ قاشان دا كەرەك. ارينە اشەيىن كىرۋگە بولمايتىن كەزدە مەن اقشانى سيرككە جويۋعا قارسى ەمەسپىن، ال اقشانى بوسقا شاشا بەرۋگە ءتىپتى بولمايدى.
سيرك كەرەمەت ەكەن. ولاردىڭ ءبارى اتپەن — ەركەكتەر، ايەلدەر قوس-قوس بولىپ قاتارلاسىپ الاڭعا شىققانداعى سۇلۋلىق دەگەن — كورۋگە كوز كەرەك! ەركەكتەر كولسون كيىپ، ىشكى كويلەكپەن جەپ-جەڭىل وتىرىپ بۇيىرلەرىن تايانعان كۇيى، ءارقايسىسىنىڭ جانىندا قىزىل شىرايلى، ناعىز حانىمدار سەكىلدى گاۋھار تاستارى جارق-جۇرق ەتكەن ادەمى كويلەك كيگەن شەتتەرىنەن سۇلۋ ايەلدەر (ءارقايسىسىنىڭ كويلەگىنىڭ ءوزى ميلليون تۇراتىن شىعار) قاتارلاسىپ الاڭعا شىققاندا، تاڭدانىپ-سۇيسىنگەننەن ەسىڭ شىعا جازدايدى. مەن بۇدان اسقان سۇلۋلىقتى بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپىن. سوسىن ولاردىڭ ءبارى سەكىرىپ اتقا ءمىنىپ جانە ەردىڭ ۇستىندە تىك تۇرىپ سيرك الاڭىن اينالىپ ءوتتى دە، ات شاپقان كەزدە جىگىتتەردىڭ باستارى توبەگە ءتيىپ كەتە جازدادى، ال ايەلدەردىڭ كويلەگى سىبدىرلاپ جانە كۇنقاعارعا ۇقساپ تۇردى.
سونان سوڭ ولار الاڭنىڭ شەتىمەن اينالىپ، تەز-تەز شابىسقا كوشتى جانە ەردىڭ ۇستىندە وتىرىپ تاماشا بيلەدى: بىرەسە ءبىر اياعىن اۋاعا كوتەرىپ بىرەسە ەكىنشى اياعىن؛ ال ولاردى باسقارىپ جۇرگەن كىسى الاڭنىڭ ورتاسىندا ولاي-بىلاي ءجۇرىپ ۇزىن قامشىسىن سەرمەپ قويادى دا: "گيپ، گيپ!" دەپ اقىرادى؛ ال كلوۋن ونىڭ ارتىندا تۇرىپ ءازىل-قالجىڭ ايتادى؛ سوسىن ولاردىڭ ءبارى تىزگىندى بوساتىپ، ايەلدەر ساۋساقتارىمەن مىقىندارىن تايانىپ، ەركەكتەر قولدارىن كەۋدەلەرىنە قويدى، ال ولاردىڭ اتتارى ادەمى ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تىزەلەرىن بۇگىپ، كورەرمەندەرگە سالەم ەتەدى. سودان سوڭ ولار ءبارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى قۇمعا سەكىرىپ ءتۇستى دە، كەرەمەتتەي ادەمى ءيىلىپ، سوسىن شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىنا شاۋىپ كەتتى، كورەرمەندەر بولسا الاقاندارىن سوعىپ، ايقايلاپ، سيرك شاتىرىن باستارىنا كوتەردى.
مىنە، وسىلاي كورىنىستىڭ اياعىنا دەيىن ولار نەشە ءتۇرلى ويىنداردى كورسەتتى، ال كلوۋن جۇرتتى كۇلدىرگەنى سونشا، جۇرتتىڭ شەگى قاتىپ ولە جازدادى. باسقارۋشى نە ايتسا دا، كلوۋن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءسوز تاۋىپ، جاۋاپ بەردى، جاۋاپ بەرگەندە ءجاي عانا جاۋاپ ەمەس — كۇلدىرەتىن ءسوز تابادى؛ ونىڭ سوزدەرى سونشالىقتى كۇلكىلى، سونشالىقتى ۇيلەسىمدى بولىپ قايدان شىعىپ جاتىر، تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. سوسىن قايداعى ءبىر ماس كىسى سيرك الاڭىنا شىعىپ الىپ، مەن اتپەن شاۋىپ وتكىم كەلەدى، مىنالاردان كەم ەمەسپىن — اتقا وتىرام دەپ تۇرىپ السىن. وعان ادامدار ولاي ايتتى، بىلاي ايتتى، ءتۇسىندىردى، ول ەشكىمدى تىڭداعىسى دا كەلمەيدى، اقىرى ءۇزىلىس جاساۋعا تۋرا كەلدى. سول جەردە كورەرمەندەر وعان ايقايلاپ ۇرسىپ، ونى كۇلكى ەتە باستاپ ەدى، ول اشۋلانىپ، داۋ شىعارا باستادى؛ جۇرت شىداي الماي، اركىم ءار جەردەن ورىندىقتارىنان اتىپ تۇرىپ، ورتاعا جۇگىردى؛ كوپشىلىگى: "جاقسىلاپ ۇرىڭدارشى ءوزىن! دالاعا لاقتىرىپ تاستاڭدار!" دەپ ايقايلادى. بىر-ەكى ايەل شىڭعىرىپ جىبەردى. سول كەزدە باسقارۋشى سويلەپ، ەشقانداي قولايسىز جاعداي بولمايدى دەپ سەنەمىن، تەك مىنا مىرزا ءوزىن دۇرىس ۇستايتىنىنا ۋادە بەرسىن، ەگەر ءوزى اتقا وتىرا السا، ءبىز مىنگىزەمىز دەدى. حالىق دۋ كۇلىپ كەلىسەمىز دەپ ايقايلادى، ال الگى ماس اتقا جارماستى.ونىڭ وتىرعانى سول ەدى — ات اسپانعا اتىلىپ، الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەردى، ودان جەردى تارپىدى، سيركتىڭ ەكى قىزمەتكەرى جۇگەنگە جارماسىپ، ەكى جاعىنان ۇستاپ ءجۇر؛ الگى ماس اتتى موينىنان قۇشاقتاپ، ات سەكىرگەن سايىن اياقتارى جوعارى كوتەرىلەدى. زالدا وتىرعان كورەرمەندەردىڭ ءبارى ورىندارىنان تۇرىپ ايقايلادى، كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلىپ جاتىر. ءبىراق اقىر اياعىندا سيرك قىزمەتكەرلەرى قانشا تىرىسقانمەن، ات ولاردان جۇلقىنىپ شىعىپ، الاڭدى اينالا شاپقىلاسىن، ال انا ماسكۇنەم اتتىڭ موينىنا جاتىپ الىپ، ات سەكىرگەندە بىرەسە وڭ اياعى، بىرەسە سول اياعى جەرگە تيە جازداپ سالپاڭدايدى. جۇرتتىڭ ەستەرى شىقتى. ماعان كۇلكىلى ەشتەڭە جوق سەكىلدى، قايتا انا كىسىگە بىردەڭە بولا ما دەپ قورقىپ دىرىلدەپ كەتتىم. دەگەنمەن ول بىلاي قوزعالىپ، ولاي قوزعالىپ، اقىرى اتقا ءمىندى، تىزگىندى قولىنا الدى، ال ءوزى بىرەسە ءبىر جاعىنا، بىرەسە ەكىنشى جاعىنا قيسالاڭداپ ارەڭ وتىر؛ سونىڭ اراسىندا ول اتتىڭ ۇستىنە تىكەسىنەن تۇردى. ال ات بولسا شاۋىپ بارا جاتىر. ول ەردىڭ ۇستىندە تىپ-تىك بولىپ تۇردى، ءتىپتى ماس كىسىگە ۇقسامايدى؛ سوسىن قاراسام، ول ۇستىندەگى كيىمدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شەشىپ، قۇمنىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جاتىر، لاقتىرىپ جاتىر — تەز-تەز شەشكەنى سونداي، ون جەتى كوستيۋمنىڭ ءارقايسىسى كوز ىلەسپەي ۇشىپ جاتىر، ال ءوزى سۇڭعاق بويلى، سۇلۋ جىگىت جارقىراعان ادەمى كوستيۋمىمەن ات ۇستىندە تۇر. سوسىن اتقا قامشى باسىپ ەدى، ات سەكىرىپ قۇمنىڭ ۇستىنە شىقتى دا تىزەسىن بۇگىپ سالەم ەتتى، سونان سوڭ شىمىلدىقتىڭ تاساسىنا قاراي شابا جونەلدى، ال كورەرمەندەردىڭ ءبارى تاڭدانىپ-سۇيسىنگەننەن قول سوعىپ ايقايلاپ جاتىر.
سول جەردە باسقارۋشى ءوزىن الداعانىن ءبىلىپ، اشۋلاندى عوي دەيمىن. الگى جىگىت وسى سيركتىڭ ءارتيسى ەكەن. ول ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاي، ءبارىن ءوزى ويلاپ جاساپتى. ماعان دا ونىڭ بۇل قىلىعى ونشا ۇناعان جوق، دەگەنمەن مەن مىڭ دوللار بەرسە دە باسقارۋشىنىڭ ورنىندا بولعىم كەلمەيدى. بىلمەيمىن... مۇمكىن باسقا ءبىر جاقتا بۇدان دا جاقسى سيرك بار شىعار، ءبىراق مەن كورگەن ەمەسپىن. مەنىڭشە، وسى سيرك بارىنەن قىزىق، بارىنەن جاقسى، ەگەر تاعى ءبىر جەردە وسى سيرك بولسا، مەن مىندەتتى تۇردە بارامىن.
كەشكىسىن ءبىزدىڭ دە قويىلىمىمىز بولدى، ءبىراق حالىق كوپ كەلمەدى، بار بولعانى جيىرما شاقتى كىسى شىعىنىمىزدى جابۋعا ارەڭ جەتتى. كورەرمەندەر ىلعي كۇلىپ وتىردى، ال گەرسوگ اشۋلانىپ، نە ىستەرگە بىلمەدى، ول ول ما، سوسىن تەاتر بوس قالدى — ءبارى تۇرىپ شىعىپ كەتتى، تەك ءبىر عانا بالا قالىپتى، ول دا ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. گەرسوگ مىنا اركانزاستىڭ ميعۇلالارى شەكسپيردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءالى دە جەتىلۋلەرى كەرەك، بۇلارعا تەك تۇككە تۇرعىسىز كومەديا قاجەت دەپ بۇلقان-تالقان بولىپ ءجۇر، مەن بۇلاردىڭ دەڭگەيىن بىلەم عوي دەپ قويادى. ەرتەڭىنە ول زات ورايتىن قاعاز بەن قارا بوياۋ الىپ، حابارلاندىرۋلار جاسادى دا، بۇكىل قالاعا جاپسىردى. ول حابارلاندىرۋلاردا مىنە مىنانداي سوزدەر بار:
سوت زالىندا!
بولعانى ءۇش قويىلىم!
الەمگە بەلگىلى تراگەديالىق ارتيستەر
كىشى ديەۆيد گارريك جانە ۇلكەن ەدمۋند كين!
لوندوننىڭ جانە ەۋروپا تەاترلارىنان شىم-شىتىرىق وقيعالى "كورولدىڭ كەرىگى" نەمەسە پاتشانىڭ جەتىلۋى.
كىرۋى 50 سەنت.
ال تومەنگى جاعىندا ءىرى ارىپتەرمەن:
ايەلدەر مەن بالالارعا كىرۋگە بولمايدى.
دەپ جازىلعان.
— ەندى، مىنە، — دەدى گەرسوگ، — ەگەر ولار وسى حابارلاندىرۋعا كەلمەسە، مەن وندا اركانزاستى بىلمەيمىن!
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
كورولداردىڭ ءبارى وڭباعان
بۇل كۇنى ولار كورول ەكەۋى تيتتەي تىنىش تاپپادى: ساحنا جاسادى، شىمىلدىقتى ءىلدى، تەاتردىڭ ۇلكەن شامىنىڭ ورنىنا مايشامداردى تولتىرىپ بەكىتتى، ال كەشكىسىن ءبىز كوزىمىزدى اشىپ-جۇمعانشا زال اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ ەركەكتەرگە تولدى. زالدا ءبىر ادامعا دا ەندى ورىن بولماعان كەزدە، گەرسوگ بيلەتتەردى تەكسەرۋدى قويىپ، ءۇيدى ءبىر اينالىپ ءوتتى دە، ساحناعا شىقتى. شىمىلدىقتىڭ الدىنا تۇرىپ، قىسقاشا ءسوز سويلەدى: اۋەلى بارلىق شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تارتىمدىسى دەپ قويىلىمدى ماقتادى، ودان ءارى قاراي تراگەديا جانە باستى رولدە وينايتىن ۇلكەن ەدمۋند كين تۋرالى ايتتى؛ كورەرمەندەردىڭ ءبارىنىڭ كوزدەرى جايناپ، قويىلىمدى كورۋگە اسىقتى، گەرسوگ شىمىلدىقتى اشقاندا، كورول تىر جالاڭاش كۇيدە توڭقاڭداپ شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىنان شىعا كەلدى؛ تۇلابويى ءتۇرلى بوياۋ سىزىقتارىمەن بويالعان كەمپىرقوساق سەكىلدى. ال، قالعاندارى جايلى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق — تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە، دەگەنمەن جۇرت كۇلكىگە باتىپ، شەكتەرى ۇزىلگەنشە ءماز بولدى. ال، كورول سەكىرىپ-سەكىرىپ، شىمىلدىقتىڭ تاساسىنا توڭقاڭداپ كەتكەندە، جۇرت الاقاندارىن شاپالاقتاپ، ايقايلاپ ءماز بولىستى، ول قايتادان شىعىپ، تاعى بىردەڭەلەردى كورسەتكەنشە، ەلدىڭ كۇلكىسى باسىلمادى، ءتىپتى بۇدان كەيىن دە ءبارىن قايتالاۋدى سۇرادى. ءبىزدىڭ كارى اقىماقتىڭ ازىلدەرىنە ادام تۇگىلى، سيىر دا كۇلەر ەدى.
سودان سوڭ گەرسوگ شىمىلدىقتى ءتۇسىرىپ، ەڭكەيىپ سالەم ەتتى دە، بۇل كەرەمەت تراگەديا تەك ەكى رەت قانا قويىلادى، سەبەبى لوندوندا "درۋري — لەين" تەاترىندا جاقىندا بولاتىن سپەكتاكلدەرگە بيلەتتىڭ ءبارى ساتىلىپ كەتكەن، ەگەر قۇرمەتتى كورەرمەندەر بۇل كورىنىستى تارتىمدى، قىزىقتى دەپ تاپسا، تانىستاردىڭ بارىنە ايتىپ، ولاردىڭ دا كورگەنىن قالايتىنىن ايتتى.
جيىرماشاقتى كىسى جامىراي ايقايلادى:
— قالاي، وسىمەن بىتە مە؟ نەگە مۇنشا از؟
گەرسوگ وسىمەن ءبىتتى دەدى. سول جەردە ۇرىس باستالدى. كورەرمەندەر: "الدادىڭدار!" — دەپ ايقاي شىعاردى. ءبارى جىندانىپ، ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ ساحنانى سىندىرىپ، اكتەرلەردى سابايمىز دەدى. ءبىراق تا ۇزىن بويلى تولىق كەلگەن ءبىر كىسى ورىندىققا قارعىپ شىعىپ:
— توقتاڭدار! ءبىر ءسوز ايتامىن، مىرزالار! — دەپ ايقايلادى.
جۇرت توقتاي قالدى.
— ءبىزدى الداپ سوقتى بۇلار! الايدا ءبىز بۇكىل ەلدىڭ الدىندا كۇلكى بولعىمىز كەلمەيدى، ولار ءبىزدى ءومىر بويى كەلەمەج ەتەدى. مەنىڭ ايتارىم مىناۋ: ءبارىمىز بۇل جەردەن تىنىش كەتەيىك، كورگەن قويىلىمدى ماقتايىق، ءسويتىپ باسقالاردى الدايمىز. سوندا ءبىز ءبارىمىز بىردەي بولامىز. سولاي ما، جوق پا؟
— ارينە، سولاي! سوت مىرزا، دۇرىس ايتاسىز! — دەپ ءبارى ءبىر اۋىزدان قوشتادى.
— جارايدى، ەندەشە بۇلاردىڭ ءبىزدى الداعاندارى جايلى ەشكىم اۋزىن اشپايدى. ءبارىڭ ءبىر كىسىدەي تەاتر قويىلىمىنا بارىڭدار دەپ اقىل ايتىڭدار.
ەرتەڭىنە بۇكىل قالانىڭ اۋزىندا ءبىزدىڭ كەرەمەت قويىلىم تۋرالى اڭگىمە. زال تاعى لىق تولى بولدى جانە ءبىز بۇلاردىڭ دا اۋىزدارىن اشىردىق. ءبىز گەرسوگ، كورول — ءبارىمىز سالعا كەلىپ، بىرگە وتىرىپ تاماق ىشتىك، سوسىن ولار دجيم ەكەۋمىزگە سالدى وزەننىڭ ورتاسىنا شىعارىپ، قالادان ەكى ميلدەي تومەن بارىپ، سالدى جاسىرىڭدار دەدى.
ءۇشىنشى كەشتە زال تاعى اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولدى جانە بۇل جولعى كورەرمەندەردىڭ ءبارى بۇرىنعى ەكى قويىلىمعا كەلگەندەر، بىردە-بىر جاڭا ادامدار جوق.
مەن گەرسوگپەن بىرگە ەسىك الدىندا تۇرىپ ەدىم، كەلگەن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ قالتالارى نەمەسە كيىمدەرىنىڭ ەتەگى تورسيىپ تۇرعانىن بايقادىم؛ بۇل تورسيىپ تۇرعاندار ەشقانداي ءيىسسۋ نە ءيىسماي ەمەس، كەرىسىنشە جاقسى زاتتار ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ ءيىسى مۇڭكيدى، شىرىگەن كاپۋستا ساسي ما — ايتەۋىر يىستەن باسىم اينالا جازدادى؛ مەن شىرىگەن مىسىقتىڭ ءيىسىنىڭ قانداي بولاتىنىن بىلەمىن، ال ولاردىڭ الپىس ءتورتىن الىپ، مەنىڭ جانىمنان وتكەندەرىن ءبىلدىم. ەكى مينۋتتاي ولاي-بىلاي جۇرگىم كەلىپ ەدى ءيىستىڭ مۇڭكىگەنى سونشا، ءارى قاراي تۇرا المادىم. جۇرتتىڭ ءبارى كىرىپ بولعاسىن، گەرسوگ ءبىر جاس جىگىتكە جيىرما بەس سەنت بەرىپ، ازىرشە ەسىك الدىندا تۇرۋىن بۇيىردى دا، ءوزى ارتقا، ساحناعا قاراي جۇرگەن بولىپ، مەن سوڭىنان ەردىم، بۇرىشتان اينالا بەرگەندە قاراڭعى جەرگە تاپ بولدىق.
— تەزىرەك بار ەندى، ۇيلەردەن الىسىراق كەتكەسىن، جۇگىرىپ سالعا جەت، ارتىڭنان شايتان قۋىپ كەلە جاتقانداي جۇگىر! — دەدى.
مەن سولاي ىستەدىم، ول دا جۇگىرىپ كەلەدى. ءبىز سالعا ءبىر مەزگىلدە كەلدىك، ەكى سەكۋندتان كەيىن اعىنمەن تومەن قاراي زۋلادىق. ءۇن-تۇنسىز قاراڭعى تىنىشتىقتا بىر-بىرىمىزگە ءتىل قاتپاستان وزەننىڭ ورتاسىنا جەتتىك. مەن كورول بەيشارا وڭبايتىن بولدى-اۋ دەپ ويلاپ ەدىم، جوق، جاعدايى جاقسى ەكەن، كەشىكپەي ول شالاشتان ەڭبەكتەپ شىعىپ كەلەدى.
— قالاي، گەرسوگ، بۇگىن قانشا اقشا كۇرەدىك؟ — دەپ سۇرادى.
ول ءتىپتى قالادا بولماعان ەكەن.
ءبىز فوناردى ىلمەي، قالادان ون شاقتى ميل الىستادىق. سوسىن شام جاعىپ، كەشكى تاماققا وتىردىق، كورول مەن گەرسوگ كورەرمەندەردى وزدەرىنىڭ قالاي جەر سوقتىرىپ الداعاندارىن ەسكە الىپ، كۇلكىگە باتتى. گەرسوگ ايتتى:
— ماۋباستار مەن ناقۇرىستار! مەن ءبىرىنشى كەلگەن كورەرمەندەردىڭ ەكىنشى توپ تا الدانىپ ساندارىن سوقسىن دەپ ولارعا ەشتەڭە ايتپايتىندارىن جانە ءۇشىنشى رەت كەلگەندە ولاردىڭ ەندى بۇلاردىڭ ءوزىن ماسقارالايمىز دەپ ءبىر سيۋرپريز ويلاستىراتىنىن باياعىدا بىلگەنمىن. ءبىراق سولار بۇدان قانداي پايدا كورەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن بارىمدى بەرەر ەدىم. وسى وقيعانى ولاردىڭ قالاي پايدالاناتىنىن بىلسەم عوي، — دەپ ءماز وزىنشە.
بۇل ەكى الاياق سول ءۇش كەشتەن ءتورت ءجۇز الپىس بەس دوللار تاپتى. مۇنداي ادىسپەن كۇرەپ اقشا تاپقاندى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن.
الگى ەكەۋى ۇيقىعا كەتىپ قورىلعا باسقاسىن ءبىرازدان سوڭ دجيم:
— گەك، كورولدىڭ وسىنداي ىستەرىنە سەن تاڭعالمايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەدىم، — تاڭعالمايمىن.
— سەن نەلىكتەن تاڭعالمايسىڭ، گەك؟
— ويتكەنى ولار وسىنداي تۇقىمنان، كورولداردىڭ ءبارى بىردەي وسىلار سەكىلدى دەپ ويلايمىن.
— گەك، مىنا ءبىزدىڭ كورولدارىمىز بارىپ تۇرعان وڭباعان ادامدار عوي! كادىمگى وڭباعاندار!
— مەن ساعان نە ايتىپ وتىرمىن: كورول اتاۋلىنىڭ ءبارى وڭباعان سۋجۇقپاستار، بەلگىلى عوي.
— قويشى، ەي؟
— سەن ولار تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردى وقىپ كور، مىنە، سوندا بىلەتىن بولاسىڭ. سەگىزىنشى گەنريحتى الىپ قاراشى؛ ءبىزدىڭ جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ ديرەكتورى دا وعان قارسى.
ال ەكىنشى كارلدى، ون ءتورتىنشى ليۋدوۆيكتى، ون بەسىنشى ليۋدوۆيكتى، ەكىنشى ياكوۆتى، ەكىنشى ەدۋاردتى، ءۇشىنشى ريچاردتى جانە وسىلارداي قىرىق كورولدى الىڭىز؛ ەسكى زامانداردا دا كورولدار بولعان — ساكسوندار، نورماندار، سولاردىڭ ءبارى توناۋ مەن شابۋىل جاساۋمەن اينالىسقان. سەن گەنريح شالدى جاس كەزىندە كورسەڭ عوي! مىنە، پىسكەن جەمىس! كۇن سايىن جاڭا ايەلگە ۇيلەنەدى دە، ەرتەسىنە ونىڭ باسىن شاۋىپ تاستاۋعا بۇيىرادى جانە بۇل ىسكە جۇمىرتقانى جارعانداي قاراپ، ءمان بەرمەيدى. "ماعان نەلل گۆينندى اكەلىڭدەر!" — دەيدى. اكەلەدى. ال ەرتەڭ تاڭەرتەڭ: "باسىن شابىڭدار!" — دەيدى. شابادى. "دجەين شوردى اكەلىڭدەر!" — دەيدى. ول كەلەدى. ال، ەرتەڭىنە؛ "باسىن الىڭدار مىنانىڭ!" — دەپ بۇيىرادى. باسىن شاۋىپ تۇسىرەدى. "روزامۋندا سۇلۋدى شاقىرىڭدار!" روزامۋندا سۇلۋ كەلەدى. ەرتەڭىنە ونىڭ دا باسىن شابادى. ول بارلىق ايەلدەرىنە ءتۇنى بويى ەرتەگى ايتقىزاتىن بولعان، ءبارى ءبىر مىڭ ءبىر ەرتەگى بولعاندا، سولاردىڭ بارلىعىن جيناپ، "قورقىنىشتى سوت كىتابى" دەگەن اتپەن شىعارعان. كىتاپتىڭ اتى دا لايىقتى. سەن كورولداردى بىلمەيسىڭ، دجيم، ەسەسىنە مەن بىلەمىن ولاردى؛ دەگەنمەن مىنا ءبىزدىڭ قاڭعىباس كورول تاريحتان مەن وقىعان كورولداردىڭ كوبىنەن ءتاۋىر. مىسالى، گەنريحتىڭ باسىنا امەريكامەن جاۋلاسۋ تۋرالى وي كەلدى. ول قالاي باستادى؟ امەريكاعا ەسكەرتتى مە؟ ونىڭ ازىرلەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى مە؟ جوق! بىلاي دا جوق، ولاي دا جوق، بۇكىل ءشايدىڭ ءبارىن بوستون كەمەجايىنا شاشىپ-شاشىپ تاستادى، سوسىن تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىن جاريالادى، ال سوعىسىڭدار ەندى دەيدى. ول ىلعي وسىلاي، تاماعىڭنان الىپ قىلعىندىرادى. ونىڭ ءوزىنىڭ اكەسى تۋرالى كۇدىگى بولعان، گەرسوگ ۆەللينگتوندى ايتام. ال ول نە ىستەدى؟ ءبارىن سۇراپ انىعىن ءبىلدى مە؟ جوق، الدى دا ءبىر بوشكە مالۆازياعا باتىرىپ ءولتىردى مىسىققا ۇقساتىپ. اشىق اۋىز بىرەۋ ۇمىتىپ اقشاسىن تاستاپ كەتتى مە، ونى الگى گەنريح كورول كورسەتپەي قالتاسىنا سۇڭگىتەدى. ءبىر نارسە جاسايمىن دەپ اقشا الىپ بىرەۋگە ۋادە قىلا ما، قاسىندا باعىپ وتىرماسا، ول ءبارىن كەرىسىنشە جاسايدى. جانە ايتقانىنىڭ ءبارى وتىرىك. مىنە، قانداي وڭباعان دوڭىز بولعان گەنريح. وتىرىكشى. مىنە، ەگەر بىزبەن بىرگە مىنالاردىڭ ورنىندا ول بولسا، كەشەگى قالانى ابدەن تازالاپ، ماسقاراسىن شىعارار ەدى. مەن ءبىزدىڭ كورولدار كىناسىز قوزىلار دەپ وتىرعانىم جوق؛ بۇلار دا، ويلانىپ قاراساق، وڭىپ تۇرعان جوق، دەگەنمەن بىزدەردىكى گەنريح شال جاساعان كۇناكارلىقتى جاساي المايدى. مەن ايتايىن: كورول دەگەن — كورول، ودان نە سۇرايسىڭ! جالپى ولاردىڭ ءبارى تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭەلەر. سولاي تاربيەلەنگەن.
— بىزدىكىنىڭ ۇستىنەن سپيرت ءيىسى مۇڭكىپ تۇر، گەك.
— نەسى بار، ولاردىڭ بارلىعى سولاي. كورولداردىڭ بارىنەن ساسىعان ءيىس شىعادى، بۇعان ەشتەڭە جاساي المايسىڭ، تاريحتا وسىلاي ايتىلعان.
— ال گەرسوگ ونداي ەمەس سەكىلدى، كادىمگىدەي دۇرىس ادام.
— ءيا، گەرسوگتىڭ ءجونى بولەك. ءبىراق ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى شامالى. گەرسوگ بولعانمەن، ول دا وڭىپ تۇرعان جوق. ءىشىپ العاندا ونىڭ كورولدان ايىرماشىلىعىن كورمەيسىڭ، الىستاعىنى ناشار كورەتىن بولماساڭ.
— ماعان مۇندايلاردىڭ قاجەتى جوق، گەك! بۇلارعا ارەڭ ءتوزىپ ءجۇرمىن.
— مەن دە سولاي، دجيم. ءبىراق، ەگەر ولار ءبىزدىڭ موينىمىزعا وتىرىپ السا، ولار كىم سونشالىق — مۇنى ۇمىتپاۋ كەرەك جانە ەستە ۇستاعان دۇرىس. ارينە دۇنيە جۇزىندە كورولدارى اۋىپ كەتكەن ەل بار ما، سونى ءبىلىپ الۋ كەرەك ەدى.
بۇل ەكى الاياقتىڭ كورول دە، گەرسوگ تە ەمەس ەكەنىن دجيمگە ايتقاننان نە شىعادى؟ بۇدان ەشتەڭە شىقپايتىنى بەلگىلى، ال ودان باسقا بۇل ەكەۋى دە شىن كورولدان، گەرسوگتەن ايىرماشىلىقتارى جوق دەپ مەن ايتىپ قويدىم عوي.
مەن ۇيىقتاۋعا جاتتىم، تۇندە مەنىڭ كەزەگىم كەلسە دە، دجيم مەنى وياتپادى. ول ءجيى-جيى وسىلاي ىستەيدى. مەن تاڭ اتا ويانسام، ول باسىن تىزەسىنە قويىپ ىڭىرسىپ جىلاپ وتىر ەكەن. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا مەن وعان كوڭىل اۋدارمايمىن جانە كورمەگەندەي جۇرە بەرەمىن. مەن نە جاعداي ەكەنىن بىلەمىن. ول ايەلى، بالالارى ەسىنە ءتۇسىپ، ءۇيىن ساعىنىپ وتىر، ويتكەنى وسىعان دەيىن وتباسىنان اجىراپ كورگەن ەمەس؛ ال بالالارى مەن ايەلىن دجيم مەنىڭشە كادىمگى كەز كەلگەن اق ادام سەكىلدى، ءتىپتى ودان كۇشتىرەك سۇيەدى. بۇل ءبىرتۇرلى كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق وسىلاي بولدى. تۇندەردە ول مەن ۇيىقتاعان بولىپ جاتقاندا ىڭقىلدايدى، جىلايدى، وزىمەن ءوزى سويلەيدى:
"بەيشارا ليزابەت، بايعۇس دجونني! وي، قانداي قاسىرەت! سەندەردى ەندىگى كورە المايتىن شىعارمىن!" بۇل دجيم دەگەن — ەڭ جاقسى نەگر!
ءبىراق مەن بۇل جولى ونىمەن ايەلى، بالالارى جايلى اڭگىمەلەستىم، ول بىلاي دەدى:
— نەلىكتەن ءقازىر مەنىڭ قايىعىم جۇرەگىمدى سىزداتادى؛ جاڭا عانا ءبىر نارسەنىڭ شولپ ەتىپ سۋعا تۇسكەنىن ەستىدىم، سول بويدا مەنىڭ ءبىر رەت كىشكەنتاي قىزىم ليزابەتتى رەنجىتكەنىم ەسىمە ءتۇستى. ول ءتورت جاستا ەدى، سوسىن ول قىزامىق جۇقتىرىپ، وتە قاتتى اۋىرىپ قالدى، سوسىن ءتاۋىر بولدى ايتەۋىر؛ ءبىر كۇنى ول مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان، مەن وعان: "ەسىكتى جاپ!" — دەدىم.
ول قاسىمنان كەتپەي تۇرىپ الدى جانە ەسىكتى جاپپايدى، ونىڭ ۇستىنە ماعان قاراپ كۇلىپ قويادى. بۇل مەنىڭ جىنىمدى كەلتىردى؛ مەن تاعى ايتتىم وعان، قاتتى ايتتىم: "ەستىمەيسىڭ بە، نەمەنە؟ جاپ ەسىكتى!".
ول قوزعالمايدى جانە كۇلىمسىرەيدى. ابدەن اشۋلاندىم جانە ايقايلاپ جىبەردىم: "ساعان ەسىكتى جاپتىرامىن!".
ونىڭ باسىنان شاپالاقپەن سالىپ جىبەرىپ ەدىم، ەدەنگە ۇشىپ ءتۇستى. سوسىن ءوزىم باسقا بولمەگە كەتىپ، ونشاقتى مينۋتتان كەيىن قايتىپ كەلىپ قاراسام، ەسىك ءالى اشىق، قىزىم ەسىكتىڭ الدىندا باسىن سالبىراتىپ جىلاپ تۇر ەكەن. مەن وعان اشۋلانىپ ەدىم، ءدال سول كەزدە ەسىك سىرتقا قاراي اشىلدى دا، جەلمەن تارس ەتىپ جابىلىپ كەتتى، قىزىم ارقا تۇسىنان تارسىلداعانىنا قاراماي،قوزعالمادى. مەن سول جەردە ءوزىمدى قالاي سەزىنگەنىمدى ساعان ايتىپ جەتكىزە المايمىن. ءوزىم اياعىمنىڭ ۇشىمەن باسىپ قاسىنا جاقىندادىم — اشىق ەسىكتەن باسىمدى شىعارىپ بار داۋسىممەن ايقايلادىم! ول قوزعالمادى! سوندا، گەك، ءوزىم جىلاپ جىبەردىم! ونى قۇشاقتاپ: "Oh، مەنىڭ كىشكەنتاي بايعۇسىم! قۇدايىم، الجىعان ءدجيمدى كەشىر، ال مەن ءوزىمدى ەشقاشان كەشىرمەيمىن!" — دەدىم.
ول قىزامىقتان كەيىن، گەك، ءتىپتى تاس ساڭىراۋ بولىپ قالعان ەكەن، ال مەن ونى سونداي رەنجىتتىم!
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
كورول ۋاعىزشىعا اينالدى
كەلەسى كۇنى كەشكە قاراي ءبىز وزەننىڭ ورتا تۇسىنداعى تال باسىپ كەتكەن شاعىن ارالعا توقتادىق، ال وزەننىڭ ەكى جاق جاعالاۋىندا دا قالاشىقتار كورىنەدى، گەرسوگ پەن كورول ولاردى قالاي توناساق ەكەن دەپ ميلارىن شىرىتۋدە. دجيم گەرسوگقا قالادا ۇزاق بولمايتىن شىعارسىڭدار، كۇنى بويى جالعىزدان جالعىز ارقانمەن بۋىلىپ شالاشتا جاتۋ ابدەن جالىقتىردى دەدى.
بىلەسىڭدەر مە، ءبارىبىر ءدجيمدى ول جالعىز قالعاندا جىپپەن بايلاپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى: ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ وعان كەلە قالسا جانە جانىندا ەشكىم جوق، اياق-قولى بوس ەكەنىن كورگەندە قاشقىن نەگر ەكەنىنە سەنبەس ەدى. گەرسوگ تا كۇنى بويى بايلاۋلى جاتۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن، باسقا ءبىر امالىن ويلاپ تاباتىنىن ايتتى.
ونىڭ، ءبىزدىڭ گەرسوگتىڭ، باسى قاتتى ىستەيدى، ول سول بويدا نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ تاپتى. دجيمگە كورول ءليردىڭ كوستيۋمىن كيگىزدى: تەرەزە جاپقىش جاسايتىن شىتتان تىگىلگەن ۇزىن حالات، اق بۋرىل جالعان شاش جانە جىلقىنىڭ قىلىنان ساقال؛ سوسىن ءوزىنىڭ تەاترعا پايدالانىپ جۇرگەن بوياۋلارىن الىپ، ءدجيمنىڭ بەتىن، تاماعىن، قۇلاعىن، قولىن قوپ-قويۋ كوك بوياۋمەن بوياپ تاستادى، بوياۋدىڭ ءتۇسى سونداي كەلىسسىز، دجيم ءبىر اپتا بۇرىن سۋعا باتقان ولىك سەكىلدى بولدى. جەرگە كىرىپ كەتەيىن، مىنانداي ۇسقىنسىز بەينەنى ومىرىمدە كورسەم كوزىم شىقسىن! سوسىن گەرسوگ تاقتايدى الدى دا، بىلاي دەپ جازدى:
جىندى اراب. دۇرىس كەزىندە — ادامدارعا تيىسپەيدى.
وسى تاقتايدى تاياققا قاعىپ، شالاشتىڭ الدىنا ءتورت قادامداي جەرگە قويدى. دجيم ريزا بولىپ قالدى. ول كۇن ۇزاققا بايلاۋلى، ءبىر جاقتان ءبىر دىبىس شىقسا، قورقىنىشتان دىرىلدەپ جاتقاننان مىناۋ راقات قوي دەپ قويادى. گەرسوگ وعان ۇيالماي، ءوزىڭدى ەركىن ۇستا دەپ اقىل بەردى؛ ال ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ باسقانىڭ شارۋاسىنا مۇرنىن سۇعاتىن بولسا، دجيم شالاشتان اتىپ شىعىپ، كىشكەنە بيلەيدى، ءتىپتى بىر-ەكى رەت تاعى اڭدارداي ۇلىپ جىبەرەدى — سوندا الگى تەز تابانىن جالتىراتادى دا، وعان سوسىن جولامايدى.
جالپى بۇل جولى ول دۇرىس ويلاپ تاپتى؛ ءبىراق دجيم ۇلىعانشا ەشكىم دە كۇتىپ تۇرماس ەدى. ەگەر ول ولگەن ادامعا ۇقساس بولسا، ءبىر ءسارى — ال مىنا ءتۇرى ودان دا جامان!
بۇل الاياقتار تاعى دا "كەرىكتى" ىسكە قوسقىلارى كەلدى — وتە پايدالى بولدى عوي — ءبىراق ولار بۇل جاققا وزدەرى جايلى سىبىس جەتىپ قالعان جوق پا ەكەن دەپ قورىقتى. بۇدان باسقا باستارىنا ەشتەڭە كەلە قويمادى، اقىرىندا گەرسوگ بىر-ەكى ساعات جاتىپ اركانزاستىڭ بۇل قالاسىن قالاي الداپ سوعۋعا بولاتىنىن ويلايمىن دەدى؛ ال كورول ەكىنشى جاعالاۋداعى قالانى كورۋگە ەشقانداي جوسپارسىز، مۇمكىن پايدا ءتۇسىپ قالار دەگەن ويمەن كەتتى.
وتكەن جولى توقتاعان جەرىمىزدە ءبارىمىز جاڭا كويلەك ساتىپ العانبىز؛ كورول سول جاڭا كيىمىن كيدى، ماعان دا كيىن دەپ بۇيىردى. مەن، ارينە، كيىندىم. كورولدىڭ ۇستىندە ىلعي قارا ءتۇستى كيىم، سوندىقتان ساپقا تۇرعانداي سالتاناتتى كورىندى. مەن بۇعان دەيىن كيىم ادامدى سونداي وزگەرتەتىنىن بىلمەيتىن ەدىم. كورول بۇرىن ءوزىنىڭ ماسكۇنەم بەينەسىنە ۇقسايتىن ەدى، ەندى اق قالپاعىن قولىنا الىپ، باسىن ءيىپ كۇلىمسىرەپ سالەمدەسكەندە كەمەسىنەن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كادىمگى نۇح پايعامباردىڭ ءوزى سەكىلدى ساليقالى، بايسالدى، كوز تارتاتىن كورىكتى بولا قالىپتى.
دجيم قايىقتى جۋدى، مەن ەسكەكتى ۇستاپ وعان وتىردىم. جاعادا قالادان ءۇش ميلدەي جەردە ۇلكەن پاروحود تۇر؛ ونىڭ تۇرعانىنا ەكى ساعاتتاي بولدى، جۇك تيەپ جاتىر. كورول ايتتى: — مەنىڭ ۇستىمدەگى مىنانداي كوستيۋممەن سەن-لۋيدەن نەمەسە سينسينناتيدان، بولماسا باسقا ءبىر ۇلكەن قالادان كەلدىم دەگەنىم دۇرىس شىعار. پاروحودقا قاراي ەس قايىقتى، گەكلبەرري: ءبىز سونىمەن قالاعا جەتەمىز.
ول پاروحودپەن مەنىڭ سەرۋەندەۋىمدى سۇراپ جالىنعان جوق. مەن قالادان جارتى ميلدەي جەردەگى جاعاعا كەلدىم دە، قايىقتى تىك جارقاباقتى جاعالاۋدىڭ بويىمەن جايلاپ ەستىم. كەشىكپەي اۋىل بوزبالاسىنا ۇقسايتىن قاراپايىم جاس جىگىتكە تاپ بولدىق، ول ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، بورەنەنىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن. كۇن كەرەمەتتەي ىسسى ەدى؛ ونىڭ قاسىندا كىلەمنەن تىككەن ەكى ساكۆوياج جاتىر.
— قايىقتى جاعاعا قاراي بۇرشى، — دەدى كورول (مەن بۇردىم)، — ءسىز قايدا بارعالى وتىرسىز، جىگىتىم؟
— ورلەانعا. پاروحود كۇتىپ وتىرمىن.
— ماعان وتىرىڭىز، — دەدى كورول. — مەنىڭ قىزمەتشىم زاتتارىڭدى سالۋعا كومەكتەسەدى... ءتۇس، مىرزاعا كومەكتەس، ادولفۋس! (بايقاۋىمشا، ماعان ايتىپ تۇر.)
مەن كومەكتەسىپ، سوسىن ۇشەۋمىز ءارى قاراي كەتتىك. جاس جىگىت شەكسىز العىس ايتىپ، مىنانداي ىسسى كۇندە زاتتارىمدى ارقالاپ جۇرۋدەن ابدەن قالجىراپ وتىر ەدىم دەدى. سوسىن ول كورولدىڭ قاي جاققا باراتىنىن سۇرادى، اناۋ وزەننىڭ تومەنگى جاعىمەن ءبىراز ءجۇرىپ ەدىم، ەندى جوعارعى جاققا بارىپ ءوزىنىڭ فەرمادا بىرگە ىستەگەن ەسكى تانىسىمەن كەزدەسەتىنىن ايتتى.
جاس جىگىت:
— ءسىزدى كورگەن بويدا مەن بىردەن بۇل ۋيلكس مىرزا بولار دەپ ويلادىم، ول كىشكەنە كەشىگىپ قالدى. تاعى ويلادىم: بۇل كىسى ۋيلكس ەمەس — ول وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا نەمەنەگە بارادى؟ ءسىز ول ەمەسسىز عوي، ا؟ — دەدى.
— جوق، مەن بلودجەتپىن، الەكساندر بلودجەت؛ ايتۋىم كەرەك شىعار — الەكساندر بلودجەت، مەن قۇدايدىڭ قىزمەتشىسىمىن عوي. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، ۋيلكس مىرزا كەشىگىپ قالعاننان ءبىر نارسەدەن قۇر قالىپ جاپا شەككەنىن ەستۋ ماعان دا ۋايىم بولادى. ايتەۋىر ونداي ەشتەڭە بولعان جوق قوي؟
— جوق، اقشالاي شىعىندانعان جوق. وزىنە تيەسىلى مۇرانى الادى ءبارىبىر، ال ءوزىنىڭ اعاسى پيتەردى تىرىسىندە كورە المايدى. ول ءۇشىن مۇمكىن، قايعىرمايتىن دا شىعار كىم بىلەدى، ال اعاسى ولەر الدىندا ونىمەن كەزدەسۋ ءۇشىن ءبارىن بەرۋگە دايىن ەدى: سوڭعى ءۇش اپتا بويى اڭگىمەسى سول بولدى. ولار بالا كەزدەرىنەن بەرى ءبىرىن-بىرى كورمەگەن، ال ۆيليام اعاسىمەن — ول ساقاۋ، ساڭىراۋ — ءتىپتى كەزدەسپەپتى. ۆيليام وتىز-وتىز بەستەردە. مۇندا تەك پيتەر مەن دجوردج كەلدى؛ دجوردج ۇيلەنگەن ەدى، ءوزى بىلتىر قايتىس بولدى، ايەلى دە. ءتىرى قالعاندارى گارۆي مەن ۆيليام عانا، الگىندە ايتتىم عوي، ولار كەلە المايدى — كەشىگىپ قالدى.
— ال ولارعا بىرەۋ جازىپ پا ەدى؟
— ەندى قالاي، جازدى ءبىر نە ەكى اي شاماسىندا، پيتەر العاش اۋىرا باستاعاندا، — بۇل جولى جازىلمايتىن شىعارمىن دەپ ءوزى بىردەن ايتتى. ءوزى ابدەن قارتايدى، ال دجوردجدىڭ قىزدارى تىم جاس، ونىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرا المايدى، تەك مەري دجەين بولماسا — ول انا سارى قىز؛ دجوردج بەن ونىڭ ايەلى ولگەننەن كەيىن قاريا دا ءومىر سۇرگىسى كەلمەدى. گاۆريدى كورسەم دەپ وتە اسىقتى، ۆيليامدى دا، ارينە؛ ول وسيەت جازۋعا قۇلقى جوق كىسى ەدى — سونداي ادامدار بولادى عوي. گارۆيگە حات جازىپ قالدىردى. سول حاتىندا ول اقشاسىن قايدا جاسىرعانىن، قالعان دۇنيە-مۇلىكتى قالاي ءبولىسۋ كەرەك ەكەنىن، دجوردجدىڭ قىزدارى ەشتەڭەگە مۇقتاج بولماسىن — دجوردجدىڭ ءوزى ەشتەڭە دە قالدىرعان جوق قوي. وسى حاتتان باسقا ول تۇك تە جازبادى — ەشكىم ونى زورلاي المادى.
— گاۆري ۋاقىتىندا كەلمەگەنى قالاي سوندا، ءسىز قالاي ويلايسىز؟
ول قايدا تۇرادى؟
— و، ول انگليادا، شەففيلدە تۇرادى، ول وندا ۋاعىزداۋشى جانە بۇرىن امەريكادا بولىپ كورمەگەن. مۇمكىن، جينالىپ ۇلگەرمەگەن بولار، ال، مۇمكىن حاتتى الماعان بولار، قايدان بىلەيىك!
— بايعۇستىڭ ولەر الدىندا ىنىلەرىمەن كەزدەسە الماعانى وكىنىشتى! ياعني ءسىز ورلەانعا باراسىز عوي؟
— ءيا، ءبىراق تاعى ءبىر جاعداي بار. سارسەنبى كۇنى مەن ريو-دە-جانەيروعا كەتەمىن، وندا اعايىم تۇرادى.
— ۇزاق، وتە ۇزاق ساپار! ەسەسىنە قانداي قىزىقتى ساپار! ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا مەن بولسام عوي... ال، مەري دجەين ۇلكەنى مە؟ باسقالارى نەشە جاستا؟
— مەري دجەين ون توعىزدا، سيۋزاننا ون بەستە، ال دجونني ءالى ون تورتكە تولعان جوق — ونىڭ ەرنى جىرىق، ياعني قويان ەرىن، ول ءوزىن قايىرىمدىلىق ىسكە ارناعان.
— بايعۇستار! ومىردە اتا-اناسىز قالۋ دەگەن...
— جوق، بۇدان دا جامان بولۋى مۇمكىن ەدى. پيتەر قاريانىڭ دوستارى بار بولاتىن، ولار قىزداردى ەشكىمگە رەنجىتكىزبەيدى. گوبسون — باپتيستەردىڭ ۋاعىزشىسى، لوت حوۆي — دياكون جانە بەن رەكەر، ەبنەر شەكلفورد، ادۆوكات ليەۆي بەلل، دارىگەر روبينسون جانە ولاردىڭ ايەلدەرى، جەسىر بارتلي... وي، ءالى كوپ-اق، پيتەر قاريا وسىلارمەن جاقىن بولاتىن جانە ولار جايلى وتانىنا حات جازاتىن، سوندىقتان گارۆي مۇندا كەلگەندە دوستاردى قايدان تابۋدى بىلەدى.
شال — ءبىزدىڭ كورولدى ايتام — سۇراپ وتىر، سۇراپ وتىر، جاس جىگىتتەن بارلىق جاعدايدى تۇگەل ءبىلىپ الدى. ول وسى قالاشىق تۋرالى، ۋيلكستەر جايلى، پيتەردىڭ كاسىبى تەرىشى، دجوردج — اعاش شەبەرى، گارۆي ءبىر ءدىني سەكتانىڭ ۋاعىزشىسى ەكەنىن، ايتەۋىر نە كەرەك ءبارىن بەس ساۋساعىنداي بىلگەن سەكىلدى.
— ءسىز نەگە پاروحودقا دەيىن جاياۋ ءجۇردىڭىز؟ — دەدى كورول.
— ويتكەنى ول ورلەاندىق ۇلكەن پاروحود، مەن ول بۇل جەرگە توقتامايدى دەپ قورىقتىم. ەگەر پاروحود تەرەڭدە تۇرسا، ول توقتا دەگەنىڭە توقتامايدى. سينسينناتيدان كەلە جاتقاندار توقتايدى، ال مىناۋ سەن-لۋيدان كەلە جاتىر.
— نەمەنە، پيتەر ۋيلكس باي ادام بولىپ پا ەدى؟
— ءيا، وتە: ونىڭ ۇيلەرى، جەرى بولعان؛ ارتىندا الگى بايلىقتاردان باسقا ءۇش-تورت مىڭ اقشالاي قالدى دەسەدى، ءبىر جەردە تىعۋلى جاتقان...
— ول قاشان قايتىس بولدى دەدىڭىز؟
— مەن ول جايلى ايتقان ەمەسپىن، ول كەشە تۇندە قايتىس بولدى.
— جەرلەۋى ەرتەڭ عوي؟
— ءيا، ءتۇس اۋعاسىن.
— ءىم! مۇنىڭ ءبارى قايعىلى... ءبىراق نە ىستەۋگە بولادى، ءبىزدىڭ بارىمىزگە ەرتە مە، كەش پە ولۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان سول سوڭعى ساعاتقا ءبارىمىز دە ازىرلەنۋىمىز كەرەك: ءبىز سوندا عانا تىنىشتالامىز.
— ءيا، مىرزا، بارىنەن دۇرىسى سول. مەنىڭ انام دا ىلعي وسىلاي دەپ وتىراتىن.
ءبىز پاروحودقا قايىعىمىزدى بايلاعاندا، جۇك تە تيەلىپ ءبىتتى، پاروحود سول بويدا كەتە باردى. پاروحودقا كوتەرىلۋ جايلى كورول ءۇن قاتپادى؛ پاروحودقا ءمىنىپ سايرانداۋ ماعان بۇيىرمادى. پاروحود كەتكەسىن، كورول تاعى ءبىر ميل جۇرۋگە بۇيىردى، سوسىن ول ەشكىم جوق جاعالاۋعا ءتۇسىپ قالدى دا:
— تەزىرەك كەيىن بار دا، گەرسوگتى وسىندا الىپ كەل، جاڭا شابادانداردى دا الا كەلىڭدەر. ەگەر گەرسوگ بولماسا، انا جاعالاۋعا بارىپ، قالاي دا تاۋىپ ال.جاقسى كيىنىپ كەلسىن دە. ال، بار ەندى! — دەدى ماعان.
ونىڭ ءبىر نارسە جاسايتىن ويى بار ەكەنىن مەن بىلە قويدىم، ءبىراق وعان بۇل جايلى ەشتەڭە ايتپادىم.
گەرسوگتى الىپ كەلگەسىن ءبىز قايىقتى جاقسىلاپ جاسىردىق، سوسىن ەكەۋى بورەنەنىڭ ۇستىنە وتىرىپ، كورول اناعان جاس جىگىتتىڭ ايتقاندارىن ۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ايتىپ بەردى. ايتقان كەزدە ول وزىنشە ناعىز اعىلشىن مىرزاداي سويلەۋگە تىرىسىپ باقتى، بۇل سەكىلدى وقۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ كورمەگەن كوكميلىعىنا قاراعاندا، ول ءۇشىن اپ-اسەم سويلەدى. مەن بۇلاي سويلەي الماس ەدىم، ءتىپتى سويلەپ كورگىم دە كەلمەيدى، ال ول كادىمگىدەي جاقسى سويلەپ وتىر. سوسىن ول:
— ءسىز ساقاۋ-ساڭىراۋلارمەن سويلەسۋگە قالايسىز، مىرزا؟ — دەپ سۇرادى.
گەرسوگ بۇل جاعىنان قام جەمەۋگە بولادى: تەاتر ساحنالارىندا مىلقاۋ بولىپ تالاي ويناعانمىن دەدى. سوسىن ولار پاروحودتى كۇتتى.
تۇسكە جاقىن ەكى شاعىن پاروحود ءوتتى، ەكەۋى دە وزەننىڭ جوعارعى جاعىنان كەلە جاتقان جوق، سوسىن ۇلكەن پاروحود كەلدى، كورول مەن گەرسوگ ونى توقتاتتى. بىزگە قايىق جىبەردى، سوسىن ءبىز جوعارى كوتەرىلدىك؛ پاروحود سينسينناتي جاقتان كەلەدى ەكەن، كاپيتان ءبىزدىڭ ءۇش-تورت ميلدەن كەيىن تۇسەتىنىمىزدى ەستىگەندە، بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانىپ، ۇرسا باستادى جانە سەندەردى ءتۇسىرۋ ءۇشىن توقتامايمىن دەپ بايبالام سالدى. ءبىراق كورول ساسقان جوق:
— ەگەر بۇل مىرزالاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر ميل ءۇشىن ءبىر دوللاردان تولەي الاتىن بولسا، پاروحود نەگە توقتامايدى؟ — دەدى. سوسىن كاپيتان تىنىشتالىپ، جارايدى، اپارىپ سالام دەدى، ءبىز قالانىڭ تۇسىنا جەتكەندە، قايىقتى سۋعا ءتۇسىرىپ، ءبىزدى جاعاعا جەتكىزدى. قايىقتى كورىپ جيىرماشاقتى كىسى جۇگىرىپ كەلدى. "پيتەر ۋيلكستىڭ قايدا تۇراتىنىن ايتاتىن ارالارىڭدا كىسى بار ما، مىرزالار؟" — دەدى كورول. ءبارى بىر-بىرىنە قاراپ: "مەن سەندەرگە نە ايتتىم؟" دەگەندەي باستارىن يزەستى. سوسىن ولاردىڭ بىرەۋى:
— مىرزا، وتە وكىنىشتى، ءبىراق ءبىز ونىڭ كەشە كەشكە دەيىن قايدا تۇرعانىن كورسەتە الامىز، — دەدى وتە جۇمساق داۋىسپەن.
ەشكىم ەشتەڭە ايتىپ ۇلگەرمەي، ءبىزدىڭ شال ابدەن ۇسقىنى بۇزىلىپ، جاڭاعى كىسىنى قۇشاقتاپ، يەگىن ونىڭ يىعىنا سالىپ، كوزىنىڭ جاسىمەن الگىنىڭ جاۋىرىنىن جۋماسى بار ما؟
— قايران اعامىز! دۇنيەدەن ءوتىپ كەتىپتى، ءبىز ونىمەن جۇزدەسە دە المادىق! قانداي اۋىر قايعى، قانداي اۋىر!
سوسىن كەيىن بۇرىلىپ، گەرسوگقا اقىماقتاردىڭ ويىنىنداي بەلگىلەردى ىمدادى، ساۋساقتارىمەن دە كورسەتەدى؛ اناۋ شابادانىن جەرگە قويا سالىپ، ءايدا، جىلاسىن، شىن ايتام قۇداياقى! مۇنداي الاياقتار ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن، ەگەر بۇلار ناعىز بارىپ تۇرعان الداۋىشتار بولماسا، توناۋشىلاردىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىن.
جۇرتتىڭ ءبارى ەكەۋىن قورشاپ، جاندارى اشىپ، كوڭىل ايتىپ جاتىر، بىرەۋلەرى جۇباتىپ جىلى سوزدەرمەن كوڭىل بىلدىرۋدە، ولاردىڭ شاباداندارىن تاۋعا قاراي كوتەرىسىپ بارادى؛ كورولعا ونىڭ اعاسىنىڭ سوڭعى مينۋتتارى جايلى ايتادى، ول ساۋساقتارىن قيمىلداتىپ گەرسوگقا تۇسىندىرگەن بولادى، ەكەۋى تەرىشىنىڭ ولىمىنە بوتاداي بوزداپ، دۇنيە قاراڭ قالعانداي قايعىرۋدا. بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى كورسەم، نەگر بولىپ كەتەيىن! ادام بالاسىنىڭ بارلىعى ءۇشىن ۇيات بولدى.
جيىرما بەسىنشى تاراۋ
اعىل-تەگىل كوز جاسى
ەكى مينۋتتا جاڭالىق حابار بۇكىل قالانى ارالاپ شىقتى جانە جان-جاقتىڭ بارىنەن كىسىلەر جۇگىرىپ كەلىپ جاتىر؛ كەيبىرەۋلەرى اسىعىس كۇرتەلەرىنىڭ ءبىر جەڭىن كيىپ، ەكىنشى جەڭىن كيىپ ۇلگەرمەپتى. كەشىكپەي ءبىز جينالعان قالىڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا قالدىق، اينالا ايقاي-شۋ، تاسىر-تۇسىر اياقتىڭ دىبىسى ءدال ءبىر اسكەر قاپتاپ كەلە جاتقانداي. تەرەزەلەر مەن ەسىكتەردەن ادامداردىڭ باستارى قىلتيادى، مينۋت سايىن شارباقتىڭ ارعى جاعىنان باستارىن سۇعىپ:
— بۇلار سولار ما؟ — دەپ سۇرايدى.
كوپتىڭ ىشىنەن بىرەۋى جاۋاپ بەرەدى:
— سولار، سولار!
ءبىز ۋيلكستىڭ ۇيىنە جاقىنداعاندا ونىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جينالعانداردىڭ ەسەبى جوق، ال ەسىك جانىندا ءۇش قىز تۇر. مەري دجەين شىنىندا دا، ساپ-سارى ەكەن، ءبىراق ونىسى ەشتەڭە ەمەس: ول ادەمى ەكەن، بەتى-كوزدەرى قۋانىشتان نۇر شاشىپ تۇرعانداي، اعالارىمىز ايتەۋىر كەلدى-اۋ دەپ تۇرعان شىعار.
كورول قۇشاعىن جايىپ ەدى، مەري دجەين ونىڭ موينىنان قۇشاقتاي كەتتى، ال قويان ەرىن گەرسوگقا جارماستى. سونشالىق قۋانىش بولدى!
جۇرتتىڭ ءبارى — اسىرەسە ايەلدەر جاعى — قىزدار اقىرىندا تۋىسقاندارىمەن كەزدەستى، بۇل سونشالىقتى قۋانىشتى وقيعا دەپ كوزدەرىنە جاس الىپ تۇردى.
سونان سوڭ كورول جايمەن گەرسوگتى ءتۇرتتى — مەن بىردەن بايقادىم — جان-جاعىنا قاراپ بۇرىشتا ەكى ورىندىقتىڭ ۇستىندە تۇرعان تابىتتى كوردى؛ سول جەردە گەرسوگ ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، ءبىرى-بىرىنىڭ يىعىنان ۇستاپ، بوس قولدارىمەن كوزدەرىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى، جاي باسىپ تابىتقا قاراي ءجۇردى، جۇرت جول بەرىپ قاق جارىلدى؛ اڭگىمە، كۇبىر-سىبىردىڭ ءبارى تىيىلدى، جۇرت بىر-بىرىنە "تس-س-س!" دەپ بەلگى بەردى، ەركەكتەر قالپاقتارىن الىپ، باستارىن تومەن ءتۇسىرىپ تۇر؛ شىبىننىڭ ىزىڭى عانا ەستىلەدى. ال ەكەۋى تابىتقا بارىپ ىشىنە ءۇڭىلىپ قارادى؛ ءبىر رەت قارادى دا، سوسىن ەكەۋى وكىرىپ جىلادى، داۋىستارى جاڭا ورلەانعا دا ەستىلگەن بولار؛ سوسىن ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، يەكتەرىن ءبىر-بىرىنىڭ يىعىنا سالىپ، ءۇش-تورت مينۋت جاستارىن توكتى، توككەندە قانداي! مەن ەركەكتەردىڭ وسىلاي جىلاعانىن كورگەن ەمەسپىن. ولارعا قاراپ تۇرعانداردىڭ ءبارى ەڭىرەسىن! بولمەنىڭ ءىشى ىلعال تارتىپ كەتتى، مۇندايدى مەنىڭ ءبىرىنشى رەت كورۋىم. سودان سوڭ كورول مەن گەرسوگ ەكەۋى تابىتتىڭ ەكى جاعىنا تۇرىپ الىپ تىزەرلەپ وتىرىپ، ماڭدايلارىن تابىتقا تيگىزدى دە داۋىستارىن شىعارماي ىشتەرىنەن قۇدايعا جالبارىنعان كەيىپ كورسەتتى. مۇنى كورگەن ەل كوز جاستارىن تىيا الماي ەڭىرەپ جىلادى، بەيشارا قىزدار دا؛ ءاربىر ايەل قىزداردىڭ جانىنا كەلىپ، قولىمەن باستارىنان سيپاپ، سوسىن ورامالمەن ءوزىنىڭ كوز جاسىن ءسۇرتىپ، شەتكە بارىپ جىلاۋىن جالعاستىردى، ال ونىڭ ورنىنا باسقا ايەل باردى. مۇنداي جەكسۇرىندىقتى كورگىم كەلمەي كەتتى.
كىشكەنەدەن سوڭ كورول تۇرىپ، جۇرتتىڭ الدىنا شىقتى دا، وزىنشە بار كۇش-قۋاتىن جيىپ، ءسوز سويلەدى، بىلايشا ايتقاندا، جاس ارالاس بىلجىراقتاعان بىردەڭە — ءتورت مىڭ ميل جەردەن كەلىپ، اعامەن كورىسە الماعاندارى وتە اۋىر قايعى، ءبىراق وسىنشا حالىقتىڭ جاناشىرلىعىن، بىزبەن بىرگە جاس توككەندەرىن كورگەندە، ءبىز ءىنىمىز ەكەۋىمىز، تاعدىردىڭ بۇل سىناعىن كوتەرەردەي قۋات الدىق، سىزدەرگە شىن جۇرەگىمىزدەن ءىنىمىز ەكەۋمىز العىس ايتامىز، العىسىمىزدى سوزبەن جەتكىزۋ دە قيىن، ويتكەنى سوزدەر سالقىن، ارمەن قاراي ءتىپتى بىلجىراقتاپ كەتتى، سوسىن كوز جاسىنا قاقالىپ بىردەڭەلەردى ايتقاندا، ونى تىڭداعان مەنىڭ ابدەن جۇرەگىم اينىپ كەتتى، اقىرى "ءامين" دەگەندى ايتتى دا، ونىڭ جانى دەنەسىنەن اجىراعانداي باقىرىپ جىلادى.
ول "ءاميندى" ايتىپ ەدى، توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋ شىركەۋدىڭ ءانىن باستادى، قالعاندارى وعان قوسىلىپ ەدى، بولمەدە كوڭىلدىرەك بولدى، ءتىپتى شىركەۋدەن شىققان كەزدەگى كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي سەكىلدى. مۋزىكا دەگەن كەرەمەت نارسە! الگى بوس مىلجىڭداردان كەيىن شىرقالعان ءان تىمىرسىق كەشتە جانىڭدى جادىراتار سامال سياقتى اسەر ەتتى.
سونان سوڭ كورول نەمەرە قىزدارىمەن بىرگە بۇل اۋلەتتىڭ دوستارى دا بۇلاردىڭ ۇيىندە كەشكى تاماقتى ىشسە دەپ كوڭىل ءبىلدىردى: ەگەر تابىتتا جاتقان اعاسى سويلەي الاتىنداي ءتىرى بولسا، ءوزىنىڭ سىيلاس دوستارىن اتار ەدى، ولار تۋرالى ءوزىنىڭ حاتتارىندا سان رەت جازعان بولاتىن، مىسالى: ۋاعىزشى گوبسون مىرزا، دياكون لوت حوۆي، بەن رەكەر مىرزا، ەبنەر شەكسفورد، ليەۆي بەلل، دارىگەر روبينسون، ولاردىڭ جۇبايلارى جانە جەسىر بەرتلي حانىم...
ۋاعىزشى گوبسون مىرزا مەن دارىگەر روبينسون بۇل كەزدە قالانىڭ ەكىنشى جاعىندا ەكەۋى اڭ اۋلاپ ءجۇر، ياعني مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم دارىگەر سىرقاتتى و دۇنيەگە اتتاندىرىپ، ال ۋاعىزشى وعان جول كورسەتۋدە. ادۆوكات بيلل جۇمىس بابىمەن لۋيسۆيللگە كەتىپتى. ونىڭ ەسەسىنە باسقالارىنىڭ ءبارى وسىندا، ولار كورولعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ قولىن قىسىپ، العىستارىن ايتتى، اڭگىمەلەستى، سوسىن گەرسوگتىڭ قولىن الىپ، وعان كۇلىمسىرەي قاراپ، ارينە، اڭگىمەلەسكەن جوق، ال ول بولسا قولىمەن بىردەڭەلەردى كورسەتىپ، ءتىلى شىقپاعان سابيگە ۇقساپ بىلدىرلادى.
ال كورول مىلجىڭداپ، سوڭىندا قالانىڭ يتتەرىنىڭ قايدا ەكەنىنە دەيىن سۇراي باستادى؛ قالادا بولعان ءتۇرلى وقيعالاردى جانە دجوردجدىڭ ۇيىندە، سوسىن پيتەر اعاسىنىڭ ۇيىندە نە بولعانىن ەسىنە الدى. مۇنىڭ ءبارىن پيتەر حات ارقىلى حابارلاعانىن دا قوسىپ قويدى. مۇنىڭ ءبارى باسىنان اياعىنا شەيىن وتىرىك، ءبىز پاروحودقا جەتكىزگەن اقىماقتان سۇراپ بىلگەندەرى.
بۇدان كەيىن مەري دجەين حات اكەلىپ بەردى، پيتەر اعاسىنىڭ قالدىرعانى ەكەن. كورول ونى داۋىستاپ وقىپ، تاعى گوي-گوي جىلادى. بۇل حات بويىنشا تۇرعىن ءۇي مەن ءۇش مىڭ دوللار قىزدارعا تيەسىلى، ال جاقسى پايدا بەرىپ تۇرعان تەرى زاۋىتى جانە باسقا ۇيلەر جەرلەرىمەن قوسا (بارلىعى جەتى مىڭ دوللار شاماسىندا) جانە ءۇش مىڭ التىن دوللار — گارۆي مەن ۆيليامعا، حاتتا بۇل التى مىڭ جەرتولەگە كومىلگەن دەپ جازىلعان.
ەكى وڭباعان ءقازىر بارىپ اقشانى الامىز دا، بارىمىزگە تەڭ بولەمىز دەدى، ماعان مايشامدى الىپ ءجۇر دەپ بۇيىردى. ءبىز جەرتولەنىڭ ىشىنەن كىلتتەپ الدىق، انالار قاپتى تاۋىپ، اقشانى ەدەنگە توكتى، وسىنشا ساپ-سارى بولىپ جالتىراعان اقشاعا قاراعاننىڭ ءوزى راحات ەكەن. وي، سونداعى كورولدىڭ كوزىن كورسەڭىز عوي — جايناپ كەتتى.
ول گەرسوگتى يىعىنان قاعىپ:
— مىنە، كەرەمەت! جوق، بۇل ەپتىلىك بولدى! "كەرىكتەن" گورى تازاراق بولدى عوي، ءا، قۇرمەتتى مىرزا! — دەپ قويادى.
گەرسوگ مۇنىڭ تازا بولاتىنىنا كەلىستى. ولار قولدارىمەن التىندى ۋىستاپ، ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان وتكىزگەندە سىڭعىرلاپ جەرگە ءتۇسىپ جاتىر؛ سوسىن كورول ايتتى:
— ال، وسىنداي جاعداي تۋعاسىن، اڭگىمەنى كوپ سوزبايىق! ءبىز ەندىگى جەردە ولگەن بايدىڭ باۋىرلارىمىز جانە ونىڭ ءتىرى مۇراگەرلەرىنىڭ وكىلدەرىمىز. قۇدايدىڭ بەرەتىنىنە سەنۋ دەگەن، مىنە، وسى! ەڭ جاقسى شارۋا بولدى بۇل. مەن ءومىر بويى تالاي ءىستىڭ باسىن قايىردىم، ءبىراق بۇدان ارتىق ءبىر نارسە بولۋى مۇمكىن ەمەس.
بۇلاردىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا دا، مىنانداي دوربا-دوربا التىن اقشانى ساناماي-اق سالىپ الار ەدى. جوق، بۇلارعا مىندەتتى تۇردە ساناپ الۋ كەرەك! ەسەپتەپ كورىپ ەدى — ءتورت ءجۇز ون بەس دوللار جەتپەيتىن بولىپ شىقتى. كورول ايتتى:
— شايتان السىن ونى! ول ءتورت ءجۇز ون بەس دوللاردى قاي جاققا جىبەردى ەكەن؟
ولار قامىعىپ، قايعىرىپ، سوسىن ىزدەي باستادى، اينالانىڭ ءبارىن قوپارىپ شىقتى. سوسىن گەرسوگ ايتتى:
— جارايدى، ءوزى اۋرۋ ادام، ەسەپتەگەندە جاڭىلىسىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي. ەڭ دۇرىسى — وسىلاي قالا بەرسىن، بۇل تۋرالى ايتپايمىز. ءبىز سول ءتورت ءجۇز دوللارسىز دا ءومىر سۇرەرمىز.
— تۇك ەمەس! ارينە، ءومىر سۇرەمىز! تۇكىردىم مەن، ال جەتىسپەگەندى قالاي ەسەپتەيمىز — بولەمىز عوي. مەن وسىنى ويلاپ تۇرمىن! ءبىز بۇل جەردە ادال، ۇقىپتى بولۋىمىز كەرەك. مىنا اقشالاردى جوعارىعا شىعارۋ كەرەك، سوسىن ءبارىنىڭ كوزىنشە ەسەپتەۋىمىز كەرەك باسقالار سەكەم الماۋى ءۇشىن. ءبىراق ەگەر قايتىس بولعان كىسى مۇندا التى مىڭ دەسە، قالاي ەتەمىز...
— توقتاڭىز! — دەدى گەرسوگ. — قانە، جەتىسپەگەننىڭ ورنىن تولتىرايىق، — قالتاسىنان التىن اقشالاردى شىعارىپ جاتىر.
— تاماشا بولدى، گەرسوگ! باسىڭىز ىستەيدى ءسىزدىڭ! — دەپ قويادى كورول. ال، قۇداي كۋا، بىزگە تاعى دا كەرىك كومەكتەستى عوي! — دەپ كورول دە قالتاسىنان توكتى. بۇل ولاردى ابدەن كەدەيلەندىردى، ءبىراق اقشا ەندى تۇگەلدەندى.
— تىڭداڭىزشى، — دەدى گەرسوگ، — مەندە تاعى ءبىر وي بار. جوعارى كوتەرىلەيىك تە، اقشانى ەسەپتەپ، سوسىن ءبارىن قىزدارعا سىيلايىق!
— جوق، مارتەبەلى گەرسوگ، ءسىزدى قۇشاقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز! كەرەمەت اقىل مۇنىڭىز! ەشكىم مۇنى ويلاپ تاپپاس ەدى! ءسىزدىڭ باسىڭىز دەگەن — تولىپ تۇرعان اقىل! مۇنداي باس باسقا ەشكىمدە دە جوق. ەشتەڭە ايتا المايسىڭ، وتە تاماشا! مەيلى، ەندى بىزگە ەشكىم كۇدىكتەنە قارامايدى — بۇل اۋىزدارىن جابادى.
جوعارى شىعۋلارى مۇڭ ەكەن، ءبارى ۇستەلدى قورشاپ تۇرا قالدى، ال كورول اقشانى ساناپ، ءار جەرگە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ باعانا سياقتى ەتىپ جينادى، ءارقايسىسىندا ءۇش ءجۇز دوللاردان جيىرما باعانا. جۇرتتىڭ ءبارى اش كوزدەرىن اقشاعا قاداپ، سىلەكەيلەرىن جۇتىپ قويادى؛ بايقايمىن كورول تاعى دا ءسوز سويلەگىسى كەلىپ تۇر.
— دوستار، مىنا تابىتتا جاتقان مەنىڭ بەيشارا اعايىم ارتىندا قالعاندارعا جيعان-تەرگەن بايلىعىن اياماي قالدىرىپتى. ول اتا-اناسىز قالعان، ءوزى تىرىسىندە وتە جاقسى كورگەن قوزىلارعا مىرزالىقپەن مۇرا قالدىرىپتى. ءيا! بىزدەر ونى باياعىدان جاقسى بىلەتىن ەدىك جانە بىلەمىز، بۇلارعا مۇنان دا كوبىرەك قالدىرار ەدى، ەگەر ءىنىسى مىنا ۆيليامدى، مىنا مەنى رەنجىتەمىن دەپ ويلاماسا. راس ەمەس پە؟ ارينە، مەن ءوزىم بۇل تۋرالى ءتىپتى دە كۇماندانبايمىن. ەگەر ءبىز ونىڭ جوسپارىنا وسى كەزدە كولدەنەڭ تۇرساق، وندا قانداي ءاعالى-ىنىلى تۋىستارمىز؟ ەگەر اعامىز جاقسى كورگەن بۇل سابيلەردىڭ ۇلەسىن قىمقىرىپ ءوزىمىز الساق، ءبىز قانداي اعا بولعانىمىز؟ ۆيليامدى مەن بىلەمىن ول.. دەگەنمەن ءقازىر وزىنەن سۇرايىن.
ول گەرسوگقا بۇرىلىپ، قولىمەن، ساۋساعىمەن ءبىر بەلگىلەردى جاسادى، ال گەرسوگ سول كەزدە اقىماققا ۇقساپ كورولعا قارادى دا، تۇسىنگەننەن كەيىن ونى جيىرما رەت قۇشاقتاپ ەسى شىقتى. كورول:
— مەن ءبىلدىم عوي. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلە جونىندە ونىڭ ويى قانداي ەكەنىن كەز كەلگەن ادام ءتۇسىنىپ تۇر. مىنە، مەري دجەين، سيۋزاننا، دجواننا، الىڭدار مىنا اقشالاردى، ءبارىن الىڭدار! بۇل مىنا تابىتتا سەزىمسىز، ءبىراق قۋانىشقا ورانىپ جاتقان اتالارىڭنىڭ سىيى! مەري دجەين ونى باس سالىپ قۇشاقتادى. سيۋزاننا مەن قويان ەرىن گەرسوگقا جارماستى، تاعى دا قۇشاقتاسۋ، ءسۇيىسۋ باستالدى. مۇندايدى كورمەگەن مەن اڭ-تاڭمىن. ال قالعان كىسىلەر ولاردى قورشاپ، كوزدەرىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ:
— اھ، نە دەگەن مەيىرىم! قانداي كەرەمەت! ءبىراق سىزدەر قالاي؟ — دەپ جاتىر.
سوسىن ءبارى قايتىس بولعان كىسى جايلى اڭگىمە سوقتى — ول قانداي قايىرىمدى ادام ەدى، ورنى تولماس قازا جانە وسىعان ۇقساس كول-كوسىر سوزدەر، كەشىكپەي سىرتتان جاق سۇيەگى ءتورت بۇرىش سەكىلدى ۇزىن بويلى بىرەۋ جۇرتتى يتەرمەلەي ىشكە كىرىپ، ۇندەمەي تۇرىپ قالدى جانە وعان ەشكىم ءتىل قاتپادى، ويتكەنى كورول سويلەپ، قالعاندارى ونى تىڭداپ تۇرعان. كورولدىڭ اڭگىمەنى نەدەن باستاعانى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر ورتاسىنا كەلگەندە: — ... ولار قايتىس بولعان اعامىزدىڭ دوستارى عوي. بۇگىن كەشكە وسىندا كەلىپ تاماق ىشۋگە ولاردى نەگە شاقىرىپ وتىرمىز؛ ال ەرتەڭ بارلىعىڭىز كەلۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز، ەشكىم قالىپ قويماسىن؛ ول قالاداعى جۇرتتىڭ ءبارىن سىيلادى، بارلىعىن جاقسى كوردى، سوندىقتان ونىڭ جەرلەۋ تويىندا قالا تۇگەل بولۋى كەرەك. ءارى قاراي تاعى بىردەڭەلەردى ايتا بەردى، ويتكەنى ول ءارقاشان ءوزىن-وزى تىڭداعاندى سۇيەتىن، اقىرى گەرسوگتىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، قاعازعا جازىپ بەردى:
"ءسىز كارى اقىماقسىز، "تويى" نەسى، جەرلەۋگە ارنالعان داستارقان باسىندا دەڭىز!"
— بەيشارا ۆيليام، ءوزىنىڭ جاعدايى قانداي بولسا دا، ونىڭ جۇرەگى باسقالاردى ويلاپ جۇرەدى. جۇرتتىڭ ءبارىن شاقىر دەپ جازىپتى. بەكەر مازاسىزدانىپ ءجۇر، مەن ءوزىم دە ەلدى تۇگەل شاقىرامىن دەپ ايتقالى تۇر ەدىم.
جاڭاعى "جەرلەۋ تويى" دەگەن ءسوزدى قايتالادى دا. — مەن "تويى" دەگەنىم، ادەتتە، ارينە، بۇلاي دەمەيدى، جۇرت "جەرلەۋ" دەيدى، "تويى" دەگەن دۇرىسىراق. انگليادا وسىلاي دەيدى. بۇل ءسوز گرەك سوزىنەن شىققان، "اشىق" دەگەن، ەسكى ەۆرەي تىلىندە "جەرلەۋ".
"جەرلەۋ تويى" دەگەن — اشىق جەرلەۋ، وعان جۇرتتىڭ ءبارى قاتىناسادى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
باعانا سىرتتان كىرگەن جاعى ءتورت بۇرىشتى ۇزىن كىسى كورولدىڭ بەتىنە قاراپ كۇلدى. بىرەۋلەردىڭ سىبىرى ەستىلدى:
— دارىگەر، مۇنىڭىز نە؟
ال ەبنەر شەكسفورد:
— سىزگە نە بولدى، روبينسون، ءسىز بىلمەيسىز بە؟ بۇل گارۆي ۋيلكس قوي، — دەدى.
كورول قۋانا كۇلىمسىرەدى، ءوزىنىڭ الاقانىمەن ونى سيپاپ:
— مەنىڭ اعامدى ەمدەگەن ەمشى جانە ادال دوس ءسىز بە ەدىڭىز؟! مەن...
— تارتىڭىز قولىڭىزدى ءارى قاراي! — دەدى دارىگەر. — ءسىز بە اعىلشىنمىن دەپ تۇرعان؟ بۇدان اسقان وڭباعاندىق بولمايدى. ءسىز پيتەر ۋيلكستىڭ ءىنىسىسىز بە؟ ءسىز بارىپ تۇرعان الاياقسىز، ءبىلدىڭىز بە!
وي، سول جەردە ءبارى ۋلاپ-شۋلاپ كەتتى! دارىگەردى قورشاپ الىپ، بىرەۋلەر ونى ازعىرىپ، بىرەۋلەر گارۆي ءوزىنىڭ شىنىندا دا گارۆي ەكەنىن ءجۇز رەت دالەلدەدى، سوسىن ول جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ءاتى-جونىن بىلەدى، ءتىپتى يتتەردىڭ اتىنا دەيىن ايتتى عوي دەپ ۇگىتتەدى، دارىگەردىڭ ەندى ءسوز ايتپاۋىن ءوتىندى، ويتكەنى گارۆي دە، قىزدار دا رەنجىپ قالدى دەپ قاۋىپتەنەدى. الايدا بۇدان ەشتەڭە شىقپادى: دارىگەر ەشكىمدى، ەشقانداي دالەلدى تىڭدامادى: ءوزىن اعىلشىنمىن دەپ تۇرعان مىناۋ ناعىز وتىرىكشى، الاياق، ءتىپتى اعىلشىنشا دۇرىس سويلەي دە المايدى دەدى دارىگەر. بايعۇس قىزدار كورولدىڭ قاسىنان كەتپەي جىلاپ تۇرىپ الدى؛ دارىگەر بۇرىلىپ ولارعا قارادى:
— مەن سەندەردىڭ اكەلەرىڭنىڭ دوسى بولدىم جانە سەندەرگە دە دوسپىن، وزدەرىڭە كومەكتەسكىسى كەلەتىن ادال ادام رەتىندە سەندەر قاۋىپ-قاتەرگە ءتۇسىپ قالماڭدار: مىنا وڭباعان الاياقتان اۋلاق بولىڭدار، مۇنىمەن ەشقانداي ورتاق ىستەرىڭ بولماسىن، بۇل — قاڭعىباس، وقىماعان ميعۇلا، ءوزى گرەكشە، ەۆرەي تىلىندە بىلجىراقتاپ بىردەڭە ايتقان بولادى! بىرەۋدەن اركىمنىڭ اتىن سۇراپ العان، كەيبىر نارسەلەردى ايتقان بولادى، ال، شىنىندا، ول جۇرتتىڭ ءبارىن جانە سەندەردى الداپ، پايدا تاپقىسى كەلىپ جۇرگەن قاڭعىباس؛ ال سەندەر ءبارىڭ وسىنىڭ ايتقاندارىن دالەل دەپ قابىلداپ تۇرسىڭدار؛ سەندەردىڭ سەنىمسىز دوسسىماقتارىڭ مۇندايلاردان وزدەرىڭدى قورعاۋدىڭ ورنىنا، الداۋدىڭ شىرماۋىنا سالىپ تۇر. مەري دجەين ۋيلكس، مەنىڭ سەندەرگە ادال دوس ەكەنىمدى بىلەسىز عوي. ەندەشە مەنى تىڭداڭدار: قۋىڭدار مىنا وڭباعان الاياقتى، وتىنەمىن سىزدەردەن! كەلىسەسىڭدەر مە؟
مەري دجەين بويىن جازىپ تىك تۇردى — قانداي سۇلۋ دەسەڭىزشى — سوسىن:
— مەنىڭ جاۋابىم مىناۋ! — دەپ اقشا تولى قاپتى الدى دا كورولدىڭ قولىنا ۇستاتتى. — مىنا التى مىڭدى الىڭىز، ءبىز ۇشەۋمىز ءۇشىن قالاعان جەرىڭىزگە سالىڭىز جانە ەشقانداي قولحات كەرەك ەمەس.
سوسىن ول كورولدى قۇشاقتادى، سيۋزاننا مەن قويان ەرىن ەكىنشى جاعىنان كەلىپ ولار دا قۇشاقتادى. ءبارى ءماز بولىپ، قولدارىن شاپالاقتاپ، اياقتارىمەن ەدەندى تەپكىلەگەندە، ءۇيدىڭ ىشىندە داۋىل تۇرعانداي بولدى، سوندا كورول باسىن جوعارى كوتەرىپ، ماقتانىشپەن كۇلىمدەدى. دارىگەر:
— جاقسى، وندا مەنىڭ قولىم تازا. الايدا بارىنە ەسكەرتەمىن: وسى كۇندى ەسكە العاندا جۇرەكتەرىڭ اينيتىن كەز كەلەدى، — دەدى دە شىعىپ كەتتى.
— جاقسى، دارىگەر مىرزا، — دەپ كورول ونى مازاق ەتكەندەي بولدى. — ول كەزدە ءبىز سىزگە حابارلاۋ ءۇشىن كىسى جىبەرەرمىز!
ءبارى ءماز بولىپ كۇلدى، سوسىن دارىگەردىڭ جاقسىلاپ ەمىن بەرگەنىن ايتىستى.
جيىرما التىنشى تاراۋ
مەن كورولدىڭ ولجاسىن ۇرلادىم
جۇرتتىڭ ءبارى تاراعاننان كەيىن كورول مەري دجەيننەن بۇلار ءۇشىن بوس بولمە بار ما دەپ سۇرادى، قىز ءبىر بوس بولمە بار دەدى، ول ۆيليام اعاعا لايىقتى، ال گارۆي اعايعا ءوزىنىڭ بولمەسىن بوساتىپ، ءوزى سىڭلىلەرىنىڭ بولمەسىنە جاتىپ، سونداعى كەرەۋەتكە ۇيىقتايتىنىن ايتتى؛ جانە شارباقتا ساباننان جاسالعان توسەگى بار شولان بار دەپ ەدى، كورول وندا مەنىڭ قىزمەتشىم جاتسىن دەدى — ول مەنى ايتىپ تۇر.
مەري دجەين ءبىزدى جوعارىعا باستاپ اپاردى، اعالارىنا ولاردىڭ بولمەلەرىن كورسەتتى، شاعىن قاراپايىم، ءبىراق ىڭعايلى ەكەن. سوسىن ول ەگەر گارۆي اعايعا ىڭعايسىز بولسا، ءوزىنىڭ كويلەكتەرىن جانە باسقا زاتتارىن الاتىنىن ايتىپ ەدى، ءبىراق گاۆري ەشتەڭە ەتپەيدى دەدى. كويلەكتەرى ەدەنگە جەتىپ جابىلعان شىت شىمىلدىقتىڭ استىنا ءىلىنىپتى. ءبىر بۇرىشتا ەسكى ساندىقشا، ەكىنشى بۇرىشتا گيتارا سۇيەۋلى تۇر جانە باسقا دا ۇساق-تۇيەك جىلتىراقتار، ادەتتە قىزدار جاقسى كورەتىن دۇنيەلەر. كورول بۇل زاتتار تۇرعاندا بولمە ءارى ادەمى، ءارى جايلى كورىنەدى، سوندىقتان ولاردى قوزعاۋ كەرەك ەمەس دەدى. گەرسوگتىڭ بولمەسى دە، مەن جاتاتىن شولان دا ىڭعايلى، جاقسى ەكەن. كەشكە ولاردا ۇلكەن داستارقان جايىلدى، تاڭەرتەڭگى كىسىلەر تاعى كەلدى، مەن كورول مەن گەرسوگقا قىزمەت ەتىپ ارتقى جاعىندا تۇرمىن، ال باسقا قوناقتارعا نەگرلەر قىزمەت ەتىپ ءجۇر. مەري دجەين ءۇي يەسىنىڭ ورنىندا سيۋزاننامەن قاتار وتىر جانە تاتتىلەر دۇرىس شىقپاپتى، تۇزدالعان سالاتتار دا تۇككە تۇرعىسىز، تاۋىق ەتى دە شالا پىسكەن — قاتتى دەپ ادەتتە ءۇي يەسى ايەلدەردىڭ ماقتاۋ ءسوز ەستىگىلەرى كەلگەندە ايتاتىن ەسكەرتپەلەرىن ايتىپ وتىردى؛ ال، قوناقتار بارلىق تاماقتىڭ وتە ءدامدى بولعانىن ايتىپ: "پەچەنەنىڭ بەتىن قانداي ادەمى پىسىرگەنسىزدەر!" نەمەسە: "قۇداي اقىنا، ايتىڭىزشى، كەرەمەت ءدامدى پيكۋلدى قايدان الاسىزدار؟" — دەپ ماقتاپ قويادى، اشەيىندە كەشكى تاماققا تويعاسىن جۇرتتىڭ ادەتى ەمەس پە وسىلاي مىلجىڭ اڭگىمەمەن باستى اۋىرتاتىن.
وسىنىڭ ءبارى بىتكەسىن ءبىز، قويان ەرىن ەكەۋمىز اس ۇيدە قالعان-قۇتقان تاماقتاردى جەدىك. قويان ەرىن مەنەن انگليا جايلى سۇراي باستادى، مەن مينۋت سايىن زارەم ۇشىپ، ءبىر جەردە ءسۇرىنىپ قالامىن با دەپ قورقىپ، ارەڭ وتىرمىن.
— سەن كورولدى كوردىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قاي كورولدى ايتاسىڭ؟ ءتورتىنشى ۆيلگەلمدى مە؟ ارينە! ول ءبىزدىڭ شىركەۋگە كەلەدى.
مەن ونىڭ اتام زاماندا ولگەنىن بىلەمىن عوي، ءبىراق قىزعا ايتقانىم جوق، ودان كەيىن مەن شىركەۋگە كەلەدى دەگەسىن، ول تاعى سۇرادى:
— قالاي؟ ۇنەمى كەلىپ جۇرە مە؟
— ءيا، ۇنەمى. ونىڭ وتىراتىن ورىندىعى كافەدرانىڭ ەكىنشى جاعىندا، ءدال بىزگە قاراما-قارسى.
— مەن ونى لوندوندا تۇرادى دەپ ويلاۋشى ەدىم.
— ءيا، ارينە، لوندوندا تۇرادى. باسقا قايدا تۇرۋشى ەدى؟
— ال، سەن شەففيلدتە تۇرمايسىڭ با؟
وي، سۇرىنگەن جەرىم وسى بولدى! اۋەلى ويلانىپ الاتىن ۋاقىت كەرەك، ۋاقىتتى ۇتۋ ءۇشىن جەپ وتىرعان تاۋىق ەتىنىڭ سۇيەگىنە قاقالىپ قالعانداي بولىپ جوتەلىپ، اۋزىمدى باسىپ، تەرىس اينالدىم. سوسىن:
— مەنىڭ ايتقانىم، ول شەففيلدكە كەلگەندە ىلعي ءبىزدىڭ شىركەۋگە بارادى. ال كورول تەك جازدىگۇنى تەڭىز سۋىنان ۆاننا الۋعا كەلەدى.
— نە دەپ وتىرسىڭ ءوزىڭ، شەففيلد دەگەن تەڭىزدىڭ جاعاسىندا ەمەس قوي!
— ساعان تەڭىز جاعاسىندا دەپ كىم ايتتى؟
— سەن ءوزىڭ ايتتىڭ.
— ايتپاق تۇگىلى، ويلاعانىم دا جوق.
— جوق، ايتتىڭ!
— جوق، ايتقانىم جوق!
— ايتتىڭ!
— ونداي ەشتەڭە ايتپادىم.
— ال، سەن نە ايتتىڭ؟
— ول تەڭىز سۋىنان ۆاننا الۋعا كەلەدى دەدىم.
— ول جەردە تەڭىز بولماسا، قالاي ۆاننا الادى؟
— تىڭدا، — دەدىم مەن، — سەن اعىلشىن سىراسىن كورگەنىڭ بار ما؟
— كوردىم.
— ونى كورۋ ءۇشىن انگلياعا بارۋ كەرەك پە؟
— جوق، كەرەك ەمەس.
— مىنە، ءتورتىنشى ۆيلگەلمگە ۆاننا الۋ ءۇشىن تەڭىزگە بارۋدىڭ كەرەگى جوق.
— ال تەڭىز سۋىن قايدان الادى سوندا؟
— ادامدار سىرانى قايدان الادى: بوشكەدەن. شەففيلدە ۇلكەن قازاندار بار، كورولعا تەڭىز سۋىن سوندا قىزدىرادى. ال، تەڭىزدىڭ ۇشى-قيىرى جوق، سۋىن جىلىتۋ مۇمكىن ەمەس.
— مەن ەندى ءتۇسىندىم! سەن نەگە بىردەن وسىلاي ايتپادىڭ، بوسقا ۋاقىت الدىڭ.
وسى جەردە ءوزىمنىڭ ورمەكشىنىڭ ورمەگىنەن ارەڭ شىققانىمدى ۇقتىم، سودان كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ، تۇلا بويىم جەڭىلدەنىپ قالدى. ال مىنا قىز تاعى جارماستى:
— سەن شىركەۋگە باراسىڭ با؟
— ارينە، ۇنەمى بارامىن.
— سەن وندا قاي جەردە وتىراسىڭ؟
— قالاي — قاي جەردە؟ ءبىزدىڭ ورىندىقتا.
— كىمنىڭ ورىندىعىندا؟
— ءبىزدىڭ — سەنىڭ اعاڭ گارۆيدىڭ ورىندىعىندا.
— ونىڭ ورىندىعىندا ما؟ وعان ورىندىق نەگە كەرەك؟
— وتىرۋ ءۇشىن. سەن قالاي ويلاپ ەدىڭ؟
— كافەدرادا تۇرادى دەپ ويلادىم عوي مەن!
وي، ونىڭ ۋاعىزشى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. بايقايمىن، تاعى شاتاستىم؛ تاعى تاۋىقتىڭ سۇيەگىنە قاقالۋعا تۋرا كەلدى. سوسىن ايتتىم:
— سەنىڭ ويىڭشا، شىركەۋدە جالعىز عانا ۋاعىزشى بولا ما؟
— ال باسقاسى نەگە كەرەك؟
— قالاي؟ كورولعا ۋاعىز ايتۋ ءۇشىن. بىلەسىڭ بە، مەن سەندەي ادامدى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن. ولاردىڭ سانى ون جەتىدەن كەم بولمايدى.
— ون جەتى ۋاعىزشى! قۇدايىم-اي! مەن جانىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بولسا دا سونشا مەزگىل وتىرماس ەدىم. ولاردىڭ ءبارىن ءبىر اپتا بويى تىڭداۋ كەرەك شىعار.
— قاتەلەسەسىڭ، ولاردىڭ ءبارى ءبىر كۇندە ۋاعىز ايتپايدى، ءاp كۇنى كەزەكتەسەدى.
— ال باسقالارى نە ىستەيدى سوندا؟
— ەشتەڭە ىستەمەيدى. وتىرادى، دەمالادى، قولدارىنا كۇرەشكە الىپ جۇرەدى — شارۋا تابىلادى عوي. ەشتەڭە دە ىستەمەيتىن كەزدەرى بولادى.
— ەندەشە ولار نەمەنەگە كەرەك؟
— قالاي نەمەنەگە؟ جۇرتقا كورىنۋ ءۇشىن. سەن سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟
— مۇنداي اقىماقتى بىلگىم دە كەلمەيدى. ال انگليادا ءۇي قىزمەتشىلەرىنە قالاي قارايدى؟ مىسالى، نەگرلەرمەن قارىم-قاتىناستارى بىزدەگىدەن جاقسى ما؟
— قايداعى! قىزمەتشىنى ادام دەپ ەسەپتەمەيدى. ولاردان گورى ءيتتى سىيلايدى.
— ال مەيرامداردا ولاردى بىزدەگىدەي ۇيلەرىنە جىبەرمەي مە — مىسالى، حريستوستىڭ تۋعان كۇنى، جاڭا جىل، ءتورتىنشى شىلدە دەگەندەي.
— سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ! سەنىڭ انگليادا بولماعانىڭ بىردەن كورىنىپ تۇر. ءيا، سەن بىلەسىڭ بە، قويان... بىلەسىڭ بە، دجوننا، ولاردا مەيرام دەگەن ءتىپتى بولمايدى، ول بەيشارالاردى جىل بويى ەشقايدا اتتاپ باستىرمايدى: سيرككە، تەاترعا، نەگرلەردىڭ كەشىنە — ءتىپتى ەشقايدا جىبەرمەيدى!
— شىركەۋگە دە مە؟
— شىركەۋگە دە جىبەرمەيدى.
— ال سەن شىركەۋگە باراسىڭ عوي؟
مەن تاعى شاتاستىم! مەن شالدىڭ قىزمەتشىسى ەكەنىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىراق كەلەسى مينۋتتا-اق ەسىمدى جيدىم دا، وعان تۇسىندىرە باستادىم: كومەكشى قىزمەتشىدەن باسقا، ول شىركەۋگە بارۋى كەرەك، ءتىپتى بارعىسى كەلمەسە دە، ءوزىنىڭ قوجالارىمەن بىرگە وتىرۋى كەرەك. دەگەنمەن مەنىڭ اڭگىمەم ونشا كەلىستى شىقپادى؛ ءتۇسىندىرىپ بولدىم، بايقاۋىمشا، ول ماعان سەنىپ وتىرعان جوق.
— ايتشى، — دەيدى، — "ۇندىلىك شىن ءسوزىڭدى" — ماعان وتىرىك ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟
— تازا ۇندىلىك ءسوزىم، وتىرىك ەمەس، — دەيمىن مەن.
— ەشتەڭە قوسىپ ايتپادىڭ با؟
— ەشتەڭە! ءبىر ءسوز دە قوسقانىم جوق.
— قولىڭدى مىنا كىتاپتىڭ ۇستىنە قوي دا، قايتالا جاڭاعى ايتقاندارىڭدى.
كورىپ تۇرمىن، كىتابى — جاي ءبىر سوزدىك، سوسىن قولىمدى قويدىم دا، ايتتىم. ول سەنگەن سياقتى بولدى.
— جارايدى، — دەدى سوسىن، — كەيبىر ايتقانىڭ راس تا شىعار، دەگەنمەن مەنى كەشىر، ايتقانىڭنىڭ بىرىنە سەنە المايمىن.
— سەن نەمەنەگە سەنبەيسىڭ، دجو؟ — دەدى ەسىكتەن كىرگەن مەري دجەين، جانىندا سيۋزاننا بار.
— ونىمەن بۇلاي سويلەسۋىڭ دۇرىس ەمەس. ول بۇل جەردە بوتەن ادام، تۋعاندارىنان الىستا. ەگەر سەنىمەن وسىلاي سويلەسسە، ساعان ۇنار ما ەدى؟
— مىنە، سەن ىلعي وسىلاي جاق بولاسىڭ، مەري، ونى رەنجىتۋدى ەشكىم دە ويلاعان ەمەس. مەن وعان تۇك تە جاساعان جوقپىن. ول ماعان وتىرىكتى سوقتى، مەنىڭشە، ال مەن بارىنە سەنۋگە مىندەتتى ەمەسپىن دەدىم. بار بولعانى وسى، ارتىق ەشتەڭە ايتقانىم جوق. ول ۇساق-تۇيەك بوس اڭگىمەگە شىدايدى دەپ ويلايمىن؟
— ءبارىبىر، ۇساق-تۇيەك پە، باسقا ما — ول ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوناعى، سەنىڭ بۇلاي سويلەۋىڭ ۇيات. ەگەر سەن ونىڭ ورنىندا بولساڭ، ۇيالار ەدىڭ؛ ەندەشە ادام ۇيالاتىنداي ءسوز ايتپاعان دۇرىس.
— سەن نەمەنە، مەري، ول ايتتى...
— ول نە ايتسا دا، اڭگىمە وندا ەمەس. باستى ماسەلە — سەنىڭ ونىمەن اشىق جارقىن بولۋىڭ، بالاعا ءارتۇرلى اڭگىمە ايتساڭ، ول بۇل جەردە ءوزىن بوتەن ادام سەزىنىپ، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ الىستا قالعانى كوڭىلىن ءتۇسىرۋى مۇمكىن.
ال، مەن ىشىمنەن ويلاپ وتىرمىن: "وسىنداي قىزدى انا كارى قولتىراۋىنعا توناتىپ قويامىن با!"
سول جەردە سيۋزاننا دا سوزگە ارالاستى: قويان ەرىنگە ەمىن بەردى، مىڭ راحمەت وعان!
مەن تاعى ويلايمىن: "مۇنى دا توناتىپ قويامىن با!"
سوسىن مەري دجەين ونىمەن باسقاشا سويلەسە باستادى، ادەتتەگىدەي ەركەلەتىپ، جايمەن ايتىپ ەدى، بەيشارا قويان ەرىن سۋدان تىنىش، شوپتەن الاسا بولا قالدى دا، كوزىنىڭ جاسىن توكتى.
— مىنە، جاقسى، — دەدى وعان اپالارى، — ەندى ودان كەشىرىم سۇرا.
ول كەشىرىم سۇرادى جانە قانداي كىشىپەيىل! نازىك سويلەگەنى سونداي — ءتىپتى تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. ول تاعى كەشىرىم سۇراۋى ءۇشىن قايتادان وتىرىكتى سوقسام با ەكەن... ويلادىم: "مۇنى دا توناتقىزىپ قويامىن با!" بۇدان سوڭ ولار ۇشەۋى مەن ءوز ۇيىمدەگىدەي سەزىنۋىم ءۇشىن مەنى قامقورلاپ، بابىمدى تابۋعا تىرىستى. ال مەن ءوزىمدى ەڭ وڭباعان، بارىپ تۇرعان سۇمپايى سەزىندىم دە، سوسىن ءبىر شەشىمگە كەلدىم: وسىلار ءۇشىن اقشانى ۇرلايمىن، ءارى قاراي نە بولسا، ول بولسىن.
مەن ۇيىقتاۋعا كەتكەن بولدىم، ال ءوزىم ويلايمىن: ءازىر جاتپايىن. جالعىز وتىردىم دا بۇل ءىستى قالاي ەتەم دەپ باس قاتىرا باستادىم. انا دارىگەرگە بارىپ، مەنىڭ الاياقتارىمدى اشكەرەلەسەم بە؟ جوق، بۇل بولمايدى، ودان كىم ايتتى دەپ سۇرايدى. مەري دجەينگە سىبىرلاپ ايتسام با ەكەن؟ جوق، ايتپاعان دۇرىس. ونىڭ بەت-اۋزىنان ءبارى ءبىلىنىپ قالادى، ارينە؛ التىن سالعان قاپ ولاردا — ولار ويلاپ جاتپايدى، الادى دا زىتىپ وتىرادى. ال، مەري دجەين بىرەۋدى كومەككە شاقىرسا، مەنى دە بۇل ىسكە قوسىپ قويادى! جوق، جالعىز دۇرىس جول بار: مەن قالاي دا اقشانى ۇرلاۋىم كەرەك، ۇرلاعاندا، ەشكىم مەن دەپ ويلامايتىنداي، كورول مەن گەرسوگتىڭ ءىسى پايدالى: ولار جەتىمدەردى جانە بۇكىل قالانى توناپ بولماي بۇل جەردەن كەتپەيدى، سوندىقتان ىڭعايلى ۋاقىتتى تابۋعا مۇمكىندىگىم بار. اقشانى ۇرلايمىن دا، تىعىپ تاستايمىن، سوسىن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا كەتكەسىن مەري دجەينگە اقشانى قاي جەرگە جاسىرعانىمدى ايتىپ حات جازامىن. ال، ەڭ دۇرىسى، بۇگىن تۇندە ۇرلاۋ كەرەك، ويتكەنى دارىگەر بىلەتىنىنىڭ ءبارىن ايتپاعان بولار، ول انا ەكى الاياقتى ۇركىتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.
بارىپ انالاردىڭ بولمەلەرىن تىنتەيىن. جوعارىدا بولمەلەردىڭ ەسىكتەرىنىڭ الدى قاراڭعى، الايدا گەرسوگتىڭ بولمەسىن تاپتىم، ءبارىن قولىممەن سيپاپ شىقتىم، سوسىن كورول اقشانى بىرەۋدىڭ قولىنا بەرە قويار ما ەكەن دەپ ويلادىم، بۇل كورولعا ۇقسامايدى. كورولدىڭ بولمەسىنە كىرىپ، ءبارىن شارلاپ شىقتىم. مايشامسىز ەشتەڭە شىعاتىن ەمەس، شام جاعۋعا قورقامىن. سوسىن مەن باسقاشا ىستەيىن دەپ شەشتىم: ولاردى كۇزەتىپ، اڭگىمەلەرىن تىڭداپ الامىن. ءدال وسى ساتتە كەلە جاتقاندارىن ەستىدىم!
كەرەۋەتتىڭ استىنا تىعىلايىن دەپ باسىمدى سۇقسام، كەرەۋەت ول جەردە ەمەس ەكەن؛ ەسەسىنە مەري دجەيننىڭ كويلەكتەرىن جاپقان شىمىلدىق قولىما ىلىكتى؛ ىشىنە سۇڭگىدىم، كويلەكتەردىڭ اراسىنا كىرىپ، دەمالماي تۇرمىن.
گەرسوگ پەن كورول كىردى، ەسىكتى جاپتى جانە گەرسوگ بىردەن كەرەۋەتتىڭ استىنا ەڭكەيدى، قارادى. كەرەۋەتتى تابا الماعانىم قانداي جاقسى بولدى دەپ قۋانعانىم-اي! جاسىرىن ءىسىڭ بولىپ كەرەۋەت استىنا ۇڭىلسەڭ، سوندا وزىنەن-وزى شارۋاڭ بىتەتىن سياقتى.
ەكەۋى وتىردى، كورول ايتتى:
— نە، نەمەنە بولىپ قالدى؟ تەك قىسقاشا ايت — ءبىز تەزىرەك تومەن بارۋىمىز كەرەك، جۇرتپەن قوسىلىپ جىلاۋىمىز كەرەك، ايتپەسە انالار ءبىز تۋرالى وسەك ايتا باستاۋى مۇمكىن.
— اڭگىمە بىلاي، كاپەت. مەن قورقىپ تۇرمىن: انە ءبىر دارىگەر ۇنامايدى ماعان، باسىمنان شىقپايدى! ءسىزدىڭ جوسپارىڭىز قانداي — بىلگىم كەلىپ ەدى. مەنىڭ ءبىر ۇسىنىسىم بار، جامان ەمەس سياقتى.
— قانداي ۇسىنىس، گەرسوگ؟
— وسى جەردەن ەرتەرەك كەتىپ قالساق دەپ ەدىم، تاڭعى ۇشتەردە قولىمىزداعى بارىمىزبەن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا زىتىپ وتىرساق. بىزگە وڭاي ءتۇستى عوي ولجا، ايتپەسە ءبىز ۇرلايمىز دەپ ويلاپ ەدىك. مەن تەزىرەك قارامىزدى باتىرايىق دەيمىن.
مەن نە ىستەرگە بىلمەي قالدىم. وسىدان بىر-ەكى ساعات بۇرىن باسقاشا ەدى، ەندى مەنى كوڭىلسىزدىك باستى. كورول بوقتاپ، سوسىن:
— نە؟ ال قالعان قارايعان دۇنيە-مۇلىكتى ساتپايمىز با؟ قولدارى قىشىپ جۇرگەن بىرەۋلەرگە كەتكەلى جاتقان سەگىز-توعىز مىڭ بايلىقتى تاستاپ، اقىماقتارعا ۇقساپ كەتەمىز بە؟ قانداي ءوتىمدى دۇنيەلەر! — دەدى.
گەرسوگ مىڭگىرلەپ، ءبىر قاپ التىن از بولىپ تۇرا ما، بۇدان ءارى بارا المايتىنىن، جەتىمدەردىڭ دۇنيەلەرىن العىسى كەلمەيتىنىن ايتتى.
— ءسىز قايداعىنى ويلاپ وتىرسىز؟ — دەيدى كورول. — ءبىز مىنا اقشادان باسقا ولاردىڭ ەشتەڭەسىن المايمىز. جاپا شەگەتىن ساتىپ الۋشىلار عوي؛ ءبىز كەتكەن بويدا بۇل زاتتاردىڭ بىزدىكى ەمەس ەكەنىن بىلەدى، سوسىن ول دۇنيەلەردى يەسىنە، ياعني قىزدارعا قايتارادى. ءبىزدىڭ جەتىمدەر ءۇيدى قايتا الادى، وي، جارايدى، ولار جاس، دەندەرى ساۋ، ولارعا جۇمىس ىستەۋ دەگەن تۇككە تۇرمايدى، ءسويتىپ نان تاۋىپ جەيدى! ولار ەشقانداي قورلىق كورمەيدى. قۇداي بىلەدى، ولار شاعىمداناتىنداي ەشتەڭە جوق!
كورول وسىلاي دەپ سايراعاسىن، گەرسوگ تا كوندى:
— قالاي بولعاندا دا قالادا قالۋ اقىماقتىق، انا دارىگەر كوزگە شىققان سۇيەلدەي وسىندا تۇرعاندا!
ال كورول:
— ول دارىگەرگە تۇكىردىك! ءبىزدىڭ ونداعى شارۋامىز قانشا؟ قالاداعى بارلىق اقىماقتار ءبىزدىڭ جاعىمىزدا عوي!
ءسويتىپ ولار تومەنگە تۇسۋگە جينالدى. گەرسوگ ايتتى:
— بىلمەيمىن، اقشانى ءبىز دۇرىس جاسىردىق پا! تىققان جەرىمىز وتە سەنىمسىز.
— نەگە ولاي؟ — دەدى كورول.
— ويتكەنى مەري دجەين ەندى قارالى كيىم كيىپ جۇرەتىن بولادى؛ ول قىزمەتشى نەگر ايەلگە بولمەنى جينا، اناۋ-مىناۋ شۇبەرەكتەردىڭ ءبارىن ارەگىرەك ءبىر ساندىققا سالىپ تاستا دەسە، ال ول اقشاعا كوزى تۇسپەي مە؟
— ءسىزدىڭ باسىڭىز تاعى ىستەپ كەتتى، — دەدى وعان كورول، سوسىن مەن تۇرعان جەردەن ەكى قادام عانا جەردەگى شىمىلدىقتىڭ ارتىن قوپارىپ قاراپ جاتىر.
مەن قابىرعاعا سۇيەنىپ قاتتىم دا قالدىم جانە ءوزىم دىرىلدەپ تۇرمىن، ەگەر مەنى ۇستاپ السا، ولار نە ايتادى! بىردەڭە ويلاپ تابۋ كەرەك، ەگەر ۇستاپ السا. بۇل ويىمدى اياقتاپ ۇلگەرمەي-اق، كورول اقشا سالعان قاپتى تاپتى؛ مەنىڭ تۇرعانىم ونىڭ ميىنا دا كىرىپ-شىقپادى. سوسىن ولار قاپتى الدى دا، سابان سالعان توسەكتىڭ تەسىگىنە سۇڭگىتتى، نەگر ايەلدەر ونى قوپارمايدى، سەبەبى ونداي توسەكتى جىلىنا بىر-ەكى رەت قانا قوزعايدى.
ءبىراق مەن ولاردىڭ قاتەلەسىپ تۇرعانىن ءبىلدىم. كورول مەن گەرسوگ تومەنگە تۇسەر-تۇسپەستە مەن قاپتى سۋىرىپ الدىم، ءوزىمنىڭ جاتاتىن شولانىما سيپالاپ ءجۇرىپ جەتتىم دە، اقشانى سوندا جاسىردىم، باسقا جەرگە جاسىراتىن جاعداي تۋعانشا وسى جەردە بولسىن دەدىم. اقشانى ەسىك الدىنا ءبىر جەرگە جاسىرۋ كەرەك دەپ شەشتىم، سەبەبى انا ەكەۋى اقشانىڭ جوق ەكەنىن بىلگەسىن، ءۇيدىڭ ءبارىن تىنتەدى. مۇنى مەن جاقسى بىلەمىن. سوسىن شەشىنبەستەن جاتا كەتتىم، ءبىراق ۇيىقتاي الاتىن ەمەسپىن — وسى شارۋانى اياعىنا دەيىن جەتكىزسەم دەيمىن. كەشىكپەي كورول مەن گەرسوگتىڭ باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن ەستىدىم، مەن توسەگىمنەن دومالانىپ ءتۇسىپ، توبەگە شىعاتىن باسپالداقتىڭ ۇستىنە شىقتىم - ءارى قاراي نە بولار ەكەن، كۇتەمىن. ءبىراق ەشتەڭە بولمادى.
مەن تۇنگى تىنىشتىقتى كۇتىپ وتىردىم، سوسىن تاڭ الدىندا جايمەن ەڭ تومەنگى قاباتقا ءتۇستىم.
جيىرما جەتىنشى تاراۋ
التىن تابىتتىڭ ىشىندە
اۋەلى مەن ەسىككە تىعىلىپ تۇرىپ، تىڭ تىڭدادىم: ەكەۋى دە قورىلدى سوعىپ ۇيىقتاپ جاتىر. سوسىن اياعىمنىڭ ۇشىمەن ءارى قاراي كەتتىم جانە امان-ەسەن تومەن ءتۇستىم. ەش جەردەن دىبىس ەستىلمەيدى. ەسىكتىڭ سىزاتىنان سىعالاپ اسپانعا قارادىم، تابىتتىڭ جانىنداعىلاردىڭ ورىندىقتاردا ۇيىقتاپ وتىرعانىن كوردىم. ولىك جاتقان قوناق بولمەنىڭ ەسىگى اشىق جانە ەكى بولمەدە دە بىر-بىردەن مايشام جانىپ تۇر. مەن اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ قاسىنان ءوتتىم: قوناق بولمەدە ولگەن پيتەردەن باسقا ەشكىم جوق؛ ءارى قاراي ءجۇردىم، قوناق بولمەنىڭ نەگىزگى ۇلكەن ەسىگى جابىق ەكەن، اشقىشىن بىرەۋ سۋىرىپ الىپتى. سول جەردە مەنىڭ جەلكە جاعىمدا باسپالداقتان بىرەۋ كەلە جاتقانىن ەستىدىم. قوناق بولمەگە زىتتىم؛ جان-جاعىما قارايمىن — اقشا سالىنعان قاپتى تابىتتان باسقا جاسىراتىن جەر جوق. قاقپاعى ءسال اشىلىپتى، ولىكتىڭ سۋلى شۇبەرەكپەن جابىلعان بەتى كورىنىپ جاتىر. اقشا تولى قاپتى تابىتقا سۇڭگىتتىم، كەۋدەسىندە ايقاسقان قولدارىنىڭ تومەنگى جاعىنا، قولى مۇزداي ەكەن — ارقامنان قۇمىرسقا جۇگىرگەندەي بولىپ كەتتىم دە، بولمەدەن اتىپ شىعىپ، ەسىكتىڭ ارتىنا تىعىلدىم.
بۇل كەلگەن مەري دجەين ەكەن. ول جايلاپ تابىتقا جاقىندادى، تىزەسىن بۇگىپ وتىردى دا، ولىككە قارادى؛ سوسىن كوزىنە ورامالىن اپاردى، ونىڭ جىلاپ وتىرعانىن سودان بايقادىم، ءبىراق باقىرىپ-وكىرگەن داۋىس ەستىلمەدى، ال ءوزى ماعان ارقاسىن بەرىپ تۇردى. مەن ەسىكتىڭ تاساسىنان شىعىپ، اس بولمەنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتتىم دا، تابىتتى كۇزەتۋشىلەردەن بىرەۋ-مىرەۋ مەنى كورىپ قويعان جوق پا دەپ ەسىكتىڭ سىزاتىنان سىعالادىم، قاراسام — ءبارى تىنىش. بىرەۋى دە قوزعالعان جوق.
مەن جوعارىعا زىتتىم دا، كەرەۋەتكە جاتا كەتتىم، وسىنشا ەتكەن ەڭبەگىمنىڭ اقىرى ءوزىم ويلاعانداي بولىپ شىقپاعانىنا كوڭىلىم تولماي ءوزىمدى ناشار سەزىنىپ جاتىرمىن. ەگەر اقشا مەنىڭ سالعان جەرىمدە جاتسا، ەشتەڭە ەمەس؛ ءبىز وسى جەردەن وزەن بويىمەن ءجۇز ميلدەي ۇزاتاسىڭ، مەري دجەينگە حات جازامىن؛ ول سوسىن كوردى قازىپ، اقشانى الادى؛ ءبىراق بۇلاي بولمايدى-اۋ، تابىتتىڭ قاقپاعىن شەگەلەگەندە اقشانى تاۋىپ الۋلارى مۇمكىن. سوسىن اقشا قايتادان كورولدىڭ قولىنا تيەدى. ال، بۇدان كەيىن التىن سالىنعان قاپتى ماعان ۇرلاپ الۋعا ول مۇمكىندىك بەرە قويماس. مەنىڭ تومەنگە ءتۇسىپ، تابىتتان اقشانى العىم كەلدى، ءبىراق وعان باتىلىم بارمادى؛ مينۋت سايىن ەسىك الدىنا جارىق تۇسە باستادى. كەشىكپەي تابىتتى كۇزەتكەندەر جىبىرلاي باستايدى، سوسىن مەنى ۇستاپ الادى — جانە التى مىڭ التىنمەن ۇستايدى، ال بۇل اقشالاردىڭ قامىن جەۋدى ماعان ەشكىم دە تاپسىرعان جوق قوي. جوق، مەنى ىسكە قاتىسى بار ادامداي شاتاستىرماسىن دەيمىن وزىمە-وزىم.
تاڭەرتەڭ تومەنگە تۇسكەنىمدە قوناق بولمەنىڭ ەسىگى جابىق ەكەن، بوتەن ادامداردىڭ ءبارى كەتىپ قالىپتى. ءۇيدىڭ ادامدارى، جەسىر حانىم بارتلي، سوسىن ءبىزدىڭ كومپانيا.
مەن جۇرتتىڭ بەتىنە قاراپ، بىردەمە بولسا بايقايىن دەيمىن، ءبىراق ەشتەڭەنى اجىراتا المادىم.
ءتۇس كەزىندە تابىتشى كەلدى قاسىندا كومەكشىلەرى بار؛ ولار تابىتتى بولمەنىڭ ورتاسىنا ەكى ورىندىققا قويدى دا، باسقا ورىندىقتاردى قاتارلاستىرىپ قويدى، كورشىلەردەن دە ورىندىقتار الدى، سونىمەن قوناق بولمەدە، اسحانادا، كىرە بەرىستەگى بولمەدە — بارىندە ورىندىقتار جەتكىلىكتى قويىلدى. بايقايمىن، تابىتتىڭ قاقپاعى كەشەگىسىندەي، ءبىراق قاراي المادىم: اينالا تولى حالىق.
سوسىن شاقىرىلعاندار كەلە باستادى جانە ەكى الاياق قىزدارمەن بىرگە الدىڭعى قاتارعا — تابىتتىڭ باس جاعىنا وتىردى؛ جارتى ساعات بويى كەلگەندەر تىزبەكتەلىپ تابىتتىڭ جانىنان ءوتتى جانە ءبارى ولىكتىڭ بەتىنە قارايدى، كەيبىرەۋلەرى كوزدەرىنە جاس الىپ ءوتىپ جاتىر؛ ءبارى تىنىش، ءارى سالتاناتتى، تەك قىزدار مەن ەكى الاياق ورامالدارىن كوزىنە اپارىپ، باستارىن سالبىراتىپ، جايمەن وكسيدى. ەدەنگە تيگەن اياقتاردىڭ سارتىلى مەن اركىمدەردىڭ مۇرنىن تارتقان دىبىسىنان وزگە ەشتەڭە ەستىلمەيدى؛ قايتىس بولعان كىسىنى جەرلەۋ كەزىندە شىركەۋدەن باسقا قاي جەردە بولسا دا مۇرىندارىن ءجيى تارتادى.
ءۇيدىڭ ىشىندە ادامدار تولعان كەزدە، تابىتشى قولىندا قارا قولعاپ، ءوزى جۇرتتىڭ ءبارىن كوزىمەن شولىپ، دىبىس شىعارماي مىسىققا ۇقساپ ەپپەن اياعىن باسىپ، سوڭعى رەت، ءبارىن رەتكە كەلتىردى. ول ەشتەڭە ايتقان جوق: قوناقتاردى ورىندارىنا وتىرعىزىپ، كەشىگىپ كەلگەندەردى دە ەپتەپ سىيىستىرىپ، ءبىر دە ءسوز ايتپاي، ىممەن، قولىمەن بەلگى بەرىپ ءجۇر. سونان سوڭ ول قابىرعانىڭ جانىنداعى ءوز ورنىنا بارىپ تۇردى.
مەن ءوزىم تۋعاننان بەرى ءدال وسىنداي ەلەۋسىز، وتە جاي ءجۇرىپ، جاي قيمىلدايتىن، كۇلۋ تۇگىلى كۇلىمسىرەمەيتىن كىسىنى العاش كورىپ تۇرمىن.
ولار بىردەن فيسگارمونيا سۇراپ الىپتى، اقىرىندا ءبارى دايىن بولعاسىن ءبىر جاس ايەل وتىرىپ، الگى اسپاپتا وينادى؛ قورسىلداعان، ۇزدىگىپ جىلاعان دىبىستار، سوسىن ءبارى قوسىلىپ ءان شىرقادى — وسىنىڭ بارىنەن تەك پيتەرگە جاقسى بولدى-اۋ دەيمىن. سوسىن مارتەبەلى ۋاعىزشى گوبسون مىرزا ىسكە كىرىستى — جاي سالتاناتتى تۇردە ءسوز سويلەدى؛ ول ءسوزىن باستاعان بويدا جەرتولەدەن ادام ەستىمەگەن قورقىنىشتى دىبىس شىقتى؛ بۇل بار بولعانى ءيتتىڭ ۇلىعانى بولاتىن، ءبىراق ول سونشالىق شۋ كوتەرىپ، قويماستان ۇرگەندە تابىتتىڭ جانىنداعى پاستوردىڭ ءوزى ءسوزىن توقتاتۋعا تۋرا كەلدى — سەبەبى بىرەۋدىڭ ءسوزى تۇگىلى ءوزىڭنىڭ ويىڭنان جاڭىلاسىڭ. ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز بولدى، نە ىستەۋگە بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. الايدا ۇزىنتۇرا تابىتشى ەسىن جيىپ، پاستور گوبسونعا باس يزەپ: "قوبالجىماڭىز، ءقازىر ءبارىن جايعاستىرامىن" دەگەندەي بولدى. ول قابىرعانى جاعالاپ بۇكشيىپ ەڭكەيگەن كۇيى شىعاتىن ەسىككە بەتتەدى. ال، ول بارعانشا جاڭاعى ايقاي-شۋ مەن ءيتتىڭ ۇرگەنى ونان سايىن ورشەلەنىپ، ءتىپتى قاتتى شىقتى؛ اقىرى تابىتشى جەرتولەگە كىردى. ەكى سەكۋندتان كەيىن قاتتى سوققىنىڭ دىبىسى، سوسىن ءيتتىڭ قىڭسىلاعانى ەستىلدى دە، سودان سوڭ ءولى تىنىشتىق ورنادى، پاستور باعاناعى توقتاعان جەرىنەن ءسوزىن جالعاستىردى. بىرەر مينۋتتان كەيىن تابىتشى ورالىپ، قابىرعاعا جابىسقان كۇيى ادامداردىڭ ارتىمەن ارەڭ ءوتىپ پاستورعا كەلىپ: "يت تىشقان ۇستاپ الىپتى!" دەپ حابارلادى. سوسىن تاعى دا ەڭكەيىپ ءوز ورنىنا باردى.ونىڭ حابارى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىنەن شىقتى عوي دەيمىن، سەبەبى جينالعاندار الگى دىبىستاردىڭ نە ەكەنىن بىلگىلەرى كەلىپ-اق تۇرعان. مۇنداي تۇككە تۇرمايتىن ۇساق-تۇيەكتىڭ ادامعا پايداسى جوق، ونىڭ ەسەسىنە ونداي ۇساق-تۇيەك ارقىلى كوپشىلىكتىڭ سىيى، ماحابباتى ويانادى. سول جەردە مىنا تابىتشىدان باسقا ەشكىمدى جاقسى كورىپ تۇرعان ەشكىم جوق.
ولگەن ادام تۋرالى ءسوز جالپى جامان بولمادى، ءبىراق ءارى ۇزاق، ءارى ادامنىڭ ءىشىن پىستىراتىن بولادى؛ سوسىن ول جەرگە كورول شىقتى، ءسوز ايتتى، اۋزىنا كەلگەنىن سوعىپ تىندى؛ ودان كەيىن قولىنا بۇراندانى بەكىتەتىن كىلتىن الىپ، تابىتشى جاقىندادى. قۇيرىعىما ينە كىرگەندەي بولىپ مەن وتىرمىن، ەكى كوزىم تابىت پەن تابىتشىدا. ال ول ءتىپتى تابىتقا قاراعان دا جوق؛ تابىتتىڭ قاقپاعىن دىبىسسىز ىسىردى دا، جاۋىپ، بۇراندا شەگەلەرمەن ادام اشپايتىنداي ەتىپ بەكىتتى. مەن وسىلاي امان قالدىم. ءبىراق اقشا ونىڭ ىشىندە بار ما، جوق پا — ونى بىلە المادىم. ەگەر بىرەۋ جايمەن ءبارىن الىپ كەتسە شە دەپ ويلاپ قويامىن. مەري دجەينگە حات جازۋ كەرەك پە، جازباۋ كەرەك پە؟ كەنەت ول كوردى قوپارىپ قازىپ، تابىتتا اقشا جوق بولسا، مەن تۋرالى نە ويلايدى؟ مەنىڭ سوڭىمنان قۋعىنشى جىبەرىپ، تۇرمەگە جاپسا قايتەمىن؛ بارىنەن جاقسىسى — اۋزىما بەرىك بولايىن، وعان ەشقانداي حات جازبايمىن؛ ەندى ءبارى شاتاسىپ كەتتى؛ مەن جاقسىلىق جاسايمىن دەپ جۇرگەندە، ءجۇز ەسە جامان بولىپ شىقتى. وسى ىسكە كىرىسكەنىم بەكەر بولدى.
پيتەردى جەرلەدىك، ۇيگە ورالدىق؛ مەن تاعى اينالاما قاراپ، جۇزدەرىنەن ءبىر نارسە بايقايمىن با دەپ قويام. وزىمنەن ءوزىم مازالانىپ، تىنىشتىق تابا الماي، ءارى ويىمنان شىعارا الماي ەسىم كەتتى؛ ەشقايسىسىنىڭ بەت-جۇزىنەن ەشتەڭە سەزىلمەيدى.
كەشكىسىن كورول قوناقتارعا بارىپ، جۇرتتى جۇباتىپ، دوستىعىن تىقپالاپ ءجۇر؛ دەگەنمەن ونىڭ ءۇي-جايى انگليادا ەكەنىن ءسوز اراسىندا ءبىلدىرىپ، اسىعىس ەلگە قايتۋى كەرەكتىگىن، وسىنداعى دۇنيە-مۇلىكتى جايعاستىرا سالا ۇيىنە قايتاتىنىن ايتىپ قويادى. جانە ول وسىنشا تەز قايتاتىنىنا كەشىرىم سۇرايدى، باسقا جۇرت ونىڭ وسىندا ۇزاعىراق بولۋىن قالايدى، ءبىراق مۇندا كوپ تۇرۋعا بولمايتىنىن انالار كورىپ وكىنىپ وتىر؛ قىزدار دۇرىس ورنالاساتىن بولدى دەپ جەرگىلىكتى ەل قۋانۋدا؛ قىزدار دا قۋانىپ، وزدەرىنىڭ قايعىسى جايلى ۇمىتىپ كەتتى؛ ءبارىنىڭ اۋزىندا ءبىر عانا پىكىر: كورول تەزىرەك ءبارىن ساتىپ بىتىرسە بولدى؛ قىزدار جولعا دايىندالا بەرەدى.
بايعۇس قىزدار سونداي ريزا دا باقىتتى، ولارعا قاراپ جۇرەگىم جارىلا جازدادى، ەكى الاياقتىڭ ولاردى الداپ، باستارىن اينالدىرعانىنا قاراۋدىڭ ءوزى قاسىرەت، ءبىراق بۇعان ارالاسىپ اراشالاپ الاتىن ەش مۇمكىندىك كورە المايمىن.
جەرلەۋدەن كەيىن ەكى كۇن وتكەندە كورول ءۇيدى دە، قىزمەتشى نەگرلەردى دە ساتۋعا اۋكسيونعا قويدى! ءبىراق العىسى كەلگەن ادام اۋكسيونعا قاتىسپاي-اق ەرتەرەك ساتىپ الۋىنا بولادى. جەرلەۋ ءراسىمىن وتكىزگەننىڭ ەرتەڭىنە ءتۇس الەتىندە قىزداردىڭ قۋانىشىنا ءبىرىنشى رەت تۇمان ءتۇستى. ەكى ساۋداگەر كەلىپ ەدى، كورول وعان نەگرلەردى جاقسى باعاعا ساتىپ جىبەردى، نەگردىڭ ەكى بالاسىن وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا مەمفيسكە الىپ كەتتى دە، ولاردىڭ اناسىن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا جاڭا ورلەانعا اكەتتى. بەيشارا قىزدار مەن نەگرلەردىڭ قايعىدان جۇرەكتەرى جارىلىپ ولەتىن شىعار دەپ ويلادىم: ولار قۇشاقتاسىپ، بىرى-بىرىنەن ايىرىلماي جىلاعاندا، ولارعا قاراپ تۇرىپ ءوزىم جىلاپ جىبەردىم. قىزدار ەشقاشان وتباسى مۇشەلەرىن ءبولىپ ساتادى دەگەن تۇستەرىنە دە ەنبەگەن جاي دەپ جىلايدى. قىزدار مەن نەگرلەردىڭ قۇشاقتاسىپ جىلاعانى كوز الدىمدا تۇر؛ مەن بۇل ساتۋدىڭ زاڭسىز ەكەنىن، سوندىقتان نەگرلەر بىر-ەكى اپتادان كەيىن قايتىپ كەلەتىنىن بىلمەسەم، شىداي الماي، ءبىزدىڭ قىلمىستى توپتى بىردەن-اق كورسەتكەن بولار ەدىم.
بۇل ساتۋ قالادا ايتارلىقتاي ايقاي-شۋ تۋعىزدى؛ ەلدىڭ كوپشىلىگى قارسى بولدى: بالانى اناسىنان ايىرۋ ولىممەن بىردەي دەستى. بۇل وقيعا ءبىزدىڭ الاياقتاردىڭ ابىرويىن ايرانداي توكتى، ءبىراق كارى اقىماق گەرسوگتى تىڭداماي ءوزىنىڭ ويىن ىسكە اسىردى، ال گەرسوگ بولسا، وتە قاۋىپتەنگەنى كورىنىپ تۇردى.
كەلەسى كۇنى اۋكسيون باستالدى. تاڭەرتەڭ، جارىق تۇسىسىمەن كورول مەن گەرسوگ مەن جاتقان شولانعا كەلدى، مەن شارۋالارى وڭباي قالعانىن بىردەن سەزدىم. كورول سۇرادى:
— سەن بۇرناعى كۇنى مەنىڭ بولمەمدە بولدىڭ با؟
— جوق، جوعارى مارتەبەلىم. (مەن بوتەن ەشكىم بولماسا ونى ىلعي وسىلاي اتايمىن).
— ال كەشە كەشكە بولدىڭ با؟
— جوق، جوعارى مارتەبەلىم.
— تەك شىن ءسوزىڭدى ايت — وتىرىك ايتپا!
— شىن ءسوزىم، جوعارى مارتەبەلىم. مەن سىزگە شىن ايتىپ تۇرمىن. مەري دجەين بويجەتكەن بولمەنى سىزگە جانە گەرسوگقا كورسەتكەن كەزدەن كەيىن ءسىزدىڭ بولمەڭىزگە جاقىنداعان ەمەسپىن.
گەرسوگ سۇرادى:
— ال سەن بىرەۋدىڭ كىرگەنىن كوردىڭ بە، جوق پا؟
— جوق، مارتەبەلى مىرزا، ەسىمدە جوق.
— ەندەشە ويلا، ەسىڭە ءتۇسىر!
مەن ويلانعان بولىپ، رەتى كەلگەن جەر وسى دەپ:
— ءيا، مەن نەگرلەردىڭ كىرگەنىن بىرنەشە رەت كوردىم، — دەدىم.
ەكەۋى ورىندارىنان اتىلىپ كەتتى جانە جۇزدەرىنەن ولار مۇنداي جاۋاپتى كۇتپەگەندەرى كورىنىپ تۇردى، سوسىن وسى جاۋاپتى كۇتكەندەي كەيىپ ءبىلدىردى. گەرسوگ سۇرادى:
— قالاي؟ ءبارى بىردەن كىردى مە؟
— جوق، ءبارى بىردەن ەمەس... ولاردىڭ ءبارى توپتاسىپ شىققاندارىن كورمەگەن سەكىلدىمىن، تەك ءبىر رەت قانا...
— ءيا، ءيا؟ بۇل قاشان بولدى؟
— جەرلەۋ كۇنى. تاڭەرتەڭ. ءبىراق وتە ەرتە ەمەس، سەبەبى مەن ول كۇنى ۇيىقتاپ قالىپ، كەش تۇردىم. باسپالداقپەن تومەن تۇسكەلى تۇرعانىمدا ولاردى كوردىم.
— ءيا، ءارى قاراي، ءارى قاراي! ولار نە ىستەدى؟ وزدەرىن قالاي ۇستادى؟
— ەشتەڭە ىستەگەن جوق. مەنىڭشە، وزدەرىن ەرەكشە ۇستاعاندارىن كورمەدىم. ولار بولمەدەن اياقتارىنىڭ ۇشىمەن شىقتى: جوعارى مارتەبەلىمنىڭ بولمەسىن جيناۋعا نەمەسە تاعى ءبىر نارسەگە بارعان بولۋ كەرەك، ءسىزدى تۇرىپ كەتتى دەپ ويلاپ، ءسىزدىڭ ۇيىقتاپ جاتقانىڭىزدى كورىپ، كۇنادان اۋلاق بولايىق، وياتىپ جىبەرەمىز دەگەن شىعار.
— اھ، شايتان، مىنە، قالاي! — دەدى كورول جانە گەرسوگ ەكەۋى دە نە ىستەرگە بىلمەگەندەي، اقىماق بولىپ كورىندى.
ءبىر مينۋتتاي ەكەۋى ويلانىپ، باستارىن قوسىپ تۇردى، سوسىن گەرسوگ كۇلىپ:
— جوق، مىنا نەگرلەردىڭ ويىنعا ەپتىلىگىن، كومەديا! بۇل جەردەن كەتكىلەرى كەلمەي وتىنگەندەي بولدى! ولاردى شىن وكىنىپ قيماي تۇر دەپ مەن دە سەنگەن ەدىم. ولاردىڭ ارتيستىك تالانتى جوق دەپ وسىدان كەيىن ماعان ايتپاڭىزدار! بۇلار كىمنىڭ بولسا دا باسىن اينالدىرا الادى ەكەن! مەنىڭشە، ءبىز ولاردى ارزانعا ساتتىق. مەنىڭ اقشام جانە تەاترىم بولسا، مەن باسقا اكتەرلەردى ىزدەمەس ەدىم، ال ءبىز بولساق ولاردى تيىنعا تەگىن ساتتىق! جانە ول تيىنداردى دا ءالى العانىمىز جوق قوي. تىڭداڭىزشى، قايدا الگى تيىندار، چەك دەگەنى قايدا؟ - دەدى.
— بانكتە جاتىر، ۋاقىتىن كۇتۋدە. باسقا قايدا بولادى؟
— ە، وندا ءبارى دۇرىس ەكەن، قۇدايعا شۇكىر!
مەن ىڭعايسىزدانعانداي بولىپ:
— بىردەڭە بولدى ما؟ — دەپ سۇرادىم.
كورول ماعان باس سالدى:
— سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس! ءۇنىڭدى شىعارما، ءوزىڭنىڭ شارۋالارىڭدى ءبىل! سەنىڭ ەسىڭدە بولسىن، وسى قالادا جۇرگەندە — ەستىدىڭ بە؟
سوسىن گەرسوگقا قاراپ:
— ەشتەڭە جاساي المايسىڭ، توزە تۇرۋ كەرەك؛ اۋزىمىزدى كىلتتەپ، ءۇن شىعارمايمىز، ءبىتتى، بولدى.
ولار باسپالداقپەن تومەن تۇسە باستادى، سول جەردە گەرسوگ تاعى كۇلدى:
— تەز ساتتىق، ءبىراق ەشتەڭە قالتاعا تۇسپەدى! پايدالى ساۋدا بولدى، ايتاتىنى جوق!
كورول وعان ءتىسىن قايراپ:
— مەن بارىمشا تىرىستىم، تەزىرەك ساتۋ كەرەك دەپ ويلادىم! ەگەر ەشقانداي پايدا تۇسپەسە جانە شىعىن كوپ بولسا، سوڭىندا — نول بولادى. وندا مەنىڭ سىزدەن ارتىق كىنام جوق.
— ءيا، مەنىڭ اقىلىمدى تىڭداساڭىز، نەگرلەر ۇيدە قالعان بولار ەدى دە، ءبىز باياعىدا تابانىمىزدى جالتىراتقان بولار ەدىك.
كورول بوقتاعان بولدى، ءبىراق ونشا قاتتى كەتپەي، قاۋىپتەندى عوي دەيمىن. سوسىن اشۋىن ماعان بۇردى: مەن وعان نەگرلەردىڭ اياقتارىنىڭ ۇشىمەن بولمەدەن شىققانىن ايتپاپپىن — مەنىڭ ورنىمدا بولسا، كەز كەلگەن اقىماق ارتىنىڭ بىلىعى بار ءىس ەكەنىن تۇسىنەر ەدى. ال سوسىن ول وزىنە ءوزى ۇرسا باستادى؛ مۇنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ سول كۇنى تاڭ اتپاي ويانعانىنان، ءتىپتى ۇيقىسى قانباي تۇرىپ كەتكەنىنەن بولدى، بۇدان بىلاي ەرتە تۇرسام، مەنى قارعىس اتسىن دەپ قويادى. سوسىن ەكەۋى كەرىلدەسىپ، ايتەۋىر كەتتى، ال مەن بارلىق كىنانى نەگرلەرگە اۋدارا سالعانىما قۋاندىم جانە سونداي ەپتىلىكپەن جانە بۇنىم نەگرلەرگە ەشبىر زيان كەلتىرمەدى.
جيىرما سەگىزىنشى تاراۋ
جازاسىن العان دۇنيەقوڭىزدىق
قارايمىن — تۇراتىن مەزگىل بولىپ قالىپتى. مەن شارباقتان ءتۇسىپ، تومەنگە جۇرە بەرىپ ەدىم؛ قىزداردىڭ بولمەسىنىڭ جانىنان وتكەندە ەسىكتىڭ اشىق تۇرعانىن، مەري دجەيننىڭ ءوزىنىڭ ساندىعىنا زاتتارىن سالىپ، انگلياعا كەتۋگە دايىندالىپ جاتقانىن كوردىم. ول سول ساتتە زاتتارىن الدىنا العانى بولماسا، ءالى سالعان جوق، ءوزى بەتىن باسىپ جىلاپ وتىر ەكەن. مەن دە ونى كورىپ قايعىرىپ كەتتىم. مەنىڭ ورنىمدا باسقا بىرەۋ بولسا دا شىداي الماس ەدى. مەن ونىڭ جانىنا كەلىپ:
— مەري دجەين بويجەتكەن، ادامداردىڭ باقىتسىز ءساتىن كورگەندە ءسىز دە قايعىراسىز، مەن دە سولاي، شىداي الماي كەتەم. ايتىڭىزشى، نە بولدى؟
ول ايتتى. ارينە، نەگرلەر ۋايىم بولدى، ونى ءوزىم دە ءبىلىپ تۇرمىن. ەندى انگلياعا ساپاردىڭ قۋانىشى دا ول ءۇشىن ءمانىن جويدى: انا بالالارىن ەشقاشان كورە المايتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، ول جاقتا قالاي قۋانىپ جۇرەدى! سوسىن ول بۇرىنعىدان بەتەر جىلادى، قولىمەن جاسىن ءسۇرتىپ:
— قۇدايىم-اي! ولاردىڭ ەندى ەشقاشان ءبىرىن-بىرى كورە المايتىنىن ويلاسام... — دەدى.
— كورىسەدى، ەكى اپتا وتپەي-اق قايتا كەزدەسەدى — مەن مۇنى بىلەمىن!
ءماسساعان! اۋزىمنان شىعىپ كەتتى — ويلاپ ۇلگەرمەدىم! جانە قيمىلداعانىمشا ول موينىمنان قۇشاقتاپ:
— قايتالاپ ايتشى، تاعى، تاعى، تاعى! — دەدى.
بايقايمىن، مەن اسىعىس ايتتىم جانە ارتىقتاۋ بولدى، ال ەندى نە دەرىمدى بىلمەيمىن. مەن ودان ويلانۋىما ءسال ۋاقىت بەرۋىن سۇرادىم؛ ول شىداي الماي وتىر — ادەمى، قوبالجۋلى، قۋانىشتى، ريزا كوڭىلمەن، اۋرۋ ءتىسىن جۇلدىرعانداي ءماز. مەن ويلاندىم. مەنىڭشە، ادامدى جارعا تىققاندا ول شىندىقتى ايتىپ قويسا، ءقاۋىپتى: ارينە، ءوزىم مۇندايدى باسىمنان كەشىرگەن ەمەسپىن؛ دەگەنمەن ءدال وسى بويدا شىندىقتى ايتقان دۇرىس سەكىلدى جانە ول وتىرىك ايتقاننان ءقاۋىپتى ەمەس. مۇنى ەستە ساقتاۋ كەرەك جانە ەركىن وتىرىپ ويلاستىرعان ءجون: ءبىر ءتۇرلى وتە قيىن، بارلىق ەرەجەلەرگە قارسى سياقتى، نە بولسا، و بولسىن: الامىن دا شىندىقتى ايتامىن بۇل جولى؛ ارينە، بۇل ءوق-دارى سالۋلى بوشكەنىڭ ۇستىندە وتىرىپ ونى جارىپ جىبەرسەڭ، قاي جاققا ۇشاسىڭ؟ سوسىن مەن ايتتىم:
— مەري دجەين بويجەتكەن، سىزدە قالانىڭ سىرتىندا تۇراتىن تانىسىڭىز جوق پا، ءۇش-تورت كۇن سوندا بارىپ قوناق بولىپ، دەمالىپ قايتساڭىز؟
— ءيا، لوتروپ مىرزا بار. نەگە؟
— ازىرشە نەگە ەكەنى ماڭىزدى ەمەس. ال ەگەر مەن نەگرلەردىڭ وزدەرىنىڭ اناسىمەن كەزدەسەتىنىن، مىسالى، بىر-ەكى اپتادان كەيىن وسى ۇيدە بولاتىنىن قايدان بىلەتىنىمدى ايتسام، ءسىز لوتروپ مىرزاعا ءتورت كۇنگە قوناق بولۋعا باراسىز با؟
— ءتورت كۇنگە! — دەدى ول — ءبىر جىل بولا الامىن وندا!
— جاقسى، — دەيمىن مەن، — ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن باسقا ماعان كەرەك ەمەس. باسقا بىرەۋ بولسا، ءتاۋراتتى الىپ ءسوز بەرەر ەدى — سوندا دا مەن وعان ءسىزدىڭ ءبىر اۋىز سوزىڭىزگە سەنگەندەي سەنبەس ەدىم.
ول كۇلىمسىرەدى جانە سونداي سۇلۋلانىپ كەتتى، ال مەن:
— ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن مەن ەسىكتى جاۋىپ كىلتتەيمىن، — دەدىم.
سوسىن قايتا كەلىپ تاعى جانىنا وتىردىم.
— تەك ايقايلاماڭىز. ۇندەمەي وتىرىڭىز دا مەنى تىڭداڭىز ەر ادامعا ۇقساپ. مەن سىزگە شىندىقتى ايتۋعا ءتيىستىمىن، ال ءسىز وزىڭىزگە بەرىك بولىڭىز، مەري بويجەتكەن، سەبەبى بۇل شىندىق وتە جاعىمسىز جانە ونى تىڭداۋ دا اۋىر، ءبىراق ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ. اناۋ ءسىزدىڭ اعالارىڭىز ەشقانداي اعا ەمەس، الاياقتار، ناعىز قاڭعىباستار... مىنە، بۇدان جامان ەشتەڭە بولمايدى، قالعانىن تىڭداۋ سىزگە جەڭىلىرەك.
ارينە، بۇل ونىڭ ەسىن شىعاردى؛ تەك مەن مالتىعىپ-مالتىعىپ، اقىرى تۋرا تارتتىم دا، ءبارىن سول كۇيىندە ايتىپ بەردىم، ونىڭ كوزدەرى جارقىلداپ تىڭدادى؛ ءبارىن ايتتىم: انە ءبىر جاس اقىماق جىگىتتى كەزدەستىرگەنىمىزدەن باستادىم، ونىڭ پاروحودقا اسىعىپ بارا جاتقانىن، ەڭ اقىرىندا بۇلاردىڭ ەسىك الدىندا ءبىزدى كۇتىپ، سوسىن مەريدىڭ كورولدى قۇشاقتاعانىن، ال كارى الاياقتىڭ جيىرما رەت مۇنى سۇيگەنىنە دەيىن باياندادىم — ول قىزارىپ، ءجۇزى باتىپ بارا جاتقان كۇنگە ۇقساپ كەتتى دە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— اھ، ول حايۋان! سەن ەندى ءبىر مينۋتىڭدى دا بوسقا جىبەرمە، مينۋت ەمەس — سەكۋندىڭدى — ولاردى قارا مايمەن سىلاپ، قۇستىڭ جۇنىنە اۋناتىپ، سوسىن وزەنگە لاقتىرۋ كەرەك! — دەدى.
— ارينە! — دەيمىن مەن. — تەك ءسىز مۇنى قاشان جاساعىڭىز كەلىپ تۇر: لوتروپقا كەتكەنشە مە، نەمەسە...
— Ah... — دەپ ول وتىرا كەتتى، — مەن نە تۋرالى ويلاپ تۇرمىن! مەنى تىڭداما، وتىنەمىن... جاقسى ما؟ — ول ءوزىنىڭ جىبەكتەي جۇپ-جۇمساق قولىمەن مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ، ەركەلەتكەن كەيىپپەن ماعان قاراعان كەزدە، تۇلا بويىم بالقىعانداي بولدى دا، كەلىسە كەتتىم. — مەن ويلانبادىم جانە سونداي تولقىدىم، — دەدى ول، — ال، ەندى ءارى قاراي ايتا بەر، مەن ەندى ولاي ەتپەيمىن. سەن ايتشى نە ىستەۋىم كەرەك، سەن قالاي ايتساڭ، مەن سولاي ىستەيمىن.
— ەندەشە بىلاي، — دەيمىن مەن، — ولار، ارينە، بارىپ تۇرعان جولىكتەر، ەكەۋى دە الاياقتىڭ الاياعى، ءبىراق ماعان ولارمەن بىرگە تاعى جول جۇرۋىمە تۋرا كەلەدى، ولارمەن بىرگە بولعىم كەلسىن، كەلمەسىن — نەگە ەكەنىن سۇراماڭىز؛ ال ەگەر ءسىز ولار جايلى ايتساڭىز، ارينە، ولاردىڭ شىنجىرىنان مەنى قۇتقارادى — جانە ماعان جاقسى، ارينە، ءبىراق تاعى ءبىر ادام بار — ءسىز ول جايلى بىلمەيسىز — مىنە، سول ادام ۇلكەن قايعىعا ۇشىرايدى.
ال ماعان ونى قۇتقارۋ كەرەك، دۇرىس پا؟ ال انالار تۋرالى ەشتەڭە ايتپايمىز.
سول جەردە مەنىڭ باسىما ءبىر جاقسى وي كەلە قالدى. ءبىز دجيم ەكەۋمىز، مىنا الاياقتاردان تەك ءبىر جولمەن قۇتىلار ەدىك: بۇلاردى وسىندا تۇرمەگە وتىرعىزىپ، ءوزىمىز قاشىپ كەتسەك. تەك مەنىڭ سالدىڭ ۇستىندە جالعىز قالعىم كەلمەيدى، كۇندىز جۇرتتىڭ ءبارى كىمسىڭ. قايدانسىڭ دەپ ماعان تيىسپەس ءۇشىن مەن كەشكە دەيىن كۇتۋ كەرەك دەپ شەشتىم، سوندا قاراڭعى تۇسەدى.
— مەري دجەين بويجەتكەن، مەن سىزگە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتايىن، مۇمكىن لوتروپ مىرزادا ۇزاق بولۋدىڭ قاجەتى بولماس. ول بۇل جەردەن قاشىق پا؟
— ءتورت ميلگە دە جەتپەيدى، وزەننىڭ وسى بەتىندە، ءتيىپ تۇر دەۋگە بولادى.
— وندا دۇرىس بولدى. ءسىز ەندى سوندا بارىڭىز دا، كەشكى توعىزعا دەيىن مامىراجاي وتىرىڭىز، ءتىپتى توعىز جارىمعا دەيىن، سوسىن ۇيگە اپارىپ سالىڭىز دەڭىز، ءبىر نارسەم قالىپ قويىپتى دەگەندەي. ەگەر ءسىز تۇنگى ون بىرگە دەيىن كەلسەڭىز، وسى تەرەزەنىڭ الدىنا مايشام جاعىپ قويىڭىز، ەگەر سودان كەيىن مەن كەلمەسەم، مەنى امان-ەسەن كەتتى دەپ ەسەپتەڭىز. سوسىن ءسىز ىسكە كىرىسىڭىز، بىلگەنىڭىزدىڭ ءبارىن ايتىڭىز، مەيلى ول جۇلىكتەردى تۇرمەگە جاپسىن.
— جاقسى، — دەيدى ول، — ءدال سولاي ىستەيمىن.
— ال مەن كەتە الماي قالىپ، مەنى دە انالارمەن بىرگە ۇستاسا، مەنى قورعاڭىز، وسىنىڭ ءبارىن مەنىڭ ايتقانىمدى ايتىڭىز.
— قورعاۋ؟ ارينە، قورعايمىن! ەشكىم سەنى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن دە تۇرتپەيدى! — دەيدى مەري دجەين، كوزدەرى جايناپ، تاناۋى جەلبىرەپ تۇرعانىن كوردىم.
— ەگەر مەن مۇندا بولماسام، — دەيمىن، — بۇل جولىكتەردىڭ سىزدەرگە تۋىسقان ەمەس ەكەنىن دالەلدەي الماعان بولار ەدىم. مەن ولاردىڭ الاياق، قاڭعىباستار ەكەنىن ايتىپ انت بەرەر دە ەدىم — بۇل دا، ارينە، قانداي دا بولسا، پايدالى دالەل بولادى، ءبىراق بار بولعانى سول. ەشكىم سەنىمسىز قارامايتىن ادامدار بولادى. مەن ولاردى قايدان تابۋعا بولاتىنىن ايتام. ماعان قاعاز بەن قارىنداش بەرىڭىزشى. مىنە، "كورولدىڭ كەرىگى"، "بريكسۆيلل". بۇل قاعازدى تىعىپ قويىڭىز، جوعالتىپ الماڭىز. سوتقا بۇلاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك بولعاندا، بريكسۆيللگە كىسى جىبەرىپ، "كورولدىڭ كەرىگى" سپەكتاكلىن قويعان اكتەرلەردى ۇستاپ العاندارىن جانە كۋاگەرلەردى جىبەرسىن دەسە — بۇكىل قالا، مەري بويجەتكەن، جەتىپ كەلەدى.
ءبىز بارلىق ماسەلە جايلى كەلىستىك، مەن ءارى قاراي جالعاستىردىم:
— مەيلى اۋكسيون جۇرە بەرسىن، ءسىز مازالانباڭىز. ساتىپ العان زاتتىڭ اقىسىن سول كۇنى تولەۋگە ساتىپ الۋشى مىندەتتى ەمەس، ال انا ەكى الاياق اقشانىڭ ءبارىن الىپ بولماي كەتەتىن تۇرلەرى جوق، ءبىز ءبارىن، مىسالى، دۇنيەلەردىڭ ساتىلعانى زاڭسىز جانە ولار ەشقانداي اقشا المايتىنىن ايتتىق. نەگرلەرمەن دە سولاي: ساتۋ زاڭسىز بولىپ شىعادى جانە ولار كەشىكپەي ۇيگە ورالادى. نەگرلەر ءۇشىن دە ولار ەشتەڭە المايدى. مىنە، ولار وسىلاي شىرمالادى، مەري بويجەتكەن، بۇدان ماسقارا ەشتەڭە بولمايدى ولار ءۇشىن!
— جارايدى، — دەيدى ول، — مەن ءقازىر تاڭەرتەڭگى تاماقتى ىشەمىن دە، سول جەردەن لوتروپ مىرزاعا كەتەمىن.
— جوق، بۇلاي بولمايدى، مەري دجەين بويجەتكەن، — دەدىم، — تاڭعى اسقا دەيىن كەتىپ قالىڭىز.
— نەگە؟
— ال ءسىز قالاي ويلايسىز، مەري بويجەتكەن، مەن نەلىكتەن ءسىزدىڭ كەتكەنىڭىزدى قالادىم؟
— مەن ول تۋرالى ويلاعانىم جوق؛ ءبارىبىر بىلمەيمىن ال نەگە؟
— ءسىز كەيبىرەۋلەردەي كونتەرى بىرەۋ ەمەسسىز عوي. ءسىزدىڭ بەتىڭىزدەن ءبارى كورىنىپ تۇرادى — كىتاپ وقىعانداي بولاسىڭ. كىم بولسا دا ءتۇسىنىپ قويادى. جانە ءسىز اعالارىڭىزبەن كەزدەسەم دەپ ويلايسىز با؟ ولار سىزگە قايىرلى تاڭ دەپ، بەتىڭىزدەن سۇيەدى، ال ءسىز...
— بولدى، بولدى! ەندى كەرەك ەمەس! Ac ىشپەي-اق كەتەمىن، قۋانا كەتەمىن. ولاردىڭ قاسىنا سىڭلىلەرىمدى قالاي قالدىرىپ كەتەمىن؟
— ەشتەڭە ەمەس، مازالانباڭىز. ولارعا شىداي تۇرۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر سىزدەر ءبارىڭىز كەتىپ قالساڭىزدار، انالار سەزىكتەنۋى مۇمكىن. ولارمەن دە، سىڭلىلەرىڭىزبەن دە كەزدەسۋدىڭ قاجەتى جوق، ءتىپتى قالادا ەشكىممەن دە كەزدەسپەڭىز؛ ەگەر كورشى ايەل بۇگىن سىزدەن اعالارىڭىز قالاي دەپ سۇراسا، ءسىزدىڭ بەتىڭىزدەن ءبارى كورىنىپ تۇرادى. جوق، ءسىز ءقازىر كەتىڭىز، مەري دجەين بويجەتكەن، ال مەن مۇنداعىلارمەن بىردەمە ەتىپ شارۋانى بىتىرەرمىن. مەن سيۋزاننا بويجەتكەنگە اعالارىڭىزعا ءسىزدىڭ ۇلكەن سالەمىڭىزدى جەتكىزۋىن جانە ءسىزدىڭ از ۋاقىتقا دەمالۋعا نەمەسە دوس قىزىڭىزبەن كەزدەسۋگە كەتكەنىڭىزدى، كەشكە قاراي نە ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەلەتىنىڭىزدى ايتامىن.
— دوس قىزىممەن كەزدەسۋ دەگەن دۇرىس، ال ولارعا مەنىڭ اتىمنان باس يۋگە قارسىمىن.
— قارسى بولساڭىز، كەرەگى جوق.
نەمەنەگە ول سالەم دەگەن ءسوزدى ايتپايدى، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. مۇنداي ۇساق-تۇيەكتەردى ايتۋ دا، جاساۋ دا تۇككە تۇرمايدى، ال ونىڭ پايداسى كوپ، بەينەتى از، سوندىقتان ومىردە كوبىنە سولار كومەكتەسەدى؛ مەري دجەين تىنىش بولادى، ال ماعان بۇل تۇككە تۇرمايدى. سوسىن مەن:
— تاعى ءبىر شارۋا بار؛ ول — اقشا سالعان قاپ، — دەدىم.
— ءيا، ول ەندى انالاردا عوي؛ مەن ولاردىڭ قولىنا اقشانىڭ قالاي تۇسكەنىن ويلاسام، ءوزىمدى اقىماق سەزىنەمىن.
— جوق، ءسىز قاتەلەسەسىز. قاپ ولاردا ەمەس.
— قالاي؟ ەندى كىمدە؟
— ءيا، مەن ەندى ءوزىم دە قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. قاپ مەندە بولدى، سەبەبى مەن ونى ولاردان ۇرلاپ الدىم سىزگە بەرەيىن دەپ؛ جانە قاپتى قايدا جاسىرعانىمدى دا بىلمەيمىن، قورقاتىنىم — سول جەردە جوق پا دەيمىن. مەن سونداي وكىنەمىن، مەري دجەين بويجەتكەن، سىزگە ايتا الماي تۇرمىن. مەن جاقسى بولسىن دەپ تىرىستىم، شىن ايتام! مەنى ۇستاپ الا جازدادى، سوندىقتان قاپتى كورگەن جەرگە تاستاي سالۋعا ءماجبۇر بولدىم، سونشا ىڭعايلى ەمەس جەرگە...
— ءوزىڭدى كىنالاۋدى قوي، كەرەك ەمەس، مەن ساعان رۇقسات ەتپەيمىن — سەنىڭ باسقا مۇمكىندىگىڭ بولمادى عوي؛ ياعني، سەن كىنالى ەمەسسىڭ. سەن ونى قايدا جاسىردىڭ؟
ول ءوزىن كىنالى ساناپ، تاعى ۋايىمداسىن دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمادى. ەگەر باسىنان ايتسام، ول ولىكتى كوز الدىنا ەلەستەتەدى، سوسىن ونىڭ قارنىنىڭ ۇستىندە قاپ جاتىر دەپ ويلايدى. مەن ءبىر مينۋتتاي ۇندەمەدىم دە، سوسىن:
— رۇقسات ەتسەڭىز، قايدا جاسىرعانىمدى، مەري دجەين بويجەتكەن، ايتقىم كەلمەي تۇر. ودان دا مەن قاعازعا جازىپ بەرەيىن، ءسىز جولدا كەتىپ بارا جاتىپ وقىڭىز. قالاي، كەلىسەسىز بە؟
— ءيا، كەلىسەمىن.
مەن جازدىم: "مەن ونى تابىتقا سالدىم. ءسىز تابىتتىڭ جانىندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جىلاپ وتىردىڭىز، مەن قاپتى تابىتقا سالىپ، سوسىن ءسىز كەلگەندە ەسىكتىڭ ارتىندا تىعىلىپ تۇرعام. سىزگە سوندا كەرەمەتتەي جانىم اشىپ كەتتى".
ءتۇننىڭ ورتاسىندا تابىتتىڭ جانىندا جالعىزدان-جالعىز جىلاپ وتىرعانى ەسىمە تۇسكەندە، ءوزىم دە جىلاپ جىبەرە جازدادىم؛ ال انا ەكى الاياق سونىڭ ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتىر جانە ونى توناعىلارى كەلەدى! سوسىن حاتىمدى بۇكتەپ وعان بەردىم، قارايمىن — ونىڭ كوزىنەن جاس شىقتى. ول مەنىڭ قولىمدى قاتتى-قاتتى قىسىپ:
— بارلىق جاقسىلىقتاردى تىلەيمىن! مەن سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارىن جاسايمىن، ال ەگەر ەكەۋمىز ەندى كەزدەسپەسەك، مەن سەنى ەشقاشان ۇمىتپايمىن، ءجيى-جيى سەنى ەسكە الاتىن بولامىن جانە سەنىڭ امان ءجۇرۋىڭدى قۇدايدان ىلعي سۇرايمىن، — دەدى. سوسىن كەتتى.
مەن ءۇشىن جاساعانعا جالبارىنۋ! ەگەر ول مەنى جاقسى بىلسە، بۇدان گورى جەڭىلىرەك جۇكتى موينىنا الار ەدى. ءبىراق ءبارىبىر، شاماسى، ول مەن ءۇشىن قۇدايدان سۇراعان سەكىلدى — مىنە، ول قانداي قىز! ول كوڭىلى سوقسا، يۋدا ءۇشىن دە جالبارىنۋعا رۋحى جەتەدى — ەشنارسەدەن تايسالمايدى! نە دەسەڭدەر دە ونىڭ مىنەزى وزگە قىزداردان باسقاراق. ول ناعىز شاقپاقتاس سەكىلدى دەپ ويلادىم.
بۇل ءبىرتۇرلى قۇر ماداقتاۋ سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ءبىر تامشى دا جاي ماقتاۋ جوق. ال سۇلۋلىعى مەن مەيىرىمدىلىگىنە كەلسەك، وزگەلەردىڭ ىشىندە وعان تەڭ كەلەرى جوق! ول انە ءبىر ەسىكتەن شىقتى، مەن سودان بەرى ونى ءبىر دە ءبىر رەت كورگەن ەمەسپىن. ال ول تۋرالى كوپ-كوپ ەسىمە الدىم، ميلليون رەت!ونىڭ مەن تۋرالى قۇدايدان جالبارىنۋ دەگەن ۋادەسى دە ەستەن شىقپايدى؛ ەگەر مەنىڭ جالبارىنۋىمنان ءسال دە بولسا وعان پايدا كەلسە، مەن دە جالبارىنار ەدىم!
مەري دجەين شىعىپ كەتتى، شاماسى جاسىرىن ەسىكتەن بولار، ويتكەنى ەشكىم كورمەپتى. مەن سيۋزاننا مەن قويان ەرىنگە كەزدەسكەن بويدا ولاردان سۇرادىم.
— وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى سىزدەر ىلعي قوناققا باراتىن تانىستارىڭىزدىڭ اتى كىم؟
— وندا ءبىزدىڭ تانىستارىمىز كوپ، ال ءبىز كوبىنە پروكتورلارعا بارامىز، — دەدى ولار.
— سول فاميليا، — دەدىم مەن، — مەن ۇمىتا جازدادىم. مەري بويجەتكەن سىزدەرگە ايت دەپ تاپسىرىپ ەدى: ول سولارعا كەتتى جانە وتە اسىعىس جينالدى — ولاردا بىرەۋ اۋىرىپ قالىپتى...
— كىم ەكەن ول؟
— بىلمەيمىن، ۇمىتىپ قالدىم؛ ءبىراق...
— قۇداي-اي، حاننا ەمەس پە؟
— سىزدەردى رەنجىتكىم كەلمەيدى، ءبىراق ءدال سونىڭ ءوزى.
— وتكەن اپتادا عانا ول ساپ-ساۋ ەدى عوي! ءقاۋىپتى مە ەكەن؟
— ءتىپتى ايتۋعا بولمايدى — مىنە، قانداي اۋرۋ! مەري دجەين بويجەتكەن ونىڭ تۋعاندارى تۇنىمەن كۇزەتىپ وتىردى دەدى، ءبىر كۇن دە ءومىر سۇرمەيدى-اۋ دەپ قورقادى.
— سوندا قانداي اۋرۋ بولدى ەكەن؟
مەن بىردەن دۇرىس بىردەڭە ايتا المادىم، سوسىن بارىپ:
— تاماقتىڭ بەز اۋرۋى، — دەدىم.
— سەنىڭ ءوزىڭ بەزسىڭ! ەگەر ول اۋرۋ بولسا، تۇنىمەن كۇزەتپەس ەدى عوي!
— وتىرماس ەدى؟ ايتادى ەكەنسىڭدەر! مۇنداي اۋرۋدى مىندەتتى تۇردە كۇزەتەدى. تۇندەردە. بۇل بەزدىڭ باسقا ءتۇرى مەري دجەين بويجەتكەن جاڭا ءبىر ءتۇرى دەگەن.
— سوندا قانداي ءتۇرى؟
— ايتەۋىر جاڭا ءتۇرى، سوڭى كۇردەلى.
— قالاي كۇردەلى؟
— مىسالى: قىزىلشا، كوكجوتەل، سارى اۋرۋ، ميدىڭ قابىنۋى از با، بۇدان باسقالارى دا!
— قۇداي-اي! سوندا ءبارى بەز دەپ اتالا ما؟
— مەري دجەين بويجەتكەن سولاي دەدى.
— نەلىكتەن ول اۋرۋ بەز دەپ اتالادى؟
— ويتكەنى ول بەزگە تۇسكەن اۋرۋ. ءبارى سودان باستالادى.
— تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! مىسالى، كىسى ساۋساعىن جاراقاتتاپ الدى، سوسىن ۋلاندى، سوسىن قۇدىققا قۇلاپ موينىن سىندىردى، بىرەۋ كەلىپ ونىڭ نەدەن ولگەنىن سۇراعاندا، ءبىر اقىماق: "ساۋساعىن جاراقاتتاپ العاننان" دەيدى. وسىندا ءبىر ماعىنا بار ما؟ ەشقانداي. ال مىنادا دا سولاي، ول جۇقپالى ما؟
— جۇقپالى؟ بۇل اۋرۋ قاراڭعىدا جانىنان وتسەڭ — مىندەتتى تۇردە ىلىنەسىڭ. بۇل سۆينكا دا سولاي، ءتىپتى ودان دا جامان. ءبىر ىلىنەسىڭ، كوپكە دەيىن ايىعا المايسىڭ.
— ماسقارا عوي مىناۋ! — دەيدى قويان ەرىن. — مەن ءقازىر گارۆي اتايىما بارامىن دا...
— سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، مەن دە بارار ەدىم. ءبىر مينۋتتى دا جوعالتپاس ەم.
— نەگە بارماسقا؟
— ويلا، مۇمكىن ءوزىڭ تۇسىنەرسىڭ. سەنىڭ اتالارىڭا تەزىرەك انگلياعا كەتۋ كەرەك قوي. ال قالاي ويلايسىڭ، ولار مىنانداي وڭباعاندىق جاساي الا ما — سەندەرسىز وزدەرى كەتە مە؟ سوسىن سەندەر ولارسىز انگلياعا بارا الاسىڭدار ما؟ ولاردىڭ سەندەردى كۇتەتىنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. ەندى ءارى قاراي. سەنىڭ اتايىڭ گارۆي — شىركەۋدىڭ ۋاعىزشىسى. وتە جاقسى. ۋاعىزشى نەلىكتەن پاروحودتىڭ ۋاكىلىن الدايدى؟ ال نەلىكتەن ۋاكىلدى ولار مەري بويجەتكەندى پاروحودقا مىنگىزۋ ءۇشىن الدايدى؟ ال ول نە ىستەيدى؟ ايتادى: "وتە وكىنىشتى، ءبىراق شىركەۋدىڭ شارۋاسى مەنسىز-اق جۇرە بەرەر، سەبەبى مەنىڭ قارىنداسىم وسىنداي اۋرۋدى جۇقتىردى. مەنىڭ مىندەتىم ءۇش اي بويى وسىندا وتىرۋ — اۋىرا ما، جوق پا". ءبىراق سەن مەنىڭ ايتقانىما قاراما، سەنشە، ءبارى دۇرىس بولسا، گارۆي اعايىڭا ايتۋ كەرەك...
— ايتقان ەكەنسىڭ! سوسىن ءبىز مەري اۋىرا ما، جوق پا دەپ اقىماقتارعا ۇقساپ وسىندا وتىرامىز با؟ ونىڭ ەسەسىنە ءبارىمىز انگلياعا بارىپ كوڭىلدەنبەيمىز بە؟ اقىماق بىردەڭەنى ايتادى ەكەنسىڭ!
— ال، مۇمكىن، كورشىلەردىڭ بىرەۋىنە ايتقان دۇرىس بولار؟
— مۇنداي اقىماقتى كورسەم، كوزىم شىقسىن! ولار بارادى دا، بارىنە ايتادى، سەن سونى دا تۇسىنبەيسىڭ بە؟
ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاۋ كەرەك!
— سەن دۇرىس ايتاسىڭ. سولاي ىستەۋ كەرەك.
— دەگەنمەن از ۋاقىتقا بارىپ كەلۋگە كەتتى دەپ ايتقان دۇرىس، ويتكەنى گارۆي اعاي مازاسىزدانادى عوي.
— ءيا، مەري بويجەتكەن ءسىزدىڭ وعان ايتقانىڭىزدى سۇراعان. سىڭلىلەرىمە ايت، — دەيدى، — گارۆي جانە ۆيليام اعايلارعا مەنىڭ سالەمىمدى جەتكىزىپ، بەتتەرىنەن ءسۇيسىن جانە مەنىڭ وزەننىڭ ارعى جاعىنا... مىرزانىڭ..." الگى بايلاردىڭ ءاتى-جونى كىم ەدى سىزدەردىڭ پيتەر اعاڭىز سىيلاساتىن؟ مەن سولار جايلى...
— سەن اپتورپوۆ تۋرالى ايتىپ تۇرعان شىعارسىڭ؟
— مىنە، مىنە، دۇرىس... ولاردى، اتى-جوندەرىن دەيمىن، قاپەلىمدە ەسىڭە ءتۇسىرۋ قيىن! ول اپتورپوۆتارعا كەتكەنىمدى ايتسىن — اۋكسيونعا تەزىرەك كەلىپ سىزدەردىڭ ءۇيىڭىزدى ساتىپ السىن، پيتەر اعاي بۇل ءۇيدى باسقا بىرەۋلەر العانشا سولاردىڭ العانىن جاقسى كورىپ ەدى؛ ولار كەلىسىم بەرگەنشە، كەتپەيمىن، ەگەر شارشاسام، تاڭەرتەڭ كەلەم دەگەن. ول پروكتوروپتار ايتسىن دەگەن — راس ايتام، ويتكەنى ول ءۇيدى ساتۋ تۋرالى ولارعا دا سوعىپ ايتادى؛ ماعان سولاي دەدى.
— جارايدى، جاقسى! — دەپ قىزدار اعالارىنا سالەمدى جانە باسقا تاپسىرمالاردى جەتكىزۋگە جۇگىرىپ كەتتى.
ەندى ءبارى ورنىنا كەلدى. قىزدار ەشتەڭە ايتپايدى، سەبەبى ولار انگلياعا كەتكىلەرى كەلەدى؛ ال كورول مەن گەرسوگ مەري دجەيننىڭ اۋكسيون جايلى كەتكەنىنە ابدەن ريزا بولادى، روبينسون دارىگەردىڭ ماڭايىندا قالىپ قويماعانىنا قۋانادى. مەن ءوزىم دە راحاتتانا قۋانىپ تۇرمىن. "مىنە، شارۋانى ۇقىپتى دا ەپتى شەشتىم، — دەپ ويلايمىن. — ءتىپتى توم سويەردىڭ ءوزى دە ءدال وسىلاي ۇيلەستىرە الماس ەدى. ول، ارينە، ءبىر نارسەلەر قوسۋى مۇمكىن، ءبىراق مەن ول جاعىنا جوقپىن، تاربيەم باسقا".
كەشكە قاراي قالانىڭ ورتالىق الاڭى اۋكسيونعا جينالعاندارعا تولدى جانە ساۋدا ۇزاققا سوزىلدى، ال ءبىزدىڭ شال اينالاقتاپ اۋكسيوننىي قاسىندا ءتاۋراتتان با، ايتەۋىر ءدىني سوزدەردى ايتقان بولىپ ءجۇر، گەرسوگ تا ساقاۋلانىپ، جۇرتتىڭ بارىنە جاقسى كورىنۋگە تىرىسادى.
ۋاقىت جايلاپ ءوتىپ جاتىر، ساۋدا سوزىلىپ-سوزىلىپ، اقىرىندا ءبارى ساتىلىپ ءبىتتى، تەك زيرات جانىنداعى شاعىن جەر عانا قالدى. ەكى ساۋداگەر، كورول مەن گەرسوگتى ايتام، ول جەردى دە ساتىپ جىبەرگىلەرى كەلىپ جان ۇشىرادى. سول كەزدە پاروحود كەلىپ جەتتى، ال بىرەر مينۋتتان كەيىن قاراسام، كەمەجاي جاقتان ۋلاپ-شۋلاعان توپ ادام كەلە جاتىر، ايقايلايدى:
— مىنە، سەندەرگە باسەكەلەس كەرەك بولسا! پيتەر ۋيلكستىڭ تاعى دا ەكى مۇراگەرى! قانە، اقشا تولەڭدەر، قايسىلارى ۇنايدى، وزدەرىڭ تاڭداڭدار!
جيىرما توعىزىنشى تاراۋ
جاڭبىر استىنداعى قاشقىندار
ولار سىرت كوزگە كەلىستى قاريا جانە ادەمى كەلگەن جاس جىگىت، ءوزى ءبىر قولىن بايلاپ الىپتى، پيتەردىڭ ىنىلەرى رەتىندە كەلىپ تۇر. قۇداي ساقتاسىن، قاسىنداعىلاردىڭ قارقىلداعان كۇلكىسى مەن ايقايىن كورسەڭىز! جالپى ءبارى ايتارلىقتاي كوڭىلدەنىپ، سىرت قاراعاندا وتە جامان بولدى. مەن بۇل جەردە ەشقانداي كۇلكىلى نارسە كورمەدىم، كورول مەن گەرسوگتە دە ءماز بولاتىنداي ەشتەڭە جوق سەكىلدى؛ مەن ولار قورقادى دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق قورقۋ ويلارىندا جوق. گەرسوگ تۇك ەستىمەگەن، تۇك بىلمەگەن ادامداي كوڭىلدى، بارىنە ريزا بولىپ جۇرگەن كەيىپ كورسەتەدى؛ ال كورول انالارعا قايعىرىپ جانى اشىعانداي قاراپ قويادى، دۇنيەدە سولارداي وڭباعانداردىڭ بار ەكەنىن كورگەندە قايعىدان جۇرەگى قانعا تولىپ كەتكەندەي. ول بۇل ءرولدى كەرەمەت ويناپ تۇر. ءتاۋىر دەگەن كىسىلەردىڭ ءبارى كورولدىڭ جانىندا، سونى جاقتايتىن ادامدارداي قاۋمالاۋدا. جاڭا كەلگەن قاريا نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعانى بايقالدى. سوسىن ول سويلەي باستاپ ەدى، مەن ونىڭ تازا اعىلشىنشا سويلەيتىنىن ەستىدىم، كورولدىڭ سوزدەرىنە ۇقسامايدى، دەگەنمەن كورول دا وزىنشە اعىلشىنعا جاقىن سويلەيتىن سەكىلدى ەدى.ونىڭ سويلەۋ مانەرىن مەن كەلتىرە دە المايمىن. ول تۇرعان حالىققا بۇرىلىپ، شامامەن بىلاي دەپ سويلەدى:
— مەن مۇنداي كۇتپەگەن جاعداي بولادى دەپ ويلاماپپىن جانە تۋراسىن ايتقاندا وسى ءتارىزدى كەزدەسۋلەرگە دايىن ەمەس ەدىم، ويتكەنى ءىنىمىز ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز بولمادى. ءىنىم جولدا قولىن سىندىرىپ الدى، ال جۇگىمىزدى تۇندە قاتەلەسىپ باسقا قالاعا قالدىرىپ كەتىپتى. مەن پيتەر ۋيلكستىڭ ءىنىسى گارۆيمىن، ال مىناۋ ەكىنشى ءىنىسى ۆيليام مىلقاۋ؛ ول سويلەي المايدى؛ تۇك ەستىمەيدى، قولىن سىندىرىپ العاسىن بەلگىمەن دە تۇسىندىرە المايدى. ءبىز كىمبىز دەسەك، سولارمىز؛ ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى زاتتارىمىز كەلەدى، سوندا ءبارىن دالەلدەيمىن. ال وعان دەيىن ەشتەڭە ايتپايمىن، قوناقۇيگە بارىپ، سوندا كۇتەمىن.
ولار ەكەۋى كەتتى، كورول قارقىلداپ كەلىپ كۇلدى جانە ونى كەلەمەج ەتە باستادى:
— Ah، ول قولىن سىندىرىپ الىپتى! شىندىققا ۇقسايدى، ا، دۇرىس قوي؟ مىلقاۋدىڭ الىپپەسىن بىلمەسە، الداۋشى ەمەي كىم بولادى؟ زاتتارى جوعالىپتى ولاردىڭ؟ وتە جاقسى! وتە ەپتى، مۇنداي جاعدايدا ەپتىلىك كەرەك!
كورول تاعى كۇلدى جانە تورت-بەس ادامنان باسقالارى وعان قوسىلا كۇلدى. كۇلمەگەندەردىڭ بىرەۋى وتكەندەگى دارىگەر، ال ەكىنشىسى كوزى جىلمىڭداعان، قولىندا كىلەمنەن تىككەن باياعى زاماننىڭ شابادانى بار مىرزا؛ ول پاروحودتان جاڭا عانا ءتۇستى؛ ول دارىگەرمەن داۋىستارىن ونشا شىعارماي سويلەستى، ەكەۋى دە وقتىن-وقتىن كورولعا قاراپ قويادى، باستارىن شۇلعىپ اڭگىمەلەسەدى؛ بۇل قورعاۋشى ليەۆي بەلل، ول شارۋالارىمەن لۋيسۆيلل جاققا بارىپتى؛ ءۇشىنشى ادام توپ-تولىق، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنەردەي جاس، ول جاقىن كەلىپ، باعاناعى قاريانىڭ ايتقانىن تىڭداپ الدى، ەندى كورولدىڭ سوزىنە قۇلاق سالىپ تۇر.
كورول ۇندەمەي قالعاندا، الگى جاس:
— تىڭداڭىزشى، ەگەر ءسىز گارۆي ۋيلكس بولساڭىز، مۇندا قاشان كەلدىڭىز، وسى قالاعا؟ — دەدى.
— جەرلەۋدىڭ الدىندا كەلدىم، دوستىم، — دەدى كورول.
— قاي مەزگىلدە كەلدىڭىز؟
— كەشكىسىن، كۇن باتۋعا بىر-ەكى ساعات قالعاندا.
— نەمەن كەلدىڭىز؟
— مەن "سيۋزەن پاۋەلمەن" سينسينناتيدەن كەلدىم.
— ال تاڭەرتەڭ — سول كۇنى — ءمۇيىستىڭ جانىندا قايىقتا قالاي بولدىڭىز؟
— مەن بولعان جوقپىن مۇيىستە.
— وتىرىكشى!
بىرنەشە ادام الگى جىگىتكە جۇگىرىپ كەلىپ، قارت كىسىمەن بۇلاي سويلەسۋگە بولمايدى، ونىڭ ۇستىنە ول ءدىني ادام، ۋاعىزشى دەپ اقىل ايتا باستادى.
— قايداعى ۋاعىزشى؟ شايتان العىر! ول الاياق، ايتىپ تۇرعانىنىڭ ءبارى وتىرىك! ول سول كۇنى تاڭەرتەڭ مۇيىستە بولدى. مەن سول جەردە تۇرامىن، بىلەسىزدەر مە؟ ياعني، مەن سول جەردە بولدىم، ول دا بولدى. مەن ونى كوردىم. ول قايىققا ءمىنىپ، تيمم كوللينسپەن بىرگە كەلدى جانە تاعى ءبىر بالا بولدى.
سول جەردە دارىگەر سول بالانى كورسەڭىز تانىر ما ەدىڭىز، حاينس، ەگەر تاعى ءبىر كورسەڭىز دەدى.
— تانيمىن دەپ ويلايمىن، ءبىراق ونشا سەنىمدى دە ەمەسپىن. ە، مىنە، تۇر، مەن ونى بىردەن تانىدىم، — دەپ ول مەنى كورسەتتى.
دارىگەر ايتتى:
— ال، دوستار، الاياقتار جاڭاعى كەلگەندەر مە، جوق پا — مەن بىلمەيمىن، ءبىراق مىنا ەكەۋى الاياق بولماسا، مەنى ەسالاڭ دەپ بىلىڭدەر، مىنە، بولدى! مەنىڭشە بۇلاردىڭ سوڭىنان قاراپ، باقىلاۋ كەرەك، ءبىز تەكسەرىپ انىقتاعانشا، بۇلار قاشىپ كەتۋى مۇمكىن. حاينس، ءجۇر، جۇرىڭدەر ءبارىڭ دە. مىنا مىرزالاردى قوناقۇيگە اپارىپ، انا ەكەۋىمەن بەتپە-بەت جولىقتىرايىق. بىزگە ۇزاق تەكسەرۋ قاجەت بولماس دەپ ويلايمىن — ءىستىڭ ءمانى بىردەن-اق كورىنەدى.
تۇرعان توبىرعا بۇل ۇسىنىس ۇناي كەتتى، كورولدىڭ دوستارى، مۇمكىن، ونشا ريزا بولماعان شىعار.
مەزگىل ەكىندىگە تاياپ قالدى. دارىگەر مەنى جەتەلەپ الدى جانە قولىمدى بوساتپاعانمەن مەنىمەن جىلى سويلەستى.
قوناقۇيدە ءبارىمىز ۇلكەن بولمەگە كىردىك، مايشامداردى جاعىپ، الگى جاڭادان كەلگەندەردى شاقىردىق.
الدىمەن دارىگەر ايتتى:
— مەن مىنا ەكەۋىنە وتە قاتال قاراعىم كەلمەيدى، ءبىراق بۇلار وزدەرىن وزدەرى گارۆي، ۆيليام دەپ وتىرىك اتاپ جۇرگەندەر دەپ ويلايمىن جانە مۇمكىن بۇلاردىڭ تاعى دا ءبىز بىلمەيتىن سەبەپتەرى بار شىعار. ال ەگەر بار بولسا، ولار پيتەر ۋيلكستەن قالعان التىن تولى قاپتى الىپ زىتىپ وتىرماي ما؟ سولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال ەگەر بۇلار الاياقتار بولماسا، اقشانى الىپ كەلۋگە جۇمساسىن دا، اكەلىپ بىزگە ساقتاي تۇرۋعا بەرسىن، وزدەرىنىڭ كىمدەر ەكەندىگى انىقتالعانشا، دۇرىس پا؟
ءبارى كەلىستى. ولار بىردەن ءبىزدىڭ كومپانياعا قىل بۇراۋدى سالىپ، ءىستى بىردەن تۋراسىنان قويدى دەپ ويلاپ تۇرمىن. ءبىراق كورول مۇڭدى كەيىپپەن ولارعا قاراپ:
— مىرزالار، اقشا وسىندا بولسا، مەن دە وتە قۋانار ەدىم، ويتكەنى ادال دا تازا، اشىق تا نەگىزدى زەرتتەۋگە كەسەل كەلتىرگىم كەلمەيدى، ءبىراق، وكىنىشكە وراي، سول اقشالار ەندى جوق: ەگەر سەنبەسەڭىزدەر، كىسى جىبەرىپ تەكسەرىڭىزدەر.
— ولار قايدا سوندا؟
— مەنىڭ نەمەرە قارىنداسىم التىندى ساقتاۋعا ماعان بەرگەسىن، مەن الدىم دا ءوزىم جاتقان كەرەۋەتتىڭ سابان كورپەسىنىڭ ىشىنە تىعا سالعام؛ بانككە از كۇنگە سالعىم كەلمەدى؛ ءازىر ءبىز وسىندا تۇرعاندا كەرەۋەت ەڭ سەنىمدى جەر دەپ ويلاعانمىن، ويتكەنى ءبىز نەگرلەرگە ۇيرەنبەگەن حالىقپىز، ولار ءبىزدىڭ انگلياداعى قىزمەتشىلەرىمىز سەكىلدى ادال ادامدار دەپ ويلادىم. ال نەگرلەر سول كۇنى تاڭەرتەڭ مەن تومەنگە ءتۇسىپ كەتكەندە اقشانى الىپتى؛ مەن نەگرلەردى ساتقان كەزدە ول اقشانىڭ بار-جوعىن قاراعان دا جوقپىن — ولار وزدەرىمەن الىپ كەتكەن. مەنىڭ قىزمەتشىم دە وسىنى ايتادى، مىرزالار.
دارىگەر جانە بىرەۋ: "مىلجىڭ!" باسقالار دا ونشا سەنىپ تۇرعان جوق قوي دەيمىن. بىرەۋى مەنەن نەگرلەردىڭ ۇرلاعانىن كوردىڭ بە دەپ سۇرادى. مەن ايتتىم: "جوق، كورگەن جوقپىن. ولاردىڭ اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ بولمەدەن تەز-تەز شىعىپ بارا جاتقاندارىن كوردىم؛ مەن ەشتەڭە ويلاعانىم جوق، تەك مەنىڭ قوجامدى وياتىپ جىبەرمەيىن دەگەن شىعار، قوجام ويانىپ ولارعا ۇرىسپاس بۇرىن كەتەيىك دەدى دەپ ويلادىم". مەنەن باسقا ەشتەڭە سۇرامادى.
سول جەردە دارىگەر ماعان تاپ بەردى:
— سەن دە اعىلشىنسىڭ با؟
مەن ءيا دەپ جاۋاپ بەرىپ ەدىم، ول دا، باسقالار دا:
— وتىرىك! — دەپ كۇلدى.
سوسىن ولار الگى تەكسەرۋ دەگەنگە كىرىستى، سول جەردە سۇراقتىڭ استىنا الۋ باستالدى دەيسىڭ! ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر — كەشكى تاماق تۋرالى بىرەۋى اۋزىن اشپايدى — ۇمىتتى عوي دەيمىن. ولار تەكسەرىپ جاتىر، تەكسەرىپ جاتىر، اقىرى اياعىندا ءبارى ورمەكشىنىڭ ورمەگىندەي شاتاستى. ولار كورولدى ءبىراز ازاپتاپ ءبارىن ايتقىزدى؛ سوسىن سوڭىنان كەلگەن قاريا باياندادى؛ ميعۇلا بىرەۋ بولماسا، سوڭعى قاريانىڭ ءسوزى شىندىق ەكەنىن، ال ءبىزدىڭ شالدىڭ وتىرىكتى سوعىپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى. ال، سوسىن ولار ءبارىن ايت دەپ ماعان بۇيىردى. كورول ماعان الا كوزىمەن قارادى، مەن تارتىنۋىم كەرەك ەكەنىن ۇقتىم. مەن وزىمشە شەففيلد جايلى جانە وندا قالاي تۇرعانىمىز، اعىلشىن ۋيلكستار تۋرالى، تاعى بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتىر ەدىم، دارىگەر قارقىلداپ كۇلدى، ال قورعاۋشى ليەۆي بەلل مەنى توقتاتىپ:
— وتىر، بالاقاي، سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، وسىنشا تىرىسپاس ەدىم. شاماسى سەن وتىرىك ايتىپ ۇيرەنبەگەنسىڭ عوي — سەنىڭ اڭگىمەڭ ونشا ۇيلەسىپ تۇرعان جوق؛ تاجىريبەڭ جەتپەي تۇر ما... وتىرىكتى ۇيلەستىرە الماي تۇرسىڭ.
مۇنداي ماقتاۋ ماعان ۇناعان جوق، ءبىراق ماعان تيىسپەي قالدىرعاندارى ءۇشىن قۋانىشىمدا شەك بولمادى. دارىگەر بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ بۇرىلدى دا، ءسوزىن باستادى:
— ەگەر ءسىز، ليەۆي بەلل، وسى وقيعانىڭ باسىنان قالادا بولعان بولساڭىز... — دەي بەرگەندە، كورول ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، ليەۆي بەللگە قولىن ۇسىندى:
— مەنىڭ بەيشارا اعامنىڭ ماعان كوپ جازعان ەسكى دوسى ءسىز بە ەدىڭىز؟
ولار قورعاۋشى ەكەۋى قول الىستى جانە قورعاۋشى كۇلىمسىرەدى، ونىسى قۋانعاننىڭ بەلگىسىندەي بولىپ كورىندى؛ ولار اڭگىمەلەستى، سودان سوڭ شەتكەرىرەك شىعىپ، سىبىرلاسىپ سويلەسە باستادى؛ ال ەڭ سوڭىندا قورعاۋشى:
— سولاي ىستەيمىز. مەن ءسىزدىڭ چەگىڭىزدى الامىن دا، اعاڭىزدىڭ چەگىمەن قوسىپ جىبەرەمىن، سوسىن ولار ءبارى دۇرىس ەكەنىن تۇسىنەدى.
ولارعا قاعاز بەن قالام اكەلدى؛ كورول ۇستەل جانىنا وتىرىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، ەرنىن تىستەلەپ وتىرىپ، بىردەڭە جازدى، سوسىن قالامدى گەرسوگقا بەردى، ال ول ءبىرىنشى رەت ساسىپ قالعانداي بولدى. ءبىراق قالامدى الىپ جازا باستادى. سودان كەيىن قورعاۋشى جاڭا كەلگەن قارياعا بۇرىلدى:
— بىر-ەكى جول جازساڭىزدار ءسىز جانە ءىنىڭىز، سوسىن قول قويساڭىزدار، — دەدى.
قاريا بىردەڭە جازىپ ەدى، ونىڭ جازۋىنا ەشكىم تۇسىنبەدى. قورعاۋشى تاڭدانىپ:
— تۇك تۇسىنبەدىم! — دەدى.
قالتاسىنان ەسكى حاتتاردىڭ ءبىر توبىن شىعاردى، اۋەلى حاتتاردى قاراپ شىقتى، سوسىن الگى قاريانىڭ جازعانىن، ودان ءارى تاعى حاتتارعا ءۇڭىلدى.
— مىنە، گارۆي ۋيلكستان كەلگەن حاتتار، ال، مىنە ەكى قاعاز، حاتتاردى باسقا ادام جازعانى كورىنىپ تۇر (كورول مەن گەرسوگ قورعاۋشىنىڭ ولاردى اشكەرەگەلى تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، ۇسقىندارى بۇزىلىپ كەتتى، ەكەۋى دە اقىماقتاي ابدىرادى دا قالدى)، ال مىنا مىرزانىڭ جازۋىن كىم بولسا دا تۇسىنەدى، ال بۇل حاتتاردى جازعان دا ول ەمەس، مىناداي شاتپاقتى جازۋ دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. ال، مىنا حات...
وسى جەردە جاڭا قاريا:
— ماعان تۇسىندىرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر، وتىنەمىن، — دەدى. — مەنىڭ جازۋىمدى مەنىڭ ىنىمنەن باسقا ەشكىم تۇسىنبەيدى، ول ىلعي مەنىڭ حاتتارىمدى كوشىرىپ جازاتىن. سىزدەر مەنىڭ ەمەس، ونىڭ جازۋىن كوردىڭىزدەر.
— ءيا-ا! — دەدى قورعاۋشى. — مىنە، تاپسىرما! مەندە ۆيليامنىڭ جازعان حاتتارى دا بار؛ بىر-ەكى جول جازىپ كورسىنشى، ءبىز سالىستىرار ەدىك.
— سول قولىمەن جازا المايدى، — دەدى قاريا. — ەگەر ول وڭ قولىمەن جازسا، سىزدەر ونىڭ مەنىڭ حاتتارىمدى دا، ءوزىنىڭ حاتتارىن دا جازعانىن كورەر ەدىڭىزدەر. قاراڭىزدارشى، وتىنەمىن، حاتتاردى سالىستىرىپ كورسەڭىزدەر، ءبىر قولمەن جازىلعان.
قورعاۋشى قارادى دا:
— بۇل راس دەپ ويلايمىن؛ ال ەگەر ولاي بولماسا، ۇقساستىعى كوبىرەك. مەن دۇرىس جولمەن باستادىق دەپ ويلاپ ەم، ەندى قاراسام، تاعى اداسىپپىز. ءبىراق ءبىر شىندىق دالەلدەندى: بۇل ەكەۋى — ۋيلكستەر ەمەس، — دەپ كورول مەن گەرسوگقا قاراپ يەك قاقتى.
قالاي بولدى دەڭىز. بۇل كارى ەسەك بەرىلگىسى كەلمەيدى.
مۇنداي تەكسەرۋ دۇرىس ەمەس دەدى. ونىڭ ءىنىسى ۆيليام دۇنيەدەگى ءبىرىنشى ءازىلقوي ادام، ول دۇرىس جازعىسى كەلمەدى؛ ۆيليامنىڭ قاعازعا ءبىر نارسەنى سىزعان بولىپ ازىلدەگىسى كەلگەنىن ول ءتۇسىندى. وتىرىكتى سوعىپ-سوعىپ كورول وزىنە-وزى سەنە باستادى، ءبىراق كەلگەن قاريا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— مەنىڭ باسىما ءبىر وي كەلدى. مۇندا مەنىڭ ولگەن اعام پيتەردى جۋىپ، كيىندىرىپ كومەكتەسكەن كىسى بار ما؟ — دەدى.
— ءيا، بار، — دەدى بىرەۋ، — ءبىز ەب تەرنەر ەكەۋمىز كومەكتەستىك. ەكەۋمىز دە وسىندامىز.
سوندا قاريا كورولعا قاراپ:
— مىنا مىرزا پيتەردىڭ كەۋدەسىندە قانداي بەلگىلەر بار ەكەنىن ماعان ايتسا، — دەدى.
كورول تەزدەتىپ بىردەڭەنى ويلاپ تابۋى كەرەك ەدى، قانداي ور قازىپ قويدى — كىم بولسا دا وعان قۇلاۋى ابدەن مۇمكىن. ول بوزارىپ كەتتى، بوزارماسقا بولمايتىن وقيعا. ال بولمەدە تىم-تىرىس تىنىشتىق ورنادى، جۇرتتىڭ ءبارى العا ۇمتىلىپ، كورولعا قارادى. ول ەندى شىندىقتى ايتىپ، كەشىرىم سۇرار دەپ ويلاپ ەدىم. قيسايا بەرگەننەن نە شىعادى. نە ىستەدى دەيسىز عوي. سەنۋ قيىن ءتىپتى — جوق، ويلاعان دا جوق. ول جۇرتتىڭ ءبارىن شارشاتىپ جەڭەم دەپ ويلاعان سەكىلدى.
جۇرتتىڭ ءبارى شارشاپ-شالدىعىپ، شەت-شەتىنەن تاراي باستاعاندا، كورول مەن گەرسوگ زىتىپ وتىرامىز دەگەن ويدا بولسا كەرەك. ول ۇندەمەي وتىرىپ-وتىرىپ، سوسىن كۇلىمدەپ:
— گم، بۇل قيىن سۇراق بولدى، قيىن بولعاندا قانداي! ءيا، مىرزا! مەن ونىڭ كەۋدەسىندە نە بولعانىن ايتامىن. كىشكەنە عانا كوك سىزىق، دۇرىس قاراماسا، ونى ادام بايقاماۋى دا مۇمكىن. ال، ەندى نە ايتاسىز، ءا؟
جوق، مەن ەشقاشان، ەشقانداي جەردەن مىنا كارى الاياقتاي ۇياتسىزدى كورگەن ەمەسپىن. جاڭا قاريا ەب تەرنەرگە تەز بۇرىلدى، كوزى جارقىراپ، وسى جولى كورولدى ۇستاعانداي كەيىپپەن سۇرادى:
— سىزدەر ەستىدىڭىزدەر مە ونىڭ ايتقانىن؟ پيتەر ۋيلكستىڭ كەۋدەسىندە بۇلار ايتقانداي بەلگى بولدى ما؟
ەكەۋى قوسىلا جاۋاپ بەردى:
— ءبىز ونداي بەلگىنى كورمەدىك.
— وتە جاقسى! — دەدى كارى مىرزا. — ال ونىڭ كەۋدەسىندە ونشا انىق ەمەس پ جانە ب، سوسىن ۋ جانە ولاردىڭ ورتاسىندا سىزىقشا، مىنە، بىلاي: پ — ب — ۋ.
ول وسىنىڭ ءبارىن قاعازعا جازىپ كورسەتتى.
— سىزدەر وسىنداي بەلگىلەردى كوردىڭىزدەر مە؟
ەكەۋى تاعى قوسارلانا جاۋاپ بەردى:
— جوق، ءبىز وندايدى كورگەن جوقپىز. ءبىز ەشقانداي بەلگىنى بايقامادىق.
سول جەردە جۇرتتىڭ ءبارى شىداي الماي ايقايعا باستى:
— بۇلاردىڭ ءبارى دە الاياقتار، ءبارى سىبايلاستار! وزەنگە لاقتىرۋ كەرەك!
بارلىعى دۋىلداپ، شۋ كوتەردى! ءبىراق قورعاۋشى ورنىنان اتىپ تۇرىپ ۇستەلگە شىقتى:
— مىرزالار! مىرزالار! ماعان ءبىر ءسوز ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەرشى، وتىنەمىن! ءقازىر ءبارىمىز بارىپ، مولانى قازىپ ولىكتى كورەيىك. جالعىز دۇرىس جول — وسى! — دەدى.
بۇل جۇرتقا ۇنادى.
ءبارى "ۋرا" دەپ ايقايلاپ، جولعا شىعۋعا بەت الىپ ەدى، دارىگەر مەن قورعاۋشى ولاردى توقتاتتى.
— توقتاڭىزدار، توقتاڭىزدار! مىنا تورتەۋىن جانە انا بالانى وزىمىزبەن بىرگە الا كەتەمىز.
— سولاي ىستەيمىز! — دەپ ايقايلادى ءبارى. — ەگەر ەشقانداي بەلگىنى تاپپاساق، وندا بۇل توبىردى دارعا اسامىز!
وي، مەنىڭ زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى، شىنىمدى ايتسام! وزدەرىڭىز تۇسىنەسىزدەر، قاشۋعا ەش مۇمكىندىك جوق. ولار ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ۇستاپ الىپ، مولاعا تارتتى، ال قاۋىم ءبىر جارىم ميلدەي وزەننىڭ تومەنگى جاعىندا.
بۇكىل قالا سوڭىمىزدان ەرىپ كەلەدى، سەبەبى ءبىزدىڭ ايقاي-شۋىمىز ەلدىڭ ءبارىن دۇرلىكتىردى؛ ال ۋاقىت كوپ ەمەس — كەشكى ساعات وننىڭ شاماسى.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، مەن مەريدى قالادان جىبەرگەنىمە وكىندىم، ويتكەنى مەن وعان بەلگى بەرسەم بولدى، ول جۇگىرىپ شىعىپ، مەنى قۇتقارار ەدى دە، الاياقتاردى اشكەرەلەر ەدى.
ءبىز، سانسىز توبىر، وزەننىڭ جاعاسىمەن جۇگىرىپ، ايقايلاپ، جابايى مىسىقتارعا ۇقساپ كەتىپ بارامىز. كەنەت اسپاندى بۇلت تورلاپ، قاراڭعىلىق ءتۇستى جانە كوتەرىلگەن جەلدەن جاپىراقتار سىبدىرلاپ، نايزاعاي جارقىلداپ، سالقىندىق ادامنىڭ تەرىسىن شىمشىلاپ بارادى.
ءدال مۇنداي قورقىنىشتى جاعداي ەشقاشان مەندە بولىپ كورگەن جوق؛ مەن ەسىمنەن اداسقانداي بولدىم؛ ءبارى مەنىڭ ويلاعانىمنان ءتىپتى باسقاشا شىقتى: وسى كۇلكىلى وقيعاعا سىرتىنان قاراپ ءسۇيسىنىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا نەمەسە مەري دجەيننىڭ قامقورلىعىمەن قۇتىلۋدىڭ ورنىنا ولگەن ادامنىڭ كەۋدەسىندەگى جالعىز بەلگى عانا مەنى ولىمنەن قۇتقارۋى مۇمكىن. ال، ول بەلگىلەردى تابا الماسا...
وندا نە بولاتىنىن ويلاعىم دا كەلمەدى؛ باسقا ەشتەڭەنى دە ويلاي المادىم. بىرتە-بىرتە قاراڭعىلىق قويۋلانا بەردى، قاشىپ كەتۋگە بولاتىن ءسات وسى، ءبىراق الگى ءداۋ حاينس قولىمنان ۇستاپ الىپ دىردەكتەتىپ كەلەدى، مىنانداي داۋدەن قۇتىلىپ كور! ول مەنى سۇيرەگەندەي بولىپ كەلەدى، ءوزى اشۋلى، ونىڭ سوڭىنان قالماۋ ءۇشىن جۇگىرىپ كەلەمىن. قورىمنىڭ باسىنا كەلگەسىن، توبىر مولاعا جابىلا كەتتى، ولار تاسىعان سۋداي ءقابىردى جايپاپ بارادى. كۇرەك ادامنان كوپ ەكەن، ال فونار الۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەپتى. سوندا دا نايزاعايدىڭ جارقىلىن پايدالانىپ، قازىپ جاتىر، فونار اكەلۋ ءۇشىن بۇدان جارتى ميل جەردەگى ۇيگە كىسى جىبەردى.
ولار قازىپ جاتىر، قازىپ جاتىر، اينالا تاسقاراڭعى، جاڭبىر جاۋا باستادى، جەل بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ءجيى جارقىلداپ تۇر. نايزاعاي جارق ەتكەندە، ادامداردىڭ بەت-جۇزدەرى، كۇرەكپەن لاقتىرىلعان توپىراق انىق كورىنىپ قالادى، سوسىن قايتا قاراڭعىلىق باسادى.
اقىرى ولار تابىتتى الىپ شىقتى، شەگەلەرىن الىپ، قاقپاعىن اشۋعا كىرىستى، سول جەردە تاعى ءبارى توپىرلاپ، تابىتقا ۇڭىلۋگە تىرىستى — ويلاماعان وقيعا عوي!
قاراڭعىدا ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەپ جاتقان ادامداردى كورگەندە، قورقىنىش قۇرساۋلايدى ەكەن. حاينس قولىمدى قىسىپ تارتقاندا، جانىم شىعا جازدادى، ءبىراق مەن بار ەكەن دەپ جاتقان ول جوق، تاناۋى پىسىلداپ العا سۇيرەي بەرەدى.
كەنەت نايزاعاي جارق ەتىپ، اينالانىڭ ءبارى ساۋلەگە وراعاندا، بىرەۋ ايقايلاپ جىبەردى:
— مىنە، التىن تولى قاپ ونىڭ كەۋدەسىندە جاتىر!
حاينس باسقا توبىرمەن قوسا داۋىستاپ، مەنىڭ قولىمدى بوساتىپ جىبەردى دە، بار كۇشىمەن العا ۇمتىلدى — جۇرت توپىرلاپ التىندى كورۋگە جۇگىرىپ جاتىر؛ ال، مەن ودان قالاي قۇتىلعانىمدى، جولعا قالاي شىققانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
جولدا ەشكىم بولعان جوق، مەن ەكى وكپەمدى قولىما الىپ جۇگىرە بەردىم؛ اينالانىڭ ءبارى قاراڭعىلىققا مالىنىپ تۇر، تەك وقتا-تەكتە جارقىلداعان نايزاعاي، جاڭبىردىڭ شۋىلى، جەلدىڭ ىسقىرىعى، اسپان جاقتان ەستىلىپ زارەڭدى الاتىن كۇركىل عانا؛ مەنىڭ قالاي جان ۇشىرا جۇگىرگەنىمدى ەلەستەتە بەرىڭىز!
قالاعا دەيىن جۇگىردىم، قاراسام — كوشەدە ءتىرى جان جوق، جاڭبىردان تىعىلىپ وتىرعان شىعار، مەن شاعىن كوشەلەرمەن ءجۇرىپ تىعىلعان جوقپىن، ۇلكەن كوشەمەن تۋرا تارتتىم؛ ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە جاقىندادىم — ءبىر وت جوق، تىم-تىرىس جانە تاس قاراڭعى؛ كوڭىلىم ءتۇسىپ رەنجىپ كەتتىم، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن سالىم سۋعا كەتكەندەي تۇنجىرادىم دا قالدىم. ءبىراق ءۇيدىڭ جانىنان زىمىراپ وتە بەرگەنىمدە مەري دجەيننىڭ تەرەزەسىنەن وت كورىندى، سوندا جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، اۋزىمنان شىعىپ كەتە جازدادى؛ سول ساتتە ءۇي دە، باسقا دا قاراڭعىلىققا كومىلىپ، سوڭىمدا قالدى، ەندى ەشقاشان ونى كورمەيتىنىمدى سەزدىم. ول جۇرتتىڭ بارىنەن جاقسى، مىنەزى دە باسقا قىزدارعا ۇقسامايدى.
قالانىڭ سىرتىنا شىققان بويدا، شاعىن ارالعا جەتۋ جايلى ويلاۋعا بولاتىن ەدى، مەن قايىقتى قايدان السام ەكەن دەپ ىزدەي باستادىم؛ نايزاعايدىڭ جارقىلى ءبىر قايىقتى كورسەتتى، كىلتتەۋسىز ەكەن، سەكىرىپ ءمىندىم دە، جاعادان ۇزاي بەردىم. قالاي بولسا سولاي جىپپەن بايلاي سالعان قايىق ەكەن. ارال ونشا الىس ەمەس، وزەننىڭ ورتاسىندا ەدى، مەن ۋاقىتىمدى بوسقا جىبەرگەنىم جوق؛ اقىرى سالعا جەتكەن كەزدە ابدەن قالجىراپ بىتكەنىمدى سەزدىم، سول مۇمكىندىگىم بولسا، جاتا كەتىپ دەمالار ەدىم. ءبىراق جاتۋ قايدا. سالعا سەكىرىپ ءمىندىم دە:
— دجيم، تەزىرەك سالدى شەش! قۇدايعا تاۋبە، ءبىز ولاردان قۇتىلدىق! — دەدىم.
دجيم شالاشتان جۇگىرىپ شىعىپ، مەنى قۇشاقتاعىسى كەلىپ قولدارىن جايدى — ول مەنىڭ ورالعانىما قۋانعانداعىسى؛ ونىڭ ەسەسىنە نايزاعايدىڭ جارقىلىمەن ءدجيمدى كورگەندە، ءسۇرىنىپ كەتىپ، سالدىڭ ۇستىنەن وزەنگە كۇمپ بەردىم، سەبەبى، ونىڭ كورول لير، سۋعا كەتكەن اراب بولىپ وينايتىنى ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى، ال ونى كورگەندە قورىققاننان ولە جازدادىم.
ايتەۋىر دجيم سۋدان شىعارىپ الدى، سوسىن قۇشاقتاعىسى كەلىپ، ماعان العىس ايتا باستاپ ەدى، مەن:
— ءقازىر قويا تۇر، دجيم، تاڭەرتەڭگى اسقا قالدىرايىق! تەزىرەك سالدى بوساتىپ، جاعادان كەتەيىك! — دەدىم. ەكى سەكۋندتان كەيىن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا جىلجي بەردىك. ەركىندىككە قايتادان جەتكەنىمىز قانداي جاقسى بولدى، جالپاق وزەندە ەمىن-ەركىن ءوزىڭ ءجۇزىپ بارا جاتىرسىڭ، ەندى ەشكىمنىڭ قولى جەتپەيدى! قۋانعاننان مەن سەكىرىپ، ءتىپتى ازداپ بيلەپ كوردىم — ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المادىم؛ وكشەمدى وكشەمە تيگىزىپ ءۇشىنشى رەت بيلەي بەرگەنىمدە، وتە تانىس دىبىس ەستىلدى: دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تىڭداي قالدىم: نايزاعاي جارقىلداعاندا قاراسام — انالار ءجۇزىپ كەلە جاتىر! سالعا سەكىرىپ مىنگەندە سىندىرا جازدادى! بۇلار كورول مەن گەرسوگ ەدى.
مەن سالعا قۇلاي كەتتىم، جىلاپ جىبەرگىم كەلىپ، ءوزىمدى ارەڭ توقتاتتىم.
وتىزىنشى تاراۋ
الاياقتاردى التىن قۇتقاردى
ولاردىڭ سالعا اياقتارى ءىلىنۋى مۇڭ ەكەن، كورول بىردەن ماعان باس سالدى، جاعامنان الىپ:
— بىزدەن قاشىپ كەتكىڭ كەلدى، وڭباعان كۇشىك! ءبىزدىڭ بىرگە بولعانىمىزدان شارشاپ كەتتىڭ، ءا؟ — دەيدى.
— جوق، جوعارى مارتەبەلىم، ءبىز ولاي ويلامادىق... جىبەرىڭىزشى، جوعارى مارتەبەلىم! — دەدىم.
— تەزىرەك ايت، سەنىڭ باسىڭا قانداي وي كەلدى، ايتپەسە جانىڭدى شىعارامىن!
— شىن ايتام، مەن سىزگە ءبارىن ايتامىن قالاي بولعانىن، جوعارى مارتەبەلىم. اناۋ، الگى مەنى ۇستاعان كىسى، ماعان سونداي جىلى قارادى. ءوزىنىڭ مەنىڭ جاسىمداعى ۇلى وتكەن جىلى قايتىس بولعان ەكەن، ماعان جانى اشىپ، جۇرت التىندى كورىپ ءبارى باسسالعاندا، ول مەنىڭ قولىمدى بوساتىپ سىبىرلادى: "تەزىرەك جۇگىر، ايتپەسە سەنى دارعا اسادى!" — دەدى. مەن زىتتىم. ول جەردە قالعاننان ەشقانداي پايدا بولماس دەپ ويلادىم: قولىمنان ەشتەڭە كەلمەيدى، مەنى دارعا اسقاندارىن كۇتىپ وتىرام با، ودان دا قاشايىن دەدىم. قايىقتى كورگەنشە جۇگىرە بەردىم، توقتاعانىم دا جوق؛ سالعا جەتكەندە، دجيمگە تەز كەتەيىك دەدىم، ايتپەسە ولار مەنى قۋىپ جەتىپ، دارعا اسادى دەدىم: سوسىن دجيمگە كورول مەن گەرسوگ ەندىگى ءتىرى ەمەس شىعار دەدىم، دجيم ەكەۋمىزدىڭ سىزدەرگە جانىمىز اشىپ، جۇرەگىمىز اۋىرىپ ەدى، سىزدەردى كورگەندە سونداي قۋانىپ كەتتىك. مىنا دجيمنەن سۇراڭىز — مەن شىن ايتىپ تۇرمىن، — دەدىم.
دجيم ءبارى سولاي بولدى دەپ قۇپتاي كەتىپ ەدى، كورول وعان اۋزىڭدى جاپ دەپ بۇيىردى.
— ءيا، ايتادى ەكەنسىڭ! وتىرىكتى سوقپا! — دەدى ماعان.
ءبىراق گەرسوگ سوزگە ارالاستى:
— جىبەرىڭىز بالانى، كارى اقىماق! ءسىز ءوزىڭىزدى باسقاشا ۇستادىڭىز با؟ ەركىندىككە شىعىپ العاسىن بۇل بالا تۋرالى ويلادىڭىز با؟ مەنىڭ ەسىمدە جوق.
سوسىن كورول مەنى بوساتتى، قالانى، ونىڭ بۇكىل تۇرعىندارىن بوقتاي باستادى. ءبىراق گەرسوگ ايتتى:
— ودان دا ءسىز ءوزىڭىزدى بوقتاڭىز — ولاردى ەمەس، ءسىزدى ساباۋ كەرەك قوي. ءسىز باسىنان باستاپ وڭعان ەشتەڭە جاساعان جوقسىز، تەك ساسپاي الگى كوك سىزىق تۋرالى ايتقانىڭىز بولماسا، سونىڭىز وتە دۇرىس بولدى! ءبىزدى قۇتقارعان سول عانا. ال ول بولماعاندا، ءبىزدى جاۋىپ تاستار ەدى، اعىلشىنداردىڭ جۇگى كەلگەنشە، سوسىن تۇرمەگە وتىرعىزعان بولار ەدى! ءسىزدىڭ سول سىزىعىڭىزدى انىقتاۋ ءۇشىن ءبارى مولاعا جۇگىردى، ال وندا التىن بىزگە قىزمەت ەتتى: ەگەر جىن قاققان اقىماقتار تابىتقا وماقاسىپ جۇگىرمەگەندە، ءبىز بۇگىن شىنجىر گالستۋك تاعىپ ۇيىقتاعان بولار ەدىك.
ولار ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز قالدى — ويلاندى. سوسىن كورول مەن گەرسوگ جايباراقات:
— گم! ال ءبىز ونى نەگرلەر ۇرلادى دەپ ويلادىق.
مەن تۇلا بويىم قۇرىسىپ قالعانداي كۇيدە وتىرمىن.
— ءيا، — دەدى گەرسوگ مىسقىلدى كەسكىنمەن، — ءبىز ويلادىق.
ەندى جارتى مينۋت وتكەندە كورول:
— مەن سولاي ويلادىم، — دەدى.
گەرسوگ وعان:
— كەرىسىنشە، ءسىز ەمەس — مەن ويلاعام، — دەپ جاۋاپ بەردى.
كورول اشۋلانىپ:
— تىڭداڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، ءسىز نەنى مەڭزەپ وتىرسىز؟ — دەدى.
گەرسوگ ءسال كوڭىلدەنىپ وعان جاۋاپ بەردى:
— اڭگىمەنى بۇلاي بۇرساڭىز، سىزگە سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز — ءسىز نەنى مەڭزەپ ەدىڭىز؟
— ابدەن شەكتەن شىعىپ باراسىز، — دەدى كورول ءتۇسى بۇزىلىپ، — مەن بىلمەيمىن عوي. — مۇمكىن، ءسىز تۇسىڭىزدە كورگەن شىعارسىز، نە ىستەگەنىڭىزدى بىلمەۋىڭىزگە قاراعاندا.
گەرسوگ:
— بىلجىراق اڭگىمەنى قوي سەن! سەن مەنى اقىماق دەپ تۇرسىڭ با؟ سەنىڭشە، اقشانى تابىتقا تىققان كىم ەكەنىن مەنى بىلمەيدى عوي دەيمىسىڭ؟
— ءيا، مىرزا! ءسىزدىڭ بىلەتىنىڭىزدى مەن بىلەمىن عوي، ويتكەنى ءسىز ءوزىڭىز تىققانسىز!
— بۇل — وتىرىك! — گەرسوگ كورولعا جارماسا كەتتى.
اناۋ ايقاي سالدى:
— تارت قولىڭدى! تاماعىمدى بوساتىڭىز! ءسوزىمدى قايتىپ الدىم!
گەرسوگ جاۋاپ بەردى:
— جارايدى، تەك الدىمەن مويىنداڭىز، اقشانى ءوزىڭىزدىڭ تىققانىڭىزدى، سوسىن مەنەن قاشىپ كەتكىڭىز كەلدى، قايتا ورالىپ اقشانى قازىپ الىپ، ءوزىڭىز جاراتقىڭىز كەلدى.
— ءبىر مينۋت توقتاي تۇرىڭىز، گەرسوگ! ءبىر عانا سۇراققا ادال، شىن جاۋاپ بەرىڭىزشى: ەگەر اقشانى ءسىز جاسىرماعان بولساڭىز، سولاي دەپ ايتىڭىز. مەن سىزگە سوندا سەنەتىن بولامىن جانە ءسوزىمدى قايتىپ الامىن.
— ا، كارى الاياق! مەنىڭ ەشتەڭە جاسىرماعانىمدى سەن بىلەسىڭ عوي. مىنە، ساعان!
— جارايدى، مەن سىزگە سەنەمىن. تاعى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز: تەك جىندانباڭىز: سىزدە مىنانداي وي جوق پا — اقشانى الىپ تىعىپ تاستاۋ تۋرالى؟
گەرسوگ ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى، سوسىن:
— نەسى بار، وي بولسا بولعان شىعار — ءبىراق مەن ەشتەڭە جاساعانىم جوق قوي. ال سىزدە وي بولىپ قويعان جوق، ءسىز الدىڭىز دا تىعا سالدىڭىز.
— وسى جەردە قاتا قالايىن، گەرسوگ، مەن العان جوقپىن جانە بۇل — ناعىز شىندىق! العىم كەلگەنى راس، ءبىراق ءسىز... ياعني باسقا بىرەۋلەر مەنىڭ الدىما ءتۇسىپ كەتتى.
— بۇل — وتىرىك! ءسىز ءوزىڭىز ۇرلادىڭىز جانە مويىنداۋعا ءتيىستىسىز ۇرلاعانىڭىزدى، ايتپەسە...
كورول ەنتىگە باستادى، سوسىن داۋىسى قىرىلداپ ارەڭ سويلەدى:
— جەتتى ەندى! مويىندادىم!
مەن مۇنى ەستىگەندە سونداي قۋانىپ كەتتىم، ءوزىمدى جەڭىل سەزىندىم. ال گەرسوگ ونى بوساتىپ، بىلاي دەدى:
— ەگەر ءسىز تاعى جالتاقتاي بەرسەڭىز، مەن ءسىزدى سۋعا باتىرام. وتىرىپ الىپ كىشكەنە ءسابي سياقتى قىڭسىلاۋ، ىڭىرسۋ، سىزگە وتە ۇيلەسەدى وسىنداي مىنەزدەن كەيىن. تۇيەقۇس سەكىلدى ءبارىن قىلعىتا بەرۋگە ءازىر. مەن مۇندايلاردى كورگەن ەمەسپىن، ال مەن بۇعان تۋعان اكەمدەي كورىپ سەندىم! ءسىز ۇيالمايسىز با؟ تۇرىپ الىپ تىڭدايدى، بار كىنانى بايعۇس نەگرلەرگە لاقتىرىپ تاستاپ، تىم بولماسا ولارعا جانى اشىپ ءبىر ءسوز ايتسا عوي!
مەنىڭ وزىمە كۇلكىم كەلەدى: وسىنداي اقىماققا سەنۋ ءۇشىن اقىماقتىڭ اقىماعى بولۋ كەرەك. شايتان السىن ءسىزدى، سىزگە جەتپەستىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ نەگە قاجەت بولعانىن ەندى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. كەرىكتەن مەن تۇسىرگەن اقشانى قالتاڭىزعا سالىپ الۋعا تىرىستىڭىز، تاعى دا قالتانىڭ ءبارىن بىردەن العىڭىز كەلدى!
كورول ءالى دە قورسىلداعان كۇيى جايلاپ ايتتى:
— نەمەنە ءسىز، گەرسوگ! ونى مەن ايتقانىم جوق. ءسىز ءوزىڭىز دەفيسيتتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك دەدىڭىز.
— ءۇنىڭىزدى شىعارماڭىز! مەن ەندى سىزدەن ەشتەڭە ەستىگىم كەلمەيدى! — دەدى گەرسوگ. — ەندى كورىپ تۇرسىز عوي نەگە قول جەتكىزگەنىڭىزدى؟ ولار بارلىق اقشانى وزدەرى قايتارىپ الدى، ءبىر نە ەكى دوللاردان باسقا ءبىزدىڭ جيعان-تەرگەنىمىز قوسا كەتتى. ۇيىقتاۋعا كەتىڭىز، بۇدان بىلاي بۇل تۋرالى ءسوز ەستىمەيىن، ايتپەسە مەن سىزگە "دەفيسيتتىڭ" كەرەمەتىن كورسەتەم — ەسىڭىزدەن كەتپەيتىن!
كورول كىبىرتىكتەپ شالاشقا كەتتى، قايعىسىن باسۋ ءۇشىن بوتەلكەنىڭ قاسىنا جاتتى؛ جانە گەرسوگ تا بوتەلكەگە جارماستى، سوسىن بار-جوعى جارتى ساعات وتكەندە ەكەۋى ايىرىلماس دوستارداي بولدى، ىشىمدىكتى كوبىرەك ىشكەن سايىن، بىر-بىرىنە قيماستىقپەن قارايتىنداي كورىنەدى، ەڭ سوڭىندا، ەكەۋى قۇشاقتاسىپ جاتىپ قورىلعا باستى. ولار ءبىر-بىرىن تۇيرەپ سوزدەر ايتتى، دەگەنمەن كورول التىندى المادىم دەپ ايتپادى. ماعان سونىسى جاقسى: سودان مەنىڭ كوڭىلىم كوتەرىلىپ، كادىمگىدەي جەڭىلدەنىپ قالدىم. انا ەكەۋى قورىلعا باسقاسىن، دجيم ەكەۋمىز اڭگىمە سوعىپ، ءىشىمىزدى تارقاتتىق جانە مەن دجيمگە ءبارىن ايتىپ بەردىم.
وتىز ءبىرىنشى تاراۋ
جۇرەكتەن شىقپاعان ناماز
ءبىز قاتارىنان كوپ كۇن جۇردىك، ءبىراق قالالارعا توقتاۋعا قورىقتىق، وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا ءجۇزىپ كەلەمىز، ءجۇزىپ كەلەمىز. ەندى ءبىز وڭتۇستىكتەمىز، بۇل جاقتا كۇن جىلى ەكەن، تەك ۇيدەن وتە الىستامىز. جولدا كەلە جاتقاندا ۇپ-ۇزىن اقساقالعا ۇقسايتىن، ءۇستىن يسپانيادا وسەتىن مۇك جاپقان اعاشتار كەزدەستى. مۇنداي اعاشتاردى مەنىڭ ءبىرىنشى كورۋىم، سونداي اعاش وسكەن ورمان قاپ-قارا ءارى قورقىنىشتى كورىنەدى ەكەن. ءبىزدىڭ جۇلىكتەر ەندى قورقاتىن ەشتەڭە جوق دەپ، كەزدەسكەن قالالارداعى حالىقتى الداپ-توناۋعا كىرىستى.
الدىمەن اراق-شاراپ ىشپەۋ تۋرالى لەكسيا وقىعان بولدى، ءبىراق ودان تاپقاندارى وزدەرىنە ىشىمدىك الۋعا جەتپەدى. سوندا ولار باسقا ءبىر قالادا بي مەكتەبىن اشامىز دەپ شەشتى، ال ولاردىڭ وزدەرىنەن كەنگۋرۋ جاقسى بيلەيتىن ەدى؛ ولار تىزەلەرىن بۇككەندە-اق كورەرمەندەر ولاردى قالادان قۋىپ جىبەردى. ەندى ءبىر جەردە ولار حالىقتى شەشەندىك ونەرگە ۇيرەتۋگە كىرىسىپ ەدى، ءبىراق بۇل دا ۇزاققا بارمادى: تىڭداۋشىلار شىداي الماي، ەستەرىن تاندىرىپ ۇرىپ، قالادان كەتۋگە بۇيىردى. ولار ۋاعىزشى، ەمدەۋ، بال اشۋ، ويدى وقۋ سەكىلدى ونەردىڭ ءبارىن ىستەپ كوردى، ءبىراق باستاعان ىستەرى وڭباي قويدى. اقىرى اياعىندا قالتالارىن قاققان ولار كۇنى بويى شالاشتىڭ ىشىندە جاتىپ، امال ويلادى، ءتىپتى بىر-بىرىمەن سويلەسۋدى دە قويدى: قاباقتارى اشىلماي، اشۋدان ارىلمادى.
سوسىن كەنەت ەكەۋى قانات بىتكەندەي قوزعالاقتاپ، شالاشتىڭ ىشىندە بىزدەن جاسىرىن اقىلداسا باستادى، ەكى ساعات، ءۇش ساعات بويى سىبىرلاساتىندى شىعاردى. ءبىز دجيم ەكەۋمىز مازاسىزدانا باستادىق. بۇل قىلىقتارى بىزگە ءتىپتى ۇنامادى. بۇلار تاعى ءبىر بۇرىنعىلاردان وتكەن قىلمىس جاساۋدى ۇيعاردى دەپ ويلادىق. ءبىز باسىمىزدى قاتىرىپ كوپ ويلاندىق، ەڭ سوڭىندا ولار بىرەۋدىڭ ءۇيىن نەمەسە دۇكەندى توناعىلارى كەلگەن بولار، جوق، الدە وتىرىك اقشا جاساي ما دەيمىز. بۇل جولى دجيم ەكەۋمىز كادىمگىدەي قورقىپ كەتتىك تە، بىلاي كەلىستىك: ءبىز ولاردىڭ شارۋاسىنا ارالاسپايمىز، ەگەر سول مۇمكىندىك تۋسا، بۇلاردان قاشىپ كەتەمىز، ولاردى تاستايمىز، مەيلى وزدەرى قالسىن.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ءبىز سالدى ءوزىمىز توقتاعان پايكسۆيوو دەگەن قالاشىقتان ەكى ميلدەي تومەن ىڭعايلى جەرگە جاسىردىق، كورول جاعاعا تارتتى، ال بىزگە ول قالادان كەلگەنشە باستارىڭدى شىعارماڭدار دەپ بۇيىردى، ونىڭ بىلگىسى كەلگەنى "كەرىك" جايلى سىبىستار بۇل جاققا جەتتى مە، جوق پا. (شاماسى، توناعالى ءجۇرسىڭ عوي، — دەپ ويلايمىن، — سوسىن وسىندا كەلەسىڭ، سوندا دجيم ەكەۋمىزدى ەسكە الارسىڭ.) ال ول ەگەر تۇسكە قاراي كەلمەسە، وندا ءبارى دۇرىس بولعانى، سوندا گەرسوگ ەكەۋمىز دە قالاعا بارۋىمىز كەرەك.
ءبىز سالدىڭ ۇستىندە وتىرمىز. گەرسوگ وزى-وزىنەن جىندانىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ءجۇر. كوڭىلى ناشار بولسا، ءبىز كىنالى سەكىلدىمىز: ءسال نارسەگە شارت ەتىپ ءبىزدى بالاعاتتايدى. بايقايمىز، ولار ايتەۋىر ءبىر پالەنى باستاعالى ءجۇر. كۇن ءتۇس بولدى، ال كورول ءالى جوق، مەن قۋاندىم: اقىرى ءبىر وزگەرىس بولار دەپ ويلايمىن. ءبىز گەرسوگ ەكەۋمىز قالاعا كەتتىك، وندا كورولدى ىزدەدىك، كوپ كەشىكپەي سىراحانانىڭ تۇكپىرىندەگى بولمەدە ۋداي ماس بولىپ وتىر؛ بىرەۋلەر وزدەرىنشە ونى كەلەكە ەتىپ، ابدەن اشۋلاندىرعان؛ ول ولاردى بالاعاتتاپ، كۇش كورسەتكىسى كەلەدى، ءوزى اياعىن ارەڭ الىپ تۇر. گەرسوگ كارى اقىماق دەپ ۇرىستى، كورول دە قاراپ قالعان جوق — ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنان الىپ جاتقاندا، مەن زىتىپ وتىردىم — تابانىمدى جالتىراتىپ وزەنگە بەتتەدىم. مىنە، ءساتى ءتۇستى دەپ ويلاپ بارامىن، ەندى ولار دجيم ەكەۋمىزدى جاقىن ارادا كورە الماس. ىرسىلداپ وزەنگە جەتىپ، قۋانىشتان اياعىمدى سەزبەي ايقايلادىم:
— دجيم، سالدى بوسات، ەندى ەكەۋمىزدە ءبارى جاقسى بولادى!
ءبىراق ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى، شالاشتا ادام جوق. دجيم ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى! ايقايلادىم، ەكى رەت، ءۇش رەت ايقايلادىم؛ ورمانعا جۇگىردىم، ودان كەرى قاراي، شاقىردىم — ەش جاۋاپ جوق؛ دجيم قاريا جوعالدى! سوسىن مەن وتىرا قالىپ جىلادىم — كوزىمنىڭ جاسىن تىيا السامشى. تەك ۇزاق وتىرا المادىم. جول بويىنا شىقتىم. كەلە جاتىرمىن، باسىمدا جالعىز وي: ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ الدىمنان ءبىر بالا كەزدەستى؛ تانىمايتىن ءبىر نەگردى كورمەدىڭ بە دەپ سۇرادىم. كيىمى مىنانداي، ال ول:
— كوردىم، — دەيدى.
— قايدا؟
— سايلاس فەلپستىڭ پلانتاسياسىندا، وسى جەردەن ەكى ميلدەي. ول قاشقىن نەگر ەكەن، ۇستاپ الدى ونى. سەن سونى ىزدەپ ءجۇرسىڭ بە؟
— قايداعى! مەن بىر-ەكى ساعات بۇرىن ورماندا كەز بولعام، ول ەگەر سەن ايقايلاساڭ، جانىڭدى شىعارام، وسى جەردە وتىر، تىرپ ەتپە دەدى. وتىردىم، وتىردىم، قوزعالۋعا قورقىپ.
— ەندى سەن قورقاتىن ەشتەڭە جوق، ونى ۇستاعاسىن ءبىتتى عوي. ول الىس ءبىر جاقتان قاشقان، وڭتۇستىكتەن عوي دەيمىن.
— ونى ۇستاعاندارى جاقسى بولدى.
— ارينە، جاقسى! ول ءۇشىن 200 دوللار سىيلىق بەرەدى. دالادان تاۋىپ العان اقشا سەكىلدى عوي.
— مەن دە سىيلىق الۋىما بولاتىن ەدى، ونى ءبىرىنشى بولىپ كورگەن مەن عوي. ونى ۇستاپ العان كىم؟
— ءبىر شال، جولاۋشى؛ ول تەك وزىنە تيەسىلى سىيدى قىرىق دوللارعا ساتىپ جىبەردى، سەبەبى ءوزى وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا اسىعىس كەتۋى كەرەك ەكەن، كۇتۋگە شاماسى جوق. ويلاپ قارا! مەن بولسام جەتى جىل بولسا دا كۇتەر ەدىم.
— مەن دە، — دەدىم. — مۇمكىن وعان تيەسىلىسى سول قىرىق دوللار شىعار، ەگەر ول وسىنشا ارزانعا بەرە سالعان بولسا؟ مۇمكىن ول شالدىڭ ءوزىنىڭ ءبىر بىلىعى بار شىعار؟
— قالاي بىلىعى بولادى؟ تاپ-تازا. حابارلاندىرۋدى ءوز كوزىممەن كوردىم. وندا ول تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. ول جاڭا ورلەانداعى پلانتاسيادان قاشىپ كەتكەن. جوق، وندا ماسا مۇرنىڭدى شاقپايدى، ءبارى دۇرىس. سەن تەمەكى بەرمەيسىڭ بە شايناۋعا؟
مەندە تەمەكى جوق ەدى، ول سوسىن ىلگەرى كەتتى. مەن سالعا كەلىپ وتىرىپ الىپ ويلانا باستادىم. ءبىراق ەشنارسە ويلاپ تابا المادىم. ابدەن باسىم قاتقانشا ويلاندىم، ءبارىبىر بۇل شىرعالاڭنان ارىلاتىن ءادىس تاپپادىم. ءبىز وزەنمەن قانشا جول جۇردىك، سول الاياقتارعا قانشا قىزمەت ەتتىم، ءبارى بوسقا! دجيمگە زۇلىمدىق جاساۋعا قالاي عانا ارلارى باردى ەكەن: ءومىر بويى قۇلدىققا ەكىنشى رەت ساتىپ، قۇرىپ كەتكىر قىرىق دوللارعا جانە قايداعى بوتەن بىرەۋلەرگە!
مەن ءتىپتى ءدجيمنىڭ ءوزىنىڭ ەلىندە، بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا قۇل بولىپ جۇرگەنى ارتىق ەدى دەپ ويلادىم، ارينە، ونىڭ ماڭدايىنا ءومىر بويى قۇل بولۋ جازىلعان بولسا! بۇل تۋرالى توم سويەرگە حابارلاسام با ەكەن؟ مەيلى، ول ۋوتسون حانىمعا ءدجيمنىڭ قايدا ەكەنىن ايتسىن. ءبىراق كەشىكپەي بۇل ويىمنان قايتتىم؛ نەگە دەيسىڭ عوي: ۋوتسون حانىم ءدجيمنىڭ ءۇن-تۇن جوق قاشىپ كەتكەن قىلىعى وڭباعاندىق دەپ، ونى تاعى بىرەۋگە ساتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ال ساتپاعان كۇندە دە جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى: جاقسىلىقتى بىلمەيتىن مۇنداي نەگردى جۇرتتىڭ ءبارى جەك كورەدى، ونىڭ وتە ناشار جەكسۇرىن ەكەنىن ىلعي وعان سەزدىرىپ جۇرەدى. ال مەنىڭ جاعدايىم شە! ءدجيمدى قۇتقارۋعا كومەكتەسكەن گەك فينن ەكەنىن جۇرت ءبىلىپ الادى: ەگەر ءبىزدىڭ قالانىڭ ءبىر تۇرعىنىمەن كەزدەسە قالسام، ۇيالعاننان جەرگە كىرە جازداپ، ونىڭ ەتىگىن جالاۋعا دايىن تۇراتىن شىعارمىن. ءارقاشان وسىلاي: ادام جامانشىلىق جاسايدى، ال ول ءۇشىن جاۋاپ بەرگىسى جوق. ءازىر ەشكىم مۇنىمدى بىلمەيدى، سوندىقتان ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق دەپ ويلايدى. مىنە، مەنىڭ جاعدايىم ءدال سولاي. وسى تۋرالى ويلاعان سايىن، جانىمدى ارىم تىرنالاپ، ءوزىمدى دۇنيەدەگى ەڭ وڭباعان جەكسۇرىن سەزىندىم. اقىرى باسىم ىستەي باستادى: جەتى قات كوكتە مەنىڭ وڭباعان ىستەرىمدى، جامان مىنەزىمدى كورىپ، ءتىزىپ وتىرعانىن، مەنىڭ سول قىلىقتارىم ءۇشىن جاراتۋشىنىڭ شاپالاعى جاعىمدى جاندىرىپ جىبەرگەنىن؛ ماعان ەشبىر جاماندىق جاساماعان بايعۇس كەمپىردەن مەنىڭ نەگردى ۇرلاپ كەتكەنىم — انا جاققا ءبارى بەلگىلى ەكەنىن ءتۇسىندىم. وسىنداي ءبارىن كورىپ وتىراتىن كوز بار ەكەنىن جانە ارامدىق مىنەزدى كەشىرە المايتىنىن، ءسويتىپ ونداي ادامنىڭ شارۋاسىن بىتىرەتىنىن، مىنە، ماعان كورسەتىپ وتىر. وسىنى تۇسىنگەن بويدا قورىققانىم سونداي، اياقتارىم قيسايىپ كەتكەندەي بولدى. دەگەنمەن مەن اقتالۋعا تىرىسىپ، وزىمشە دالەل تاپقىم كەلەدى؛ مەنى ەشقانداي جاقسى قىلىققا، جاقسى ىسكە ەشكىم ۇيرەتكەن جوق، ولاي بولسا مەن سونشالىق كىنالى ەمەسپىن؛ ءبىر-اق نارسە كوڭىلىمدە تۇردى: "جەكسەنبىلىك مەكتەپ بولدى ەمەس پە — سەن وندا نەگە بارىپ ءجۇردىڭ؟ ول مەكتەپتە ايتاتىن، ەگەر كىمدە-كىم نەگردىڭ قاشىپ كەتۋىنە كومەكتەسسە، سول ادام ماڭگى باقي دوزاققا ورتەنەدى".
تۇلا بويىم دىرىلدەپ كەتتى. سوسىن قازىرگىدەي ەمەس، جاقسى بالا بولىپ تۇزەلۋ ءۇشىن قۇدايعا تابىنىپ، كەمشىلىكتەرىمدى تۇزەيىن دەپ شەشتىم. ءسويتتىم دە تىزەرلەپ وتىردىم. تەك اۋزىمنان نامازدىڭ سوزدەرى شىقپاي قويدى. سولاي بولماعاندا شە؟ قۇدايدان جاسىرۋعا تىرىسۋدىڭ كەرەگى جوق ەدى. وزىڭنەن جاسىرۋ دا كەرەكسىز. نامازدىڭ سوزدەرىن ايتۋعا نەگە ءتىلىم كۇرمەلە بەرەتىنىن ءوزىم بىلەمىن. سەبەبى مەن شىن نيەتىممەن جالبارىنىپ تۇرعانىم جوق جانە ادال ءىس ىستەدىم. وزىمشە تۇزەلگىم كەلگەن بولىپ كورىنگەنمەن، ەڭ باستى كۇنام ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ جالبارىنعان ەمەسپىن. ارىمنىڭ تازالىعى ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىن، الگى نەگردىڭ يەسىنە ونىڭ قايدا ەكەنىن ايتىپ حات جازامىن دەپ ايتۋىن ايتقانمەن، ىشكى جان-دۇنيەمنىڭ تۇكپىرىندە وتىرىك ايتىپ جۇرگەنىمدى ءوزىم بىلەمىن، مۇنىمدى قۇداي دا بىلەدى. قۇدايعا تابىنىپ، ناماز وقىعاندا وتىرىك ايتۋعا ءتىپتى بولمايدى — مۇنى ءتۇسىندىم.
وسىلاردىڭ ءبارىن ويلاپ، ابدەن باسىم قاتتى، بۇدان اسقان قيىندىق بولۋى مۇمكىن ەمەس، ەندى نە ىستەرگە بىلمەدىم. اقىرى ءبىر وي ويلادىم؛ ءقازىر بارىپ حات جازامىن، سوسىن بايقاپ كورەمىن، ناماز وقي الامىن با، جوق پا. تاڭعالارلىق جاعداي: سول ساتتە مەنىڭ جان دۇنيەم جەپ-جەڭىل بولىپ كەتكەنى، سوندا ءبارى ماعان تۇسىنىكتى بولدى. مەن قاعاز، قارىنداش الىپ جازدىم:
ۋوتسون حانىم، قاشىپ كەتكەن ءسىزدىڭ نەگرىڭىز دجيم پايكسۆيلل قالاسىنان ەكى ميلدەي جەردە فەلپس مىرزانىڭ قول استىندا، ەگەر ءسىز سىيلىق جىبەرسەڭىز، فەلپس مىرزا ءدجيمدى وزىڭىزگە بەرەدى.
گەك فينن.
مەن سوسىن ءوزىمدى كەرەمەتتەي جاقسى سەزىندىم، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت كۇنادان تازارىپ، ەندى ناماز وقي الاتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم. دەگەنمەن نامازدى قويا تۇردىم، ال ءوزىم حاتتى ىسىرىپ قويىپ، ۇزاق وتىرىپ ويلاندىم: وسىلاي جاساعانىم جاقسى بولدى، ايتپەسە مەن جانىمدى جاندىرىپ، ورتەنىپ جاتقان دوزاققا كەتۋگە از قالىپ ەدىم. سوسىن ءارى قاراي ويلاي بەردىم. وزەن بويىمەن جۇرگەن ساپارىمىزدى ەسىمە الدىم، ىلعي ءدجيمنىڭ بەينەسى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى — كۇندىز، تۇندە نەمەسە ايدىڭ جارىعىندا، جاڭبىردا ەكەۋمىزدىڭ سالدىڭ ۇستىندە جۇزگەنىمىز، اڭگىمەنى سوعىپ، سوسىن ءان سالعانىمىز، كۇلگەنىمىز — ءبارى كادىمگى قازىرگىدەي ەلەستەيدى. ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءدجيمدى جەك كورەتىندەي، وعان قارسى بولاتىنداي ەش نارسە ويىما تۇسپەيدى، قايتا كەرىسىنشە ونىڭ تەك جاقسىلىعى كوز الدىما كەلەدى: بىرەسە ءوزىنىڭ كەزەگىن وتەگەسىن، مەنى ۇيىقتاسىن دەپ وياتپاي، مەنىڭ ورنىما تۇراتىنى؛ بىرەسە قويۋ تۇماندا مەن سالعا ورالعاندا، سوسىن بالشىقتا كەزدەسكەندە ونىڭ قالاي قۋانعانى؛ ونىڭ مەنى ىلعي "كوگەرشىنىم"، "ۇلىم" دەپ ەركەلەتەتىنى، مەن ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن جاسايتىنى، ونىڭ سونشالىقتى مەيىرىمدىلىگى؛ ەڭ سوڭىندا مەنىڭ ەسىمە تۇسكەنى — ونى تۇتقىننان قۇتقارعانىم، جۇرتتىڭ بارىنە ءبىزدىڭ سالدا شەشەك اۋرۋى شىقتى دەپ، ەشكىمدى كەلتىرمەگەنىمدى ەستىگەندە ول قانداي قۋاندى، العىسىن جاۋدىرىپ، دۇنيەدە مەنەن ارتىق دوسى جوق ەكەنىن ايتىپ ريزا بولعانى...
سول جەردە كوزىم اناداي جەردە جاتقان حاتىما ءتۇستى. قاسىمدا جاتىر. ونى قولىما الىپ، ءبىراز وتىردىم. سوندا تۇلا بويىم تاعى دىرىلدەپ كەتتى، سەبەبى ءبىر نارسەنى تاڭداۋعا شەشىم قابىلداۋىم قاجەت — مۇنى ءتۇسىندىم. ءبىر مينۋتتاي ويلادىم، ءتىپتى دەم الماعان سەكىلدىمىن سوسىن وزىمە ءوزىم ايتتىم.
— نە ىستەۋىم كەرەك، دوزاقتا ورتەنۋىمە تۋرا كەلەدى.
الدىم دا حاتتى جىرتىپ تاستادىم.
بۇل تۋرالى ويلاۋ قورقىنىشتى بولدى، مۇنداي سوزدەردى ايتۋ دا قورقىنىشتى، ءبىراق مەن ايتەۋىر ايتتىم.
ال ايتىلعان ءسوز ايتىلدى، بۇدان كەيىن مەن تۇزەلۋىم كەرەك دەپ ويلاعان دا ەمەسپىن. وسىلاردىڭ ءبارىن باسىمنان شىعارىپ لاقتىرىپ تاستادىم؛ وزىمە ءوزىم بۇرىنعىشا كۇناعا باتىراتىن ىستەردى بۇرىنعىشا ىستەي بەرەم، ەشكىم مەنى جاقسىلىققا ۇيرەتپەگەن ەكەن، ياعني مەنىڭ تاعدىرىم ءبارىبىر وسىلاي بولادى.
كۇناكارلىق ءىسىمدى ءدجيمدى ۇرلاپ الىپ، قۇلدىقتان بوساتۋدان باستايمىن؛ ال ەگەر بۇدان دا جامان وي كەلسە، ونى دا ىسكە اسىرامىن؛ قالاي بولعاندا دا مەن ءبارىبىر سۇتتەن اق، سۋدان تازا ادام بولمايدى ەكەم، ەندەشە ويعا العانىمدى ىستەپ تىنايىن.
بۇل ءىستى قالاي جاساۋىم كەرەك دەپ ءارتۇرلى ادىستەردى ويلاي باستادىم؛ اقىرى ىڭعايلى دەگەن بىرەۋىنە توقتادىم. ورماندا وسكەن ءبىر ارالدى بايقاپ ەدىم، وزەننىڭ تومەنگى جاعىندا، قاراڭعى تۇسكەسىن سالدى جاسىرعان جەرىمىزدەن شىعارىپ، الگى ارالعا بەتتەدىم، سول جەرگە جاسىرىپ، ءوزىم ۇيقىعا باس قويدىم. تۇنىمەن ۇيىقتاپ، تاڭ بىلىنە تۇردىم، تاماقتانىپ الىپ، دۇكەننەن ساتىپ العان جاڭا كيىمدەردى كيدىم، ال قالعان كيىمدەردى جانە تاعى باسقا ۇساق-تۇيەك زاتتاردى ءبۋىپ-تۇيىپ الدىم دا، قايىققا وتىرىپ، جاعاعا باردىم. فەلپستىڭ پلانتاسياسى وسى ماڭدا شىعار دەپ جورامالداپ، ول جەردەن تومەنىرەككە قايىعىمدى بايلادىم، قولىمداعى زاتىمدى ورمانعا جاسىرىپ، قايىقتى تاسپەن تولتىرۋعا جاقىنداتىپ، ىشىنە سۋ تولتىردىم، سوسىن ورمان كەسەتىن جەردەن جارتى ميلدەن ازداۋ جەرگە سۋعا باتىردىم — قايىق تاعى كەرەك بولعاندا ونى تاۋىپ الۋ وڭاي بولسىن دەگەن وي.
وسىدان سوڭ جولعا شىعىپ، ورمان كەسەتىن جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ، "فەلپستىڭ ورمان كەسەتىن جەرى" دەگەن جازۋدى كوردىم، ءارى قاراي ءجۇرىپ ۋسادباعا كەلگەنىمدە — ول ەكى ءجۇز-ۇش ءجۇز قادامداي جەردە ەكەن — كۇن جارىق بولسا دا ەشكىمدى كورە المادىم. ءبىراق مەن ءازىر ەشكىممەن سويلەسكىم كەلمەدى — ماعان كەرەگى ولاردىڭ قاي جەردە نەسى بار ەكەنىن ءبىلىپ الۋ. مەنىڭ جوسپارىم بويىنشا، مەن وزەن جاقتان ەمەس، قالادان كەلۋىم كەرەك ەدى. مەن قاراپ الىپ، قالاعا قاراي تۋرا تارتتىم. مەن كىمدى كەزىكتىردىم، ءسىز قالاي ويلايسىز؟ ءبىرىنشى كەزدەسكەن ادامىم — گەرسوگ! ول حابارلاندىرۋ قاعىپ ءجۇر ەكەن: "كورولدىڭ كەرىگى"، تەك ءۇش قويىلىم — ءبارى وتكەن جولعىداي. بۇل جۇلىكتەردىڭ وڭباعاندىعىندا شەك جوق! مەن وعان ويلاماعان جەردەن تاپ بولدىم دا كورىنبەي قاشىپ كەتۋگە ۇلگەرە المادىم. ول تاڭدانعانداي بولدى دا:
— و، سەن قايدان كەلدىڭ؟ — دەدى، سوسىن قۋانعان كەيىپپەن، — ال سال قايدا؟ جاقسىلاپ جاسىردىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— وسى سۇراقتى سىزدەن سۇرايىن دەپ ەدىم، مارتەبەلى مىرزا.
ول سول جەردە قۋانعانىن قويىپ:
— سەن نەگە بۇل جايلى مەنەن سۇراپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
— كەشە مىنا سىراحانادان كورولدى كورگەندە، ول ەسىن جيىپ، ماستىعىنان ايىققانشا قاشان، ونى سالعا قاپەلىمدە اپارا الماسپىز دەپ ويلاعام؛ سوسىن قالانى ارالاپ قاڭعۋىلداپ ءجۇردىم — بىردەمە ەتىپ ۋاقىت وتكىزۋ كەرەك قوي! ءبىر كىسى وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، سول جەردەن قوي اكەلۋگە كومەكتەسۋدى سۇرادى، سول ءۇشىن ون سەنت بەرەمىن دەپ ۋادەلەستى، مەن كومەكتەستىم؛ قايىققا سالار جەردە قويدىڭ باسىن بايلاعان ءجىپتى الگى كىسى ماعان ۇستاتتى دا، ءوزى ارتىنان يتەردى، قوي ماعان ءال بەرمەي قاشىپ كەتتى، ال ءبىز سوڭىنان تۇرا قۋدىق، قاراڭعى تۇسكەنشە قۋدىق، سوسىن قويدى قالاعا اكەلدىك، سوسىن مەن سالعا كەتتىم. كەلسەم — سال جوق! "ولار ءبىر قيىندىققا تاپ بولعان شىعار دا، مەنىڭ نەگرىمدى الىپ قاشىپ كەتتى-اۋ دەپ ويلادىم. ال، ول نەگر جالعىز مەنشىگىم جانە ءوزىم باسقا ەلدە ءجۇرمىن، سودان باسقا تۇگىم دە جوق، نان تاۋىپ جەيتىن جۇمىس تا قولىمنان كەلمەيدى". وتىرا قالىپ باقىرىپ جىلادىم. ورماندا جاتتىم. ال سودان سال قايدا كەتتى؟ جانە دجيم قايدا؟ بايعۇس دجيم!
— مەن قايدان بىلەم... سالدى ايتام. اناۋ الجىعان اقىماق شال بىردەڭەنى ساتىپ، قىرىق دوللار الىپتى، ال ءبىز سىراحانادان ونى تاپقاندا، بىرەۋلەر اقشاسىنىڭ ءبارىن دەرلىك سورىپ العان، قالعانىنا ءوزى ىشكەن. ال مەن ونى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ارەڭ دەپ الىپ كەلسەم، سال جوق، ءبىز سوندا ويلادىق: "انا شايتان بالا، شاماسى، ءبىزدىڭ سالىمىزدى ۇرلاپ، ءبىزدى تاستاپ، وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا كەتكەن".
— مەن نەگرىمدى قالاي تاستايمىن؟ ول مەنىڭ جالعىز جەكە مەنشىگىم عوي.
— ءبىز بۇل تۋرالى ءتىپتى ۇمىتىپ كەتتىك. ول ءبىزدىڭ نەگرىمىز دەپ ۇيرەنىپ كەتىپپىز، اڭگىمە قايدا... ونى وزىمىزدىكى دەپ ەسەپتەدىك؛ونىمەن ءبىراز اۋرەلەندىك ەمەس پە؟ سالدىڭ جوق ەكەنىن كورگەسىن، ءبىز تاعى ءبىر رەت "كەرىكتى" بايقاپ كورەيىك دەپ شەشتىك. باسقا ەشتەڭە قالمادى. مىنە، تاڭ اتقالى اۋزىما ءنار العانىم جوق. سەنىڭ الگى ون سەنتىڭ قايدا؟ اكەل مىندا!
مەندە ءبىراز اقشا بار ەدى، وعان ون سەنتتى بەردىم، تەك تاماققا عانا جۇمساۋىن جانە ماعان دا جەيتىن ازداپ بولسا دا بەرۋىن سۇرادىم، سەبەبى كەشەدەن بەرى اۋزىما اس المادىم دەدىم. بۇعان گەرسوگ جاۋاپ قاتقان جوق، سوسىن ماعان بۇرىلىپ:
— سەنىڭشە قالاي، نەگر ءبىزدى كورسەتپەس پە ەكەن؟ ولاي ىستەيتىن بولسا، ءبىز ونىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرامىز.
— ول قالاي كورسەتەدى؟ قاشىپ كەتتى عوي!
— جو-وق! الگى كارى مىلجىڭ نەگردى ساتىپ جىبەرىپتى، مەنىمەن اقىلداسپاستان، اقشا سولاي بوسقا كەتتى.
— ساتتى؟ — دەپ سۇرادىم دا، جىلاي باستادىم. — قالاي سوندا... ول مەنىڭ نەگرىم عوي جانە اقشا دا مەنىكى... قايدا ول؟ مەنىڭ نەگرىمدى وزىمە بەرىڭدەر!
— ەشكىم دە ساعان نەگردى بەرمەيدى، شارۋاسى ءبىتتى، بوسقا قىڭسىلاما. تىڭداشى، سەن ءبىزدى كورسەتۋدى ويلاپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ مەن ساعان ءتىپتى دە سەنبەيمىن. ولاي ىستەپ كور تەك!
ول ۇندەمەي قالدى، كوزى اشۋلى، مۇنداي سۇستى كوزقاراستى مەن بۇرىن-سوڭدى كورمەپپىن.
جىلاۋىمدى قويعانىم جوق، ءبىراق:
— ەشكىمدى دە كورسەتۋ ويىمدا جوق جانە وعان ۋاقىتىم دا جوق، مەن نەگرىمدى ىزدەپ تابۋىم كەرەك، — دەدىم.
بۇل ايتقانىم وعان ۇناماعانى كورىنىپ تۇردى: ول ويلانىپ تۇردى، قولىنداعى حابارلاندىرۋ جەلمەن جەلپىلدەپ كەتتى؛ سوسىن قاباعىن شىتىپ:
— ساعان، مىنە، مىنانى ايتايىن. وسىندا ءبىز ءۇش كۇن بولامىز. ەگەر سەن ءوزىڭ ءبىز تۋرالى ايتپاۋعا ۋادە بەرسەڭ جانە نەگرگە دە ۇندەمەۋدى بۇيىرساڭ، مەن ونىڭ قايدا ەكەنىن ساعان ايتام...
مەن وعان ۋادە بەردىم.
— ءبىر فەرمەردە، ال ونىڭ اتى سايلاس فە... — سوسىن ۇندەمەي قالدى.
تۇسىنەسىز بە، ول اۋەلى شىندىقتى ايتقىسى كەلدى، ال ۇندەمەي قالعاندا، ويلانا باستادى دا، سوسىن العاشقى ويىنان تاندى. شاماسى، سولاي بولعان سەكىلدى. نە دەگەنمەن ول ماعان سەنبەيدى، سوندىقتان مەن ولارعا كەدەرگى بولماۋىم ءۇشىن مەنى ءۇش كۇنگە ءبىر جاققا جىبەرگىسى كەلىپ تۇر. ۇندەمەي تۇردى دا:
— ونى ساتىپ العان كىسىنىڭ اتى ابرام فوستەر، ابرام دج. فوستەر، ال ول لافايەتكە باراتىن جولدىڭ بويىندا — ول قىرىق ميلدەي جەر.
— جاقسى، — دەيمىن، — ءۇش كۇندە ول جەرگە جەتەم. بۇگىن كۇندىز جولعا شىعامىن.
— جوق، كۇندىز ەمەس، ءقازىر كەت، ۋاقىت وزدىرما جانە جول بويىندا اۋزىڭا كەلگەندى ايتپا! ءتىلىڭدى تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما جانە جىلدامىراق ءجۇر، سوندا ساعان ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ەشقانداي جاماندىق بولمايدى، ءتۇسىندىڭ بە؟
مىنە، ماعان كەرەگى دە وسى بۇيرىق ەدى. مەن ىسكە كىرىسۋ ءۇشىن وسىلاي اياق-قولىمدى بوساتىپ الۋىم كەرەك.
— ال بار، — دەدى ول، — فوستەر مىرزاعا ايتقىڭ كەلگەننىڭ ءبارىن ايتۋىڭا بولادى. مۇمكىن ول ءدجيمنىڭ سەنىڭ نەگرىڭ ەكەنىنە سەنەر — دوكۋمەنتتەردى تالاپ ەتپەيتىن اقىماقتار بولادى؛ مەنىڭ ەستۋىمشە، بۇل جاقتا، ياعني وڭتۇستىكتە، سوندايلار بار. ال سەن جالعان حابارلاندىرۋلار، ماراپاتتار جايلى وعان ايتقاندا، دۇرىستاپ ءتۇسىندىر: ول نەگە كەرەك بولدى، مۇمكىن ول سەنەر سەنىڭ ايتقاندارىڭا. ەندى تابانىڭدى جالتىرات، وعان ايتقىڭ كەلگەنىڭنىڭ ءبارىن ايت، تەك باراتىن جەرىڭە جەتكەنشە جول بويى اۋزىڭدى اشپا!
مەن وزەن جاقتان بۇرىلىپ، ارتىما قاراماستان جۇرە بەردىم؛ ونىڭ مەنى باقىلاپ تۇرعانىن ونسىز دا سەزىپ بارامىن. ءبارىبىر كەشىكپەي، باقىلاۋدان ونىڭ مەزى بولاتىنىن بىلەمىن. وسى باعىتتا توقتاماستان ءبىر ميلدەي ءجۇردىم؛ سوسىن ورماننان اينالىپ فەلپستىڭ ۋسادباسىنا كەلدىم. انا مالعۇندار كەتپەستەن بۇرىن دجيم ءبارىن ايتىپ قويماۋى ءۇشىن مەن ءىستى نە دە بولسا بىردەن باستايىن دەپ شەشتىم.
ايتپەسە انا اعامىزدان تالاي جاماندىققا جولىعۋىمىز مۇمكىن. مەن ولارعا، ولاردىڭ ىستەرىنە ابدەن تويدىم جانە ەندىگى جەردە ولاردى كورگىم دە كەلمەيدى.
وتىز ەكىنشى تاراۋ
ماعان جاڭا ەسىم بەرىلدى
مەن ۋسادباعا جەتكەندە اينالا تىپ-تىنىش، ءدال جەكسەنبى كۇن سەكىلدى، كۇن شاقىرايىپ تۇر، ىستىق-اق؛ جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىسقا، دالاعا كەتكەن؛ اۋانى تورلاعان قوڭىزدار مەن شىبىننىڭ ىزىڭىنان اينالانىڭ بارىندە تىرشىلىك تىنىسى توقتاعانداي، ادامدى سونشالىقتى كوڭىلسىزدىك باسادى؛ ەگەر سامال جەلپىگەن جاپىراقتار سىبدىرلاسا، جانىڭ شىعارداي قورقىنىشتى: باياعىدا ولگەن ادامداردىڭ رۋحى سەن جايلى ايتىپ، ءتۇرلى ەلەستەر سىبىرلاسىپ تۇرعانداي.
جالپى، وسىندايدان ءارقاشان ءوزىڭ دە ءولىپ كەتكىڭ كەلەدى، ءبارى تەزىرەك بىتسە ەكەن دەپ ويلايسىڭ!
فەلپستىڭ ماقتا ەگىستىگى شاعىن كولەمدەگى بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن ەگىستىكتەردىڭ ءبىرى ەكەن. ەسىكتىڭ الدى ەكى اكردەي، شارباقپەن قورشالعان، ال شارباقتان سەكىرۋگە جانە ايەلدەردىڭ اتقا مىنۋىنە وڭاي بولۋى ءۇشىن شارباققا تاقاپ بورەنەلەردىڭ كەسىندىلەرىن قويعان — ولار بيىكتىكتەرى ءارتۇرلى كىشكەنە بوشكەلەر سەكىلدى؛ ەسىك الدىنداعى كەيبىر جەردە سيرەكتەۋ ءشوپ وسكەن، كەي جەرلەر سىرى كەتكەن قالپاقتاي جىلتىرايدى؛ اق ادامداردىڭ ۇلكەن ءۇيى سۇرگىلەنگەن بورەنەلەردەن جاسالىپ، اراسىنداعى سىزىقتار اق بالشىقپەن بىتەلگەن، سىرتىنان اكتەلىپتى، ءبىراق ۇزاق مەرزىمنەن بەرى ءۇيدىڭ سىرتىنا ەشكىمنىڭ قولى تيمەگەنى كورىنىپ تۇر؛ اس ءۇي دە بورەنەلەردەن قيىپ جاسالعان دا، ۇلكەن ۇيمەن ەكى ارا جالپاق، ءارى ۇزىن ەتىپ كولەڭكەلەنگەن؛ اس ءۇيدىڭ سىرتىندا بورەنەدەن جاسالعان ەت سۇرلەيتىن ءۇي بار؛ ونىڭ قارسىسىندا الاسا ءۇش جەرتولە — نەگرلەردىڭ تۇراعى؛ ءبىر شاعىن عانا جاتاتىن ءۇي ەسىك الدىنان شارباققا تاقالىپ بولەكتەۋ تۇر، ەكىنشى جاقتا ءتۇرلى جۇمىسقا ارنالعان ۇيشىكتەر؛ جاڭاعى بولەك تۇرعان ءۇيدىڭ جانىندا توگىلگەن كۇل ءۇيىلىپ جاتىر، جانىندا سابىن قايناتاتىن ۇلكەن قازان؛ اس ءۇيدىڭ الدىنداعى ورىندىقتا سۋ قۇيىلعان شەلەك جانە اسقاباقتىڭ قابىعىنان ويىلعان ىدىس؛ سول جەردە كۇنگە قىزدىرىنىپ ۇيقىعا كەتكەن يت جاتىر؛ ارعى جاعىندا تاعى دا يتتەر؛ ەسىك الدىنىڭ بۇرىشىندا كولەڭكەلى ءۇش اعاش ءوسىپتى، شارباققا جاقىن قاراقات، شارباقتىڭ سىرتىندا قاۋىن-قاربىز وسەتىن باقشا؛ ارعى جاعىندا ماقتا وسەتىن پلانتاسيا دا، ودان ءاpi — ورمان.
مەن ءۇيدى اينالىپ شىقتىم دا، بورەنە كەسىندىلەرى ارقىلى شارباقتىڭ باسقا جاعىنان ءۇيىلىپ جاتقان كۇلدىڭ قاسىنا ءتۇستىم. ءسال جۇرگەن سوڭ ورمەكتىڭ گۋىلدەگەن جىلاۋىق دىبىسىن ەستىدىم؛ ول بىرەسە كادىمگىدەي قاتتى شىعادى، سوسىن باسەڭدەيدى؛ مەن سول جەردە شىنىمەن ولگىم كەلدى، سەبەبى الگى سونشالىق مۇڭدى، ادام شىداي المايتىن دىبىس ەدى.
مەن تۋرا العا قاراي ءجۇردىم، ەشتەڭە ويلاعانىم دا جوق، تەك قۇدايعا سيىندىم — ادامعا قيىن ءسات تۋعاندا ول نە ايتۋ كەرەك ەكەنىن مەڭزەپ جاردەمدەسەدى؛ قۇداي ماعان ءسوز ايتاتىن كەزدە ۇنەمى كومەكتەسكەنىن، ارينە، ءوزىم قاتەلىك جىبەرمەسەم، مەن بايقايتىنمىن.
ەسىك الدىنداعى شاعىن الاڭنىڭ ورتاسىنا جەتە بەرىپ ەم، قاراسام — اۋەلى ءبىر يت مەنى قارسى العالى تۇر، سوسىن ەكىنشىسى كورىندى، ال مەن، ارينە، تاپجىلماي ولارعا قاراپ تۇرا قالدىم. وي، ءبارى قوسىلىپ ءۇرىپ، اينالانى باستارىنا كوتەرگەنىن كورسەڭىز!
بىرنەشە سەكۋند وتكەندە يتتەر مەنى قورشاپ الدى، شامامەن ون بەس شاقتى يت تۇمسىقتارىن ماعان سوزىپ بىرەۋلەرى ۇلىپ، ەكىنشىلەرى ءۇرىپ، تاعى باسقالارى دا ارعى جاقتان شاپقىلاپ كەلىپ قوسىلىپ جاتىر؛ قاراپ تۇرمىن — شارباقتان قارعىپ، بۇرىشتاردان شابۋىلداپ، جان-جاقتىڭ بارىنەن يتتەردىڭ اسكەرى كەلە جاتقانداي.
Ac ۇيدەن نەگر ايەل قولىندا وقتاۋى بار جۇگىرە شىعىپ: "كەت ارمەن، بارىس! جوعال ءارى، مۋشكا!" — دەپ ايقاي سالىپ، ەكى ءيتتىڭ كەزەك-كەزەك ەمىن بەردى، ەكەۋى قىڭسىلاپ زىتا جونەلدى دە، ولاردىڭ سوڭىنان قالعاندارى دا قاشتى؛ ءبىر مينۋت وتپەي-اق يتتەردىڭ جارتىسى تاعى مەنىڭ جانىما كەلىپ، قۇيرىقتارىن بىلعاڭداتىپ، ەركەلەي باستادى. يت ەشقاشان جاماندىقتى ەسكە ساقتامايدى جانە وكپەلەمەيدى.
ال نەگر ايەلدىڭ سوڭىنان ءۇش نەگر بالا تۇرا جۇگىردى — قىز جانە ەكى ۇل — ۇستەرىندە جالعىز عانا كەنەپ كويلەكتەرى بار؛ ولار انالارىنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، ۇيالشاقتاپ ماعان قارايدى. ۇلكەن ءبىر اق ءناسىلدى ايەل جۇگىرىپ كەلەدى، جاسى قىرىق بەس-ەلۋدىڭ شاماسىندا، جالاڭباس، قولىندا ورمەكتىڭ قىلىشى بار؛ ارتىنان ونىڭ اق بالالارى جۇگىرىپ كەلەدى، ءدال نەگر بالالار سەكىلدى اناسىنا تىعىلدى. الگى ايەل قۋانىشتان جارىلارداي كۇلىمدەپ:
— بۇل سەنبىسىڭ، ايتەۋىر كەلدىڭ بە! — دەدى.
— ءيا، اپاي، — دەگەن سوزدەر اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم.
ال ول مەنى يىعىمنان ۇستاپ قۇشاقتادى، سوسىن ەكى قولىمدى الىپ قىسىپ جاتىر، كوزىنەن جاس سورعالايدى؛ ءالى مەنى بوساتپاي، قولىمدى قىسقان كۇيى:
— سەن اناڭا ءتىپتى دە تارتپاپسىڭ، مەن ويلاپ ەدىم... وي، مەن نە دەپ تۇرمىن، قۇدايىم-اي! ءبارىبىر ەمەس پە! سەنى كورگەنىمە قانداي قۋانىشتىمىن! جەپ قويعىم كەلدى! بالالار، مىناۋ سەندەردىڭ نەمەرە اعالارىڭ توم! بارىڭدار، امانداسىڭدار! — دەدى.
ءبىراق بالالار باستارى سالبىراپ، ساۋساقتارىن اۋىزدارىنا سالعان كۇيى انالارىنىڭ ارتىنان شىقپادى. ال اپاي بولسا، زىر جۇگىرىپ:
— ليزا، قازبا، تاستا، بۇعان ىستىق تاماق بەر! سەن مۇمكىن پاروحودتا تاماقتانعان شىعارسىڭ؟
مەن تاماقتاندىم دەدىم. ول سوسىن مەنى جەتەكتەپ الىپ ۇيگە جۇگىردى جانە بالالار دا ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان جۇگىرىپ كەلەدى. ۇيدە مەنى وتىراتىن جەرى استىنا قاراي تۇسىڭكىرەگەن ورىندىققا وتىرعىزدى، ال ءوزى مەنىڭ قارسى جاعىمداعى الاسا ورىندىققا وتىرىپ، مەنىڭ ەكى قولىمدى الاقانىمەن سيپالاپ:
— مىنە، مەن ەندى ساعان جاقسىلاپ قاراپ الۋىما بولادى. قۇدايىم-اي، وسى ءساتتى قانشا جىل ارماندادىم، اقىرى سەن وسىنداسىڭ! ءبىز سەنى كۇتكەلى ەكى، جوق، ءتىپتى ودان دا كوپ كۇن بولدى. سەن قالاي وسىنشا كەشىكتىڭ؟ پاروحود تايىزعا وتىرىپ قالدى ما؟
— ءيا، اپاي، ول...
— "اپاي" دەمە، "ساللي تاتە" دە... ول پاروحود قاي جەردە وتىردى؟
مەن نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەدىم، سەبەبى پاروحودتىڭ قاي جاقتان جوعارىدان با، جوق، تومەننەن بە — كەلەتىنى ماعان بەلگىسىز. ءبىراق مەن ۇنەمى ءوزىمنىڭ ىشكى سەزىمىمدى تىڭدايمىن؛ سول سەزىم ماعان پاروحود تومەنگى جاقتان — ورلەاننان كەلەدى دەگەندەي بولدى. ال بۇل جولى ول ماعان كومەكتەسىپ جارىتپادى: تومەنگى جاقتا قايراڭدى قالاي اتايتىنىن مەن بىلمەيمىن عوي. قايراڭنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالعانداي بولۋىم قاجەت بولدى نەمەسە... كەنەت مەن:
— قايراڭ ەمەس، ءبىز از عانا توقتاپ قالدىق. ءسيليندردىڭ باسى جارىلىپ كەتتى، — دەپ سوقتىم.
— جارىلقاي گور، جاساعان! بىرەۋدى جاراقاتتاعان جوق پا؟
— جوق، ەشكىمدى دە. تەك ءبىر نەگر ءولدى.
— سەندەردىڭ جولدارىڭ بولعان ەكەن؛ كەيدە ونداي جاعدايدا جولاۋشىلار جاراقاتتاناتىنى بولادى. الدىڭعى جىلى حريستوستىڭ تۋعان كۇنى مەيرامىندا سەنىڭ سايلاس اعاڭ "لاللي رۋك" پاروحودىمەن جاڭا ورلەاننان كەلە جاتقاندا ەسكى پاروحودتا ءسيليندردىڭ باسى جارىلىپ كەتىپ، ءبىر كىسىنى ابدەن جاراقاتتاعان، سول كەيىن ءولدى عوي دەيمىن. ءبىر باپتيست. سەنىڭ سايلاس اعاڭ باتون-رۋجداعى ءبىر وتباسىن بىلەتىن ەدى، ولار الگى كىسىنىڭ تۋىستارى بولاتىن. ەندى ويىما ءتۇستى — ول كىسى، شىنىندا دا، ءولدى. دەنەسىنىڭ جانى كەتىپ، سوسىن ءبىر اياعىن كەسكەن. ول دا كومەكتەسپەگەن. ءيا، جانى كەتىپ، تۇلا بويىنىڭ ءبارى كوگەرىپ، ادام قاراۋعا قورقاتىن بولعان... ول سودان جۇماققا جانىم كىرەدى دەگەن ۇمىتپەن ءولىپتى. ال سەنىڭ اعاڭ سەنى قارسى الۋ ءۇشىن كۇندە قالاعا بارادى. بۇگىن دە كەتتى، ءبىر ساعاتتاي بولدى؛ ءقازىر كەلىپ قالار. سەن جولدا كەزدەسۋىڭ كەرەك ەدى... كورگەن جوقسىڭ با؟ ءبىراز جاسقا كەلگەن ەگدە ادام...
— جوق، مەن ەشكىمدى كورمەدىم، ساللي تاتە. پاروحود وتە ەرتە، تاڭ اتا كەلدى؛ زاتتارىمدى كەمەجايعا تاستاپ، ءوزىم قالانى كورۋگە كەتتىم، سوسىن ۋاقىتتى ولتىرەيىن دەپ ازداپ قىدىردىم، مەن جول بويىمەن جۇرگەنىم جوق.
— زاتتارىڭدى كىمگە بەردىڭ؟
— ەشكىمگە دە.
— ونىڭ نە، بالاقاي، ۇرلاپ كەتەدى عوي!
— جوق، مەن جاقسىلاپ جاسىردىم، ول جەردەن ۇرلامايدى، — دەدىم.
— سەن قالاي وسىنشا ەرتە پاروحودتا تاماقتاندىڭ؟
بۇل ءقاۋىپتى سۇراق، ءبۇلدىرىپ الامىن با دەپ، سوسىن:
— كاپيتان پالۋبادا مەنى كورىپ، جاعاعا شىققانشا تاماقتانىپ ال دەپ سالونعا اپارىپ، ءوزىنىڭ ۇستەلىنە وتىرعىزدى — سودان تويىپ الدىم، — دەدىم.
مەن وز-وزىمنەن قىسىلىپ، ءتىپتى ونىڭ نە ايتقانىن دۇرىس تىڭدامادىم. مەنىڭ باسىمدا ءبىر عانا وي — بالالاردى وڭاشا شىعارىپ، ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلۋ. الايدا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق: فەلپس حانىم باس جوق، اياق جوق توقتاماي سويلەي بەردى، سويلەي بەردى. ول ەندى:
— وي، مەن قاي-قايداعىنى سوعىپ مىلجىڭداي بەرىپپىن عوي، ال سەن ماعان مەنىڭ اپكەم جانە باسقالار جايلى ءبىر ءسوز ايتپادىڭ. ەندى مەن اۋزىمدى جابايىن، سەن سويلە. ولار تۋرالى ايت، كىم نە ىستەپ ءجۇر، تۇرمىستارى قالاي، ماعان قانداي سالەم ايتتى... ءبارىن-بارىن، ويىڭا تۇسكەنىن قالدىرماي ايت، — دەگەندە، كەنەت ارقامدا ارالار جورعالاعانداي كۇي كەشتىم.
تورعا تۇسكەن جەرىم وسى بولدى، تور بولعاندا قانداي!
وسىعان دەيىن قۇداي ماعان قالاي بولسا دا كومەكتەسىپ كەلدى، بۇل راس، ونىڭ ەسەسىنە ەندى مەن قايراڭعا باتقان كەمەدەي مالتىقتىم دا قالدىم. بۇلتالاڭداعانمەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن كورىپ تۇرمىن — ويىننان شىعۋعا تۋرا كەلەدى. بارلىق شىندىقتى ايتپاسام بولمايتىنىن كورىپ تۇرمىن. اۋزىمدى اشا بەرىپ ەم، ساللي تاتە مەنى ۇستاپ، كەرەۋەتتىڭ ارتىنا توبەمنەن تومەن يتەرىپ:
— مىنە، ول كەلە جاتىر! باسىڭدى تومەنىرەك بۇك، سولاي... ەندى دۇرىس بولدى. دىبىسىڭدى شىعارماي وتىر. مەن ونىمەن ازىلدەسەيىن... بالالار، سەندەر دە ۇندەمەڭدەر، — دەپ بۇيىردى.
مەن تاعى ءبىر وقيعاعا تاپ بولدىم دەپ ويلادىم. ءبىراق مازاسىزدانىپ قاجەت ەمەس: ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ، تەك دىبىسىڭدى شىعارماي وتىرىپ، نايزاعاي وينايتىن ءساتتى كۇت.
مەن شال ۇيگە كىرگەن كەزدە عانا ونى بايقاپ قالدىم، سوسىن كەرەۋەتتىڭ تاساسىنا وتىرعانىمنان ول كورىنبەدى. فەلپس حانىم وعان قارسى ءجۇرىپ:
— ول كەلدى مە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى كۇيەۋى.
— جارىلقاي گور، جاساعان! — دەدى ول. — وعان نە بولدى ەكەن؟
— نە ويلارىمدى بىلمەي تۇرمىن، — دەيدى شال. — شىنىمدى ايتسام، ءوزىم دە وتە مازاسىزدانىپ تۇرمىن.
— سەن مازاسىزداناسىڭ، ءا! — دەدى حانىم. — ال مەن ەسىمنەن تانىپ تۇرمىن! ول، شاماسى، كەلگەن شىعار دا سەن جول بويىندا بايقاماعان بولارسىڭ. سولاي، سولاي، مەن سەزىپ تۇرمىن.
— نە دەپ تۇرسىڭ، ساللي، مەن ونى قالاي كورمەيمىن، ءوزىڭ بىلسەڭ عوي.
— وي، قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي، اپاي ەندى نە ويلايدى.
ول كەلگەن بولار! تەك سەن ونى بايقامادىڭ. ول...
— مەنىڭ مازامدى الماشى، ونسىز دا نە ىستەرگە بىلمەي تۇرمىن.
نە ويلارىمدى دا بىلمەيمىن. شىنىمدى ايتسام، ويىم ءونعابولىنىپ، ءتىپتى قورقىپ تۇرعانىم. ول كەلدى دەپ سەنۋگە بولمايدى،ويتكەنى مەن ونى كورگەن بولار ەدىم. ساللي، ماسقارا بولدىق: پاروحودقا بىردەمە بولدى ما دەپ زارەم جوق.
— وي، سايلاس! سەن انا جول جاققا قاراشى؛ بىرەۋ كەلە جاتقان سەكىلدى مە؟
شال تەرەزەگە ءۇڭىلدى، فەلپس حانىمعا كەرەگى دە سول ەدى. ول تەزدەتىپ كەرەۋەتتىڭ ارتىنا ەڭكەيىپ، مەنى يتەردى، مەن شىقتىم. شال تەرەزەدەن بۇرىلعاندا، ساللي اپاي تىكە تۇرىپ ۇلگەردى جانە وزىنە ريزا بولعانداي كۇلىمدەپ، جۇزىنەن شۋاق توگىلەدى، ال ونىڭ جانىندا قارا تەرگە ءتۇسىپ مەن تۇرمىن. شال ماعان كوز سالىپ:
— بۇل كىم؟ — دەدى.
— سەنشە كىم، ايتشى ال!
— ميىما كىرىپ-شىقپايدى. كىم بۇل؟
— توم سويەر — مىنە، كىم!
مەن جەردىڭ تەسىگى بولسا كىرىپ كەتەردەي كۇيدەمىن! ءبىراق ويلانىپ-تولعانۋعا مۇمكىندىك جوق؛ شال قولىمدى الىپ قىسىپ جاتىر؛ ال ونىڭ ايەلى بۇل كەزدە ءبىزدى شىرق اينالىپ سەكىرەدى جانە ءوزى ءارى جىلاپ، ءارى كۇلىپ ءماز بولىپ ءجۇر؛ سوسىن ەكەۋى قوسىلىپ مەنى سۇراقتىڭ استىنا السىن — سيد قانداي بولدى، مەري قالاي جانە بارلىق تۋىسقاندار جايلى.
ولاردىڭ قۋانىشىندا شەك جوق سەكىلدى، ءبىراق مەنىڭ قۋانىشىممەن سالىستىرعاندا ولاردىكى تۇك ەمەس؛ مەن ءدال جاڭا تۋعاندايمىن — ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قۋاندىم-اي. ولار ەكى ساعات بويى ماعان شابۋىل جاسادى، ال مەن ءتىلىم اۋزىما سىيماعانشا ايتىپ جاتىرمىن؛ جانە ولارعا ءوزىمنىڭ وتباسىم جايلى دا — ياعني سويەرلەردىڭ وتباسى — قالدىرماي ايتتىم. وعان قوسا ۋايت-ريۆەردە ءسيليندرىمىز جارىلىپ، ونى ءۇش كۇن بويى جوندەگەنىمىزدى دە قالدىرمادىم. مۇنىڭ ءبارى ۇيلەسىمدى شىقتى جانە جاقسى اسەر قالدىردى، سەبەبى ولار بۇل ماسەلەلەر تۋرالى كوپ ەشتەڭە بىلمەيدى، تۇسىنگەندەرى — جوندەۋگە ءۇش كۇن كەتكەنى. ەگەر بولتتىڭ باسى جارىلدى دەسەم دە، ولاردىڭ سەنەتىنىنە كۇمان جوق.
ەندى ءوزىم ءبىر جاعىنان جاقسى سەزىندىم، ونىڭ ەسەسىنە ەكىنشى جاعىنان — كوڭىلىمنەن ءبىر ءزىل كەتپەدى. توم سويەر بولعان ءارى جەڭىل، ءارى جاقسى جانە ءبارى ويداعىداي كەلە جاتىر ەدى، كەنەت پاروحودتىڭ تارس-تۇرس دىبىسى ەستىلدى جانە ول جوعارعى جاقتان كەلەدى. ونىڭ ىشىندە توم سويەردىڭ ءوزى كەلە جاتسا قايتەم دەگەن وي باسىما سارت ەتتى. كەنەت ول ءقازىر بولمەگە كىرىپ كەلىپ، مەنىڭ اتىمدى اتاسا نە ىستەيمىن، وعان كوزىمدى قىسىپ تا ۇلگەرمەيمىن عوي؟
بۇلاي بولعىزباۋىم كەرەك. ودان دا جولعا شىعىپ، ونىڭ الدىنان توسايىن دەپ ويلادىم. ولارعا قالاعا بارىپ زاتىمدى الىپ كەلەمىن دەدىم. شال مەنىمەن بارعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق اتتى ءوزىم ايداي الامىن دەدىم.
وتىز ءۇشىنشى تاراۋ
كورول مەن گەرسوگتى جازالاۋ
مەن قالاعا ات اربامەن كەتتىم، جارتى جولعا كەلگەندە قاراسام، ماعان قارسى بىرەۋ كەلە جاتىر، ءدال ءوزى: توم سويەر! مەن توقتاي قالىپ، ونىڭ جاقىنىراق كەلۋىن كۇتتىم. "توقتا!" -دەدىم. اربا توقتاي قالدى، ال توم اشىلعان اۋزىن جابا الماي، تاماعى كەۋىپ قالعانداي ەكى-ۇش رەت جۇتىنىپ الدى دا:
— مەن ساعان ەشقانداي جاماندىق جاساعان ەمەسپىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ. ەندەشە و دۇنيەدەن نەگە كەلىپ تۇرسىڭ؟ مەنەن ساعان نە كەرەك؟ — دەدى.
مەن ايتتىم:
— مەن و دۇنيەدەن كەلگەنىم جوق، مەن ولگەنىم جوق.
ول مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىپ، ازداپ وزىنە ءوزى كەلگەندەي بولدى، دەگەنمەن ءالى دە ونشا تىنىشتالا قويمادى.
— سەن ماعان تيىسپە، مەن ساعان ەشتەڭە جاساعان جوقپىن عوي. ال، سەن، شىنىندا دا، ەلەس ەمەسسىڭ بە، ۇندىلىك ءسوزىڭدى ايتشى؟ — دەدى.
— ۇندىلىك ءسوزىم، جوق، ەلەس ەمەسپىن!
— ولاي بولسا... مەن، ارينە... ەندەشە ءسوز ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق مەن تۇككە تۇسىنبەدىم، ەشتەڭە! قالاي سوندا... سەنى ولتىرگەن جوق پا ەدى؟
— ەشكىم مەنى ءولتىرۋدى ويلاعان دا ەمەس، ءبارىن ىستەگەن مەن ءوزىم بولاتىنمىن. كەل، ماعان جاقىنداپ ۇستاپ كور مەنى، شىنىمەن سەنبەي تۇرساڭ.
ول مەنى ۇستاپ كورىپ، سوسىن تىنىشتالدى جانە مەنى كورگەندە قۋانعانى سونداي، ءتىپتى نە ىستەرىن بىلمەدى. ونىڭ مەنىڭ باسىمنان كەشكەندەرىمدى سول بويدا باسىنان باستاپ بىلگىسى كەلدى، ويتكەنى مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءوزى جۇمباق بولىپ كەتتى عوي؛ ونى قىزىقتىرعان سول. ءبىراق مەن وعان اربانى توقتاتا تۇر، ءدال ءقازىر اڭگىمە سوعۋعا بولمايدى دەدىم. سوسىن ەكەۋمىز مەنىڭ ات-اربامدى شەتكەرى شىعارىپ، مەن تومعا قانداي تاريحي وقيعاعا تاپ بولعانىمدى ايتتىم دا، ەندى قالاي ەتكەنىمىز دۇرىس دەپ سۇرادىم. ول وزىنە ويلانۋعا مۇرشا بەرۋىمدى سۇرادى، ويلانىپ-ويلانىپ كەنەت:
— ءبارى دۇرىس. ويلاپ تاپتىم. مەنىڭ ساندىعىمدى سەن الىپ ءوزىڭنىڭ ارباڭا سال، جۇگىم وسى ەدى؛ كولىگىڭدى كەرى قاراي بۇر جانە جايلاپ ءجۇر، ۇيگە تەزدەتىپ جەتىپ بارماۋ ءۇشىن؛ ال مەن قالاعا كەتەمىن دە، سەنەن كەيىن جارتى ساعاتتان سوڭ كەلەمىن؛ ال سەن بايقا، مەنى بىلەتىنىڭدى سەزدىرمە! — دەدى.
— جارايدى، تەك ءسال كىدىرە تۇرشى، — دەدىم. — تاعى ءبىر ۇلكەن شارۋا بار، ونى مەنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى: مەن ءبىر نەگردى ۇرلاپ، قۇلدىقتان بوساتقىم كەلەدى، ونىڭ ەسىمى دجيم — ۋوتسون حانىمنىڭ نەگرى.
توم:
— قالاي، دجيم دەگەن...
ول وسىنى ايتىپ توقتادى دا، ويلانىپ قالدى.
— سەنىڭ نە ايتقالى تۇرعانىڭدى بىلەمىن، — دەدىم وعان. — سەن بۇل وڭباعاندىق، بارىپ تۇرعان سوراقىلىق دەيسىڭ. نە ىستەيمىن مەن وڭباعانمىن، ونى ۇرلايمىن، ال سەن ۇندەمە، مەنى كورسەتپە. كەلىسەسىڭ بە؟
تومنىڭ كوزى جايناپ كەتتى:
— مەن ونى ۇرلاۋعا ساعان كومەكتەسەمىن! — دەدى.
سول جەردە ەسىمنەن ايىرىلا جازدادىم. مۇنداي كۇتپەگەن جاعدايدى ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن، سىزگە شىنىمدى ايتايىن، توم سويەر مەنىڭ الدىمدا ابىرويىن ايرانداي توكتى — وسىدان كەيىن مەن ونى بۇرىنعىداي سىيلامايتىن بولدىم. تەك مەن وعان سەنە قويمادىم: توم سويەر — جانە ول كەنەت نەگرلەردى ۇرلايدى!
— وتىرىگىڭە جول بولسىن، — دەدىم. — نە، ازىلدەپ تۇرسىڭ با؟
— ازىلدەۋ جايلى ويلاپ تا تۇرعانىم جوق.
— جارايدى، — دەيمىن، — ءازىلىڭ بە، جوق پا، ال ەگەر قاشقان نەگر تۋرالى بىرەۋ-مىرەۋدەن ەستي قالساڭ، بايقا، سەن ەشتەڭە بىلمەيسىڭ، مەن دە ول جايلى تۇك بىلمەيمىن.
سوسىن ەكەۋمىز ساندىقتى الىپ مەنىڭ ارباما سالدىق، سوسىن توم ءبىر جاققا، مەن ەكىنشى جاققا كەتتىك.تەك مەن قۋانعاننان جانە ءتۇرلى ويلاردان ۇيگە جاي بارۋ كەرەك ەكەنىن ەسىمنەن شىعارىپ الىپپىن جانە وتە تەز ورالدىم. شال ەسىك الدىنا شىعىپ:
— تاڭعالارلىق جاعداي! مەنىڭ بيەم وسىنشا تەز جۇرەدى دەپ كىم ويلاعان! ۋاقىتقا قاراۋ كەرەك ەدى. ءوزى ءتىپتى تەرلەمەپتى دە — ءبىر تامشى تەر جوق! تاڭعالارلىق! ەندى مەن مۇنى ءجۇز دوللارعا دا بەرمەيمىن، ادال ءسوزىم! ال، مەن ون بەس دوللارعا ساتقىم كەلىپ ەدى — ودان ارتىق بولمايدى دەپ ويلاعام، — دەپ سويلەپ ءجۇر.
بۇدان باسقا ەشتەڭە ايتپادى. ناعىز اقكوڭىل، پەرىشتەدەي پاك كىسى ەكەن بۇل قاريا جانە سونداي مەيىرىمدى ءوزى. بۇعان تاڭدانۋعا بولمايدى؛ ول فەرمەر عانا ەمەس، وعان قوسا ۋاعىزشى ەكەن؛ پلانتاسياسىنىڭ جانىندا بورەنەدەن سالعان شاعىن شىركەۋى بار (ونى ءوز قاراجاتىنا سالدىرعان)، شىركەۋ مەن مەكتەپ بىرگە، ال ۋاعىز ايتقانى ءۇشىن ول اقى المايدى، تەگىن ايتادى. وڭتۇستىكتە مۇنداي فەرمەر-ۋاعىزشىلار كوپ ەكەن، ولاردىڭ ءبارى شىركەۋدە تەگىن ۋاعىز ايتادى.
جارتى ساعاتتان كەيىن، ايتەۋىر سوعان جاقىن مەزگىلدە توم ارباسىمەن شارباققا تاقالدى؛ ساللي تاتە ونى تەرەزەدەن كورىپ، سەبەبى شارباق بار بولعانى ءجۇز قادام جەردە:
— قاراڭدار، بىرەۋ كەلدى! — دەدى. — بۇل كىم بولدى ەكەن؟ مەنىڭشە، بوتەن بىرەۋ عوي دەيمىن... دجيممي (بۇل — بالالاردىڭ ءبىرى)، جۇگىر، ليزاعا ايتشى ۇستەلگە تاعى ءبىر تارەلكە قويسىن.
ءبارى ەسىككە قاراي جۇگىردى؛ تانىمايتىن بوتەن ادام مۇندا جىل سايىن كەلمەيدى، ەگەر كەلە قالسا، سارى اۋرۋمەن اۋىرعانداي ءۇي يەلەرى جانتالاسادى. توم كەسىلگەن بورەنەلەردىڭ ۇستىنەن اتتاپ شارباقتان ءتۇستى دە، ۇيگە قاراي اياڭدادى، اربا كەرى — قالاعا قاراي جىلجىدى، ال ءبىز ءبارىمىز ەسىك الدىنا توپىرلادىق. تومنىڭ ۇستىندە سۋ جاڭا كوستيۋم، تىڭداۋشىلار الدىندا تۇر — وعان باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس، ول ءۇشىن بۇل كەرەمەت دەگەن ءتاتتى پىراندىكتەن دە ارتىق. مۇنداي جاعدايدا ول جاقسى كورىنۋگە تىرىسادى — بۇعان كەلگەندە ول شەبەردىڭ شەبەرى.
ول ەسىك الدىنداعى الاڭقايدا جان-جاعىنا قاراپ تۇرمايدى، ساليقالى، سالماقتى ادامداي نىق باسىپ كەلە جاتىر. بىزگە جاقىنداي بەرە قالپاعىن ءسال كوتەرىپ، اسىقپاي، ءوزىن سالتاناتتى تۇردە ۇستاپ سالەم ەتتى دە:
— ارچيبالدي نيكولس مىرزا، ەگەر قاتەلەسپەسەم؟ — دەدى.
— جوق، بالام، — دەپ جاۋاپ بەردى شال، — وكىنىشكە وراي، ارباشى ءسىزدى الدادى: نيكولستىڭ ءۇيى وسىدان ءۇش ميلدەي جەردە. كىرىڭىز، كىرىڭىز!
توم بۇرىلىپ، يىعىنىڭ ۇستىنەن قارادى دا:
— كەش بولىپ كەتتى، ول كەتىپ قالدى عوي، — دەدى.
— ءيا، ول كەتىپ قالدى، بالام، ال ءسىز كىرىڭىز، بىزبەن تاماق ءىشىڭىز؛ سوسىن ءبىز ات جەگەمىز دە ءسىزدى نيكولستەردىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ سالامىز.
— سىزدەردى مازالاۋ ماعان ىڭعايسىز، قالاي بولادى ول! مەن جاياۋ-اق بارا سالامىن، مەن ءۇشىن ميل دەگەن تۇك ەمەس.
— ءيا، ءبىز وعان كونبەيمىز جانە جاياۋ جىبەرمەيمىز — سوندا ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتىڭ قوناقجايلىلىعى قايدا قالادى؟! كىرىڭىز، بولدى، ءبىتتى!
— ءيا، ءيا، وتىنەمىز، — دەدى ساللي تاتەي، — بۇل ءبىز ءۇشىن قيىندىق ەمەس، ەشقانداي دا! قالىڭىز وسىندا. الىس جولدان كەلدىڭىز، شاڭ باسقان بولار — جوق، ءبىز ءسىزدى جاياۋ جىبەرمەيمىز! ونىڭ ۇستىنە، مەن ۇستەلگە سىزگە ارناپ تارەلكە قويىڭىز دەگەنمىن، ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى كورە سالا، ءبىزدى رەنجىتپەڭىز. ءوز ۇيىڭىزدەي كورىڭىز.
توم ولارعا ەڭ اسەرلى سوزدەرمەن العىس ايتتى جانە اقىرىندا ايتقاندارىنا كونگەن بولىپ ۇيگە كىردى؛ ۇيگە كىرىسىمەن ول وگايو شتاتىنىڭ حيكسۆيللا قالاسىنان كەلگەن جولاۋشى، ەسىمى ۆيليام تومسون دەپ تاعى ءبىر رەت باسىن ءيدى.
ول اڭگىمەنى سوعىپ وتىر، سوعىپ وتىر، ايتەۋىر باسىنا كەلگەننىڭ ءبارىن اڭگىمە ەتەدى: حيكسۆيلل جايلى، ونىڭ بارلىق تۇرعىندارى جايلى؛ مەن ەپتەپ مازاسىزدانا باستادىم؛ مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ قيىن جاعدايدان شىعۋىما قالاي كومەكتەسەدى؟ كەنەت ول اڭگىمەسىن توقتاتپاستان ورنىنان تۇردى دا، ساللي تاتەيدىڭ تۋرا ەرنىنەن ءسۇيىپ الماسى بار ما! سوسىن تاعى ورنىنا وتىرىپ، اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى؛ تاتەي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قولىمەن ەرنىن ءسۇرتتى.
— ءاي، سەن كورگەنسىز كۇشىك! — دەدى.
ال توم وكپەلەگەن كەيىپپەن:
— ءسىز مەنى تاڭداندىردىڭىز، حانىم! — دەدى.
— ءا، مەن ونى تاڭداندىردىم، ايتىڭىزشى! ءسىز مەنى كىم دەپ تۇرسىز؟ مىنە، مەن ءقازىر الامىن دا... جوق، مەنى ءسۇيۋ ءسىزدىڭ باسىڭىزعا قالاي كەلدى دەيمىن؟
ول ءبىر ءتۇرلى ۇيالعانداي بولىپ:
— ەشقايدان كەلگەن جوق. مەن ءسىزدى رەنجىتەمىن دەپ ويلاعان ەمەسپىن. مەن... مەن ويلادىم، سىزگە ۇنايتىن شىعار دەپ.
— جوق، بۇل بارىپ تۇرعان اقىماق! — تاتەي ورمەكتىڭ قىلىشىن الدى، تومنىڭ باسىنا شىداماي سالىپ جىبەرەتىندەي كورىندى. — بۇل ماعان ۇنايدى دەگەندى قايدان شىعاردىڭىز؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. ماعان... ماعان ءبارى ايتقان، سىزگە ۇنايدى دەپ.
— ءا-ا، ءبارى ايتىپتى! ەگەر سولاي ايتقان بولسا، ولار دا ەسۋاس بولعانى. مەن ومىرىمدە مۇندايدى ەستىگەن ەمەسپىن. كىم ايتتى؟
— ءبارى. ولاردىڭ ءبارى وسىلاي دەدى.
ساللي تاتەي ءوزىن ارەڭ ۇستاپ تۇر؛ كوزدەرى ۇشقىن اتىپ ساۋساقتارى دىرىلدەيدى؛ تومعا باس سالاتىن سەكىلدى.
— "ءبارى" دەگەن كىمدەر؟ جانىڭنىڭ بارىندا ايت، ولاردىڭ ءاتى-جونى قالاي، ايتپەسە جەر بەتىندەگى ەسۋاستاردىڭ بىرەۋىن قۇرتامىن!
ول رەنجىگەندەي كەيىپپەن ورنىنان تۇرىپ، قولىنداعى قالپاعىن سيپالادى:
— كەشىرىڭىز، مەن بۇلاي بولارىن كۇتپەپ ەدىم... ماعان سولاي ايتقاسىن. ءبارى ايتىپ ەدى... ونى ءسۇيىپ الساڭ، وتە قۋانادى دەدى. ءبارى سولاي دەدى. كەشىرىڭىز، مەن ەندى ولاي ىستەمەيمىن... شىن ايتام، ىستەمەيمىن!
— ءا، ءسىز بۇدان بىلاي ىستەمەيسىز، قاراي گور! مۇمكىن، تاعى ءسۇيىپ كورەرسىز؟
— حانىم، سىزگە ادال ءسوزىمدى ايتىپ تۇرمىن: ەندى ەشقاشان ءسىزدى سۇيمەيمىن، قاشان ءوزىڭىز سۇراعانشا.
— ءوزىم سۇراعانشا! جوق، مەن ەشقاشان مۇنداي سۇرقيالىقتى ەستىگەن ەمەسپىن! تىم بولماسا ءسىز مافۋسايلدىڭ جاعىنان كەلگەندە ادام بولساڭىز دا، ەشقاشان مۇنداي بولمايدى! كەرەك ەدى ماعان وسىنداي شىرىكتەر!
— بىلەسىز بە، — دەدى توم، — بۇل مەنى وتە تاڭعالدىرىپ تۇر. تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن... سۇيگەن سىزگە ۇنايدى دەپ ماعان ايتتى جانە ءوزىم دە سولاي ويلادىم. ءبىراق... — وسى جەردە ول جۇرتتىڭ ءبارىن كوزىمەن شولىپ قارادى، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ دوستىق، جاناشىرلىق نيەت كورسەتەر دەگەن ۇمىتپەن؛ سوسىن شالعا توقتالىپ: — مىرزا، ءسىز دە ول مەنى قۋانا ءسۇيىپ الادى دەپ ويلادىڭىز با؟
— ءجوق-ا، نەگە... مەن ولاي ويلامادىم.
توم كوزدەرىمەن ىزدەپ مەنى تاۋىپ الدى:
— توم، ساللي تاتەي مەنى قۇشاقتاپ: "سيد سويەر..." دەپ ايتادى عوي دەپ سەن ويلامادىڭ با؟ — دەمەسى بار ما...
— قۇدايىم-اي! — تاتەي تومنىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي، وعان قۇشاعىن جايا جۇگىردى. — ۇياتسىز كۇشىك، وسىلاي كىسىنىڭ باسىن قاتىرا ما ەكەن!
تومدى قۇشاقتايىن دەپ ەدى، ءبىراق ول ونى يتەرىپ:
— جوق-جوق، اۋەلى مەنەن رۇقسات سۇراڭىز، — دەدى.
تاتەي ۋاقىت جىبەرمەي، سول بويدا رۇقسات سۇراپ، ونى قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ جاتىر، سوسىن اعايعا قاراي يتەردى، ول دا قۇشاعىنا الدى. بۇدان كەيىن ولار ءسال ءۇزىلىس جاساعاسىن، ساللي تاتەي:
— وي، قۇدايىم-اي، ناعىز سيۋرپريز دەگەن وسى! ءبىز سەنى ءتىپتى كۇتپەگەن ەدىك. جالعىز تومدى كۇتكەنبىز. اپايىم تاعى بىرەۋ كەلەدى دەپ جازعان ەمەس.
— سەبەبى بىزدەن تومنان باسقا ەشكىم مۇندا كەلۋگە جينالعان جوق، — دەدى توم. — تەك مەن عانا قوياردا قويماي سۇراعاسىن ەڭ سوڭعى مينۋتتا ول مەنى دە جىبەردى: ال توم ەكەۋمىز پاروحودتا كەلە جاتىپ، سيۋرپريز جاسايىق دەپ ويلادىق: ول الدىمەن، سوڭىنان مەن كەلۋگە ۋادەلەستىك جانە مەن بوتەن ادام بولامىن دەدىم. ءبىراق ءبىز بەكەر بۇل ويىندى ويلاپپىز، ساللي تاتە! بوتەندەردى مۇندا جامان قابىلدايدى ەكەن.
— ءيا، سيد، سەندەي تەنتەكتەردى. سەنىڭ جاعىڭدى ءبىراز قىزارتۋىم كەرەك ەدى؛ ءدال وسىنداي اشۋلانعانىم ەسىمدە جوق. ءبارىبىر سەندەر نە ىستەسەڭدەر دە، قانداي فوكۋس كورسەتسەڭدەر دە، تەك وسىندا بولساڭدار ەكەن. ويلاڭدارشى، تەاتر كورىنىسىن جاسادىڭدار! شىنىمدى ايتسام، سەن ءسۇيىپ العاندا، مەن قاتتىم دا قالدىم...
ءبىز ءۇي مەن اس ءۇيدىڭ اراسىنداعى كەڭ كولەڭكە جەردە وتىرىپ تۇسكى تاماق ىشتىك؛ ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى تاماقتىڭ كوپتىگى سونداي، ءتىپتى ون وتباسىنا جەتەرلىك جانە كەشەگىدەن قالعان-قۇتقان ەمەس، ءبارى جاڭا عانا وتتان شىققان؛ جەرتولەدە مۇز بولىپ قاتىپ جاتقان ەتتى تاڭەرتەڭ بەرسە، ونى ادام جەيتىندەر عانا بولماسا، جاي كىسى جەي المايدى عوي.
سايلاس اعاي اس الدىندا ۇزاق دۇعا وقىدى؛ دۇعا ۇزاق بولعانمەن ەشكىمنىڭ تابەتىنە زيان كەلتىرمەدى؛ راس، اسىعىپ-ۇسىگىپ جاتقاندا، ادامنىڭ تاماققا قاراعىسى كەلمەيتىنىن تالاي كورگەم.
تۇسكى استان كەيىن كوپ اڭگىمەلەر ايتىلدى، ءبىز، توم ەكەۋمىز، اڭىسىن اڭدىپ ەلەڭدەپ وتىرمىز، ءبىراق ءبارى بوس — قاشقىن نەگر جايلى ولار جۇمعان اۋىزدارىن اشپادى، ال ءبىز بىردەڭە ايتۋعا قورىقتىق. الايدا كەشكى تاماقتىڭ ۇستىندە بالالاردىڭ بىرەۋى:
— پاپ، توم، سيدپەن بىرگە تەاتر كورىنىستەرىنە بارۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، بولمايدى، — دەدى شال — ەشقانداي كورىنىس بولمايدى دەپ ويلايمىن، ال قالاي بولعاندا دا، سەندەر بارمايسىڭدار. انا قاشقىن نەگر بەرتون ەكەۋمىزگە قانداي وڭباعان كورىنىس ەكەنىن ايتىپ بەردى جانە بەرتون قالا تۇرعىندارىنا ايتادى: ول ەكى الاياقتى ەندىگى قالادان قۋىپ جىبەرگەن دە بولار.
مىنە، اڭگىمە قايدا! دەگەنمەن مەن كىنالى ەمەسپىن.
ءبىز، توم ەكەۋمىز، ءبىر بولمەدە، ءبىر كەرەۋەتتە جاتاتىن بولدىق؛ ءبىز ۇزاق جولدان شارشادىق، سوندىقتان بارىنە قايىرلى ءتۇن ايتىپ، كەشكى تاماقتان سوڭ بىردەن ۇيىقتاۋعا كەتتىك؛ وندا تەرەزەدەن شىعىپ نايزاعايدى قايتاراتىن تۇربادان جەرگە تۇستىك تە، قالاعا قاراي جۇگىردىك. كورول مەن گەرسوگقا ەشكىم دە ەشتەڭە ايتپايدى دەگەن ويدامىن؛ ەگەر مەن ولارعا ەسكەرتۋگە كەش قالسام، ولار قيىندىققا ۇشىرايدى، ارينە.
جولشىباي توم ماعان جۇرتتىڭ مەنى ءولتىرىپ كەتتى، اكەسى دە ۇشتى-كۇيلى جوعالدى دەپ جۇرگەندەرىن جانە دجيم قاشىپ كەتكەندە قالاي الاساپىران بولعانىن ايتتى؛ مەن وعان ءبىزدىڭ جۇلىكتەر جايلى جانە "كەرىك" تۋرالى، ءبىزدىڭ سالمەن جاساعان ساپارىمىز جايلى ۇلگەرگەنىمشە ايتىپ بەردىم؛ ال ءبىز قالانىڭ ورتاسىنا جەتە بەرگەنىمىزدە — وتە ەرتە ەمەس، سەگىز جارىم شاماسىندا — قاراساق، الدىمىزدا قولدارىنا شىراق ۇستاعان توبىر ايقايلاپ، شۋلاپ، تابالاردى تەمىرمەن سوققىلاپ، ىسقىرىپ كەلە جاتىر؛ ءبىز جولدىڭ ءبىر جاعىنا شىعىپ، ولارعا جول بەردىك؛ قاراسام: الگى توبىر كورول مەن گەرسوگتى اعاش اتقا مىنگىزىپ -مەن سول ەكەۋى دەپ ويلادىم، ال، ولارعا قاراپ كىم ەكەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، ءۇستى-باستارىنا قاراماي جاتىپ قۇستىڭ جۇنىنە اۋناتقان ەكەۋىنىڭ دە ادام ۇسقىنى جوق، جاي ەكى ءداۋ بىردەڭە. ولارعا قاراپ ءوزىم ءبىرتۇرلى بولىپ كەتتىم جانە باقىتسىز ەكى جۇلىككە جانىم اشىپ كەتتى؛ بۇل ەكەۋى تۋرالى ەشقاشان دا ولاردىڭ جاماندىقتارىن ەسكە المايمىن دەپ ويلادىم. ولارعا قاراۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى بولدى. ادامدار دەگەن بىر-بىرىنە وتە قاتال بولادى ەكەن.
ءبىز كەشىگىپ قالعانىمىزدى كورىپ تۇرمىز — ەندى ەشقانداي كومەك بەرە المايسىڭ. سوڭعى جاعىندا كەلە جاتقانداردان سۇراپ ەدىك، ولار قالا تۇرعىندارى ەشتەڭە بىلمەيتىندەي قالماستان تەاترلىق قويىلىمعا باردى، بەيشارا كورول ساحنادا سەكىرە باستاعانشا ءۇن-تۇنسىز وتىردى؛ سول كەزدە بىرەۋ بەلگى بەردى — كورەرمەندەر ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ولاردى ۇستاپ الدى.
ءبىز ۇيگە قاراي اياڭدادىق، مەنىڭ كوڭىل كۇيىم بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ، كوڭىلسىز كەلەمىن؛ مەن ەشتەڭە ىستەمەسەم دە كىنالى ادامداي سەزىنەتىن سياقتىمىن. ءبىراق ىلعي سولاي بولادى، سەن كىنالىسىڭ بە، جوق پا — ارىڭ ونىمەن ەسەپتەسپەيدى، ءبارىبىر سەنى ىشىڭنەن ءمۇجيدى. مەنىڭ ارىما ۇقساعان تىنىمسىز ءيتىم بولسا، ۋ بەرىپ ءولتىرىپ تاستار ەدىم. ىشىمدەگىلەردىڭ بارىنەن ونىڭ كولەمى ۇلكەن، ءبىراق تۇك پايداسى جوق. توم سويەر دە وسىنى ايتادى.
وتىز ءتورتىنشى تاراۋ
ءبىز ءدجيمدى قولدايمىز
ءبىز اڭگىمەلەسۋدى قويدىق تا ويلانۋعا كىرىستىك. كەنەت توم ايتتى:
— تىڭدا، گەك، ءبىزدىڭ ويىمىزعا ەرتەرەك كەلمەپتى، نە دەگەن اقىماقپىز! ءدجيمنىڭ قايدا وتىرعانىن مەن بىلەم عوي.
— نە دەپ تۇرسىڭ سەن! قايدا؟
— ءۇيىلىپ جاتقان كۇلدىڭ جانىنداعى سارايدا. ويلاپ قاراشى. ءبىز تاماق ءىشىپ وتىرعاندا ءبىر نەگردىڭ سوندا تاماق اپارعانىن سەن كورمەدىڭ بە؟
— كوردىم.
— سەن قالاي ويلادىڭ، ول تاماق كىمگە؟
— يتكە.
— مەن دە سولاي ويلاعام. ال، ول ءتىپتى دە يتكە ەمەس.
— نەگە؟
— ويتكەنى وندا قاربىز بولدى.
— دۇرىس، بولدى، مەن بايقادىم. يتتەردىڭ قاربىز جەمەيتىنى قالاي ويىما كەلمەدى؟ بۇنىمىز ءتىپتى ۇيات بولدى!
مىنە، ومىردە كەيدە قالاي: قاراپ وتىرساڭ دا، ەشتەڭەنى كورمەيسىڭ.
— مىنە، بىلاي: الگى نەگر ءىلۋلى كىلتتى اشتى، سوسىن ىشكە كىردى؛ ال، شىققاننان كەيىن، قايتا كىلتتەدى. ءبىز ۇستەل باسىنان تۇرىپ جاتقانىمىزدا كىلتتى اعايعا اكەلىپ بەردى، سول كىلت بولۋ كەرەك. قاربىز — ياعني ادام جەيدى؛ كىلت — ياعني وندا بىرەۋ قامالعان؛ وسىنداي مەيىرىمدى تاماشا حالقى بار شاعىن پلانتاسيادا ەكى ادام كىلتتەنىپ وتىرۋى مۇمكىن ەمەس. وندا وتىرعان دجيم. جارايدى، مۇنى ءوزىمىز سەزگەنىمىزگە دە مىڭ شۇكىرشىلىك دەپ قۋانىپ وتىرمىن، كادىمگى ءىز كەسۋشىلەر سياقتىمىز؛ بۇدان باسقا ءادىس ءۇشىن سوقىر تيىن دا بەرمەس ەدىم. ەندى سەن ميىڭدى قوزعاپ، جوسپار ويلاپ تاپ، ءدجيمدى قالاي ۇرلايمىز، مەن دە ءوز جوسپارىمدى ويلايمىن، سوسىن قايسىسى جاقسى بولسا، سونى تاڭدايمىز.
توم سويەردىڭ باسى ۇلكەن ادامدارداي ىستەيدى!
ماعان سالسا، گەرسوگ نە كاپيتاننىڭ كومەكشىسى، بولماسا سيركتە كلوۋن بولعانشا، وسىنداي باسىڭ بولعانى ارتىق. مەن بىردەڭەنى ويلاعان بولدىم، تەك ارىم تازا بولۋى ءۇشىن: ءوزىم الدىن الا ءبىلىپ وتىرمىن كىم جاقسى جوسپار ويلايتىنىن.
ارى-بەرىدەن سوڭ توم ايتتى:
— سەندە دايىن با؟
— ءيا، — دەيمىن.
— جارايدى، ايتا بەر.
— جوسپار بىلاي، — دەيمىن. — دجيم وتىر ما وندا نەمەسە باسقا بىرەۋ مە — ءبىلۋ قيىن ەمەس. ەرتەڭ تۇندە ءبىز مەنىڭ قايىعىممەن بارىپ، سالدى ارالدان بەرى اكەلەمىز. سوسىن تۇنگى قاراڭعىدا ول ۇيىقتاپ جاتقاندا شالدىڭ قالتاسىنان كىلتتى ۇرلاپ الامىز دا، دجيممەن بىرگە سالمەن وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا كەتەمىز؛ كۇندىز تىعىلىپ، تۇندە جۇزەمىز، بۇرىن دجيم ەكەۋمىز سولاي جۇردىك. مۇنداي جوسپار جاراي ما؟
— جاراي ما؟ نەگە جارامايدى، وتە جاقسى جوسپار! ءبىراق تىم قاراپايىم، ەشقانداي كىسى قىزىعارلىق ەشتەڭە جوق. ەگەر ادامدى قينامايتىن بولسا، قاۋىپ-قاتەرگە ۇرىندىرمايتىن بولسا، ول نە جوسپار؟ ەمشەكتەگى بالا دا جاساي الادى. ايقاي-شۋ جوق، جۇرتتى تاڭداندىراتىن اڭگىمە دە جوق، سابىن قايناتاتىن زاۋىتتاعى ۇرلىق سەكىلدى.
مەن ونىمەن تالاسپادىم، سەبەبى بۇدان وزگە اڭگىمەنى كۇتكەنىم جوق بولاتىن، ەسەسىنە ونىڭ جوسپارىنىڭ قاراپايىم بولمايتىنىن الدىن الا ءبىلىپ وتىرمىن.
سولاي بولىپ شىقتى. ول ءوز جوسپارىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرە باستادى، سوندا مەن ونىڭ جوسپارى مەنىكىنەن ون بەس ەسە ارتىق ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم: ءبىز ءدجيمدى ءبارىبىر قۇتقارامىز، ونىڭ ەسەسىنە ماشاقاتى جەتەرلىك بولادى، ءتىپتى ءبىزدى اتىپ تاستاۋلارى مۇمكىن — تومنىڭ جوسپارى وسىلاي. ماعان وتە ۇنادى. قانە، دەيمىن مەن، وسىلاي قيمىلدايىق. ونىڭ جوسپارى قانداي ەكەنىن ءقازىر ايتۋدىڭ قاجەتى جوق: مەن ءبىلىپ وتىرمىن ءالى تالاي وزگەرىستەر ەنگىزىلەدى.توم ىسكە كىرىسكەنىمىزدە ءالى جيىرما رەت بىلاي دا، ولاي دا وزگەرتەتىنىن ءبىلىپ وتىرمىن، ىڭعاي كەلگەن جەردە جاڭا بىردەڭەلەردى قوسا قويادى. شىنىندا وسىلاي بولىپ شىقتى.
ءبىر نارسە دۇرىس بولدى: توم سويەر ىسكە شىنداپ كىرىستى جانە نەگردى قۇلدىقتان بوساتقىسى كەلەدى. مىنە، مەن وسىنى تۇسىنبەي-اق قويدىم. بۇل قالاي سوندا؟ جاقسى وتباسىنان شىققان بالا، تاربيەلى، ءوزىنىڭ ابىرويىن قادىرلەيدى جانە اتا-اناسى دا ۇياتقا قالعىسى كەلمەيتىن شىعار؛ بالانىڭ باسى ىستەيدى، كوكمي ەمەس؛ قالاي بولسا دا وقىدى، ءارىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ەمەس، مەيىرىمدى، مۇنى قاساقانا جاسامايدى؛ ەندى، مىنە، كەرەك بولسا — تاكاپپارلىعىن، ءوزىن اياققا باستىرمايتىن نامىسىن ۇمىتىپ، مىنانداي شارۋاعا كىرىسەدى، ءوزىن ماسقارا ەتىپ، اتا-اناسىن بۇكىل امەريكاعا شۋلاتۋ دەگەن بارىپ تۇرعان قىلمىس. وسىنى تۇسىنە المادىم. ۇيات بولعاندا... ايتاتىنى جوق. نە دە بولسا وعان كوزبە-كوز ايتۋىم كەرەك ەكەنىن مەن بىلەمىن، ايتپەسە مەن قانداي دوسپىن! ءازىر جاريا بولماي تۇرعاندا ءبارىن تاستاسىن. مەن وسىلاي ايتقىم كەلىپ باستاي بەرىپ ەم، ول مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ:
— سەن نە، مەن نە ىستەگىم كەلەتىنىن ءوزىم بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ مۇنداي جاعداي باسىمنان وتكەنىن كورىپ پە ەدىڭ؟ — دەپ دۇرسە قويا بەردى.
— جوق، ەشقاشان.
— سول نەگردى ۇرلاۋعا ساعان كومەكتەسەم دەپ مەن ايتپاپ پا ەدىم؟
— ايتتىڭ.
— جارايدى، ەندەشە.
وسىدان باسقا ول ەشتەڭە ايتپادى، مەن دە اۋزىمدى جاپتىم. ەندى بۇل جايلى سويلەسۋدىڭ ءمانى قالمادى: ول ءبىر نارسەنى ويىنا السا، اقىرىنا دەيىن سونى ىستەمەي قويمايدى. ونىڭ نەگە وسى ىسكە باس سۇققانىن تۇسىنە المادىم، ءبىراق ونىمەن داۋلاسپادىم، ءتىپتى بۇل جايلى اڭگىمە ايتۋدى قويدىم. پىشاققا ءوزى تۇسكەن ەكەن، مەن نە ىستەۋىم كەرەك!
ءبىز كەلگەندە ۇيدە قاراڭعى جانە تىپ-تىنىش ەكەن، سوسىن ءبىز ەسىك الدىنداعى الاڭنىڭ سوڭىنا قاراي جۇردىك — الگى كۇلدىڭ جانىنداعى كىشكەنە ۇيشىكتى زەرتتەۋىمىز كەرەك. ءبىز الاڭدى تۇگەل اينالىپ وتتىك — يتتەر قالاي قارسى الاتىنىن بايقاپ الۋىمىز كەرەك. ولار ءبىزدى تانىپ، شۋ كوتەرمەي، ادەتتەگى اۋىل يتتەرىنىڭ تۇندە ءوتىپ بارا جاتقان ادامدارعا كورسەتەتىن قۇرمەت سالەمدەرىن ءبىلدىردى دە تىنىشتالا قالدى. ۇيشىككە جەتكەسىن ءبىز ونى الدىنان، ارتىنان، جانىنان قاراپ، سولتۇستىك جاعىنداعى قابىرعادا بۇرىن مەن كورمەگەن تەرەزە بار ەكەنىن انىقتادىق؛ جەردەن ءبىراز بيىكتە، ءوزى ءتورتبۇرىشتى، مىقتى تاقتايمەن بەكىتىپ تاستاپتى.
— مىنە، جاقسى! تەسىگى ەداۋىر ۇلكەن ەكەن، دجيم وعان سىيادى، تەك تاقتايدى جۇلىپ الۋ كەرەك، — دەدىم.
— بۇل "بىر-ەكى — كۇشىمىز بار، شۇكىرلىك، ءۇش-تورت — شارۋانى بىتىردىك" دەگەننەن دە وڭاي، ساباق وقىماعاننان دا جەڭىل. مەنىڭشە، ءبىز بۇدان گورى كۇردەلىرەك ءادىس تابا الاتىن سەكىلدىمىز، گەك فين.
— جارايدى، — دەدىم مەن. — ال ەگەر قابىرعانى ارالاپ كەسىپ الساق قايتەدى، مەنى ولتىرگەندە سولاي ىستەگەم.
— بۇل بىردەڭەگە ۇقسايدى، — دەيدى ول، — بۇل ءارى جۇمباق، ءارى جۇمىسى اۋىر جانە ءبارى جاقسى، دەگەنمەن ءالى دە كوبىرەك ارەكەتتەنۋىمىز ءۇشىن ءبىر قيىنداۋ ءادىس تابۋىمىز كەرەك. اسىعىپ جاتقانىمىز جوق، ءالى بايقاي تۇرايىق.
ۇيشىك پەن شارباقتىڭ ورتاسىندا، سولتۇستىك جاعىندا قوسىمشا سالىنعان ءۇي تۇر، بيىكتىگى ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن جەتەدى، ءوزى تاقتايدان جاسالعان. ونىڭ ۇزىندىعى الگى ۇيشىكپەن بىردەي دە، كولدەنەڭى التى فۋتتاي. ەسىگى وڭتۇستىك جاقتا جانە ىلىنەتىن كىلتپەن بەكىتىلگەن. توم سابىن قايناتاتىن قازانعا قاراي كەتتى، سول جەردەن ىزدەپ ءبىر تەمىر تاۋىپ اكەلدى، ول قازاننىڭ قاقپاعىن كوتەرەتىن تەمىر بولۋ كەرەك؛ ول تەمىردى الدى دا ەسىكتىڭ جاقتاۋىن جۇلىپ الدى. شىنجىر جەرگە ءتۇستى، ءبىز ەسىكتى اشىپ ىشكە كىردىك، شىرپى جاعىپ قاراساق، بۇل الگى ۇيشىككە قوسىمشا سالىنعان بولمە ەكەن، ورتاسىندا ەسىك جوق، ەدەنى دە جوق، جالپى تاتتانعان كۇرەك، تىرناۋىش، سىنعان وراقتان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. شىرپىمىز ءسوندى، ءبىز ەسىكتىڭ بوساعاسىن ورنىنا قويىپ، كەتىپ قالدىق، سىرتتاي قاراعاندا ەسىك جابىق تۇرعان سەكىلدى.
توم قۋانىپ:
— ەندى ءبارى جاقسى! — دەدى. — ءبىز ول ءۇشىن جەردى قازامىز، بۇل ءبىر اپتاداي ۋاقىت الادى.
سودان كەيىن ۇيگە كەلدىك؛ مەن ۇيگە جاسىرىن ەسىكتەن كىردىم — ولار بۇل جاقتاعى ەسىكتى جاپپايتىنىن ءبىلىپ العام، تەك تەرىدەن جاسالعان ىلگىشتەن تارتۋ كەرەك — بۇل تومعا لايىق ەمەس، تىم جەڭىل تاڭعالارلىق ەشتەڭە جوق، وعان مىندەتتى تۇردە نايزاعاي تارتاتىن تۇربادان ءتۇسۋ كەرەك.
ول ءۇش رەت ورتاسىنا دەيىن بارىپ، ۇشەۋىندە دە جەرگە قۇلاپ ءتۇستى، اقىرىندا باسىن جارۋعا ءسال قالدى. ول بۇل شارۋانى تاستاۋ كەرەك دەپ ويلادى، دەمالىپ العان سوڭ تاعى ءبىر رەت شىعىپ كورەم دەپ شەشتى — اقىرى شىقتى!
تاڭەرتەڭ ءبىز وتە ەرتە تۇرىپ، نەگرلەر تۇراتىن ۇيشىكتەرگە باردىق، ويىمىز — يتتەردى وزىمىزگە ۇيرەتۋ جانە الگى دجيمگە تاماق تاسيتىن نەگرمەن جاقىنىراق تانىسۋ. نەگرلەر تاماق ءىشىپ، ەگىستىككە بارۋعا جينالىپ جاتىر ەكەن، ال ءدجيمنىڭ نەگرى تارەلكەگە نان، ەت جانە باسقا تاعامداردى سالىپ جاتىر، باسقالارى كەتكەن كەزدە، ۇلكەن ۇيدەن الگى نەگرگە كىلت بەرىپ جىبەردى.
بۇل نەگردىڭ بەت-جۇزى مەيىرىمدى جانە اقىماقتاۋ، شاشىن ءتۇرلى جىپتەرمەن ءتۇيىن-تۇيىن ەتىپ بايلاپ قويىپتى، سەبەبى سودان مىستاندار قاشادى ەكەن. ول تۇندە مىستاندار كەلىپ، ءوزىن ابدەن شارشاتاتىنىن ايتتى، سودان بۇعان نەشە ءتۇرلى داۋىستار ەستىلىپ، كوزىنە ءارتۇرلى كورىنىستەر كورىنەدى ەكەن، ەشقاشان مۇنداي مالعۇندار بۇرىن وسىنداي ۇزاق مەزگىل جابىسىپ كورمەپتى.
ول ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعى جايلى اڭگىمەلەگەنى سونداي، ءتىپتى ءوزىنىڭ نەگىزگى جۇمىسىن ۇمىتىپ كەتتى.
— سەن تاماقتى كىمگە اپاراسىڭ؟ يتتەرگە بەرەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى توم.
نەگر كۇلىمسىرەگەنى سونشا، بەتىنىڭ بارىنە كۇلكى جايىلدى.
— ءيا، سيد مىرزا، يتكە. ول قىزىق يت! كورگىڭىز كەلمەي مە؟ — دەدى.
— كورگىم كەلەدى.
مەن تومدى ءتۇرتىپ قالدىم دا، سىبىرلادىم:
— سەن نە، وعان كۇندىز بارايىن دەپ تۇرسىڭ با؟ جوسپار بويىنشا ولاي ەمەس قوي؟
— بۇرىن ولاي ەمەس ەدى، ەندى سولاي.
ءبىز جۇردىك — ول جەرگە كىرىپ كەتسە يگى ەدى — تەك بۇل ماعان وتە ۇنامادى. كىردىك، تۇك كورىنبەيدى — سونداي قاراڭعى، ال دجيم، شىنىندا دا، سوندا وتىر، ول ءبىزدى كورىپ قۋانىپ كەتتى:
— ءيا، مىناۋ گەك قوي! جاساعان، جارىلقاي گور، توم مىرزا دا وسىندا كەلگەن بە؟
وسىلاي بولاتىنىن مەن بىلگەنمىن، كۇتكەنىم دە وسى ەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك، ميىما ەشتەڭە كىرمەدى، ءتىپتى ءبىر جاقسى وي كەلسە دە ەشتەڭە جاساي الماعان بولار ەم، سەبەبى الگى نەگر سول جەردە سوزگە ارالاستى:
— قۇدايىم-اي، اناۋ سەندەردى تاني ما؟
ەندى ءبىز بىر-بىرىمىزگە قارادىق، ءۇيدىڭ ءىشى دە جاقسى كورىندى. توم نەگرگە تەسىلە قاراپ، تاڭدانعان ادامداي سۇرادى:
— ءبىزدى كىم تانيدى؟
— مىنا قاشقىن نەگر.
— بىلەدى دەپ ويلامايمىن، سەنىڭ باسىڭا قالاي كەلدى بۇل وي؟
— قالاي كەلدى؟ ول ءقازىر عانا سىزدەردى بىلەمىن دەپ ايقايلادى عوي.
توم تۇككە تۇسىنبەگەن ادامداي:
— سەنىڭ مۇنىڭ ءبىرتۇرلى تۇسىنىكسىز. كىم ايقايلادى؟ قاشان ايقايلادى؟ نە دەپ ايقايلادى؟
— سوسىن ماعان بۇرىلدى. — سەن بىردەڭە ەستىدىڭ بە؟
ارينە، بۇل سۇراققا ءبىر عانا جاۋاپ ايتۋ كەرەك، مەن:
— جوق، دىم ەستىگەن جوقپىن، ەشكىم ەشتەڭە ايتقان جوق، — دەدىم.
توم سوسىن ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعان ادامداي دجيمگە قاراپ:
— سەن بىردەڭە دەدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، مىرزا، — دەدى دجيم. — مەن ەشتەڭە ايتپادىم.
— ءبىر ءسوز دە؟
— جوق، مىرزا، ءبىر ءسوز دە ايتقانىم جوق.
— ال سەن بۇرىن ءبىزدى كوردىڭ بە؟
— جوق، مىرزا، كورگەن ەمەسپىن.
توم جاڭاعى نەگرگە بۇرىلدى، ال اناۋ نە ىستەرىن بىلمەي، كوزدەرى باقىرايىپ كەتتى، سوسىن قاتقىل ۇنمەن:
— ساعان نە كورىنىپ تۇر ءوزى؟ سەن نەگە ولاي ايقايلادى دەدىڭ؟ — دەدى.
— وي، مىرزا، مۇنىڭ ءبارى قارعىس اتقىر مىستانداردىڭ كەسىرى. ءولىپ كەتە جازدايسىڭ! مۇنىڭ ءبارىن سولار، مىرزا، ولار مەنى ىلعي قورقىتىپ، ءتۇبى تابىتقا سالاتىن شىعار! بۇل تۋرالى ەشكىمگە ايتا كورمەڭىزشى، مىرزا، ايتپەسە سايلاس مىرزا ۇرسادى، ول ەشقانداي مىستان دەگەندەر جوق دەيدى.ونىڭ وسىندا بولماعانى وكىنىشتى — بولعاندا نە ايتار ەدى! بۇل جولى ول بۇرىلا الماس ەدى. مىنە، ىلعي وسىلاي بولادى: كىم ىشكىش بولسا، ونى قويعىزا المايسىڭ، وزدەرى ەشتەڭە كورمەيدى جانە نە ەكەنىن ايىرا المايدى، ال سەن كورەسىڭ، ايتاسىڭ ولارعا، ولار سەنبەيدى دە.
توم وعان ون سەنت بەردى، سوسىن ەشكىمگە ايتپايمىز، مىناعان شاشىڭدى ءتۇيۋ ءۇشىن ءجىپ ساتىپ ال دەپ بۇيىردى وعان، سوسىن دجيمگە قاراپ:
— سايلاس اعاي مىنا نەگردى دارعا اسا ما، جوق پا؟ — دەدى، — ەگەر مەن قاشقان نەگردى ۇستاپ السام، مەن ونى ەشقايدا بەرمەي، دارعا اسار ەدىم!
الگى نەگر ەسىك الدىنا بارىپ اقشا جالعان ەمەس پە دەپ تىستەپ تەكسەرىپ تۇرعاندا، توم دجيمگە سىبىرلادى:
— ءبىزدى بىلەتىنىڭدى سەزدىرمە. ەگەر تۇندە جەر قازىپ جاتقان دىبىس ەستىسەڭ، ۇرەيلەنبە، ءبىز گەك ەكەۋمىز سەنى قۇتقارعىمىز كەلەدى.
دجيم ءبىزدىڭ قولىمىزدى ۇستاپ قىسا بەرگەندە نەگر كەلدى. ءبىز وعان ەرتسە، تاعى دا وسىندا كەلەتىنىمىزدى ايتتىق؛ نەگر نەگە ەرتپەيمىن، اسىرەسە قاراڭعى تۇندەردە مىستاندار جارماسا بەرەدى، بىرگە جۇرگەندەرىڭ ءتىپتى جاقسى دەپ قۋانىپ كەتتى.
وتىز بەسىنشى تاراۋ
جاسىرىن جوسپارلار
تاڭعى تاماققا دەيىن شاماسى ءبىر ساعاتتاي بار، ءبىز ورمانعا كەتتىك. توم جارىقتا قازۋ كەرەك، ال فوناردىڭ جارىعى وتە انىق كورسەتەدى — قولعا ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن؛ ودان دا شىرىگەن توپىراقتى كوبىرەك الىپ، قاراڭعى جەرگە تاستاساق، ولار جارىق بەرەدى دەدى.
شىرىگەن توپىراقتى ءبىراز الىپ، ءشوپتىڭ اراسىنا جاسىردىق تا، ءوزىمىز دەمالۋعا وتىردىق. توم كوڭىلى تولماي كۇڭكىلدەپ قويادى:
— وسىنىڭ ءبارى ءسابيدىڭ ويىنى سياقتى ءارى جەڭىل، ءارى قاراپايىم، ءتىپتى جاساعىڭ كەلمەيدى! سوندىقتان قيىنىراق جوسپار ويلاۋ دا قيىن. كۇزەتىپ تۇرعان ادام جوق، تىم بولماسا وعان باسىن اينالدىراتىن سۋسىن ىشكىزەر ەدىك — كۇزەتشى مىندەتتى تۇردە بولۋ كەرەك! ەڭ بولماسا ۇيىقتاتاتىن سۋسىن بەرەتىن تىم قۇرىسا يت تە جوق. ءدجيمنىڭ ءبىر اياعىنداعى شىنجىرىنىڭ ۇزىندىعى ون فۋت، ول كەرەۋەتتىڭ اياعىنا بەكىتىلگەن؛ كەرەۋەتتى كوتەرىپ، شىنجىردى بوساتۋ — بار شارۋا وسى. سايلاس اعاي بارىنە سەنە بەرەدى: كىلتتى ءبىر ميسىز نەگرگە بەرىپ قويعان، ال ول نەگر نە ىستەپ ءجۇر — ەشكىم تەكسەرمەيدى. دجيم بۇدان بۇرىن دا تەرەزەدەن شىعۋىنا بولاتىن ەدى، ءبىراق ون فۋتتىق شىنجىرمەن قالاي جۇرەدى، الىسقا كەتە المايسىڭ. وتە وكىنىشتى، تەك بۇدان اسقان اقىماقتىق بولمايدى! بارلىق قيىندىقتى ءوزىڭ ويلاپ تابۋىڭ كەرەك. نە ىستەيسىڭ ەندى، باسقا امال جوق! بىردەمە ويلاپ تابۋعا، قولداعى باردى پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى. سوندا دا بۇل جەردە ءبىز ءۇشىن ۇتىمدى ءبىر جاي بار: ءبىز ءدجيمدى ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەر، قيىندىقپەن ۇرلاساق، ءبىز ءۇشىن ابىروي-اتاق سول بولادى جانە ونىڭ ۇستىنە ول قيىندىقتاردى ءوزىمىز باسىمىزبەن ويلاپ تاپساق، ارينە، بۇل ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ەمەس. ماسەلەن، فوناردى الايىق. ەگەر تۋرا ايتاتىن بولساق، فونارمەن جۇمىس ىستەۋ ءقاۋىپتى دەگەن پىكىر تۋعىزۋىمىز كەرەك. سول جەردە فاكەلدەن پاراد جاساساڭ دا، ەشكىم قىبىر ەتپەيدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭ باسىما ءبىر وي كەلدى: اۋەلى ارا جاسايتىن ءبىر نارسە تابۋ كەرەك.
— بىزگە ارانىڭ كەرەگى قانشا؟
— قالاي كەرەگى قانشا؟ شىنجىردى الۋ ءۇشىن كەرەۋەتتىڭ اياعىن كەسۋ كەرەك قوي!
— كەرەۋەتتىڭ اياعىن كوتەرسە بولدى، شىنجىر الىنادى دەپ ءوزىڭ ايتپاپ پا ەدىڭ؟
— بۇل ساعان ۇقسايدى، گەك فينن! قالاي دا ءسابيدىڭ ءادىسىن تاڭدايسىڭ. سەن نەمەنە، ەشقانداي كىتاپ وقىماعانبىسىڭ؟ بارون ترەنكە تۋرالى، كازانوۆا تۋرالى، ءتىپتى بەنۆەنۋتو چەلليني تۋرالى كىتاپتاردىڭ بىرەۋىن دە وقىمادىڭ با؟ ال گەنريح ناۆاررسكيي شە؟
مۇنداي اتاقتىلار از با؟ قاماۋدا وتىرعان ادامداردى وسىنداي تۇككە تۇرمايتىن ادىسپەن بوساتۋ دەگەن قاشان، قايدان ەستىلىپ ەدى؟ جوق، بارلىق اتاقتىلار اياقتى ەكى رەت ارالاپ سولاي قالدىرۋ كەرەك دەيدى، ال اعاش ۇنتاعىن جۇتىپ قويۋ كەرەك، سوندا ەشكىم بىلمەيدى، ال اياقتى بالشىقپەن جانە مالدىڭ مايىمەن سىلاپ تاستايدى، سوسىن ەڭ قىراعى تۇرمە كۇزەتۋشى دە اياعى ءبۇتىن ەكەن دەيدى. سودان كەيىن سەن قاشۋعا ابدەن دايىن بولعان كەزدە تەۋىپ قالاسىڭ، اياعى ۇشىپ كەتەدى، شىنجىردى الاسىڭ — ءبارى وسىمەن بىتەدى. سوسىن جاسايتىن ەشتەڭە جوق، جىپتەن جاسالعان باسپالداقتى لاقتىراسىڭ دا،سىرعاناپ ورعا تۇسەسىڭ، اياعىڭ سىنادى، ويتكەنى باسپالداق وتە قىسقا — ون توعىز فۋت جەتىسپەيدى — ال سول جەردە سەنى اتتار كۇتىپ تۇرادى، سەنىمدى ۋازىرلەر سەنى قاعىپ الادى دا، ەرگە كولدەنەڭ سالادى، سوسىن سەنى ءوزىڭ تۋعان لانگەدوكقا الىپ جۇرەدى نەمەسە ناۆارراعا، بولماسا تاعى باسقا ءبىر جاققا. مىنە، مەن وسىلاي تۇسىنەمىن، گەك! ەگەر ۇيشىكتىڭ جانىندا op بولسا عوي! ەگەر ۋاقىت جەتسە، ءبىز قاشاتىن ءتۇنى ونى جاقسىلاپ قازامىز.
— بىزگە وردىڭ قاجەتى قانشا — ءبىز ءدجيمدى ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن قازىپ شىعارمايمىز با؟ — دەدىم مەن.
ال ول مەنى ءتىپتى تىڭداپ وتىرعان جوق. مەنى دە، دۇنيەدەگى باسقانى دا ۇمىتىپ، قولىمەن جاعىن سۇيەپ قويىپ ويلانىپ وتىر، سوسىن تەرەڭ دەم الدى دا باسىن شايقاپ كۇرسىندى:
— جوق، بۇلاي ىستەۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى.
— نە تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ، — دەپ سۇرادىم.
— ءيا، ءدجيمنىڭ اياعىن ارامەن كەسۋدى ايتام.
— قۇداي ساقتاسىن! — دەيمىن. — ارينە، ونىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ونىڭ اياعىن كەسۋ كەرەك دەگەن ويدى سەن قايدان شىعاردىڭ؟
— كوپتەگەن اتاقتىلار سولاي ىستەگەن. ولار شىنجىردى شىعارا الماي قولدارىن كەسىپ قاشقان. اياعىن كەسكەن دۇرىس بولار ەدى. ءبىراق ءبىز ونسىز جاسايمىز. بىزگە پالەندەي قاجەتى جوق، بۇدان باسقا دجيم — نەگر، ول نەگە جاساعانىمىزدى تۇسىنبەيدى، ەۋروپادا وسىلاي جاسايدى دەپ وعان تۇسىندىرە المايسىڭ. جوق، بۇل ءادىستى قويۋ كەرەك! ال جىپتەن باسپالداق جاساۋ — بۇل بولادى: ءبىز ءوزىمىزدىڭ توسەگىمىزدەگى جايمالاردى جىرتىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دجيمگە جىپتەن باسپالداق جاساپ بەرەمىز. ال ونى وعان ناننىڭ اراسىنا سالىپ بەرۋگە بولادى — ىلعي وسىلاي جاسالادى. مەن ودان جامان ناندى دا جەگەنمىن.
— سەن نە دەپ وتىرسىڭ، توم سويەر؟ — دەيمىن مەن. — دجيمگە ەشقانداي ءجىپ باسپالداق كەرەك ەمەس.
— جوق، كەرەك. سەن ءوزىڭ نە دەپ مىڭگىرلەپ وتىرسىڭ! وسى ءىس جايلى تۇك بىلمەيسىڭ عوي! ءجىپ باسپالداق وعان كەرەك، جۇرتتىڭ ءبارى سولاي جاسايدى.
— ال ءجىپ باسپالداقپەن نە ىستەيدى؟
— نە ىستەيدى؟ ەشتەڭە جاساي الماي كورپەگە تىعىپ تاستاي ما؟ ءبارى سولاي جاسايدى ەكەن، ياعني ول دا جاساۋى كەرەك. گەك، سەن ەرەجە بويىنشا ەشتەڭە ىستەگىڭ كەلمەيتىن سياقتى عوي، ىلعي جاڭا بىردەمە ويلاپ تاباسىڭ. ەگەر ءجىپ باسپالداق وعان كەرەكسىز بولسا، قاشىپ كەتكەننەن كەيىن كورپەسىندە قالا ما؟ بۇل دەگەن ايعاق قوي. ايعاق قاجەت ەمەس دەپ ويلايسىڭ با سەن؟ كەرەك بولعاندا قانداي! ال سەن ەشقانداي بەلگى قالماسىن دەيسىڭ بە؟ مىنە، بۇل جاقسى ءىس بولار ەدى، ايتاتىنى جوق! مەن مۇندايدى ومىرىمدە ەستىگەن ەمەسپىن.
— ەگەر ەرەجە بويىنشا وندا باسپالداق بولۋى كەرەك بولسا، جارايدى، بولسىن مەيلى، مەن ەرەجەگە قارسى جۇرگىم كەلمەيدى. ءبىر عانا نارسە، توم سويەر: ەگەر ءبىز جايمالاردى جىرتىپ دجيمگە باسپالداق جاساساق، ءبىز ساللي تاتەيمەن كەلىسپەي قالامىز. مەن وسىلاي ويلايمىن: باسپالداقتى جاڭعاق اعاشىنىڭ قابىعىنان جاساۋ تۇككە تۇرمايدى، ول ءۇشىن دۇنيەنى ءبۇلدىرۋدىڭ قاجەتى جوق، ال ناننىڭ اراسىنا سالىپ پىسىرۋگە ابدەن بولادى، كورپەگە جاسىرۋ دا وڭاي. دجيم بۇل جاعدايلاردى تۇسىنە بەرمەيدى، وعان ءبارىبىر.
— وي، قايداعىنى سوعىپ وتىرسىڭ، گەك فينن! ەگەر مەن سەن سەكىلدى اقىماق بولسام، دىبىسىمدى شىعارماي وتىرار ەدىم. مەملەكەتتىك قىلمىسكەر جاڭعاق اعاشىنىڭ قابىعىنان جاسالعان باسپالداقپەن ءتۇسىپ قاشىپتى دەگەن نە؟ ەلگە كۇلكى بولاتىن جاعداي.
— جارايدى، توم، قالاي ىستەيمىن دەيسىڭ — ءوزىڭ بىلەسىڭ، دەگەنمەن، ەگەر مەنىڭ اقىلىمدى الساڭ، جايمانى جىپتەن العانىمىز دۇرىس.
ول بۇلاي ىستەۋگە بولادى دەدى. سول جەردە وعان تاعى ءبىر وي كەلدى:
— وندا كويلەكتى الۋ كەرەك، — دەدى.
— كويلەك نەمەنەگە كەرەك بىزگە، توم؟
— دجيمگە كۇندەلىك جازۋعا.
— قايداعى كۇندەلىك؟ دجيم جازۋ بىلمەيدى عوي!
— مەيلى، بىلمەسە، ءبىراق ەگەر ءبىز وعان تەمىر قاسىقتان نەمەسە بوشكەنىڭ قۇرساۋىنان قالام جاساپ بەرسەك، ول ءبىر بەلگىلەر سالادى عوي؟
— سەن نە، توم! قالامدى قازدىڭ قاناتىنان جۇلىپ الۋعا بولادى عوي — جاقسى جانە تەز.
— ەي، شاقشا باسىم-اي، قاماۋداعىلار وتىرعان قاراڭعى اباقتىدا قازدار جۇگىرىپ جۇرمەيدى. ولار قالامدى ىلعي قاتتى زاتتان ىستەيدى، مىسالى، مىستان جاسالعان مايشامنىڭ سىنىعىنان، قولدارىنا تۇسكەن نارسەدەن. بۇعان ولاردىڭ كوپ ۋاقىتى كەتەدى — اپتا، كەيدە ايلار وتەدى، سەبەبى قالامدى قابىرعاعا ىسقىلاپ ۇشتايدى. قازدىڭ قاۋىرسىنىمەن ولار جاز دەسەڭ دە جازبايدى. بۇل ولاردىڭ ادەتى بويىنشا بولمايدى.
— ال جارايدى، سوندا سيانى نەدەن جاسايمىز؟
— كوبىسى تاسقا كوزدىڭ جاسىن تامىزىپ جازادى، ونى ايەلدەر جاعى سولاي ىستەيدى، ال اتاقتىلار وزدەرىنىڭ قانىمەن جازادى. دجيم دە سولاي ىستەۋىنە بولادى، ال ەگەر ول ءوزىنىڭ قاماۋدا وتىرعانىن بۇكىل الەمگە بىلدىرگىسى كەلىپ، قۇپيا حابار تەرەزەدەن جىبەرسە، قالايى تارەلكەگە شانىشقىمەن سىزىپ جازىپ، تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەرۋىنە بولادى. تەمىر ماسكا ۇنەمى سولاي ىستەدى جانە بۇل وتە جاقسى ءادىس.
— دجيمدە قالايى تارەلكە جوق. وعان جاي ىدىسپەن تاماق بەرەدى.
— ول ەشتەڭە ەمەس، ءبىز وعان تاۋىپ بەرەمىز.
— ءبارىبىر ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەيدى.
— ول ءتىپتى ەشتەڭە ەمەس، گەك فينن. ونىڭ شارۋاسى جازۋ جانە تارەلكەنى تەرەزەدەن لاقتىرۋ. ال ونى وقۋدىڭ كەرەگى جوق ساعان. ءبارىبىر جارتىسىن تۇسىنبەيمىز — ولار تارەلكەگە جازا ما، جوق باسقاعا ما.
— وندا تارەلكەنى شيمايلاپ نە كەرەك؟
— ءماسساعان، ونىڭ تارەلكەلەرى ەمەس قوي!
— ونىكى بولماعانمەن، بىرەۋدىكى عوي، سولاي ەمەس پە؟
— قاماۋداعى ادامنىڭ كىمنىڭ تارەلكەلەرى ەكەنىندە شارۋاسى قانشا...
ول ءسوزىن اياقتاعان جوق — تاڭەرتەڭگى تاماققا شاقىرعان قوڭىراۋ داۋىسىن ەستىپ، ۇيگە كەتتىك.
بۇل كۇنى ەرتەمەن ماعان جىپتەن جايمانى جانە اق كويلەكتى قارىزعا الۋ مۇمكىندىگى تۋدى، سوسىن ەسكى قاپ تاپتىم دا الگىلەردى سوعان سالدىم، سوسىن شىرىگەن توپىراقتى دا سول قاپقا سۇڭگىتتىك. مەن "قارىزعا" دەيمىن. سەبەبى مەنىڭ اكەم ىلعي وسىلاي دەيتىن، ءبىراق توم بۇل — "قارىز" ەمەس، بۇل ۇرلىق دەيدى. ول ءبىز تۇتقىنعا كومەكتەسىپ ءجۇرمىز، ال ول زاتتار قالاي الىندى — تۇتقىنعا ءبارىبىر، بۇل ءۇشىن ەشكىم جازالانبايدى. ەگەر تۇتقىن ءوزى قاشىپ قۇتىلۋى ءۇشىن ءبىر نارسەنى ۇرلاسا، بۇل قىلمىس ەمەس، بۇعان ونىڭ قۇقى بار؛ تۇتقىن ءۇشىن بۇل ۇيدەن ءبارىن ۇرلاۋعا ءبىزدىڭ تولىق قۇقىمىز بار، ارينە، ونى قاماۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن عانا ۇرلانعان زاتتاردى پايدالاناتىن بولساق. ەگەر ءبىز تۇتقىن بولماساق، وندا، ارينە، اڭگىمە باسقا، ەگەر ءوزى تۇتقىن ەمەس، ءبىراق بىرەۋدەن زات ۇرلاسا، ول ەڭ وڭباعان ادام. سوندىقتان ءبىز قولىمىزعا تۇسكەننىڭ ءبارىن ۇرلايمىز دەپ شەشتىك دەدى توم.
وسىدان كەيىن، جاقىندا مەن نەگرلەردەن قاربىز ۇرلاپ اكەلىپ ەدىم باقشادان. توم نەگرلەرگە بارىپ ون سەنت بەر، نە ءۇشىن ەكەنىن ايتپا دەپ ماعان بۇيىردى. ول وتە قاجەت نارسەنى عانا ۇرلاۋعا بولادى دەيدى. "نەسى بار، — دەيمىن مەن، — ماعان قاربىز قاجەت بولدى". قاربىز ساعان تۇرمەدەن قاشۋ ءۇشىن كەرەك بولعان جوق، مىنە، اڭگىمە قايدا دەيدى ول "ەگەر سەن تۇتقىنعا ول تۇرمەشىنى ءولتىرۋى ءۇشىن قاربىزدىڭ ىشىنە پىشاق سالساڭ، وندا ءبارى دۇرىس بولعان بولار ەدى"، — دەيدى. مەن ونىمەن داۋلاسپادىم، ءبىراق تۇتقىن ءۇشىن ميىمدى ءشىرىتىپ ويلاپ نە شارۋام بار، ودان دا، ورايى كەلگەندە، قارىزدى الا قويمايمىن با.
مىنە، ءبىز سول كۇنى تاڭەرتەڭ جۇرتتىڭ ءبارى اركىم ءوز شارۋاسىمەن كەتۋىن كۇتىپ تۇرعانىمىزدى مەن ايتتىم، ەسىك الدىندا ەشكىم قالماعان، توم قاپتى ۇيشىكتىڭ جانىنا سالىنعان قوسىمشا ۇيگە اپاردى. مەن سول ەسىك الدىندا كۇزەتتە تۇردىم. توم كەشىكپەي ول جاقتان شىقتى، سوسىن ەكەۋمىز اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن بورەنەلەردىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىردىق.
— ەندى ءبارى دايىن بولدى، تەك قۇرال-سايماننان باسقاسى، — دەدى ول.
— قۇرال-سايماننان؟
— ءيا.
— قۇرال-سايمان نەمەنەگە كەرەك؟
— قالاي نەمەنەگە؟ قازۋ ءۇشىن. جەردى تىسىمىزبەن قازامىز با؟
— انا ۇيشىكتىڭ جانىنا سالىنعان قوسىمشا ۇيدەگى تىرما كۇرەكتەر جاراماي ما؟ — دەپ سۇرايمىن.
ول ماعان بۇرىلىپ، سونداي وكىنىشتى جۇزبەن بەتىمە تەسىلە قاراعاندا، جىلاپ جىبەرۋگە شاق قالدىم.
— گەك فينن، تۇتقىنداردا كۇرەك، تىرما سەكىلدى جەر قازاتىن جاڭا زاماننىڭ سايماندارى بولادى دەگەندى قايدان ەستىدىڭ؟ مەن سەنەن سۇرايمىن: ەگەر بىردەمە سەنىڭ ميىڭا كىرەتىن بولسا، ول باسقاشا قالاي داڭقىن شىعارادى؟ وندا قولىنا كىلت بەر، سوندا شارۋا بىتەدى. تىرما، كۇرەكتەر! تاعى بىردەڭەلەر! ءاي، ولاردى ءتىپتى كورولدارعا دا بەرمەيدى!
— جارايدى وندا، — دەيمىن، — ەگەر بىزگە تىرما، كۇرەك قاجەت بولماسا، وندا نە كەرەك؟
— اس ۇيدەگى پىشاقتار.
— ءۇيدىڭ استىن قوپارۋ ءۇشىن بە؟
— ارينە!
— قويشى، توم، مىناۋىڭ اقىماقتىق!
— اقىماقتىق پا، جوق پا — ءبارىبىر سولاي، بۇل ناعىز دۇرىس ءادىس. جانە بۇدان باسقا ءادىس جوق، مەن قانشاما كىتاپ وقىدىم بۇل تۋرالى، ءبىراق مەن ايتقاننان باسقا ءادىس بار دەگەندى ەستىمەدىم. بارلىق تۇتقىندار پىشاقپەن قازادى، جەردى ەمەس، ارينە، — ولاردا ىلعي قاتتى جارتاس. جانە ونى ايتىپ شىعۋعا قانشا ۋاقىت كەتەدى، اپتا ارتىنان اپتا... ال ولار قازا بەرەدى، قازا بەرەدى! ماسەلەن، مارسەل كەمەجايىنداعى ديف تۇرمەسىنەن قازىپ-قازىپ، اقىرى قاشىپ شىققان. ول قانشا مەزگىل قازدى دەپ ويلايسىڭ؟
— مەن قايدان بىلەم؟
— جوق، سەن تاپ!
— بىلمەيمىن... اي جارىم شىعار؟
— وتىز جەتى جىل! جەردىڭ استىنان قىتايدان شىققان. مىنە، ومىردە قانداي وقيعالار بولادى! بىزدەگى تۇرمەنىڭ جارتاستا تۇرماعانى وكىنىشتى!
— ءدجيمنىڭ قىتايدا ەشقانداي تانىسى جوق.
— تانىستىڭ قاجەتى قانشا؟ سول تۇتقىننىڭ دا تانىستارى بولعان ەمەس. سەن ىلعي ءبىر بۇيىردەن شىعىپ وتىراسىڭ. ىسكە قاتىسى بار بىردەڭە ايتساڭ عوي.
— جارايدى، ول قاي تەسىكتەن شىقسا دا، ماعان ءبارىبىر، تەك شىقسا بولدى، دجيمگە دە ءبارىبىر دەپ ويلايمىن. تەك ءبىر ماسەلە بار: ونى پىشاقپەن قازىپ شىعاراتىنداي دجيم جاس ەمەس. ونداي ۋاقىت وتكەنشە ول ءولىپ قالادى.
— جوق، ولمەيدى. ءبىز وتىز جەتى جىل قازامىز دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىز جۇمساق جەردى قازامىز عوي!
— ال قانشا ۋاقىت كەرەك، توم؟
— بىزگە ونشا ۇزاق قازۋعا بولمايدى، سايلاس اتايعا جاڭا ورمان جاقتان جازىپ جۇرۋلەرى مۇمكىن. ءدجيمنىڭ ول جاقتان ەمەس ەكەنىن اعاي ءبىلىپ قالىپ جۇرسە. وندا بۇل دا بىردەڭە جازۋى مۇمكىن — دجيم تۋرالى حابارلاندىرۋ ما، قايدان بىلەيىن... ياعني ءبىز سونشاما ۋاقىت جەر قازا المايمىز. ەرەجە بويىنشا ەكى جىل قازۋ كەرەك دەپ ويلايمىن، ءبىراق بىزگە بۇلاي ىستەۋگە ءتىپتى دە بولمايدى. ءارى قاراي نە بولاتىنى بەلگىسىز، سوندىقتان مىنانداي اقىل بەرەمىن، كادىمگىدەي شىنداپ قازۋ كەرەك جانە تەزدەتىپ، ال سوسىن وتىز جەتى جىل قازدىق دەپ ويلاۋىمىز كەرەك. سوندا ۇرلاۋ وپ-وڭاي بولادى، سوسىن دابىل باستالعان كەزدە الىپ كەتۋ كەرەك. ەڭ دۇرىسى وسى دەپ ويلايمىن.
— مۇندا ايتەۋىر ءمان بار، — دەيمىن. — ويلاۋ ەشتەڭە ەمەس، سوسىن ەشقانداي ماشاقاتى جوق، ەگەر قاجەت بولسا، مەن ءجۇز جىل جارىم قازدىق دەپ ويلاي الامىن. بۇل ماعان تۇك تە قيىن ەمەس، تەك ءبىراز ۇيرەنۋ كەرەك... وندا مەن ءقازىر جۇگىرىپ بارىپ ەكى پىشاق الىپ كەلە قويايىن.
— ۇشەۋ ال، — دەدى ول، — بىرەۋىنەن ارا جاسايمىز.
— توم، ەگەر مىناداي ۇسىنىس ەرەجەگە نەمەسە دىنگە قارسى بولماسا، — دەدىم مەن، — انە، انا جەردە، كولەڭكەنىڭ استىندا تات باسقان ارا بار.
ول وكىنىشتى جۇزبەن ماعان قارادى دا:
— سەنى ەشقانداي ءجونى ءتۇزۋ نارسەگە ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس. گەك، جۇگىر، پىشاقتاردى اكەل — ۇشەۋىن!
مەن جۇگىرە جونەلدىم.
وتىز التىنشى تاراۋ
دجيمگە كومەكتەسۋگە تىرىسۋ
سول كۇنى تۇندە جۇرتتىڭ ءبارى ۇيقىعا كەتكەسىن، ءبىز نايزاعاي تارتقىش تۇربامەن ەسىك الدىنا تۇستىك تە، قوسىمشا سالىنعان ۇيشىككە بارىپ، شىرىگەن توپىراقتى جەرگە توگىپ جۇمىسقا كىرىستىك. وزىمىزگە بەس-التى فۋت جەردى ەڭ تومەنگى بورەنەگە دەيىن تازالاپ الدىق. توم بۇل ءدجيمنىڭ كەرەۋەتىنىڭ ارتقى جاعى، سوسىن استىن قازىپ، سىرتقا شىعاتىن تەسىك جاسايمىز، جۇمىستى بىتىرگەندە ەشكىم ول جەردە تەسىك بارىن بىلمەيدى، سەبەبى ءدجيمنىڭ جامىلعىسى جەرگە ءتيىپ تۇر، ارينە، ونى ادەيى كوتەرىپ كەرەۋەتتىڭ استىن قاراسا عانا كورىنەدى، — دەدى.
ءبىز پىشاقپەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قازىپ-قازىپ ابدەن قالجىرادىق، الاقانىمىز كۇلدىرەپ، سۋلانىپ قالدى، ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپادى. سونان سوڭ مەن ايتتىم:
— بىلەسىڭ بە، توم سويەر، بۇل جۇمىس وتىز جەتى ەمەس، وتىز سەگىز جىلعا جەتەتىن بولار.
ول ەشتەڭە دەمەيدى، تەك كۇرسىندى دە، كىشكەنەدەن كەيىن قازۋدى قويدى. بايقاپ تۇرمىن، ول ويلانىپ قالدى دا سوسىن:
— تىرىسپاۋ كەرەك، گەك، ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى. ەگەر ءبىز تۇتقىندار بولساق، وندا ءبىر ءجون، سەبەبى ولاردىڭ ۋاقىتى كوپ، ەشقايدا اسىقپايدى، كۇزەتشىلەر اۋىسىپ جاتقاندا بەس مينۋت قانا قازادى، ودان تۇتقىنداردىڭ الاقانى دا كۇلدىرەمەس ەدى، ءبىز دە جىلدار بويى قازار ەدىك جانە ول ەرەجەگە ساي كەلەر ەدى. ال بىزگە ەندى اقىماقتارداي باس قاتىرۋ كەرەك ەمەس — وعان ۋاقىت جوق، تەزدەتۋ كەرەك. ەگەر ءبىز وسىلاي ەندى ءبىر ءتۇن قازساق، قولىمىزدىڭ كۇلدىرەگەنى كەتكەنشە ءبىر اپتا جۇمىستى تاستاي تۇرۋعا تۋرا كەلەدى — ودان ەرتە قولىمىزعا پىشاق ۇستاي المايمىز.
— سوندا بىزگە نە ىستەۋ كەرەك، توم؟
— مەن ساعان ايتامىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن. بۇل ءارى دۇرىس ەمەس، ءارى ادامگەرشىلىككە جاتپايدى جانە مۇنى بىرەۋلەر بىلمەسە دەيمىن، الايدا بۇدان باسقا ءادىس جوق، ءبىز تىرمامەن، كۇرەكپەن قازامىز، ءبىراق پىشاقپەن قازىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىز، — دەدى.
— مىنە، بۇل دۇرىس! — دەيمىن مەن. — توم سويەر، بۇرىن دا سەنىڭ باسىڭ قاتتى ىستەۋشى ەدى، ەندى ودان دا جاقسى ىستەپ كەتتى. تىرما — بۇل كادۋىلگىدەي قۇرال، ال دۇرىس ەمەس، ادامگەرشىلىككە قارسى دەگەنگە مەن تۇكىرمەيمىن دە. مەن نەگردى ۇرلاعىم كەلسە نەمەسە قاربىزدى، بولماسا جەكسەنبىلىك مەكتەپتەن كىتاپ ۇرلاعىم كەلسە، بۇل ەرەجەگە ساي كەلە مە، كەلمەي مە — ونى انىقتاپ جاتپايمىن، ايتەۋىر جاساسام بولدى. ول نەگر مە، قاربىز با، جوق وقۋلىق پا — ماعان ءبارىبىر، ايتەۋىر تىرمامەن بولسا دا نەگردى شىعارسام بولدى، ال سەنىڭ اتاقتىلارىڭ مەيلى نە ويلاعىسى كەلسە، ويلاي بەرسىن، مەن ولار ءۇشىن ولگەن تىشقاندى دا بەرمەيمىن.
— مۇنداي ىستە ءبىر نارسەنى قيالداۋعا جانە تىرمانى دا ىسكە قوسۋعا بولادى، — دەدى ول — ەگەر وسى جاعداي بولماسا، مەن ءوزىم دە قارسى بولار ەدىم، ەرەجەگە ساي كەلمەيتىن شارۋانى ىستەۋگە وزىمە تىيىم سالار ەدىم، ەگەر قالاي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلەتىن كىسىگە قالاي بولسا سولاي قيمىلداۋعا بولمايدى. سەنىڭ ءدجيمدى تىرمامەن قازىپ، قيالداماي-اق شىعارۋىڭا بولادى، سەبەبى سەن تۇك بىلمەيسىڭ، ال ماعان بولمايدى، ويتكەنى مەن ءبارىن بىلەمىن. پىشاقتى اكەل مىندا!
ونىڭ ءوزىنىڭ پىشاعى بار بولاتىن، سوندا دا مەن وزىمدىكىن بەردىم. ول ونى جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى دە:
— اكەل بەرى پىشاقتى! — دەدى.
مەن اۋەلى نە ىستەرگە بىلمەدىم، سوسىن بارىپ ءتۇسىندىم. ەسكى-قۇسقى ۇيىلگەن قوقىستىڭ اراسىنان قايلا تاۋىپ الىپ، وعان بەردىم، ول جۇلىپ الىپ، ءبىر ءسوز دە ايتپاي قازا بەردى.
ول ىلعي سونداي، ءبارىن بىلەدى. ول ىلعي ەرەجەمەن جۇرەدى. سوسىن مەن كۇرەكتى الىپ، ەكەۋمىز بىرەسە قايلامەن، بىرەسە كۇرەكپەن ويدا قازدىق، جان-جاققا توپىراق شاشىلىپ جاتىر. ءبىز شامامەن جارتى ساعاتتاي قازدىق قوي دەيمىن — ودان ءارى قازا المادىق، وتە شارشادىق، سونىڭ وزىندە ەداۋىر تەسىك پايدا بولدى. مەن جوعارىعا ءوزىمنىڭ بولمەمە كوتەرىلدىم دە، تەرەزەگە جاقىنداپ ەدىم تومنىڭ نايزاعايدى قايتاراتىن تۇربامەن تۇسكەلى جاتقانىن كوردىم، ءبىراق ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى: كۇلدىرەگەن الاقانىمەن تۇربادان ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس. اقىرى ول:
— ەشتەڭە شىقپايدى، شىعا المايمىن. سەنىڭشە قالاي، مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ مۇمكىن بىردەڭە ويلاپ تابارسىڭ؟ — دەدى ماعان.
— ءيا، — دەدىم مەن، — ءبىراق ول ەرەجەگە قارسى. باسپالداقپەن شىق، سوسىن تۇربامەن شىقتىم دەپ ويلا.
ول سولاي ىستەدى.
كەلەسى كۇنى توم ۇيدەن تەمىر قاسىق، جەزدەن جاسالعان مايشام ۇرلاپ الدى، بۇلاردان دجيمگە قالام جاسايمىز دەيدى جانە شوشقا مايىنان جاسالعان التى مايشام، ال مەن نەگرلەردىڭ كۇركەلەرىنىڭ ماڭىندا ىڭعايلى ءساتتى كۇتىپ ءجۇرمىن، اقىرى ءۇش قالايى تارەلكەنى جىمقىردىم. بۇل از دەدى توم، ءبارىبىر وسى تارەلكەلەردى ەشكىم كورمەيدى، سەبەبى ولاردى دجيم لاقتىرعاندا، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا تۇسەدى — ءبىز تاۋىپ الامىز دا، تاعى دجيمگە بەرەمىز دەيمىن مەن. توم تىنىشتالدى.
— ەندى دجيمگە زاتتارىن قالاي بەرۋ جاعىن ويلاۋ كەرەك، — دەدى ول.
— قازىپ بولعاننان كەيىن تەسىككە اپارامىز.
ول كوزىنىڭ الاسىمەن ماعان قاراپ، مۇنداي اقىماقتىقتى تۋعاننان بەرى كورگەن ەمەسپىن دەدى دە، تاعى ويلانا باستادى. جانە اقىرىندا ەكى-ۇش ءادىس ويلادىم، ءبىراق ولاردىڭ بارىنە توقتاۋدىڭ ءدال ءقازىر قاجەتى جوق دەدى دە، اۋەلى دجيممەن اقىلداسقان دۇرىس دەپ قويدى.
سول كەشتە ءبىز نايزاعاي تۇرباسىمەن سىرعاناپ تۇستىك، ون بىرلەردە بولۋ كەرەك، ءبىر مايشام الدىق، ءدجيمنىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇسىنا كەلسەك، ول قورىلداپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر ەكەن، ءبىز مايشامدى تەرەزەگە لاقتىرىپ ەدىك، ول ويانا قويمادى. قايلامەن، كۇرەكپەن قازا باستادىق، ەكى جارىم ساعاتتا جۇمىس ءبىتتى. ءبىز ءدجيمنىڭ كەرەۋەتىنىڭ استىنان شىقتىق، ودان ءارى ۇيشىككە كىرىپ قاراپ شىقتىق، مايشام تاۋىپ الدىق، ونى جاعىپ ءدجيمنىڭ قاسىنا تۇردىق، ۇيىقتاپ جاتىر، سىرت قاراعاندا دەنى ساۋ، مىقتى كورىنەدى، سوسىن ونى جايمەن وياتا باستادىق. ونىڭ ءبىزدى كورىپ قۋانعانى سونداي، جىلاۋعا ءسال قالدى، ءبىزدى "كوگەرشىندەرىم" جانە باسقا دا ەركەلەتەتىن سوزدەرمەن اتادى، سوسىن ول ءبىز ءقازىر اتاۋىز اكەلىپ شىنجىردى ونىڭ اياعىنان الىپ تاستاپ، سول بويدا بىرگە قاشايىق دەدىك. ءبىراق توم بۇل ەرەجەگە ساي ەمەس دەپ، ونىڭ كەرەۋەتىنە وتىردى دا، ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدى تۇسىندىرە باستادى، ءبىزدىڭ ءبارىن ويداعىداي جاسايتىنىمىزدى ايتىپ، دجيمگە ەشتەڭەدەن قورقىپ، قاۋىپتەنۋ كەرەك ەمەس دەدى — ءبىز مىندەتتى تۇردە ونى بوساتامىز.
دجيم بۇعان كەلىسىپ، جارايدى، مەيلى سولاي بولسىن دەدى. ءبىز ونىڭ جانىندا كوپ وتىردىق، اۋەلى بۇرىنعى وتكەن جىلدار تۋرالى اڭگىمە سوقتىق، ال سوڭىنان توم سايلاس اتايدىڭ بۇعان كۇندە كەلىپ، ونىمەن بىرگە ناماز وقيتىنىن، ال ساللي تاتەيدىڭ مەزگىل-مەزگىل جۇگىرىپ كەلىپ، ول اش ەمەس پە، جاعدايى قالاي ەكەنىن سۇرايتىنىن — بۇدان اسقان مەيىرىم بولا ما — ەستىگەندە:
— ەندەشە مەن قالاي ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىز ساعان سولار ارقىلى ءبىر نارسەلەر بەرىپ جىبەرەتىن بولامىز، — دەدى.
مەن ايتتىم:
— مىناۋىڭ بەكەر، مەن مۇنداي اقىماقتىقتى تۋعالى ەستىگەن ەمەسپىن.
ءبىراق ول مەنىڭ سوزىمە كوڭىل اۋدارماي، اڭگىمەسىن ارمەن قاراي جالعاستىرا بەردى. ول ىلعي دا وسىلاي، بىردەڭە ويلاسا بولدى — قويمايدى. ول دجيمگە ءبىز ىشىنە ەت سالعان نان جانە باسپالداق، باسقا دا ءىرى زاتتاردى نات ارقىلى — دجيمگە تاماق تاسيتىن نەگر — بەرەمىز، تەك سەن كوزىڭە قارا جانە ەشتەڭەگە تاڭدانبا، سوسىن نات سەنىڭ زاتتاردى قالاي، قايدان الاتىنىڭدى بىلمەسىن دەپ ءتۇسىندىردى. ال ۇساق نارسەلەردى ءبىز اعايدىڭ قالتاسىنا سالامىز، اعايعا بىلدىرمەي ءدجيمنىڭ ەپپەن ولاردى الۋىنا تۋرا كەلەدى، سوسىن كەيبىرەۋلەرىن تاتەيدىڭ الجاپقىشى كومكەرىلگەن ورىلگەن جىپكە بايلايمىز نەمەسە ونىڭ قالتاسىنا سالامىز، ارينە، مۇمكىن بولسا. توم وعان قانداي زاتتار جانە ولار نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتتى. بۇعان قوسا توم دجيمگە ونىڭ كويلەگىنە قالاي كۇندەلىك جازۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتتى. وعان ايتەۋىر ءبارىن ايتتى. دجيم وسىنىڭ ءبارى نەمەنەگە كەرەك ەكەنىن تۇسىنە المادى، ءبىراق اق ءناسىلدى بۇلار ءبارىن بىلەدى دەپ شەشتى، جالپى ول ريزا بولىپ، تومنىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ىستەيمىن دەدى.
دجيمدە تەمەكى جانە مايستان ىستەلگەن ترۋبكالارى كوپ ەكەن، ءبىز ونىمەن بىرگە راقاتتانىپ وتىردىق. سوسىن تەسىكتەن شىعىپ، ۇيىقتاۋعا كەتتىك، تەك ءبىزدىڭ قولدارىمىز سىدىرىلىپ، جارا-جارا بولىپ قالدى. توم وتە قۋانىپ، ەشقانداي مۇنداي كوڭىلدى ويىندى ويناپ كورمەگەن-تىن جانە ونىڭ بۇل اقىلىنا اقىل قوسقانىن ايتتى جانە ەگەر ول قالاي ىستەۋدى بىلسە، ءومىر بويى وسى ويىندى وينار ەدى، ال سوسىن ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا ءدجيمدى قۇتقارۋدى وسيەت ەتىپ قالدىرار ەدى، سەبەبى ارينە، دجيم ۋاقىت وتە كەلە تۇتقىن بولۋعا ۇيرەنەدى، كۇن وتكەن سايىن وعان وسىلاي وتىرۋ ۇنايتىن بولادى.ونىڭ ايتۋىنشا، وسى ءىستى سەكسەن جىلعا دەيىن ۇزارتۋعا، ءسويتىپ رەكورد جاساۋعا ابدەن بولادى. سوندا بۇل ىسكە قاتىسى بار ادامداردىڭ ءبارى داڭققا بولەنەدى، ءبىز دە داڭقتى ادامدار بولامىز.
ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ ءبىز قاتار-قاتار جيىلعان كەسىلگەن اعاشتارعا بارىپ مايشامنىڭ تۇعىرىن بىرنەشە بولىككە بولدىك، توم ولاردى قاسىقپەن بىرگە قالتاسىنا سالىپ الدى. سوسىن نەگرلەردىڭ كۇركەلەرىنە باردىق، نەگردىڭ كوزىن الا بەرە، توم مايشام تۇعىرىنىڭ ءبىر بولىگىن تاباناننىڭ اراسىنا سۇعىپ جىبەردى، دجيمگە ارنالعان بۇل نان تارەلكەدە ەدى، ال ودان كەيىن ءبىز ناتتى دجيمگە شىعارىپ سالدىق، ويىمىز — قالاي بولاتىنىن كورۋ. ويداعىداي بولدى. دجيم تاباناندى تىستەپ قالعاندا، ءتىسىن سىندىرۋعا شاق قالدى. توم سويەردىڭ ءوزى دجيمگە سولاي ايتقان. دجيم سىر بەرمەدى، ناننىڭ ىشىنە تاس پا، بىردەڭە تۇسكەن عوي، ونداي-ونداي بولادى دەدى، بۇدان سوڭ ول بىردەن ەشتەڭەنى تىستەمەي، اۋەلى ءۇش-تورت جەردەن شانىشقىنى سۇعىپ بايقاپ الاتىن بولدى.
مىنە، ءبىز قاراڭعى جەردە تۇرمىز، كەنەت ءدجيمنىڭ كەرەۋەتىنىڭ استىنان سەكىرىپ ەكى يت شىعا كەلدى، ولاردان كەيىن تاعى-تاعى، بارلىعى ون ءبىر، بىزگە بۇرىلاتىن جەر قالمادى. ءبىز قوسىمشا ءۇيدىڭ ەسىگىن جابۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىز. ال نەگر نات: "مىستاندار!" دەپ ايقايلاپ جىبەردى دە، ەدەنگە — يتتەردىڭ اراسىنا قۇلاي كەتىپ، ءدال ولەيىن دەپ جاتقانداي ىڭقىلداپ، ىڭىراندى. توم ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ، ءدجيمنىڭ تارەلكەسىنەن ءبىر بولەك ەتتى الىپ، دالاعا لاقتىردى، يتتەر ەتكە قاراي جاپىرلاي جونەلدى، ال توم ءبىر سەكۋندتا سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ، سول بويدا قايتا كىردى جانە ەسىك تارس ەتىپ جابىلدى، ونىڭ سارايدىڭ ەسىگىن جاۋىپ ۇلگەرگەنىن مەن تۇسىنە قويدىم. توم سوسىن نەگردى اينالدىرا باستادى — ونى ۇگىتتەدى، سوسىن وعان ەشتەڭە كورىنىپ ەلەستەگەن جوق پا دەپ سۇرادى. نەگر ورنىنان تۇرىپ، كوزىن جىپىلىقتاتىپ:
— سيد مىرزا، ءسىز مەنى اقىماق دەيتىن شىعارسىز؛ ەگەر مەن وسى جەردە ميلليون ءيتتى نەمەسە سونشاما شايتانداردى كورمەسەم، وسى جەردە ءولىپ كەتەيىن! قۇداياقى كوردىم! سيد مىرزا، مەن ولاردى سەزىندىم، ءيا، مىرزا! ولار مەنىڭ ۇستىمنەن جۇگىرىپ ءوتتى. سول مىستانداردىڭ بىرەۋى مەنىڭ قولىما ءتۇسسىن تەك، ەڭ بولماسا ءبىر-اق رەت مەن وعان كورسەتەر ەدىم. ەڭ دۇرىسى، سولار مەنىڭ مازامدى الماسا بولدى، باسقا ەشتەڭە سۇراماس ەدىم!
— جارايدى، مەن ءوزىمنىڭ ويىمدى ايتايىن. نەگە ولار ۇنەمى وسىندا قاشقىن نەگر تاڭعى تاماعىن ءىشىپ جاتقاندا كەلەدى؟ ويتكەنى ولار دا تاماق ىشكىلەرى كەلەدى، مىنە، سوندىقتان! سەن ولارعا دۇعالانعان نان ءپىسىر — ساعان سونى ىستەۋ كەرەك! — دەدى توم.
— قۇداي-اي، سيد مىرزا، ونداي ناندى قالاي پىسىرەمىن؟ مەن ءپىسىرۋدى بىلمەيمىن. ءتىپتى ومىرىمدە ونداي بولادى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن.
— وندا مەنىڭ ءپىسىرىپ بەرۋىمە تۋرا كەلەدى.
— پىسىرەسىز بە، كوگەرشىنىم؟ ءپىسىرىڭىز! مەن ول ءۇشىن ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا جىعىلۋعا ءازىرمىن، مىنە، سولاي!
— جارايدى، ءسىز ءۇشىن پىسىرەيىن! سەن بىزگە جاقسى قارادىڭ، قاشقىن نەگردى كورسەتتىڭ. الايدا، وتە ساق بول. ءبىز كەلگەن كەزدە سەن بىزگە ارقاڭدى بەرىپ تۇر، تارەلكەگە نە سالعانىمىزدى كورسەڭ، وندا سەنى قۇداي ساقتاسىن! دجيم تاباناندى العان كەزدە دە قاراما، نە بولارىن مەن قايدان بىلەيىن! ەڭ باستىسى، دۇعالانعان نارسەنى قوزعاپ جۇرمە.
— قوزعاما؟ سيد مىرزا، ءسىزدى قۇداي ساقتاسىن! ماعان التىن بەرسەڭ دە ەش نارسەگە تيىسپەيمىن!
وتىز جەتىنشى تاراۋ
دجيم عاجايىپ تاباناندى الادى
بۇل شارۋانى ءبىز بىتىردىك؛ سوسىن ۇيشىكتىڭ سىرت جاعىنداعى الاڭعا باردىق، ول جەردەگى ەسكى ەتىكتەر، سىنعان شىنى بوتەلكەلەر، تەسىلگەن كاستىرولدەر، اياق-تاباق سۇرتەتىن سۇرتكىشتەر جانە باسقا دا ەسكى-قۇسقى زاتتار جاتقان ۇيىندىدەن قالايى تاباق تاۋىپ الىپ، نان ءپىسىرۋ ءۇشىن ونىڭ تەسىكتەرىن جاقسىلاپ بىتەدىك، سوسىن جەرتولەگە ءتۇسىپ تاباقتى تولتىرىپ ۇن الدىق، سول جەردەن تاڭعى تاماققا بىردەن كەتتىك. جولدا ەكى ۇلكەن شەگە جاتىر ەكەن، توم ولار تۇتقىنعا قابىرعانى سىزىپ اتىن جازۋ ءۇشىن كەرەك بولادى دەدى، ءبىر شەگەنى ساللي تاتەيدىڭ الجاپقىشىنىڭ قالتاسىنا بىلدىرمەي سۇڭگىتىپ جىبەردىك، الجاپقىش ورىندىقتىڭ ارقالىعىندا ءىلىنىپ تۇر ەكەن، ەكىنشىسىن شاعىن ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاتقان ساللي اعايدىڭ قالپاعىنىڭ لەنتاسىنا جاسىردىق: اكەسى مەن شەشەسى قاشقىن نەگرگە بۇگىن تاڭەرتەڭ بارادى دەپ بالالاردان ەستىپ قالعانبىز. سوسىن ۇستەل باسىنا وتىردىق جانە توم قالايى قاسىقتى اعايدىڭ قالتاسىنا سالىپ جىبەردى. تەك ساللي تاتەي ءالى جوق، سونى كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. ال ول قىپ-قىزىل بولىپ اشۋلانىپ كەلدى جانە نامازدىڭ سوڭىنا ارەڭ شىدادى، ءبىر قولىمەن كوفە قۇيدى، ەكىنشى قولىمەن ىلعي جىبىرلاپ وتىراتىن بالاسىنىڭ باسىنان ۇرىپ جىبەردى.
— مەن ىزدەپ-ىزدەپ، ءۇيدى قوپارىپ شىقتىم، قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن، سەنىڭ ەكىنشى كويلەگىڭ جوق، — دەدى.
جۇرەگىم تارسىلداپ، ىشىمە بارىپ دوڭبەكشىگەندەي بولدى، ءبىر كەسەك نان تاماعىما كولدەنەڭ تۇرىپ قالدى، جوتەلىپ ەدىم، الگى كەسەك نان اۋزىمنان اتىپ شىعىپ، ۇستەلدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان بالالاردىڭ بىرەۋىنىڭ كوزىنە ءتيدى، ول بالا ءۇيدى باسىنا كوتەرە شىڭعىرىپ، قارماققا تۇسكەن بالىقتاي دومالانىپ جاتىر. توم قورىققانىنان كوكپەڭبەك بولىپ كەتتى. جارتى مينۋتتىڭ جارتىسىنداي ۋاقىت بىزدە كۇي بولمادى، مەن سول ساتتە وزىمە تيەسىلى سىباعامدى الۋشى تابىلسا، جارتى باعاسىنا بەرە سالار ەدىم. ءبىراق كەشىكپەي تىنىشتالدىق — كۇتپەگەن جاعداي بولعاندىقتان، ءبىز جولدان شىعىپ كەتكەن ارباداي كۇي كەشتىك.
سايلاس اعاي:
— تاڭعالارلىق جاعداي، مەن ءوزىم دە ەشتەڭەگە تۇسىنبەي وتىرمىن. كويلەكتى قولىما العانىم ەسىمدە. سەبەبى...
— سەبەبى سەنىڭ ۇستىڭدە ەكى كويلەك ەمەس، ءبىر كويلەك! تىڭداڭدارشى نە دەپ وتىرعانىن! مەن شىنىندا سەنىڭ العانىڭدى بىلەمىن، كەشە جىپتە جايۋلى تۇرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم! ەندى كويلەك جوق، مىنە، ساعان كەرەك بولسا! بۇدان بىلاي قىزىل كۇرتەشە كيەتىن بولاسىڭ، مەن قولىم ەكى جىلدا ساعان وسىمەن ءۇشىنشى كويلەك تىككەلى وتىر. سەنىڭ ۇستىڭدە ورتەنىپ كەتە مە وسى؟ ءتىپتى تۇسىنبەيمىن — سەن كويلەكتەرىڭمەن نە ىستەيسىڭ، باسقا شارۋانى قويىپ، تەك ساعان كويلەك تىگىپ وتىرۋ كەرەك! سەنىڭ جاسىڭدا زاتتارىڭا يە بولۋدى ۇيرەنۋ قاجەت ەمەس پە؟
— بىلەمىن، ساللي، مۇمكىندىگىنشە ساقتاۋعا تىرىسامىن. وسى جولى مەن كىنالىمىن — سەن بىلەسىڭ عوي، مەن كيىمدى تەك ۇستىمە كيگەندە عانا كورەمىن، ءوزىمنىڭ ۇستىمدەگى كويلەكتى جوعالتۋىم مۇمكىن ەمەس قوي!
— بۇل سەنىڭ كىناڭ ەمەس، سايلاس، مۇمكىن بولسا، سەن جوعالتپاس ەدىڭ دەپ ويلايمىن. جوعالىپ كەتكەن جالعىز كويلەك ەمەس قوي. قاسىق تا جوق بولىپ كەتتى، بۇرىن ون قاسىق ەدى، ەندى توعىزى قالىپتى. كويلەكتى بۇزاۋ جەپ قويعان بولار، ال قاسىقتى ول جۇتا المايدى عوي.
— تاعى نە جوعالدى، ساللي؟
— مايشامداردىڭ تەڭ جارتىسى جوق — مىنە، قالاي! مۇمكىن تىشقاندار جەپ قويدى ما ەكەن؟ ەگەر تىشقاندار بولسا، نەگە بۇكىل ءۇيدى مۇجىمەيدى دەپ ويلايمىن. سەن تەسىكتىڭ ءبارىن بىتەيمىن دەگەلى قاشان، ءالى قولىڭ تيمەيدى، ولار قۋلاۋ بولسا، سەنىڭ باسىڭدا ۇيىقتار ەدى، ال سەن ەشتەڭە سەزبەس ەدىڭ. ءبىراق قاسىقتى جەپ قويعان تىشقاندار ەمەس، مۇنى بىلەمىن مەن!
— جارايدى، ساللي، كىنالىمىن، موينىما الامىن — مەنىڭ قاتەلىگىم. ەرتەڭ مىندەتتى تۇردە بارلىق تەسىكتى بىتەيمىن!
— نەگە اسىعاسىڭ، كەلەسى جىلى دا بىتەۋگە بولادى... ماتيلدا ەندجەمينا ارامينتا فەلپس!
تراح! ويماق قويىپ قالدى، قىز قانت سالعان ىدىستان قولىن تارتىپ الا قويدى دا، ورنىندا تىپ-تىك وتىردى. كەنەت نەگر ايەل جۇگىرىپ كەلدى:
— ساللي حانىم، بىزدە ءبىر جايما جوق!
— جايما؟ وي، قۇدايىم-اي!
— مەن تەسىكتەردى بۇگىن بىتەيمىن، — دەيدى سايلاس اعاي، ال ءوزى رەنجىگەن سەكىلدى.
— سەن ۇندەمە، وتىنەمىن! تىشقاندار دەپ پە ەدىڭ جايمانى اكەتكەن؟.. قالاي جوعالدى، ليزا؟
— قۇداياقى بىلمەيمىن، ساللي حانىم. كەشە جىپتە تۇرعان، ەندى جوق.
— شاماسى، اقىرزامان باستالعالى جاتقان بولۋ كەرەك. قانشا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن، مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن! كويلەك، جايما، قاسىق، قانشاما مايشام...
— حانىم، — دەدى جۇگىرىپ كىرگەن ارالاس قاندى ايەل، — مايشامنىڭ جەز تۇعىرى جوق بولىپ كەتتى!
— جوعال بۇل جەردەن، وڭباعان! ايتپەسە كوفە قۇيعان ىدىستى جىبەرىپ قالامىن!..
ساللي تاتەيدىڭ ابدەن زىعىردانى قاينادى. كورىپ وتىرمىن — سول مۇمكىندىك بولسا، زىتۋ كەرەك، جايلاپ شىعامىن دا ورمانعا بارىپ، جاۋىن باسىلعانشا وتىرامىن دەپ ويلادىم. ساللي تاتەي سوعىستاعى سولداتتاي اشۋدان بۋلىعىپ وتىر، باسقالارى تىم-تىرىس ءۇنسىز، جۋاسىپ قالدى؛ كەنەت سايلاس اعاي قالتاسىنا قولىن سالىپ، الگى قاسىقتى الىپ شىقسىن جانە ءجۇزى اقىماق ادام سەكىلدى. ساللي تاتەي قولىن سەرمەدى دە، اۋزىن اشقانمەن، ءۇنسىز قالدى، ال مەنىڭ الىس ءبىر جاققا كەتكىم كەلدى، ءبىراق ۇزاق ۋاقىتقا ەمەس، سەبەبى تاتەي ايتتى:
— ءوزىم دە ويلاپ ەدىم! ياعني بۇل قاسىق ىلعي سەنىڭ قالتاڭدا بولعان، باسقا زاتتاردىڭ ءبارى دە سوندا شىعار. وندا قالاي پايدا بولدى؟
— راسىن ايتسام، بىلمەيمىن، ساللي، — دەدى سايلاس اعاي ءبىرتۇرلى اقتالعان كەيىپپەن، — ايتپەسە ساعان ايتار ەم عوي. تاڭعى تاماقتىڭ الدىندا مەن "پايعامباردىڭ قىزمەتىن" وقىپ وتىردىم، ون جەتىنشى تاراۋدى، شاماسى، بايقاماي قالتاما ءتاۋراتتىڭ ورنىنا قاسىق سالعانىم عوي. سەبەبى قالتامدا ءتاۋرات جوق. ءقازىر بارىپ قارايمىن: ەگەر ءتاۋرات ورنىندا بولسا، ياعني مەن ونى ۇستەلگە قويىپ، قالتاما قاسىقتى سالعانىم عوي سوڭىنان...
— قۇداي ءۇشىن، ۇندەمەشى! ماعان تىنىشتىق بەرىڭدەرشى! كەتىڭدەر ءبارىن، ەشكىم قالماسىن، مەن تىنىشتالعانشا جانىما بىرەۋىڭ جاقىنداماڭدار!
ول وسىنشا ايقايلاماي-اق ىشىنەن سويلەسە، ال مەن ەگەر ءولىپ جاتسام دا تىڭدار ەدىم. ءبىز قوناق بولمەدەن ءوتىپ بارا جاتقاندا، سايلاس اعاي جول قالپاعىن الا بەرىپ ەدى، شەگە تارس ەتىپ ەدەنگە ءتۇستى، ول شەگەنى الدى دا پەشتىڭ ۇستىنە قويىپ، ءوزى شىعىپ كەتتى — ءتىپتى ەشتەڭە ايتپادى. توم سونىڭ ءبارىن كورىپ، قاسىقتى ەسىنە الىپ:
— جوق، ونىمەن ەشتەڭەنى جىبەرۋگە بولمايدى، ول سەنىمسىز، — دەدى، سوسىن: — دەگەنمەن، ول بىزگە وتە ۇلكەن كومەك جاسادى. ارينە، ءوزى بىلگەن جوق، ءبىز دە وعان كومەكتەسەمىز جانە بۇل جولى دا ول ءبىزدىڭ كومەگىمىزدى بىلمەيتىن بولادى: قانە، ءبىز تىشقاننىڭ ىندەرىن بىتەپ تاستايىق! — دەدى.
ءۇيدىڭ استىڭعى بولىگىندە تىشقاننىڭ ءىنى دەگەن كوپ! ءبىز ءبىر ساعات بويى اۋرەلەندىك، ەسەسىنە ءبارىن تاستاي ەتىپ بىتەدىك. سوسىن باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان دىبىستى ەستىدىك — ءبىز مايشامدى ءوشىرىپ، ءوزىمىز تىعىلىپ قالدىق. قاراساق، كەلە جاتقان ءوزىمىزدىڭ شال ەكەن، ءبىر قولىندا مايشام، ەكىنشى قولىندا تولعان بىردەڭەلەر، ءوزى ءتۇس كورگەن ادامداي سەلقوس كەلە جاتىر. اۋەلى ءبىر ءىندى قارادى، سوسىن باسقالارىن تەكسەرىپ شىقتى. سوسىن ويلانىپ ءبىراز تۇردى، شامامەن بەس مينۋتتاي؛ سالدەن سوڭ بۇرىلىپ، باسپالداققا قاراي ءجۇردى، اياعىن ارەڭ-ارەڭ باسادى، ءوزى: "ولتىرسە دە ەسىمدە جوق، بۇل ىندەردى قاشان بىتەدىم! وعان ايتۋ كەرەك ەدى، تىشقاندار ءۇشىن ماعان بەكەر ۇرىستى. جارايدى، مەيلى! ءبارىبىر بۇدان پايدا جوق، — دەپ باسپالداقپەن كوتەرىلىپ بارادى جانە ءوزى بىردەڭە دەپ كۇبىرلەيدى.ونىڭ سوڭىنان ءبىز دە كەتتىك. وتە جاقسى قاريا! ول ءقازىر دە سونداي.
قاسىقتى نە ىستەيمىز دەپ توم ابدەن مازاسىزداندى جانە ونسىز ءبىز ەشتەڭە جاساي المايمىز دەپ ويلادى. ويلانىپ-ويلانىپ، سوسىن ماعان نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. مىنە، ءبىز قاسىقتار سالىنعان سەبەتتىڭ جانىندا ولاي دا، بىلاي دا جۇردىك، قاراساق، ساللي تاتەي كەلە جاتىر؛ سوندا توم قاسىقتاردى ساناي باستادى دا، سەبەتتىڭ جانىنا قويدى. مەن ءبىر قاسىقتى جەڭىمە جاسىردىم. ال توم:
— ساللي تاتە، بىلەسىز بە، دەگەنمەن قاسىق توعىز ەكەن، — دەدى.
— بار، وينا، ماعان تيىسە بەرمە! مەن ءوزىم ساناعانمىن، مەنەن ارتىق بىلمەيسىڭدەر.
— مەن دە ەكى رەت ساناپ شىقتىم، تاتە، قاسىقتىڭ سانى تەك توعىز.
شاماسى، تاتەيدىڭ اشۋى باسىلماعان، ءبىراق قاسىقتى ساناي باستادى.
— قۇداي بىلەدى مۇنىڭ قالاي ەكەنىن! شىنىندا دا توعىز! — دەدى، — قۇرىپ كەتكىرلەردى قايتا ساناۋعا تۋرا كەلەدى!
مەن الگى جاسىرعان قاسىقتى قوسا قويدىم، ول ساناپ:
— بۇل نە كەرەمەت — قاسىقتىڭ سانى ون! — دەدى تاتەي. ءوزى ءالى اشۋلانىپ تۇر جانە نە ىستەرگە بىلمەيدى.
— جوق، تاتە، ون بولۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى توم.
— سەن نەمەنەگە مىلجىڭدايسىڭ، قالاي ساناعانىمدى كورمەدىڭ بە؟
— كوردىم، تەك...
— جارايدى، تاعى سانايىن.
مەن قاسىقتىڭ بىرەۋىن تاعى جىمقىردىم، سوسىن ولاردىڭ سانى تاعى توعىز بولدى. ال تاتەي قالتىراپ-دىرىلدەپ، ابدەن جىنداندى. ال ءوزى قايتا-قايتا ساناۋدان قاتەلەسىپ كەتتى، ەندى قاسىقتارعا قوسىپ سەبەتتى دە سانادى. سوندىقتان ءۇش رەت ساناعانى دۇرىس شىقتى، ەندى ءۇش رەت ساناعاندا باسقاشا بولدى. سول جەردەن ول سەبەتتى الىپ بۇرىشقا قاراي لاقتىرعاندا، مىسىقتى ولتىرۋگە شاق قالدى. سودان سوڭ كەتىڭدەر دەپ بۇيىردى، ەگەر تۇسكە دەيىن كوزىنە كورىنسەك، جونىمىزدى جوساداي ەتەتىنىن اشۋمەن ايتتى. ءبىز الگى قاسىقتى الىپ، قالتامىزعا سالدىق، تاتەي جەر-جەبىرىمىزگە جەتىپ ۇرسىپ جاتقاندا، دجيم قاسىق پەن شەگەنى الىپ ۇلگەردى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىسىمىزگە ريزا بولىپ، كوڭىلدەنىپ قالدىق، توم مۇنداي شارۋانى ءبىتىرۋ ءۇشىن ەڭبەكتەنۋگە بولادى، ويتكەنى تاتەي ەندى قاسىقتىڭ سانىن دۇرىس شىعارا الماي، شاتاسا بەرەدى، دۇرىس ەسەپتەسە، وزىنە سەنبەيدى، وسىلاي بىر-ەكى كۇن قاسىقتاردى سانايدى، سانايدى، سوسىن ابدەن باسى اينالىپ، ەسەپتەۋدى قويادى دەدى.
كەشكىسىن ءبىز ۇرلانعان جايمامىزدى قايتادان كىر جاياتىن جىپكە ءىلىپ قويدىق تا، ساللي تاتەيدىڭ شكافىنان باسقا جايمانى الدىق، ەكى كۇن قاتارىنان وسىمەن اينالىستىق، بىرەسە ءىلىپ، بىرەسە تاعى ۇرلاپ، ايتەۋىر اقىرىندا ول ەسەپتەن جاڭىلىپ، قانشا جايما بار ەكەنىنە تۇكىردىم دەگەنشە ءىسىمىزدى جالعاستىرا بەردىك. ەندى ءولىپ كەتسە دە سانامايدى.
ءسويتىپ كويلەك، جايما، قاسىق، مايشامدار جايلى مازالانباۋىمىزعا بولادى — ءبارى دۇرىس بولدى، بىزگە بۇزاۋ دا كومەكتەستى، تىشقاندار دا، ەسەپ-قيساپ ماسەلەسى دە، ال مايشامدار تۋرالى دا ءبىر ەسەبىن تابارمىز، ول ونشا ماڭىزدى ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە تابانانمەن اۋرەلەنۋگە تۋرا كەلدى، ابدەن ەسىمىز شىقتى. ناندى ورمانعا اپارىپ يلەدىك جانە سوندا پىسىردىك، اقىرىندا ءبارىن جاقسىلاپ بىتىردىك، ءبىراق ءبىر كۇندە ەمەس؛ ءبىز ءۇش شىلاپشىن ۇندى اپارىپ يلەدىك، ونى يلەپ، ودان پىسىرگەنشە قولىمىز دا كۇيدى، تۇتىننەن كوزىمىزدى اشا المادىق، بىزگە ناننىڭ قابىعى كەرەك ەدى، سونى پىسىرە الماي ابدەن الەككە قالدىق، قابىعى جوق نان ءبولىنىپ قالا بەرەدى. الايدا ەڭ سوڭىندا ايتەۋىر ءبىر امالىن تاپقانداي بولدىق: نانعا باسپالداقتى سالىپ، سولاي پىسىردىك. كەلەسى كۇنگى تۇندە دجيم ەكەۋمىز وتىرىپ الىپ، جايمانى جىڭىشكەلەپ جىرتىپ، سوسىن شيراتتىق، تاڭ اتقانشا كادىمگىدەي ءجىپ جاساپ ۇلگەردىك، ءتىپتى ادامدى اسۋعا دا بولاتىن ءجىپ بولدى. ءبىز ونى توعىز اي جاسادىق دەپ ويلادىق.
ال تۇسكى استىڭ الدىندا ءبىز ءجىپتى ورمانعا اپاردىق، ءبىراق ول ءجىبىمىز نانعا سىيمادى. ەگەر قاجەت بولسا، بۇل ءجىپ قىرىق تاباناننىڭ ىشىنە سالۋعا جەتەر ەدى، سەبەبى ءبىز ونى تۇتاس جايمادان ەسىپ جاسادىق قوي، تابانان عانا ەمەس، كەسپەگە، كولباساعا، تاعى باسقالارىنا قالعان بولار ەدى. ءتىپتى تۇسكى تاماق ازىرلەۋگە بولادى. ءبىراق ونىڭ بىزگە قاجەتى جوق. ءجىپتىڭ نانعا سىيعانىن الدىق تا، قالعانىن تاستادىق. قول جۋاتىن شىلاپشىنعا سالىپ نان پىسىرە المادىق: دانەكەرى ەرىپ كەتەدى دەپ قورىقتىق، ءبىراق سايلاس اعايدىڭ ۇزىن اعاش سابى بار جەز تاباسى بار ەكەن — ول ونى كەرەمەتتەي قادىرلەپ ۇستايدى ەكەن، سەبەبى ءقادىرلى بابالارىنىڭ ءبىرى انگليادان اكەلىپتى، ول ۆيلگەلم جاۋلاۋشىمەن بىرتە "مەيفلاۋەرمەن" بە، جوق باسقا العاشقى كورابلدەردىڭ بىرىمەن بە كەلىپ، باسقا زاتتارمەن بىرگە الگى تابانى ءۇيدىڭ توبەسىنە تىعىپ قويىپتى. ول زاتتاردىڭ قىمباتتىعىنان ەمەس، قىمبات ەسكەرتكىش رەتىندە ساقتاعان، ءبىز ونى ەپپەن ۇرلاپ الىپ ورمانعا اپاردىق، اۋەلى ونىڭ ىشىنە سالىپ نان پىسىرە المادىق، سوڭىنان ۇيرەندىك. ءبىز تابانى الىپ، ىشىنە يلەنگەن ۇندى جاقتىق تا، شوققا قويدىق، ءجىپتى ىشىنە سالىپ، ۇستىنە تاعى قامىر سالدىق، قاقپاعىن جاۋىپ، شوقپەن جاپتىق، ءوزىمىز تابانىڭ سابىن ۇستاپ تورت-بەس قادامداي جەردە تۇردىق، ءبىرازدان كەيىن شامامەن جيىرما مينۋتتا نان پىسەدى. نان بولعاندا قانداي — كورۋگە كوز كەرەك. تەك مۇنى جەيتىن ادام ءتىس شۇقيتىننىڭ بىرنەشە ءجۇز شاقتى قورابىن الۋى كەرەك، ايتپەسە ءجىپ ونى جەگەن تۇتقىننىڭ ءىشىن ءبۇرىپ، جانىن شىعارا جازدايدى. ودان كەيىن ول ادامنىڭ تاماق سۇراۋى قيىن — مەن بۇل جاعىن جاقسى بىلەمىن.
نات ءبىزدىڭ دۇعالى تاباناندى دجيمگە بەرەتىن تارەلكەگە سالعانىمىزعا قارامادى، ناننىڭ ەڭ استىنا ءۇش قالايى تارەلكە سالدىق جانە ولاردى دجيم الىپ ۇلگەردى، جالعىز قالعاسىن دجيم ناندى سىندىرىپ، ءجىپ باسپالداقتى جاستىعىنا جاسىرىپ قويدى، سوسىن تارەلكەگە بىردەڭەلەردى جازىپ تەرەزەدەن لاقتىردى.
وتىز سەگىزىنشى تاراۋ
"تۇتقىننىڭ جۇرەگى وسى جەردە جارىلدى"
الگى قاۋىرسىنداردى جاساۋ دەگەن بىزگە ءبىر ازاپ بولدى، ارا جاساۋ دا وڭايعا تۇسپەدى، ال دجيم قابىرعاعا جازۋ ەڭ قيىن شارۋا دەپ زارەسى ۇشتى. ءبارىبىر جازۋ كەرەك — توم ونسىز بولمايدى دەپ كەسىپ ايتتى، مەملەكەتتىك قىلمىسكەردىڭ اباقتىدا وتىرىپ، قابىرعاعا ءوزىنىڭ گەربىن جانە قولتاڭباسىن قالدىرماۋى بۇكىل تاريحتا بولعان ەمەس دەدى.
— ەڭ بولماسا، دجەين گرەي حانىمدى الايىق، — دەدى توم، — نەمەسە گيلفورد دەدليدى، تىم بولماسا نورتۋمبەرلەند قاريانى الايىق! ارينە، گەك، مۇنىڭ ماشاقاتى كوپ، ءبىراق نە ىستەيسىڭ! باسقاشا قالاي بولادى؟ مۇنىمىز بولمايدى. ءبارىبىر دجيم سولاي جاسايدى.
— ءسىز نە، توم مىرزا! مەندە ەشقانداي گەرب جوق، مىنا ەسكى كويلەكتەن باسقا مەندە ەشتەڭە جوق، ال بۇل كويلەككە كۇندەلىك جازۋىم كەرەك، ءوزىڭىز بىلەسىز...
— سەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەيسىڭ، دجيم، گەرب بۇل باسقا نارسە.
— دەگەنمەن دجيم راسىن ايتىپ وتىر، — دەيمىن مەن، — وندا گەرب جوق، شىنىندا دا، وندا قايدان گەرب بولادى؟
— مۇنى مەن دە بىلەمىن، — دەيدى توم، — تەك وندا گەرب مىندەتتى تۇردە قاشۋدىڭ الدىندا بولادى، قاشادى ەكەنسىڭ، بارلىعى ەرەجەگە ساي بولۋى كەرەك!
دجيم ەكەۋمىز قالامداردى كىرپىشكە قايراپ وتىرعاندا — دجيم جەزدى، مەن قاڭىلتىر قاسىقتى — توم وعان گەرب ويلاپ تاپتى. ەڭ سوڭىندا ول نەشە ءتۇرلى كەرەمەت گەربتەر ءوزىنىڭ ەسىنە تۇسكەنىن، سوندىقتان قايسىسىن تاڭدارىن بىلمەي وتىرىپ-وتىرىپ اقىرى بىرەۋىنە توقتادى.
— باتىردىڭ قالقانىندا التىن بەلبەۋ بولادى، وڭ جاعىندا تومەندە — قيسايتا سالعان كرەست جانە بايلايتىن ماتا، وعان جاتقان يت سالىنادى - ياعني بۇل قاۋىپ-قاتەر، ول ءيتتىڭ الدىڭعى اياقتارىنىڭ استىندا شىنجىر جانە ونىڭ تىستەرى بار، بۇل — قۇلدىق، جاسىل ماتا، جوعارعى جاعىندا يىلگەن ءۇش سىزىق، ورتاسىندا — گەرب، جوعارعى جاعىندا قاشقىن نەگر يىعىندا دورباسى بار، تومەنگى جاقتا ەكى تىرەۋ، بۇل ءبىز ەكەۋمىز قالقاندى ۇستاپ تۇرامىز، ۇران — "تەك جۇرسەڭ، توق جۇرەسىڭ"، مەن مۇنى ءبىر كىتاپتان الدىم.
— كەرەمەت! — دەدىم — ال قالعاندارى نەنى كورسەتەدى؟
— مۇنىمەن اينالىسۋعا بىزدە ۋاقىت جوق، — دەدى توم، — ءبىز تەزىرەك ءبىتىرۋىمىز كەرەك تە، تەز كەتۋىمىز كەرەك.
— بىردەمە ايتساڭشى تىم بولماسا، "تاڭۋ" دەگەن نە؟
— ونىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋدىڭ ساعان قاجەتى جوق. مەن ساعان قاجەت بولعاندا قالاي جاسالاتىنىن كورسەتەمىن.
— ادامعا ايتۋىڭا بولاتىن ەدى عوي، ۇيالمايسىڭ با! "سول جاعىنداعى قارا سىزىق" دەگەن نە؟
— مەن قايدان بىلەمىن! تەك دجيمگە ونسىز بولمايدى. بارلىق مىقتىلاردا بار.
مىنە، توم ىلعي وسىلاي. ەگەر ول ءبىر نارسەنى تۇسىندىرگىسى كەلمەسە، التىن بەرسەڭ دە ايتپايدى.
گەربتىڭ شارۋاسىن بىتىرگەسىن، ول قالعان جۇمىسقا كىرىستى. ءسوزدى قالاي جازۋ كەرەكتىگىن ويلاي باستادى. دجيمگە ءسوز مىندەتتى تۇردە كەرەك دەيدى، بارلىق تۇتقىنداردا بولادى. ول كوپتەگەن ءتۇرلى-تۇرلى سوزدەردى ويلادى، قاعازعا جازىپ، بىزگە رەت-رەتىمەن وقىپ بەردى:
1. وسى جەردە تۇتقىننىڭ جۇرەگى جارىلدى.
2. دۇنيەدەن باز كەشكەن، دوستارى تاستاپ كەتكەن بەيشارا تۇتقىن وسىندا قايعىمەن ءومىر وتكىزدى.
3. جالعىز جۇرەك جارىلىپ، شارشاعان رۋح وتىز جەتى جىل اباقتىدا وتىرعاننان كەيىن وسى جەردە كەلمەسكە ساپار شەكتى.
4. تۋعان-تۋىسقانسىز جانە دوستارسىز وتىز جەتى جىل وسىندا وتىرعان بەلگىسىز جان، ون ءتورتىنشى ليۋدوۆيكتىڭ نەكەدەن تىس تۋعان ۇلى قازا بولدى.
بىزگە وقىعان كەزدە تومنىڭ داۋىسى دىرىلدەپ، جىلاۋعا شاق قالدى. وسىدان سوڭ دجيمگە قاي جازۋدى تاڭداۋ كەرەكتىگىن بىلمەدى — ءبارى دە جاقسى، اقىرى وسى سوزدەردىڭ ءبارىن دجيم قابىرعاعا جازۋى كەرەك دەپ شەشتى. دجيم ولاي بولسا ءبىر جىل وتىراتىن شىعارمىن، نە دەگەن بوس سوزدەر، ونىڭ ءبارىن شەگەمەن بورەنەگە شاتپاقتاۋ، ونىڭ ۇستىنە ءارىپتى بىلمەيتىن ادام نە ىستەي الادى دەدى، توم ءوزىم ۇيرەتەمىن، كورسەتەمىن، سوسىن ول جازباي-اق، مەنىڭ كورسەتكەنىمنىڭ اينالاسىن سىزسا بولدى دەدى. سوسىن ول ارلى-بەرلى ويلانىپ وتىردى دا:
— جوق، قاراڭعى اباقتىلاردىڭ قابىرعاسى بورەنە بولمايدى. ءبىز تاسقا قاشاپ جازۋىمىز كەرەك ارىپتەردى. قايتەمىز، تاس تابامىز، — دەدى.
دجيم تاسقا قاشاۋ بورەنەگە جازعاننان دا قيىن، وعان وتە كوپ ۋاقىت كەتەدى، ونىڭ ءبارىن جازاتىن بولسام، ءومىر بويى اباقتىدا قالامىن عوي دەدى. توم وعان گەك كومەكتەسەدى دەدى دە، ءبىز قالامدى قالاي جاساپ جاتقانىمىزدى تەكسەردى. بۇل وتە ءىش پىستىرىپ، ادامدى جالىقتىراتىن شارۋا ەكەن. مەنىڭ الاقانىم كۇلدىرەپ، ىشىنە سۋ تولعان بورتكەندەر جازىلماي قويدى جانە جۇمىسىمىز ناشار ءجۇرىپ جاتقان.
— مەن بۇل شارۋانى قالاي ىستەۋدى بىلەمىن، — دەدى توم، — بىزگە گەرب جاسايتىن، سوسىن قايعىلى سوزدەردى جازاتىن تاس ءبارىبىر كەرەك، مىنە، ءبىز ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ الامىز. ورمان كەسەتىن جەردە دوڭبەكتەي كوك تاس جاتىر، ءبىز سونى سۇيرەپ اكەلىپ جاسايمىز جانە ارانى دا، قالامدى دا سوعان ەگەپ جاساي سالامىز.
بۇل وي، ارينە، جامان ەمەس جانە كوك تاس دەگەنى دە دۇرىس، ءبىراق ءبىز بىردەمە ەتىپ بىتىرەرمىز دەپ جۇمىستى بۇرىنعىشا جالعاستىرا بەردىك. ءالى ءتۇن ورتاسى بولعان جوق، ءبىز ورمان كەسەتىن الاڭعا تارتتىق، ال ءدجيمدى جۇمىس ىستە دەپ وتىرعىزىپ كەتتىك. ءبىز الگى تاستى الدىق تا، ۇيگە قاراي دومالاتتىق. ءبىراق ونىمەن جۇمىس ىستەۋ دەگەن دوزاققا تۇسكەنمەن بىردەي! قانشا تىرىسساق تا، جامباستاپ جاتىپ الدى، ءتىپتى ءوزىمىزدى ەزىپ جىبەرە جازدادى. ءبىز مۇنى ۇيگە جەتكىزگەنشە بىرەۋدى باسىپ قالاتىن شىعار دەيدى توم. جارتى جولعا كەلگەندە، ابدەن ەسىمىز شىقتى: اعىل-تەگىل تەرلەپ، ەنتىگىپ، ءارى قاراي يتەرۋگە شامامىز كەلمەدى. ءبىز ەكەۋمىز بۇدان ناتيجە شىعارا الاتىن ەمەسپىز، سوسىن الدىق تا دجيمگە باردىق. ول ءوزىنىڭ كەرەۋەتىن كوتەرىپ جىبەرىپ، وعان ءىلىنىپ تۇرعان شىنجىردى الدى دا، موينىنا ورادى، سوسىن ءبىز قازعان جولىمىزبەن قوسىمشا ۇيىمىزگە كىردىك، سوندا دجيم ەكەۋمىز تاستى دومالاتىپ جاتىرمىز، ال توم بۇيىرىپ وتىردى. ول باياعىدان بۇيرىق بەرۋگە شەبەر، باسقا بالالاردى ونىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ول نەنىڭ قالاي بولاتىنىن، قالاي جاسالاتىنىن ءبارىن بىلەدى.
ءبىز قازعان تەسىك ەداۋىر ۇلكەن ەدى، ءبىراق تاس سىيمادى، سوسىن دجيم كەتپەندى الدى دا تەسىكتى كەڭەيتتى. توم تاسقا شەگەمەن سوزدەردى سىزىپ جازدى، سوسىن ءدجيمدى جۇمىسقا جەكتى، شەگەمەن، بولتپەن تاستى مايشام سونگەنشە سىزىپ جازا بەر، ال ودان كەيىن تاستى توسەگىڭنىڭ استىنا جاسىرىپ، سونىڭ ۇستىنە ۇيىقتا دەدى. ءبىز شىنجىردى كەرەۋەتتىڭ اياعىنا ىلۋگە كومەكتەستىك، ءوزىمىز دە ۇيىقتاۋعا كەتەيىك دەپ شەشتىك. كەنەت توم ويىنا ءبىر نارسە ءتۇستى مە:
— دجيم، سەندە قوڭىزدار بار ما؟ — دەدى.
— جوق، مىرزا! قۇدايعا شۇكىر، جوق، توم مىرزا.
— جارايدى، ءبىز ساعان تاۋىپ اكەلەمىز.
— قۇداي جارىلقاسىن، كوگەرشىنىم، ولاردىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟ مەن ولاردان ولەردەي قورقامىن. ودان دا ماعان سۇر جىلان جىبەرگەنىڭ ارتىق.
توم ويلانىپ قالدى دا، ءبىر مينۋتتان كەيىن:
— دۇرىس مىناۋىڭ! ەرتەدە دە سولاي جاساعان سياقتى. ارينە، سولاي. تاماشا! ويىڭدى ايتام! سەن ول سۇر جىلاندى قايدا ۇستايسىڭ؟
— نەنى قايدا ۇستايمىن، توم مىرزا؟
— سۇر جىلاندى.
— قۇدايىم-اي، توم مىرزا! ەگەر مۇندا سۇر جىلان كىرسە، مەن مىنا قابىرعانى باسىممەن قيراتىپ قاشىپ كەتەمىن!
— سەن نە، دجيم، سەن وعان ۇيرەنەسىڭ، سوسىن قورقۋدى قوياسىڭ. سەن ونى قولعا ۇيرەت.
— "ۇيرەت!"
— وندا نە تۇر؟ كەز كەلگەن ءتىرى جاندىك، جانۋار — ءبارى ەركەلەگەندى جاقسى كورەدى، ەركەلەتكەن ادامدى ءتىپتى تىستەمەيدى دە. بارلىق كىتاپتا سولاي جازىلعان. سەن سولاي ىستەپ كور — سەنەن باسقا نارسە سۇرامايمىن، بىر-ەكى كۇن سولاي ىستەپ كور. سەن ونى قولعا ۇيرەتە الاسىڭ، ول كەشىكپەي سەنى جاقسى كورىپ كەتەدى، سەنىڭ قاسىڭا جاتىپ ۇيىقتايتىن بولادى، سوسىن سەنەن ءبىر مينۋت تا ايىرىلمايدى، ول سەنىڭ موينىڭدى وراپ، باسىن سەنىڭ اۋزىڭا سالىپ جاتادى.
— وي، توم مىرزا، ايتا كورمەڭىز قۇداي ءۇشىن! ەستىگىم دە كەلمەيدى! ول جىلان مەنىڭ اۋزىما باسىن سۇعا ما؟ قاراي گور! كەرەك ەدى ول ماعان! جوق، مەن ودان بىردەڭە سۇراۋىم ءۇشىن ونىڭ كوپ ۋاقىت كۇتۋىنە تۋرا كەلەدى. جانە ونىمەن ءبىر توسەكتە ۇيىقتاعىم كەلمەيدى.
— دجيم، اقىماق بولما! تۇتقىن قولعا ۇيرەتىلگەن جانۋارلاردى ۇستاۋعا مىندەتتى، ال جىلاندى ۇيرەتسەڭ، سەن ءبىرىنشى تۇتقىن بولاسىڭ، جىلان ۇيرەتكەن جانە داڭقىڭ جەر جاراتىن بولادى.
— جوق. توم مىرزا، ماعان ونداي داڭقتىڭ قاجەتى جوق. ول جىلان يەگىمدى شاعىپ السا، سوندا داڭق كىمگە كەرەك؟ جوق، مىرزا، مۇندايدىڭ ماعان قاجەتى جوق.
— ءتۇۋ، ءوزىڭ دە... ەڭ بولماسا، ۇيرەتىپ كورمەيسىڭ بە؟ سەن اۋەلى كور، ەشتەڭە شىقپاسا، لاقتىرىپ، لاقتىرىپ تاستايسىڭ.
— مەن ونى ۇيرەتكەنشە ول مەنى شاعىپ الادى، سوسىن ءبارى كەش بولادى. توم مىرزا، مەن بارىنە كەلىسەمىن، ءبىر نارسە جاساۋ كەرەك پە — جاسايمىن، ءبىراق گەك ەكەۋىڭ وسىندا سۇر جىلاندى اكەلسەڭىزدەر، مەن بۇل جەردەن قاشىپ كەتەمىن، راس ايتامىن.
— جارايدى، سەن وسىنشا قيسىق ەكەنسىڭ. ءبىز ساعان جاي جىلان اكەلەيىك، سەن ونىڭ قۇيرىعىنا ىلگەكتەردى بايلاپ، بۇل سۇر جىلان دەپ ويلا — وسىلاي بولادى.
— توم مىرزا، بۇل ازداپ دۇرىستاۋ، ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، ماعان قاي-قايسىسىنىڭ دا قاجەتى شامالى. تۇتقىن بولۋدىڭ مۇنداي سونشالىق قيىن بولاتىنىن ويلاماپپىن.
— ەندى قالاي، ءارقاشان وسىلاي بولادى، ارينە، ەرەجەگە ساي ىستەلسە... سەندە تىشقاندار بار ما؟
— جوق، مىرزا، بىرەۋىن دە كورگەن ەمەسپىن.
— وندا ساعان تىشقانداردى اكەلەمىز.
— نەگە، توم مىرزا؟ تىشقاندار كەرەك ەمەس ماعان. تىشقاننان اسقان جامان نارسە بولمايدى، ولار ادامعا تىنىشتىق بەرمەيدى، ۇستىڭنەن جۇگىرىپ، اياعىڭدى تىستەپ ۇيقى بەرمەيدى. جوق، مىرزا، ودان دا ماعان جاي جىلاندى جىبەرىڭدەر، ولارسىز بولمايتىن بولسا، ال ەشقانداي تىشقاننىڭ ماعان قاجەتى جوق، قۇرىپ كەتسىن ءبارى!
— جوق، دجيم، ساعان تىشقانسىز بولمايدى، تۇتقىننىڭ بارىندە بار. سەن قيسايا بەرمە! تۇتقىندار تىشقانداردى تاربيەلەيدى، قولعا ۇيرەتەدى، ءتۇرلى فوكۋستار جاساتادى، تىشقاندار ولارعا ۇيرەنىپ، شىبىنعا ۇقساپ جارماسادى. ولاردى مۋزىكامەن شاقىرعان دۇرىس. سەندە وينايتىن مۋزىكالىق اسپاپ بار ما؟
— ونداي ەشتەڭە جوق، قاراعىم، سوسىن اۋىزبەن ۇرەتىن گارموشكا بار، ولارعا ونشا قىزىق ەمەس بولار.
— نەگە قىزىق بولماسىن! قانداي اسپاپتا ويناساڭ دا ولارعا ءبارىبىر، تەك مۋزىكا بولسا بولدى. بارلىق جانۋارلار مۋزىكانى سۇيەدى، تۇرمەدە ونسىز ءومىر سۇرە المايدى. اسىرەسە مۇڭدى اۋەن بولسا، اۋىز گورموشكادا تەك سونداي اۋەندەر جاقسى وينالادى. ولارعا تىڭداعان قىزىق، باستارىن شىعارىپ قارايدى. نە بولىپ جاتىر دەگەندەي. ال ەندى سەندە ءبارى دۇرىس بولادى. كەشكىلىك ۇيىقتار الدىندا توسەگىڭە وتىرىپ وينا، تاڭەرتەڭ دە ءسويت. "ءبىز ماڭگىگە قوشتاستىقتى" تارت، بۇل تىشقاندارعا ۇناۋعا ءتيىس. بىر-ەكى مينۋت ويناعاسىن ءوزىڭ كورەسىڭ — تىشقاندار، جىلاندار، قوڭىزدار جانە باسقا جاندىك اتاۋلى ءورىپ شىعا كەلەدى. وسىلاي ءبارى ساعان جارماسىپ، ۇستىندە جۇگىرىپ اۋناپ-قۋنايدى... كورەسىڭ — ولارعا سونداي كوڭىلدى بولادى!
— ارينە، ولارعا كوڭىلدى، توم مىرزا، ال ماعان شە؟ مەن بۇدان ەش جاقسىلىق كورىپ تۇرعانىم جوق. ەگەر وسىلاي جاساۋ كەرەك بولسا، امال قانشا... تىشقانداردى ويناتا باستايمىن، تەك سەندەرمەن ۇرسىسىپ قالماسام بولدى.
توم ءبىراز تۇردى، ويلانعاسىن:
— ءيا، تاعى ءبىر زاتتى ۇمىتا جازدادىم. سەن گۇل وسىرە الاسىڭ با وسىندا، قالاي سەنىڭشە؟ — دەدى دجيمنەن.
— بىلمەيمىن... مۇمكىن وسىرەرمىن، توم مىرزا، تەك بۇل جەردە وتە قاراڭعى جانە ماعان گۇلدىڭ قانداي قاجەتى بار، ونىڭ ماشاقاتى قانشا.
— جوق، دەگەنمەن ءوسىرىپ كور. باسقا تۇتقىندار وسىرگەن.
— ساباعى ۇزىن وشاعان بولماسا، شىبىق سەكىلدى، توم مىرزا، ءوسۋى مۇمكىن، ونى وسىرەم دەپ مازالانۋ قاجەت پە...
— سەن ول جايلى ويلاما. ءبىز ساعان وتە كىشكەنتايىن اكەلەمىز، سەن ونى اناۋ بۇرىشقا ءوcip، ونى — دەمە، "پيچچيولا" دەپ اتا — سولاي بولۋ كەرەك، كوزىڭنىڭ جاسىمەن سۋار.
— مەندە قۇدىقتىڭ سۋى جەتكىلىكتى، توم مىرزا.
— قۇدىق سۋىنىڭ ساعان قاجەتى جوق، سەن گۇلدى كوزىڭنىڭ جاسىمەن سۋارۋىڭ كەرەك، ءارقاشان وسىلاي بولعان.
— توم مىرزا، كورەرسىز، سۋمەن سۋارعاندا كەرەمەت بولىپ وسەدى ول.
— مىندەتتى تۇردە كوزدىڭ جاسىمەن سۋارۋ كەرەك.
— وندا گۇل سولىپ قالادى، توم مىرزا، قۇداياقى سولادى جانە مەن ەشقاشان جىلامايمىن عوي!
ءتىپتى تومنىڭ ءوزى دە بۇعان نە ايتارىن بىلمەدى. دەگەنمەن ول ويلانىپ-ويلانىپ، اقىرى جاۋاپ تاپتى: قالاي بولعاندا دا تىرىسۋ كەرەك، ەڭ بولماسا، جۋامەن بولسا دا كوزدى ءسۇرتىپ جاس شىعارۋ قاجەت دەدى. سوسىن ول ەرتەڭ نەگرلەردىڭ كۇركەسىنەن پياز الىپ، ءدجيمنىڭ كوفە قايناتاتىن ىدىسىنا سالامىن دەپ ۋادە بەردى. دجيم وعان كوفە قايناتاتىن ىدىسىما ودان دا تەمەكى سالعانىم ارتىق دەدى جانە ول ەشتەڭە دە ىستەگىسى كەلمەي، جاقتىرماعان كەيىپپەن كۇڭكىلدەپ، تىشقاندارعا گارموشكا تارتقىسى كەلمەدى، گۇل وسىرۋگە دە قۇلقى جوق، جىلانداردى ارباۋ دا قولىمنان كەلمەيدى، قوڭىز، تاعى سونداي جاندىكتەرگە كوڭىلى سوقپايتىنىن ايتتى. بۇلار قالام جاساۋ، ءسوزدى قاشاپ جازۋ، كۇندەلىك، تاعى سوندايلاردان باسقا. تۇتقىن بولۋ — بارىپ تۇرعان قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەندەي جۇمىس، ەڭ جامانى وسى كەزگە دەيىن ءبارىن جاسادى جانە بارىنە جاۋاپ بەرۋ كەرەك. توم ءتىپتى وعان اشۋلاندى جانە ەڭ سوڭىندا داڭقتى بولۋ جولىندا ءدال مۇنداي مۇمكىندىكتەر بولا بەرمەيدى، ەشبىر تۇتقىننىڭ وسىنداي مۇمكىندىككە قولى جەتكەن ەمەس، ال بۇل باعالامايدى، ءبارى بوسقا... دەدى. دجيم سول جەردە وكىنىپ، بۇدان بىلاي داۋلاسپايتىنىن ايتتى. سوسىن توم ەكەۋمىز ۇيىقتاۋعا كەتتىك.
وتىز توعىزىنشى تاراۋ
توم اتىن كورسەتپەي حاتتار جازادى
ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ ءبىز قالاعا باردىق، تىشقان ۇستايتىن قاقپان ساتىپ الدىق، ۇيگە اكەلىپ اشىپ قارادىق تا، ەڭ ۇلكەنىن ىنگە قۇرىپ ەدىك، ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ون بەس تىشقان ءتۇستى، تىشقان بولعاندا قانداي — كىشىگىرىم بالانىڭ باسىنداي ءارقايسىسى! ءبىز قاقپاندى الىپ، سەنىمدى جەرگە — ساللي تاتەيدىڭ كەرەۋەتىنىڭ استىنا قويدىق. ءبىراق ءبىز قوڭىز اۋلاپ جۇرگەن كەزدە كىشكەنتاي توماس فرانكلين، بەندجامەن دجەففەرسون، الەكساندەر فەلپس قاقپاندى تاۋىپ الىپ، ەسىكتى اشىپتى، تىشقاندار شىعا ما دەپ قاراعان، ولار، ارينە، شىعادى، ءدال سول ساتتە ساللي تاتەي كىرىپ كەلەدى، ال ءبىز كەلگەندە تاتەي كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە جانە بار داۋىسىمەن ىزىڭداپ تۇر ەكەن، ال تىشقاندار بولسا، تاتەيگە كوڭىلسىز بولماۋ ءۇشىن بار ونەرلەرىن كورسەتىپ باعۋدا، تاتەيدىڭ قولىندا جاڭعاق اعاشىنان شىبىق جانە ونىمەن ءبىزدى ءايدا شىقپىرتسىن، شاڭىمىزدى قاقتى، ال سوسىن ءبىز ەكى ساعاتتا تاعى ون بەس تىشقان ۇستادىق — اناۋ بوقمۇرىن بالا، جەرگە كىرىپ كەتكىر، جۇرمەيتىن جەرى جوق! بۇل جولى تۇسكەن تىشقاندار ونشا ەمەس، ىلعي ارىق-تۇرىق ەكەن، ويتكەنى مىقتىلارىنىڭ ءبارى ءبىرىنشى اۋلاعاندا ءتۇسىپ ەدى. مەن ءبىرىنشى تۇسكەن ءىرى تىشقانداردى ومىرىمدە العاش كورگەنىم وسى.
ءبىز ەڭ ۇلكەن دەگەن قوڭىزداردى، باسقالاردى، قارا قوڭىز جانە باسقا جاندىكتەردى اۋلادىق، ارانىڭ ۇياسىن تۇتاس اكەلەيىك دەدىك تە، سوسىن ونى قويدىق، ءۇي يەلەرى ۇيدە كورىپ قالسا، ۇلكەن ايقاي بولۋى عاجاپ ەمەس. ءبىز بۇل شارۋانى بىردەن تاستاي سالعان جوقپىز، وتىردىق، شىدامىمىز جەتكەنشە كۇتتىك: مۇمكىن، ءبىز ولاردى جەڭەمىز دەپ جۇرسەك، ولار ءبىزدى ولتىرە جازدادى. ءمۇساتىر تاۋىپ، جاندىكتەردىڭ شاققان جەرلەرىن ءسۇرتىپ ەدىك، ايتەۋىر ءبارى دەرلىك كەتتى، تەك ءبىز وتىرا المادىق. سونان سوڭ ءبىز جىلان اۋلاۋدى باستادىق، جيىرما شاقتى سۋجىلان، سۇرجىلان ۇستادىق، ولاردى قاپقا سالىپ، سوسىن ءوزىمىزدىڭ بولمەمىزگە اكەلدىك، وسى ۋاقىتتا كەشكى تاماقتى ىشەتىن مەزگىل بولدى، سول كۇنى قىرۋار شارۋا ىستەدىك، قارنىمىز اشىپ، ءىشىمىز ايقاي سالىپ دەگەندەي، ايتەۋىر، نە كەرەك كەشكى تاماققا دا جەتتىك-اۋ. استان كەيىن بولمەمىزگە كەلسەك، قاپتىڭ ىشىندە بىردە-بىر جىلان جوق: شاماسى ءبىز قاپتىڭ اۋزىن دۇرىس بايلاماعان بولۋىمىز كەرەك، سوسىن ولار امالىن تاۋىپ شىققان دا، بىرەۋى قالماستان جورعالاپ زىتىپتى. ءبىراق بۇل ەشتەڭە ەمەس، سەبەبى ولار وسىندا، بولمەلەردە شىعار، ءبارىن دە قايتا اۋلاپ ۇستاپ الامىز دەپ ويلادىق. الايدا وسىدان كەيىن ءۇيدىڭ ىشىندە جىلان قاپتاپ كەتتى. ولار بىرەسە توبەدەن، بىرەسە تاعى ءبىر جەرلەردەن تۇسە كەتەدى، كەيدە ءتىپتى تارەلكەنىڭ ىشىندە جاتادى. ولار سونداي ادەمى، جولاق-جولاق جانە زيانى جوق، ءبىراق ساللي تاتەي بۇل جاعىنان ەشتەڭە بىلمەيدى دە، تۇسىنبەيدى دە: ول جىلاننىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، قاسىنا جاقىنداۋعا ەمەس، ءتىپتى قاراۋعا ۇيرەنە الماي-اق قويدى، ءبىز قانشاما ايتىپ تۇسىندىرگەنىمىزبەن بولمادى. ساللي تاتەيدىڭ ۇستىنە جوعارىدان نە تاعى ءبىر جاقتان سالپاڭ ەتىپ جىلان تۇسە قالسا بولدى، ول قانداي تىعىز شارۋامەن اينالىسىپ جاتسا دا، تاستاي سالىپ، بولمەدەن شىعىپ ۇلگەرەدى. مەن ءدال مۇنداي قورقاق ايەلدى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن. ونىڭ زارلاعان ايقايىنىڭ اششىلىعى سونداي، ءتىپتى يەريحونعا دا ەستىلەتىن شىعار. ونى قولىنداعى قىسقاش نە باسقا نارسەمەن جىلاندى تۇرتە دە المايسىڭ. ال ءوزىنىڭ توسەگىنەن جىلان كورە قالسا، اتىپ تۇرىپ، ءۇيدى ءورت الىپ جاتقانداي ايقايعا باسادى. تاتەي قاريانى ابدەن شارشاتقانى سونداي، ول قۇداي جىلان اتاۋلىنى جاراتپاي-اق قويعانى دۇرىس ەدى دەپ قىنجىلدى. ۇيدە بىردە-بىر جىلان قالعان جوق جانە ودان كەيىن ءبىر اپتا ءوتتى، ءبىراق ساللي تاتەي بۇرىنعىسىنشا قورقىپ-ۇركۋىن قوياتىن ەمەس، ىلعي مازاسى كەتىپ، قاي جاعىمنان جىلان كەلىپ قالادى دەگەندەي جالتاقتاپ وتىرعانى. قايداعى تىنىشتىق! تاتەي ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي ويلانىپ وتىرادى، سول كەزدە قاۋىرسىننىڭ ۇشىمەن تاماعىن ءسال ءتۇرتىپ قالساڭ، ورنىنان اتىپ تۇرادى. سونداعى ونىڭ ۇسقىنىن كورسەڭىز! كۇلكىدەن ولەسىڭ! ءبىراق ايەلدەردىڭ ءبارى سونداي دەيدى توم. ولار سولاي جاراتىلعان، ال نەگە ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى دەپ توم ءپالسافا سوعادى.
ساللي تاتەيدىڭ كوزىنە ءۇيدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ جىلاندارىمىزدىڭ ءبىرى تۇسە قالسا بولدى، ءبىزدى شىبىرتقىمەن دۇرەلەيدى جانە ەگەر ءبىز ءۇيدىڭ ءىشىن جىلانعا تاعى دا تولتىراتىن بولساق، مۇنىڭ كوكەسىندەي جازالايمىن دەپ قورقىتادى تاتەي. مەن وعان وكپەلەگەن ەمەسپىن، سەبەبى ول شىبىرتقىمەن ونشا قاتتى سوقپايدى، ونىڭ سوققىسىنان كەيىن ونشا اۋىرمايدى، وكىنىشتىسى — جىلانداردى اۋلاپ زىقىڭ شىعادى. دەگەنمەن ءبىز جىلانداردى جانە باسقا دا جانى بار جاندىكتەردى اۋلادىق، سوندا ءدجيمنىڭ اباقتىسىندا قىزىق باستالدى: ول اسپاپتا ويناي باستاسا بولدى، الگىلەردىڭ ءبارى وعان قاراي جۇگىرەدى. دجيم قوڭىزداردى جاقتىرمايدى، قوڭىزداردىڭ دا ونى جاقسى كورمەيتىنى بەلگىلى بولدى. ول جىلاندار مەن قوڭىزداردان، تىشقانداردان ماعان جاتاتىن ورىن اۋىسپايدى، ونىڭ ۇستىنە توسەگىمنىڭ استىندا دوڭبەكتەي تاس جاتىر، ال ەگەر ءتىپتى ورىن بولعاندا دا ۇيىقتاي المايسىڭ — سەندەر كورسەڭدەر عوي، ول جەردە نە بولاتىنىن، ويتكەنى بۇل وڭباعان جاندىكتەر كەزەكپەن ۇيىقتايدى انتۇرعاندار: جىلاندار ۇيىقتاعان كەزدە تىشقاندار شىعادى، تىشقاندار ۇيىقتاسا، جىلاندار جۇمىستارىن باستايدى، بىرەۋلەرى مەنىڭ قوينىما تىعىلىپ جاتادى — قالاي ۇيىقتايسىڭ جامباسىڭا جابىسىپ جاندىك جاتسا، باسقالارى ۇستىڭنەن سەكىرىپ، سيركتىڭ ويىنشىلارى سەكىلدى، ەگەر ول ازاتتىق الىپ بوسانا قالعان جاعدايدا، سونشالىقتى كوپ ەڭبەكاقى تولەسە دە، تۇتقىن بولمايمىن دەيدى.
مىنە، وسىلايشا ءۇش اپتا بويى ءبىزدىڭ شارۋامىز ايتارلىقتاي وڭعا باستى جانە بىلايشا ايتقاندا ىرىمشىككە ماي قوندىرعانداي ءجۇرىپ جاتتى. وعان بەرەتىن كويلەكتى دە تاباناننىڭ اراسىنا سالىپ، باياعىدا بەرىپ قويعانبىز، تىشقان ونى تىستەلەگەن سايىن دجيم توسەگىنەن تۇرىپ، سيا كەپپەي تۇرعاندا كۇندەلىگىنە بىرەر جول جازادى، قالامدارى دا ءازىر بولاتىن، سوزدەر جانە باسقا بەلگىلەردى توم تاسقا سۇلباسىن جازىپ قويعان — تەك ارىپتەردى قايتا ۇستىنەن باستىرۋ عانا قالعان، كەرەۋەتتىڭ اياعىن ءبىز ارالاپ كەسىپ قويعانبىز، ال كەسكەن اعاشتىڭ ۇنتاقتارىن ءوزىمىز جەپ قويىپ ەدىك، سودان ءىشىمىز اۋىرىپ، ابدەن ازاپتادى. ولەتىن شىعارمىز دەپ ويلاپ ەدىك، ايتەۋىر ولمەي قالدىق. اعاشتىڭ ۇگىندىسىنەن جامان ەش نارسە بولمايتىن شىعار، توم دا سولاي دەيدى. مەن ءبىزدىڭ ويعا العان جۇمىستارىمىزدىڭ ءبارىن اقىرى بىتىردىك دەدىم، الايدا ءبىز ابدەن شارشاپ، ازاپتاندىق، اسىرەسە دجيم. سايلاس اعاي ەكى رەت جاڭا ورلەان ماڭىنداعى پلانتاسياعا حات جازىپ، ولار كەلىپ قاشقىن نەگردى الىپ كەتۋلەرىن سۇراعان، ءبىراق ەشقانداي جاۋاپ بولمادى، سەبەبى ونداي پلانتاسيا جالپى بولعان ەمەس، ول بۇدان كەيىن دجيم تۋرالى جاڭا ورلەان جانە سەن-لۋيدىڭ گازەتتەرىنە حابارلاندىرۋ جازامىن دەپ شەشتى. سايلاس اعاي سەن-لۋيدى اتاعاندا مەنىڭ ارقامنان جىلان جورعالاپ بارا جاتقانداي بولدى، ۋاقىت وتكىزبەۋ كەرەك ەكەنىن سەزدىم. جازعان كىسىنىڭ اتىن ايتپاي حاتتار جازاتىن ۋاقىت كەلدى دەدى توم.
— ول نە حات؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— بۇل ادامدارعا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن ەسكەرتەتىن حات، ءبىراق جازعان ادامنىڭ اتى كورسەتىلمەيدى. كەيدە وسىلاي، ال كەيدە باسقاشا جاسايدى. جالپى ءارقاشان بىرەۋ قىلمىسكەردى باقىلاپ جۇرەدى دە، اباقتىنىڭ كومەندانتىنا حاباردار ەتىپ ايتىپ وتىرادى. ون التىنشى ليۋدوۆيك تيۋيلري جاقتان حابار الامىن دەگەندە، قىزمەتشى ءبىر ايەل اڭدىپ ءجۇرىپ ءبىلىپ قويعان. وتە جاقسى ءادىس. جازعان ادامى بەلگىسىز حات تا — دۇرىس ادىستەردىڭ ءبىرى. ءبىز ولاي دا، بۇلاي دا جۇمىس جاسايمىز. ال مىنانداي جاعداي دا بولادى: تۇتقىننىڭ اناسى ۇلىمەن كيىمىن اۋىستىرادى: اناسى قالادى، ال تۇتقىن اناسىنىڭ كويلەگىن كيىپ قاشادى. ءبىز دە ءدال سولاي جاساپ كورەمىز.
— تىڭداشى، توم، ولارعا ەسكەرتۋدىڭ بىزگە كەرەگى قانشا؟ مەيلى، وزدەرى ءبىلسىن، الدىن الا سەزسىن، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ شارۋاسى عوي.
— ءيا، مەن بىلەمىن، تەك ولارعا سەنۋگە بولمايدى. ەڭ باسىنان باستاپ ءبارىن ەكەۋمىز جاساۋعا تۋرا كەلدى. ال ولار سونداي سەنگىش، ەشتەڭەنى بولجاۋدى بىلمەيتىن ادامدار، ەش نارسەنى بايقامايدى. ەگەر ءبىز ولارعا ەسكەرتپەسەك، بىزگە ەشكىم كەدەرگى كەلتىرمەيدى، ءبىزدىڭ قىرۋار ەڭبەگىمىزدەن كەيىن بۇل تۇتقىننىڭ قاشقانى ەش قيىندىق بولماعانداي بولادى دا، قىزىقسىز، جاي كۇندەلىكتى شارۋا سەكىلدى وتە شىعادى.
— مىنە، بۇل ءدال ماعان لايىق ءىس، توم، ماعان ۇنايدى.
— وي، سەن قويشى! — دەدى، ال ءوزى اشۋلانىپ تۇردى. سوندا مەن:
— جارايدى، مەن شاعىنۋدان اۋلاقپىن. ساعان ۇناسا، ماعان دا جات ەمەس. ال قىزمەتشى ايەلدى نە ىستەيمىز؟
— سەن قىزمەتشى ايەل بولاسىڭ. ءتۇن ورتاسىندا جاسىرىن باراسىڭ دا اناۋ ارالاس قاندى ايەلدىڭ كويلەگىن جىمقىراسىڭ.
— سەن نە دەپ تۇرسىڭ، توم! تاڭەرتەڭ ايقاي-شۋ باستالادى عوي — ونىڭ ۇستىندەگىسىنەن باسقا كويلەگى دە جوق شىعار.
— بىلەمىن، ءبىراق ول كويلەك ساعان تەك جارتى ساعاتتىڭ جارتىسىنا عانا قاجەت بولادى. قاجەت بولعاندا بىلاي: كويلەكتى كيەسىڭ دە جازعان ادام كورسەتىلمەگەن حاتتى ەسىكتىڭ استىنا قىستىراسىڭ، وسىمەن ءبىتتى.
— ەندەشە، جارايدى، اپارامىن؛ تەك... ءوز كيىمىممەن دە اپارا سالار ەدىم.
— وندا سەن قىزمەتشى ايەلگە ۇقساماي قالاسىڭ عوي، دۇرىس پا؟
— ۇقساماسام ۇقساماي-اق قويايىن، ءبارىبىر مەنى ەشكىم كورمەيدى عوي.
— مۇنىڭ ءبىزدىڭ نەگىزگى ىسىمىزگە قاتىناسى جوق. بىزگە ءوزىمىزدىڭ پارىزىمىزدى ورىنداۋ كەرەك، بىرەۋ كورە مە — بۇل تۋرالى مازاسىزدانۋدىڭ قاجەتى جوق. نەمەنە، سەندە ەشقانداي پرينسيپ جوق پا!
— جارايدى، ەندەشە ايتپايمىن: مەيلى، قىزمەتشى ايەل بولايىن مەن. ال ءدجيمنىڭ اناسى كىم بولادى؟
— ونىڭ اناسى مەن. ساللي تاتەيدىڭ كويلەگىن الىپ كەتەمىن.
— ياعني ءبىز دجيم ەكەۋمىز قاشىپ كەتكەندە، ساعان سارايدا قالۋعا تۋرا كەلەدى عوي، سولاي ما؟
— ايتادى ەكەنسىڭ! مەن ءدجيمنىڭ كويلەگىنىڭ ءىشىن سابانمەن تولتىرامىن دا، ونىڭ توسەگىنە جاتقىزامىن. ءدجيمنىڭ اناسى رەتىندە، دجيم مەنىڭ ۇستىمدەگى كويلەكتى كيەدى، ءبىز ءبارىمىز بىرگە قاشقىننىڭ ءىزىن كەسىپ قۋامىز. اق ءناسىلدى ادام تۇتقىننان قاشسا، ءارقاشان ول تۋرالى قاشقىننىڭ ءىزىن كەسىپ قۋالادى دەيدى. كورول قاشقان كەزدە دە، مىسالى، وسىلاي دەيدى. كورولدىڭ ۇلى — ول زاڭدى پەرزەنتى مە، جوق زاڭسىز بالاسى ما — ءبارىبىر سولاي دەپ اتالادى. توم كىمنەن ەكەنى بەلگىسىز حات جازۋعا كىرىستى، ال مەن سول ءتۇنى ارالاس قاندى ايەلدىڭ كويلەگىن ۇرلاپ ۇلگەردىم، ۇستىمە سول كويلەكتى كيىپ، حاتتى ۇلكەن ەسىكتىڭ استىنا سۇڭگىتتىم، ءبارىن تومنىڭ ايتقانىنداي ەتىپ ىستەدىم. حات مىنانداي ەدى:
"ساقتانىڭىزدار! سىزدەرگە قاتەر ءتونىپ تۇر. ساق بولىڭىزدار. بەلگىسىز دوس. "
كەلەسى تۇندە ءبىز ەسىككە تومنىڭ قانعا باتىرىپ سالعان سۋرەتىن ءىلىپ قويدىق: وندا ادامنىڭ قۋراعان باس سۇيەگىنىڭ قاڭقاسى جانە بىر-بىرىنە ايقاستىرىلعان ەكى سۇيەك، ال ودان كەلەسى ءتۇنى تاعى ءبىر سۋرەتتى — تابىت — اس ءۇيدىڭ ەسىگىنە جابىستىردىق. ادامداردىڭ سۋرەتتەردەن قورىققانىن ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ مەن بۇنداي قورىققاندى كورگەن ەمەسپىن. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ ءبارىنىڭ زارەلەرى ۇشىپ، ەسىكتىڭ ارتىندا، كەرەۋەتتىڭ استىندا نەمەسە ءۇيدىڭ ىشىندەگى اۋادا بىردەڭەلەر جۇرگەندەي قورىقتى. ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ ەسىكتى قاتتىراق جاپسا، ساللي تاتەي سەلك ەتىپ جانە وعان قوسا اھىلاپ-ۋھىلەيدى. ەگەر اراسىندا وعان ءسال قولىڭ ءتيىپ كەتسە، ول تاعى ايقايلايدى، ول قاي جاققا قاراسا دا، ارت جاعىندا بىرەۋ تۇرعانداي سەزىنىپ، اھىلاي باستايدى، ول ءتىپتى توسەككە جاتۋعا دا قورىقتى، ال ءتۇنى بويى ۇيىقتاماعان دا قورقىنىشتى عوي. وسىلايشا بەلگىسىز ادامنىڭ حاتى كەرەمەت اسەر ەتتى، بۇل — تومنىڭ ءسوزى. ول بۇدان اسقان عاجاپ شارۋا بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيدى. ءبىزدىڭ وتە دۇرىس جاساعانىمىز وسىدان-اق بەلگىلى دەپ قويادى. توم نايزاعاي تارتاتىن تۇربامەن تومەنگە ءتۇسىپ باقىلادى، جاسىرىن ەسىكتىڭ جانىندا نەگر ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، حاتتى ونىڭ ىشقىرىنا سۇعا سالىپ قايتىپ كەلدى. حاتتا بىلاي جازىلعان:
"مەنى كورسەتپەڭىزدەر، مەن سىزدەردىڭ دوسىڭىزبىن. ءۇندى جەرىنەن ناعىز قانىپەزەرلەردىڭ ءبىر توبى سىزدەردىڭ قاشقىن نەگرىڭىزدى بۇگىن تۇندە ۇرلايدى، ولار سىزدەر ولارعا كەدەرگى كەلتىرمەي ۇيدە وتىرسىن دەپ قورقىتتى. مەن دە سول توپتانمىن، ءبىراق مەن قۇدايعا سەنەم جانە بۇل كاسىپتى تاستاعىم كەلەدى، ادال ادام بولسام دەيمىن، مىنە، سوندىقتان سىزدەرگە ولاردىڭ جاۋىز ويلارىن جەتكىزىپ وتىرمىن. ولار سولتۇستىك جاقتان جاسىرىن، شارباقتىڭ بويىمەن جاعالاپ، ءتۇن ورتاسى كەزىندە كەلەدى: ولاردا قاشقىن نەگردىڭ وتىرعان جەرىنىڭ قولدان جاسالعان كىلتى بار. ەگەر ولارعا قاۋىپ-قاتەر تونسە، مەن سىبىزعى تارتىن بەلگى بەرۋىم كەرەك، ءبىراق مەن سىبىزعى تارتپايمىن، ونىڭ ورنىنا قوي بولىپ ماڭىرايمىن، ولار سارايعا كىرگەندە. ولار نەگردىڭ شىنجىرىن العانشا، سىزدەر جاسىرىن كەلىپ، ءبارىن كىلتتەپ تاستاڭىزدار، سوندا سىزدەر ولاردى وپ-وڭاي ولتىرە الاسىزدار. مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەڭىزدەر، باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس، ايتپەسە ولار سەزىپ قالىپ، استان-كەستەڭدەرىڭىزدى شىعارادى. مەن ەشقانداي سىيلىق-ماراپاتتى قاجەت ەتپەيمىن، ادال قىزمەت ەتكەنىمنىڭ ءوزى ماعان جەتكىلىكتى.
بەلگىسىز دوس.
قىرقىنشى تاراۋ
جانتالاس جانە باقىتتى ازاتتىق
تاڭعى استان كەيىن وتە جاقسى كوڭىل كۇيمەن مەنىڭ قايىعىمدى الىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنەن بالىق اۋلاۋعا كەتتىك جانە تۇسكى تاماعىمىزدى وزىمىزبەن الا جۇردىك. ۋاقىتتى سونداي جاقسى وتكىزدىك، سالعا بارىپ، ونى ءوزىمىز قالدىرعان كۇيدە امان-ەسەن تۇرعانىن كوردىك جانە ۇيگە ءدال كەشكى تاماققا ورالدىق. قاراساق، ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى الدەنەدەن زارەلەرى ۇشىپ، ەشقايسىسىندا مازا جوق، ءتىپتى ەستەرى شىعىپ ءجۇر، بىزگە تاماق ىشكەن بويدا ۇيىقتاڭدار دەپ بۇيىردى، ءبىراق نەگە ەكەنىن ەشكىم ايتپايدى، سوڭعى حات جايلى دا ءبىر ءسوز جوق، ونى ويىمىزعا العان ءبىز جوق، ونسىز دا ءوزىمىز ءبارىن ولاردان ارتىق بىلەمىز، ءبىز ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەنىمىز سول ەدى، ساللي تاتەي بىزگە جاۋىرىنىن بەرىپ بۇرىلعاندا، ءبىز ءۇيدىڭ استىنداعى جەرتولەگە زىپ بەردىك، شكافتاعى تاماقتاردان تۇسكى اسقا جەتەتىندەي ەتىپ تولتىرىپ الدىق تا، ءبارىن ءوزىمىزدىڭ بولمەمىزگە اكەلىپ، ۇيقىعا جاتتىق، ال ون ءبىر جارىمدا تاعى تۇردىق. توم ساللي تاتەيدەن ۇرلاپ العان كويلەكتى كيدى جانە تاماقتىڭ ءبارىن الىپ جۇرۋگە ىڭعايلانا بەرىپ:
— ال ماي قايدا؟ — دەدى.
— مەن ءبىر بولىگىن مايستان پىسىرگەن نانعا سالدىم، — دەدىم.
— ياعني سەن ونى سوندا تاستاپ كەتكەنسىڭ — مۇندا ماي جوق.
— مايسىز-اق لاجدارمىز، — دەدىم مەن.
— مايمەن جەگەن ءتاتتى عوي، — دەيدى توم. — سەن جەرتولەگە بار دا، مايدى الىپ كەل. سوسىن نايزاعاي تارتاتىن تۇربامەن ءتۇس تە، تەز جەت. مەن سابانمەن ءدجيمنىڭ كويلەگىن تولتىرامىن — ونىڭ اناسى رەتىندە — ال سەن كەلگەن بويدا مەن قوي بولىپ ماڭىرايمىن، سوسىن ءبارىمىز قاشامىز.
ول وسىنى ايتتى دا كەتىپ قالدى، مەن جەرتولەگە ءتۇستىم. ۇلكەن ادامنىڭ جۇدىرىعىنداي ماي مەنىڭ قويعان جەرىمدە جاتىر ەكەن، تابانانمەن قوسا مايدى الدىم دا، مايشامدى ءسوندىرىپ، ەپپەن باسىپ باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلدىم. امان-ەسەن جوعارى جەتتىم، قاراسام، قولىنا مايشام ۇستاپ ساللي تاتەي كەلە جاتىر، مەن تەزدەتىپ مايدى قالپاعىمنىڭ ىشىنە سۇڭگىتتىم دە باسىما كيىپ الدىم، سول جەردە تاتەي مەنى كورىپ:
— سەن جەرتولەدە بولدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، تاتەي.
— وندا نە ىستەدىڭ؟
— ەشتەڭە.
— قالاي ەشتەڭە؟
— ءيا، جاي... ەشتەڭە.
— ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا وندا نەمەنەگە باردىڭ؟
— بىلمەيمىن، تاتەي.
— بىلمەيسىڭ؟ سەن ماعان بۇلاي جاۋاپ بەرمە. توم، سەنىڭ وندا نە ىستەگەنىڭدى مەن ءبىلۋىم كەرەك!
— مەن وندا ەشتەڭە دە جاساعان جوقپىن، ساللي تاتەي، مىنە، قۇداياقى، ەشتەڭە جاساعانىم جوق!
ول مەنى ەندى جىبەرەتىن شىعار دەپ ويلادىم، ال جاي كۇندەردىڭ ءبىرى بولسا، جىبەرە سالار ەدى، تەك ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە نەشە ءتۇرلى تۇسىنىكسىز وقيعالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بولىپ جاتقاندىقتان، تاتەي ءسال تۇسىنىكسىز نارسە بولسا، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك بىردەڭە بولسا دا، ءوزى سەكەم الاتىن بولىپ ءجۇر.
— تەز قوناق بولمەگە بارىپ وتىر، مەن ءقازىر كەلەمىن. سەن بىردەڭە بۇلدىرگەن سياقتىسىڭ! سەن مازالانبا، ءبارىبىر ساعان شىنىڭدى ايتقىزامىن.
ول كەتىپ قالدى، ال مەن ەسىكتى اشىپ، قوناق بولمەگە كىردىم. وي، وندا تولعان ادامدار ەكەن! ون بەس فەرمەر — جانە ءبارى مىلتىقتارىن كەزەپ، اتۋعا ءازىر وتىر.
مەن ءبىر ءتۇرلى جامان سەزىندىم، ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتىم. وتىرعاندار بولمەنىڭ ءىشىن تۇگەل جايلاپ العانداي جانە سىبىرلاي سويلەسىپ، ءبارى الدەنەگە ءازىر وتىرعانداي ۇرتەلەكتەنىپ وتىر، ءبىراق ونى كورسەتكىلەرى كەلمەيدى، مەن ءبارىن سەزىپ وتىرمىن، سەبەبى ولار بىرەسە قالپاقتارىن الىپ، بىرەسە كيىپ، بىرەسە جەلكەلەرىن قاسىپ، ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا كوشىپ، ىلگەكتەرىن سانايدى. مەن دە نە ىستەرگە بىلمەي وتىرمىن، ءبىراق قالپاعىمدى قولىما العانىم جوق.
ساللي تاتەي تەزىرەك كەلىپ سىباعامدى بەرسە ەكەن دەپ وتىرمىن — مەنى ۇرىپ-سوققانى دۇرىس — سوندا مەن تومعا بارىپ، ءبىز تىم اسىرا سىلتەپ جىبەردىك: مىناداي ارانىڭ ۇياسىن ۇركىتتىك! ەندى اقىماقتىق ىستەپ قاجەتى جوق، مىنا جاس پەرىلەر ءبىزدى قارۋدىڭ استىنا الماي تۇرىپ، دجيممەن بىرگە تەزىرەك تابانىمىزدى جالتىراتۋىمىز كەرەك دەگىم كەلدى.
اقىرى تاتەي كەلدى دە ءايدا مەنى سۇراقتىڭ استىنا الدى، الايدا مەن ءبىر سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرە المادىم، نە دەرىمدى بىلمەدىم، سەبەبى فەرمەرلەر قاتتى تولقىپ اشۋلى وتىر: بىرەۋلەرى بانديتتەرگە ءقازىر قارسى شىعايىق، ءتۇن ورتاسىنا بىرنەشە مينۋت قانا قالدى دەيدى. ال ەندى بىرەۋلەرى بانديت قوي بولىپ ماڭىراعانشا كۇتە تۇرايىق دەپ انالاردى ۇگىتتەيدى؛ ءبىر جاعىنان ساللي تاتەي سۇراقتارىن جاۋدىرىپ قويار ەمەس، ال مەن بولسام قورىققاننان قالتىراپ-دىرىلدەپ ارەڭ تۇرمىن. بولمە ءىشى بىرتە-بىرتە ىپ-ىستىق بولىپ بارادى جانە قالپاعىمنىڭ استىنداعى ماي ەري باستادى دا بەتىمە، موينىما سورعالادى، فەرمەرلەردىڭ بىرەۋى "ۇيشىككە ءقازىر بارۋ كەرەك تە، سوندا وتىرىپ، ولار كەلگەن كەزدە بىردەن باس سالۋ كەرەك" دەگەندە مەن قۇلاپ قالا جازدادىم، سول جەردە ماي ماڭدايىمنان سورعالاسىن كەپ! ساللي تاتەي كورە سالا، توسەكتىڭ بەتىنە جاباتىن جايما سەكىلدى اپپاق بولىپ كەتتى دە:
— قۇدايىم، ساقتاي گور! مىنا بالاعا نە بولدى؟ ميىنا سۋىق تيگەن شىعار، مىنە سورعالاپ اعىپ جاتىر! دەدى.
ءبارى مەنىڭ جانىما كەلىپ قاراپ جاتىر، تاتەي قالپاعىمدى جۇلىپ الىپ ەدى، باسىمنان نان ەمەس، مايدىڭ قالعانى ەدەنگە ءتۇستى، سول جەردە تاتەي مەنى قۇشاقتاپ:
— وي، ابدەن زارەمدى ۇشىردىڭ عوي! قۇدايعا شۇكىر، امان بولعانىڭا قۋانىپ تۇرمىن، سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ جولىمىز بولماي ءجۇر — بىرىنەن سوڭ ءبىرى، ايتەۋىر ءبىر كەسەلگە ۇشىرايتىن بولدىق. ال مەن مىنانى كورگەندە، سەنى بۇل دۇنيەنىڭ ادامى ەمەس دەپ ويلادىم، سورعالاپ جاتقان قويمالجىڭ سۇيىقتىقتىڭ ءتۇسى كادىمگى مي سەكىلدى. قۇدايىم-اي، سەن جەرتولەگە نەگە بارعانىڭدى ماعان ايتپاعانىڭ نە، سوندا مەن مۇنشا قورىقپاس ەدىم عوي! ال ەندى بار ۇيىقتا، مەن سەنى تاڭ اتقانشا كورمەيتىن بولايىن!
مەن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جوعارىعا ۇشتىم، سوسىن نايزاعاي تارتقىشتان جەرگە ءتۇسىپ، قاراڭعىدا ءسۇرىنىپ-قابىنىپ سارايعا جۇگىردىم. مەنىڭ مازاسىزدانعانىم سونشا، ءتىپتى سويلەي المادىم، دەگەنمەن تەز كەتۋ كەرەك، ءۇي تولى ادام، قولدارىندا ءبىر-بىر مىلتىق دەپ تومعا جەتكىزدىم.
تومنىڭ كوزى جارقىلداپ:
— قويشى! مۇمكىن ەمەس! مىنە، بۇل كەرەمەت! گەك، ەگەر مەن ءبارىن قايتا باستايتىن بولسام، ەكى جۇزدەن استام ادام جينار ەدىم. از عانا ۋاقىت كىدىرۋ كەرەك ەدى!
— تەزىرەك، — دەيمىن مەن، — تەزىرەك! دجيم قايدا؟
— مىنە، قاسىڭدا تۇر، قولىڭدى سوزساڭ، وعان جەتەسىڭ. ول كيىنىپ العان، ءبارى ءازىر. ەندى وسى جەردەن شىعىپ قوي بولىپ ماڭىرايمىز.
سول جەردە تاسىر-تۇسىر اياق دىبىسى ەستىلدى. فەرمەرلەر ەسىككە جاقىندادى، بىرەۋى كىلتتى ۇستاپ تارسىلداتتى، ال ەندى ءبىرى:
— مەن ايتتىم عوي شىعۋعا ءالى ەرتە دەپ، ولار ءالى جوق، كورىپ تۇرسىڭدار كىلت ەسىكتە، جابىق. بىلاي ىستەيمىز: مەن سىزدەردى سىرتتارىڭنان جابامىن، ال سەندەر قاراڭعى جەردە وتىرىڭدار، ولار كەلگەندە ءبارىن اتىپ تاستاڭدار، ال قالعاندارىڭ ءبولىنىپ-بولىنىپ باقىلاپ تۇرىڭدار.
بىرنەشە ادام ىشكە كىردى، تەك ايتەۋىر قاراڭعى بولعاسىن ءبىزدى كورمەدى، ۇستىمىزگە شىعىپ كەتە جازدادى. كەرەۋەتتىڭ استىنا تىعىلىپ جانىمىز قالدى. ءبىز امان-ەسەن ۇڭگىرگە كىردىك، اۋەلى دجيم، ونىڭ سوڭىنان مەن، مەنەن كەيىن — توم، ول ءوزى وسىلاي بۇيىردى. ءبىز ەندى قوسىمشا سالىنعان ۇيشىككە جەتتىك، ولاردىڭ بىزگە جاپ-جاقىن ەسىك الدىندا توپىرلاپ جۇگىرگەندەرى ەستىلىپ تۇر. ءبىز جايمەن، دىبىسىمىزدى شىعارماي ەسىككە كەلدىك، توم ءبىزدى توقتاتىپ، ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالادى، ءبىراق قاراڭعىدا ەشتەڭە كورە المادى، ول تىڭداپ تۇرامىن، اياق دىبىسى باسىلعاندا سەندەردى تۇرتەمىن، سوندا اۋەلى دجيم، سوسىن سەن، ەڭ سوڭىندا ءوزىم شىعامىن دەپ سىبىرلادى. ول قۇلاعىن ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنا جابىستىرا تىڭ تىڭداپ تۇر — اينالا جۇگىرگەن كىسىلەر، اقىرى ءبىر كەزدە ول شىنتاعىمەن ءتۇرتتى، ءبىز ۇيشىكتەن اتىپ شىعىپ، بۇقپانتايلاپ، دەمىمىزدى شىعارماي شارباققا جاقىندادىق، بىرىمىزدەن سوڭ ءبىرىمىز كادىمگى ۇندىستەرگە ۇقساپ شارباققا جەتكەسىن، دجيم ەكەۋمىز ارعى جاعىنا تۇستىك، ال تومنىڭ شالبارى شارباقتىڭ جوعارىسىنداعى كولدەنەڭ اعاشقا ءىلىنىپ قالدى، قۋعىندار جاقىنداپ قالدى، ول بۇلقىنىپ قالعاندا اعاش شارت ەتىپ سىنىپ كەتتى دە، توم سەكىرىپ ءتۇسىپ، سوڭىمىزدان جۇگىردى.
— كىم بۇل؟ جاۋاپ بەر، ايتپەسە اتامىن! — دەپ بىرەۋ ايقاي سالدى.
ءبىراق ءبىز جاۋاپ بەرمەدىك، تابانىمىز جەرگە تيمەي جانتالاسا جۇگىردىك. ولار قۋىپ كەلەدى، تراح-تراح دەپ اتىپ جاتىر، وقتارى باسىمىزدان اسىپ زۋلايدى.
— انە، ولار! وزەنگە قاراي جۇگىرىپ بارادى! جىگىتتەر، قۋىڭدار سوڭدارىنان يتتەردى جىبەرىڭدەر! — دەگەن داۋىستار ەستىلەدى.
سوڭىمىزدان قۋىپ كەلە جاتقاندارىن ەستىپ بارامىز. بىزگە ءبارى ەستىلىپ تۇر، سەبەبى ولاردىڭ اياقتارىندا ەتىك جانە ايقايلاسىپ كەلەدى، ال ءبىز جالاڭاياقپىز جانە ءۇن شىعارمايمىز. ءبىز ورمان كەسەتىن جاققا جۇگىردىك، ولار ءبىزدى قۋىپ جەتتى-اۋ دەگەندە، بۇتالاردىڭ اراسىنا تىعىلدىق؛ ال ولار جانىمىزدان جۇگىرىپ ءوتىپ كەتتى، سوسىن ءبىز دە ولاردىڭ سوڭىنان جۇگىردىك. ولار اۋەلى بانديتتەردى ۇركىتىپ المايىق دەپ يتتەردى قاماپ قويدى، ەندى بىرەۋ ولاردى بوساتىپ جىبەردى؛ يتتەر دە سوڭىمىزدان قۋىپ كەلەدى، دىبىستارىنا قاراعاندا ميلليون يت سەكىلدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ يتتەر عوي، ءبىزدى تانيدى؛ ءبىز كىدىرىپ، ولاردى كۇتتىك، يتتەر ءبىزدى تانىدى دا، قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتىپ، سوسىن ايقاي-شۋ، تارس-تۇرس اياق دىبىسى شىققان جاققا شاپقىلاپ كەتتى؛ ال، ءبىز ولاردىڭ سوڭىنان ورمان كەسەتىن جەرگە دەيىن جۇگىردىك تە، بۇتالاردىڭ اراسىمەن مەنىڭ قايىعىم تۇرعان جەرگە جەتىپ، سەكىرىپ ءمىنىپ، كۇشىمىز جەتكەنشە وزەننىڭ ورتا تۇسىنا قاراي، تەك ءۇن شىعارماۋعا تىرىسىپ، ەسە جونەلدىك. سودان سوڭ مەنىڭ سالىمدى قالدىرعان ارالعا بۇرىلدىق؛ ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن يتتەردىڭ بىر-بىرىنە ابالاپ ۇرگەنى، جاعادا شاپقىلاپ جۇرگەندەرى ەستىلىپ تۇردى؛ ءبىراق ءبىز الىستاعان كەزدە دىبىستار دا ازايىپ، بىرتە-بىرتە مۇلدە تىنىشتالدى ال ءبىزدىڭ تابانىمىز سالعا تيگەسىن، مەن:
— ال، دجيم، سەن قايتادان ازات ادامسىڭ، ەندى ەشقاشان قۇل بولمايسىڭ! — دەدىم.
— ءيا، ءبارى ويداعىداي شىققانى قانداي جاقسى بولدى، گەك! جوسپار دا جاقسى ەدى، ورىندالۋى ودان دا ارتىق — باسقا ەشكىمنىڭ باسىنا كىرمەيتىن ءىس ىستەلدى، سونداي تاماشا!
ءبىز ۇشەۋمىزدىڭ قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى، اسىرەسە ەسى شىعا قۋانعان توم بولدى، سەبەبى ونىڭ اياعىنا وق تيگەن ەكەن.
دجيم ەكەۋمىز مۇنى ەستىگەندە، كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. تومنىڭ اياعى وتە قاتتى اۋىرىپ، قان سورعالاپ جاتىر؛ ءبىز ونى شالاشقا جاتقىزدىق، گەرسوگتىڭ كويلەگىن جىرتىپ، ونىڭ اياعىن بايلايىق دەپ ەدىك، ءبىراق ول:
— شۇبەرەكتەردى ماعان بەرىڭدەرشى؛ مۇنى ءوزىم دە جاساي الامىن. كىدىرمەڭدەر، اقىماقتىق ىستەيتىن ۋاقىت جوق. قاشۋدى تاماشا ۇيىمداستىرعان بولساق، تەزدەتىپ سالدى شەشىڭدەر دە، ەسكەكتى الىڭدار! بالالار، ءبىز قاشۋدى وتە كەرەمەت ويلاستىردىق، ءتىپتى ايتاتىنى جوق! ون التىنشى ليۋدوۆيك ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسسە عوي، سوندا ونىڭ ءومىربايانىندا "كيەلى ليۋدوۆيكتىڭ تۇقىمى كوككە بارا جاتىر!" دەپ جازىلماس ەدى. جوق، مىرزا، ءبىز ونى شەت ەلگە جونەلتەر ەدىك — مىنە، ءبىز سولاي ىستەر ەدىك! ەسكەكتەردى الىڭدار، ەسكەكتەردى الىڭدار! — دەپ بۇيىردى.
ءبىراق ءبىز دجيم ەكەۋمىز اقىلداسىپ، ويلاي باستادىق. ءبىر مينۋتتاي ويلاندىق تا سودان سوڭ مەن:
— سەن ايت، دجيم، — دەدىم.
— مەنىڭ ويىمشا، بىلاي بولادى. ەگەر بۇل توم مىرزا بولسا جانە ءبىز ونى قۇتقارساق، سوسىن ءبىزدىڭ بىرەۋىمىزگە وق ءتيىپ جارالانساق، ول: "مەنى قۇتقارىڭدار، بارلىق دارىگەر دەگەندەرگە تۇكىرىڭدەر!" دەپ ايتار ما ەدى؟ سوندا ول توم سويەرگە ۇقساي ما؟ ول سولاي ايتا ما؟ ەشقاشان ايتپاس ەدى! ال، دجيم سولاي دەر مە ەدى؟ جوق، مىرزا، وسى جەرگە دارىگەر كەلگەنشە، مەن ورنىمنان قوزعالمايمىن، ءتىپتى قىرىق جىل وتىرسام دا تىرپ ەتپەيمىن!
مەن ونىڭ جانى تازا ەكەنىن باياعىدان بىلەتىنمىن، ول وسىلاي ايتادى دەپ كۇتكەنمىن؛ ەندى ءبارى دۇرىس بولدى، مەن دارىگەرگە بارامىن دەپ تومعا ايتتىم. ول وسى ءۇشىن ايقاي-شۋ كوتەردى، ءبىراق ءبىز دجيم ەكەۋمىز ايتقانىمىزدان قايتپاي قاسارىپ تۇرىپ الدىق. توم ءوزى ەڭبەكتەپ سالدى بوساتقىسى كەلدى، ءبىراق ءبىز ونى جىبەرمەدىك. سوندا ول بىزبەن ۇرسىسا باستادى، الايدا ونىسىنان ەشتەڭە شىقپادى.
— ال جارايدى، ەگەر سەنىڭ شىنىمەن بارعىڭ كەلىپ تۇرسا، قالاعا بارعاسىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ساعان ايتايىن. ەسىگىن جاپ تا دارىگەردىڭ قول-اياعىن بايلا، كوزىن دە تانىپ تاستا، سوسىن ول ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپايمىن دەپ انت ەتسىن، سودان كەيىن ونىڭ قولىنا التىن تولى دوربانى ۇستات، ال ونى ءتۇزۋ جولمەن ەمەس، ءتۇن قاراڭعىسىندا ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن جەتەكتە؛ ال، مۇندا تەك قايىقپەن جەتكىزەسىڭ عوي، وندا دا بىردەن جەتىپ كەلمە، شاعىن ارالدارعا سوعىپ اداسىپ جۇرگەندەي اسەر قالدىر؛ ونى جاقسىلاپ ءتىنتىپ ال، قالتاسىندا بىردەڭە بار بولسا ال — كەيىن قالاعا اپارعاندا بەرەسىڭ، ايتپەسە ول بورمەن بەلگى سالسا، ءبىزدىڭ سالدى تاۋىپ الىپ جۇرەر. ءارقاشان وسىلاي ىستەيدى.
ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ىستەيمىن دەدىم مەن، سودان سوڭ قايىقپەن كەتتىم، ال دجيمگە دارىگەردى كورگەن بويدا ورمانعا تىعىل، دارىگەر كەتكەنشە سول جەردەن قوزعالما دەدىم.
قىرىق ءبىرىنشى تاراۋ
شاماسى رۋحتار بولار!
دارىگەردى وياتقاندا كورگەنىم ءوزى اپ-ادەمى، كوزىنەن مەيىرىم توگىلگەن قارت ادام ەكەن. مەن وعان ءىنىم ەكەۋمىز كەشە يسپان ارالىنان اڭ اۋلاپ ەدىك، سول جەردەن سال تاپتىق تا، سونىڭ ۇستىنە قوندىق، ءتۇن ورتاسى كەزىندە ءىنىم ۇيقىسىراپ پا، ايتەۋىر مىلتىقتى قوزعاپ جىبەرسە كەرەك — ول اتىلىپ كەتتى، ال وق ونىڭ اياعىنا ءتيدى؛ ءبىز دارىگەردىڭ سوندا بارۋىن جانە بۇل وقيعا جايلى ەشكىمگە ايتپاۋىن سۇرايمىز، سەبەبى ءبىز بۇگىن كەشكە ۇيگە جەتۋىمىز كەرەك، ال ءبىزدىڭ تۋعاندارىمىز ءالى ەشتەڭە بىلمەيدى.
— تۋعاندارىڭىز كىمدەر؟ — دەپ سۇرادى ول.
— فەلپستەر، ولار قالانىڭ سىرتىندا تۇرادى.
— ءا، سولاي ما! — دەدى دارىگەر. سوسىن ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— سوندا ءىنىڭدى قالاي جارالادى دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ول ءتۇس كوردى عوي دەيمىن، — دەدىم مەن. — مىلتىق اتىلىپ كەتتى.
— قىزىق ءتۇس ەكەن، — دەدى دارىگەر.
ول فوناردى جاعىپ، قاجەتتى زاتتارىن سومكەگە سالا باستادى، سوسىن جولعا شىقتىق. مەنىڭ قايىعىمدى كورگەندە، دارىگەر ونى ۇناتپادى: ءبىر ادام بولسا جاراپ قالار، ال ەكى كىسىنى مىنا قايىعىڭ كوتەرمەيدى دەپ قويدى.
— ءسىز قورىقپاڭىز، مىرزا، ول ءبىزدىڭ ۇشەۋمىزدى دە جاقسى كوتەرگەن دەدىم.
— قالاي ۇشەۋىڭىزدى؟
— مەنى، ءسيدتى جانە ... سوسىن مىلتىقتى — ۇشەۋمىز دەگەنىم سول ەدى.
— ءا، سولاي ما! — دەدى ول.
ول اياعىن قايىقتىڭ ەرنەۋىنە سالىپ بايقاپ كوردى، سوسىن باسىن شايقاپ، بۇدان گورى دۇرىستاۋىن ىزدەپ كورەيىن دەدى. باسقا قايىقتاردىڭ ءبارى شىنجىرمەن بەكىتىپ كىلتتەنگەن ەكەن، اقىرى ول مەنىڭ قايىعىمدى الىپ، ماعان وسى جەردە مەن كەلگەنشە كۇت دەدى نەمەسە باسقا قايىق تاپ، بولماسا ۇيىڭە بارعىڭ كەلسە جانە تۋعاندارىڭا ايتىپ تۇسىندىرۋىڭە بولادى دەدى. مەن وعان ەشقايدا بارمايتىنىمدى ايتتىم، سوسىن سالدى قالاي تابۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىردىم.
سول جەردە مەنىڭ باسىما ءبىر وي سارت ەتتى. بۇل تومدى بىردەن، بىلايشا ايتقاندا، ەشكى قۇيرىعىن كوتەرگەنشە جازا الا ما؟ ال وعان ءۇش-تورت كۇن كەرەك شىعار؟ ولاي بولعان كۇندە مەن ىستەيمىن؟ ول شال جۇرتتىڭ بارىنە جايعانشا، وسىندا وتىرا بەرۋىم كەرەك پە؟ جوق، مىرزا! نە ىستەۋدى بىلمەيمىن. ونى كۇتە تۇرامىن، ال ول كەلىپ، تومعا تاعى دا بارىپ قاراۋىم كەرەك دەسە، مەن دە ونىمەن بىرگە بارامىن — ءتىپتى ءجۇزىپ بارا الامىن؛ ال وندا بارعاسىن ءبىز ونى بايلاپ تاستايمىز، ول سالدىڭ ۇستىندە جاتادى، ءبىز وزەنمەن كەتە بارامىز؛ توم ابدەن جازىلىپ، دارىگەر كەرەك بولماعان كەزدە، ءبىز بارىمىزدى بەرەمىز دە، ونى جاعاعا شىعارىپ جىبەرەمىز.
مەن بورەنەلەردىڭ ۇستىنە شىعىپ، ۇيقىعا باستىم؛ ويانسام، كۇن تاس توبەمە شىعىپ الىپتى، مەن اتىپ تۇرىپ، دارىگەردىڭ ۇيىنە جۇگىردىم، ءبىراق ونىڭ ۇيىندەگىلەر كەشە ءبىر اۋرۋعا كەتكەن، سودان ءالى ورالعان جوق دەسەدى. كەلە جاتىرمىن، ياعني تومنىڭ جاعدايى ناشار بولعانى، تەزىرەك ارعى بەتكە ارالعا شىعۋىم كەرەك دەپ ويلاپ كەلەمىن. دارىگەردىڭ ۇيىنەن شىعىپ، بۇرىلا بەرىپ ەدىم، سايلاس اعانىڭ قارنىن باسىممەن جارىپ جىبەرە جازدادىم.
— توم، بۇل سەنبىسىڭ؟ وسى ۋاقىتقا شەيىن قايدا بولدىڭ، سەن بالا؟ — دەدى ول.
— ەشقايدا بولعانىم جوق، — دەيمىن، — ءبىز سيد ەكەۋمىز قاشقىن نەگردى اۋلادىق.
— دەگەنمەن سەندەر قايدا جوعالىپ كەتتىڭدەر؟ — دەدى ول — سەنىڭ تاتەڭنىڭ زارەسى قالمادى.
— تاتەي بەكەر مازالانعان، — دەيمىن، — ءبىز ەشنارسەگە ۇرىنعان جوقپىز. وزەنگە قاراي جۇگىرگەن كىسىلەر مەن يتتەردىڭ سوڭىنان ءبىز دە جۇگىردىك، تەك ولار بىزدەن وزىپ كەتتى دە، ءبىز ولاردان اداسىپ قالدىق، سوسىن ولار ارعى بەتكە شىعىپ كەتكەن سەكىلدى بولدى؛ ءبىز قايىقتى الدىق تا ارعى بەتكە شىقتىق، ءبىراق ەشكىم بولمادى؛ ءبىز اعىنعا قارسى ءجۇرىپ، ابدەن شارشادىق تا، قايىقتى بايلاپ ۇيىقتادىق؛ ءبىر ساعات بۇرىن تۇردىق تا، وسىندا ءجۇزىپ كەلدىك. سيد پوشتاعا كەتتى حابار-وشار جوق پا ەكەن دەپ، مەن جەيتىن بىردەمە بولار ما دەپ كەلە جاتىر ەدىم، سوسىن ۇيگە كەلەمىز.
ءبىز، سايلاس اعاي ەكەۋمىز، ءسيدتى ىزدەپ پوشتاعا سوقتىق، ءبىراق مەن ويلاعانداي وندا سيد بولمادى؛ قاريا ءبىر حات الدى؛ سونان سوڭ ءسيدتى كۇتىپ ءبىز ءبىراز تۇردىق، ءبىراق ول كەلمەدى؛ سوسىن قاريا: "ۇيگە بارايىق، سيد قاڭعىرىپ جۇرۋدەن جالىققاندا، ءوزى جاياۋ نە قايىقپەن كەلەر، ال ءبىز اتپەن كەتەمىز"، — دەدى. مەنىڭ ءسيدتى كۇتەيىن دەگەنىمە اعاي قۇلاق اسپادى، ونى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق، تەزىرەك ۇيگە جەتەيىك — ساللي تاتەي امان-ساۋ ەكەنىمىزدى كورسىن دەدى.
ءبىز ۇيگە كەلگەندە، ساللي تاتەيدىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز — بىرەسە جىلاپ، بىرەسە كۇلىپ، مەنى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ، اراسىندا مەنى ۇرعان بولادى، ءبىراق اۋىرتپايدى؛ سيدكە دە ول كەلگەسىن سىباعاسىن بەرەمىن دەپ ۋادە بەرەدى.
ال ءۇي تولى قوناق: فەرمەرلەردىڭ بارلىعى جۇبايلارىمەن كەلىپتى، ءبارى تۇسكى تاماقتى وسىننان ءىشىپتى، مىنانداي بولمەدەن اۋزى-مۇرنىنان شىققان ادامدى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن.
بارىنەن جامانى گوچكيس دەگەن كەمپىر: اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، قويمايدى.
— فەلپس ءسىڭلىم، — دەپ قويادى ساللي تاتەيگە، — سەندەردىڭ سارايلارىڭدى كوردىم مەن، اناۋ نەگر جارتىاقىل دەپ ويلايمىن. دەمرەل سىڭلىمە ايتتىم... ا، وعان نە ايتىپ ەدىم؟ ول جارتىاقىل عوي — وسىلاي دەدىم، ءدال وسى سوزدەردى ايتتىم؛ سەندەر ءبارىڭ مەنى ەستىدىڭدەر عوي — ونىڭ ەسۋاس ەكەنى كورىنىپ تۇر دەدىم. مىسالى، اناۋ قايراق تاستى الايىق — ماعان باسقا ەش نارسە ايتپاڭدار! ەسى دۇرىس ادام قايداعى ءبىر سوزدەردى قايراق تاسقا شاتپاقتاپ جازا ما؟ مۇنىسى نەسى دەيمىن. بۇل جەردە پالەن دەگەن بىرەۋدىڭ جۇرەگى جارىلدى، بۇل جەردە تاعى بىرەۋ وتىز جەتى جىل تۇتقىندا وتىردى، تاعى بىردەڭەلەر، ليۋدوۆيك دەگەننىڭ نەكەدەن تۋماعان ۇلى... اتىن ۇمىتتىم... بارىپ تۇرعان ساندىراق. ابدەن ەسى اۋىسىپ كەتكەن بىرەۋ دەيمىن. مەن بىردەن ايتقام، سوسىن دا ايتتىم، ءقازىر دە، كەلەشەكتە دە ايتامىن: ول نەگر جارىمەس، تازا ناۆۋحودونوسوردىڭ ءوزى...
— ال شۇبەرەكتەن جاسالعان باسپالداق شە، گوچكيس اپاي! — دەپ الگىنىڭ ءسوزىن دەملەر كەمپىر ءبولدى. — ول نەمەنەگە قاجەت بولدى، ايتىڭىزشى؟
— مىنە، مەن سونى الگىندە عانا وتتەربەك سىڭلىمە ايتىپ ەدىم، ول ءقازىر راستايدى. "شۇبەرەك باسپالداق شە؟" دەيدى. مەن ايتامىن: "شىنىندا دا، ول نەمەنەگە كەرەك نەگرگە؟" دەيمىن. ال وتتەربەك اپاي ايتادى...
دەگەنمەن الگى قايراق تاس وندا قالاي پايدا بولدى؟ جانە ۇڭگىردى كىم قازعان؟ جانە...
— مىنە، مەن وسىنى ايتىپ وتىرمىن عوي، پەنرود اعا! جاڭا عانا ايتتىم... ماعان پاتوكا سالىنعان ىدىستى بەرىپ جىبەرىڭىزشى... الگىندە عانا دەملەر سىڭلىمە ايتتىم! "قالاي ولار قايراق تاستى ول جەرگە اكەلگەن؟ — دەدىم، — جانە ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز، بايقايسىز با، ەشكىم كومەكتەسپەگەن. مىنە، اڭگىمە قايدا!" ءسىز نەمەنە دەيمىن، كومەكسىز قالاي اكەلگەن دەيمىن، ياعني بىرەۋ-مىرەۋ كومەكتەسكەن جانە ءبىر ادام عانا ەمەس؛ ول نەگرگە جيىرما شاقتى ادام كومەك كورسەتكەن دەيمىن؛ مەن بولسام، نەگرلەردىڭ ءبارىن سويار ەدىم، بىرەۋىن قالدىرماي، سوسىن كىم جاساعانىن بىلەر ەدىم؛ ول دا از...
— ءسىز جيىرما ادام دەيسىز! جيىرما ەمەس، قىرىق ادامنىڭ دا قولىنان كەلمەس ەدى. ءسىز قاراڭىزشى: ارالار جاسالعان پىشاقتاردان جانە باسقا قۇرالدار، ولاردىڭ ءبارىن جاساۋعا قانشا ۋاقىت كەتەدى! سونداي ارامەن كەرەۋەتتىڭ اياعىن كەسۋ دەگەن... ون ادام بولسا دا ءبىر اپتا جاسار ەدى... ال كەرەۋەتتىڭ ۇستىندەگى نەگردى كوردىڭدەر مە؟ ساباننان جاسالعان. ال كوردىڭدەر مە...
— ايتپاي-اق قويىڭىز، حايتاۋەر ءىنىم! مەن وسى ءقازىر عانا فەلپس ىنىمە ايتىپ ەدىم وسىنى. ول: "ءسىز قالاي ويلايسىز، گوچكيس اپاي؟" — دەدى. "نە تۋرالى ايتىپ تۇرسىڭ؟" — دەدىم. "كەرەۋەتتىڭ اياعىن ايتامىن: سوندا قالاي ارالاعان؟" — دەيدى. كەرەۋەتتىڭ اياعى وزىنەن-وزى سىنىپ كەتكەن جوق قوي دەيمىن، ايتەۋىر بىرەۋ ارامەن كەسكەن. مىنە، مەنىڭ پىكىرىم وسى، ارعى جاعىن وزدەرىڭ قالاي ويلاساڭدار دا، ويلاي بەرىڭدەر، ال باسقا بىرەۋ باسقاشا ويلاسا، مەيلى ويلاي بەرسىن. دەملەر سىڭلىمە ايتتىم: "مىنە، قالاي ويلايمىن..."
— ءيا، نەگرلەر دەگەن شاماسى ءۇي تولى بولار جانە ولاردىڭ ءبارى جابىلعاندا دا ءبىر اي بويى تۇنىمەن جۇمىس ىستەسە عانا تۇتقىن نەگر وتىرعان جەردەگى جۇمىستى بىتىرۋلەرى مۇمكىن، فەلپس ءسىڭلىم. ماسەلەن، مىنا كويلەكتى الايىق — افريكالىقتاردىڭ جۇمباق ارىپتەرىمەن بىردەڭەلەر جازىلعان جانە ەڭ سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن قانمەن جازىلعان! ءبىر توپ شايكا قىزمەت ەتكەن بولۋى كەرەك جانە كوپ مەزگىل ىستەگەن. مەن ەكى دوللارىمدى دا الماس ەدىم، ەگەر وسىنىڭ ءبارىن ماعان ءتۇسىندىرىپ وقىپ بەرسە؛ ال جازعان نەگرلەردى مەن جاقسىلاپ تۇرىپ شىبىقتار ەدىم...
— ءسىز وعان بىرەۋلەر كومەكتەستى دەپ ويلايسىز با، ماپلز اعاي؟ ەگەر ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىراز كۇن تۇرساڭىز، ءوزىڭىز كورگەن بولار ەدىڭىز. وي، ولار قانشا نارسەنى ۇرلاپ اكەتتى — قولدارىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن! جانە ءبىز ىلعي كۇزەتىپ جۇردىك. مىنا كويلەكتى جىپكە جايۋلى تۇرعان جەرىنەن اكەتتى! ال اناۋ جايمانى، شۇبەرەك باسپالداق جاساعاندى ايتام، ولار قانشا رەت ۇرلاعاندارى ەسىمدە جوق. ال ۇندى، مايشامدى، قاسىقتار، ەسكى تابا — ونىڭ ءبارى قايدان ەسىمدە تۇرسىن! ال مەنىڭ جاڭا شىت كويلەگىم! جانە ءبىز، سايلاس ەكەۋمىز، توم مەن سيد كۇندىز-تۇنى باقتىق، مەن سىزدەرگە ايتتىم عوي، ءبارىبىر ەشتەڭە شىعارا المادىق. كەنەت ەڭ سوڭعى مينۋتتا — مىنە، سەندەرگە دەگەندەي — تاناۋىمىزدىڭ استىنان ءوتىپ، ءبىزدى وتىرعىزىپ كەتتى ەمەس پە جانە تەك ءبىزدى عانا ەمەس، ءۇندى ەلى جاقتان كەلگەن ءبىر توپ ءبانديتتى دە وتىرعىزىپ، الگى نەگرمەن زىتىپ وتىردى ەمەس پە — ال ولاردىڭ سوڭىنان ون التى ادام، جيىرما ەكى يت قۋىپ جەتە المادى عوي! مۇنداي ەپتىلىك شايتانداردىڭ دا قولىنان كەلە قويماس... مەنىڭشە، ولار، شىنىندا دا، شايتاندار بولار؛ سىزدەر ءبىزدىڭ يتتەرىمىزدى بىلەسىزدەر عوي — وتە جاقسى يتتەر، مۇنداي يتتەر باسقا ەشكىمدە جوق — سولاردىڭ وزدەرى ىزگە تۇسە المادى عوي، ءتىپتى ءبىر رەت تە! مىنە، ماعان بىرەۋلەرىڭىز تۇسىندىرىڭىزدەرشى، ەگەر مۇمكىن بولسا!
— ءيا، بۇل، بىلەسىز بە...
— قۇدايىم-اي، ەشقاشان...
— جارىلقاي گور، جاساعان يەم، مەن...
— ءۇيدىڭ ۇرىلارى جانە...
— مەن مۇنداي ۇيدە تۇرۋعا قورقار ەدىم! مەن ءوزىم دە قورىقتىم — ۇيىقتاۋعا جاتسام، تۇرۋعا قورقام، وتىرا دا المايمىن، ريدجۋەي اپاي! ولار قالاي ۇرلاماعانىن... سىزدەر بىلسەڭىزدەر عوي، كەشە ءتۇن ورتاسىنا جاقىنداعاندا قورقىنىشتان قالتىراپ كەتتىم! قۇداي كۋا، مەن بالالاردى ۇرلاپ كەتە مە دەپ قورىقتىم. مىنە، مەن ەڭ سوڭعى اقىل-ەسىمنەن تانا جازدادىم. ءقازىر كۇندىز عوي، مۇنىڭ ءبارى اقىماقتىق سەكىلدى بولىپ كورىنەدى، ال تۇندە مەنىڭ باۋىرلارىم توم مەن سيد جوعارىدا ەكەۋدەن-ەكەۋ قالاي جاتىر ەكەن بولمەدە دەپ ويلادىم. قۇداي كۋا، قورىققانىم سونداي، جايمەن جوعارىعا كوتەرىلىپ، ولاردىڭ ەسىگىن كىلتتەپ قويدىم. الدىم دا كىلتتەدىم. مەنىڭ ورنىمدا كىم بولسا دا سولاي ىستەر ەدى. ويتكەنى سىزدەر بىلەسىزدەر، وسىلاي قورىققاندا، ساعات سايىن ۇرەي كۇشەيە بەرەدى، باسىڭ اينالىپ، نەشە ءتۇرلى جامان وي كەلەدى، سوسىن نەشە ءتۇرلى اقىماقتىققا باراسىڭ! ەگەر مەن بالا بولسام، بولمەدە جالعىز وتىرعاندا، ەسىك اشىق بولسا... دەپ ويلايسىڭ.
تاتە كەنەت ۇندەمەي قالدى، ويلانعانداي بولدى دا، سوسىن ماعان قاراي بۇرىلدى، ماعان تۋرا قارادى — مەن سول جەردە ورنىمنان تۇردىم دا، قىدىرىپ قايتايىن دەپ دالاعا شىقتىم.
مەن ىشىمنەن وزىمە ءوزىم ەگەر شەتكەرىرەك شىعىپ وڭاشا ويلانسام، تاڭەرتەڭ ءبىزدىڭ توسەگىمىزدە بولماعان سەبەبىمىزدى تۇسىندىرەتىن شىعارمىن دەدىم. سولاي ىستەدىم دە. الىسقا كەتە المادىم، سەبەبى تاتەي سوڭىمنان بىرەۋدى جىبەرىپ جۇرەر دەپ قورىقتىم. كەيىن قوناقتار كەتكەسىن، ونىڭ جانىنا كەلىپ، "سيد ەكەۋمىز مىلتىقتىڭ داۋىسى جانە ايقاي-شۋدان ويانىپ كەتتىك تە، نە بولىپ جاتقانىن كورگىمىز كەلىپ، ەسىك كىلتتەۋلى تۇرعاسىن، نايزاعاي تارتاتىن تۇربامەن سىرعاناپ تۇسكەندە، ەكەۋمىز دە جاراقات الدىق؛ ەندىگارى ەشقاشان بۇلاي ىستەمەيمىز دەپ سوقتىم. ال سوسىن سايلاس اعايعا ايتقانىمدى تاتەيگە دە قايتالادىم؛ ول "كەشىرەمىن، مۇمكىن كەشىرەتىندەي ەشتەڭە بولماعان شىعار — ەر بالالاردىڭ ءبارى، ونىڭ بىلۋىنشە، ەركەلەۋ، ايتەۋىر بىردەڭە ىستەۋگە ءۇيىر كەلەدى؛ ەشقانداي جامانشىلىق جاسالماسا، ولارعا رەنجۋدىڭ نەمەسە مازاسىزدانۋدىڭ قاجەتى جوق، قايتا ءبارىمىزدىڭ امان-ساۋ ءتىرى قالعانىمىزعا قۇدايعا العىس ايتقانىمىز دۇرىس" دەدى. وسىنى ايتىپ تاتەي مەنىڭ بەتىمنەن ءسۇيدى، باسىمنان سيپادى، سوسىن الدەنەگە ويلانىپ قالدى جانە ءبىرتۇرلى سۇيكىمسىز بولىپ كەتتى.
— قۇدايىم، ساقتاي گور، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى، ال سيد بولسا ءالى جوق! ول قايدا كەتۋى مۇمكىن؟ — دەدى.
ىڭعايلى ءسات تۋعان سەكىلدى — مەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ:
— مەن جۇگىرىپ قالاعا بارىپ كەلە قويايىن، ءسيدتى تاۋىپ الام، — دەدىم.
— جوق، اينالايىن، — دەدى، — وتىرعان جەرىڭنەن قوزعالما. بىرەۋىڭنىڭ جوعالعانىڭ دا جەتەر. ەگەر ول كەشكى تاماققا كەلمەسە، قالاعا اعايىڭ بارادى!
ارينە، كەشكى تاماققا ول كەلمەدى، اعاي تاماق ءىشىپ بولا سالىسىمەن قالاعا كەتتى.
ساعات ونعا تامان اعاي ورالدى، ءبىراق تۇرىنەن مازاسىز كۇيى سەزىلىپ تۇر — تومنىڭ ءىزىن دە تابا الماعان. ساللي تاتەي وتە رەنجىپ قالدى، ال اعاي وعان قايعىرۋعا ءالى ەرتە دەدى. "ەر بالانىڭ اتى — ەر بالا؛ كورەرسىڭ ءالى، ونىڭ ەرتەڭ ەرتەمەن دەنى ساۋ، ءتىرى كەلىپ تۇرعانىن". تاتەي وسىنى ەستىگەندە ءسال دە بولسا تىنىشتالعانداي بولدى. سوندا دا ول ۇيىقتامايتىنىن، ونىڭ كەلۋىن كۇتەتىنىن جانە ول كەلگەن كەزدە جارىق بولىپ تۇرۋ ءۇشىن مايشامدى سوندىرمەيتىنىن ايتتى.
سونان سوڭ مەن جاتۋعا كەتكەنىمدە، تاتەي قولىنا مايشام الىپ مەنىمەن بىرگە كوتەرىلدى دە، ءدال ءبىر تۋعان انامداي مەنى قىمتاپ جاۋىپ، مەن ۇيالعاننان ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراي المادىم؛ ال ول مەنىڭ كەرەۋەتىمە وتىرىپ، مەنىمەن ۇزاق سويلەستى — ءبىزدىڭ سيد قانداي جاقسى بالا دەپ ابدەن ماقتاپ، اراسىندا مەنىڭ ول تۋرالى نە ويلايتىنىمدى سۇرايدى، اداسىپ كەتپەدى مە ەكەن، جارالانىپ ءبىر جەردە جاتىر ما، بولماسا ءولىپ قالدى ما، الدە سۋعا باتىپ كەتتى مە، بەلگىسىز ءبىر جەردە ەس-تۇسىن بىلمەي جاتىر ما، تاتەسى بولسا، ەشتەڭە بىلمەي وتىرعانى مىناۋ دەپ قويادى. وسىنى ايتقاندا كوزىنەن جاس سورعالاپ كەتتى، ال مەن بولسام سيدكە ەشتەڭە بولعان جوق، تاڭعا جاقىن كەلىپ قالار دەپ قايتا-قايتا ايتامىن؛ تاتەي بىرەسە قولىمدى سيپايدى نەمەسە سۇيەدى، سوسىن جاڭاعى ايتقاندارىمدى تاعى ايتۋىمدى سۇراي بەرەدى، سەبەبى سونى ەستىگەندە ءسال دە بولسا جەڭىلدەنىپ قالاتىن سەكىلدى — سونداي قينالىپ وتىر. مەنىڭ قاسىمنان كەتەردە كوزىمە تۋرا قاراپ:
— مەن ەسىكتى جاپپايمىن، توم. ارينە، تەرەزە بار، نايزاعاي تارتاتىن تۇربا بار، ءبىراق سەن كەتپەيسىڭ عوي؟ مەن ءۇشىن! — دەپ كۇلىمسىرەپ ەركەلەتە سويلەدى.
— ال مەنىڭ تومنىڭ جاعدايى نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى ساتتە-اق تۋرا جۇگىرگىم كەلدى، الايدا تاتەيدىڭ الگى سوزدەرىنەن كەيىن التىن بەرسە دە كەتپەستەي بولدىم.
ساللي تاتەي دە، توم دا باسىمنان شىقپاي قويدى. سوندىقتان با، وتە ناشار ۇيىقتادىم. تۇندە ەكى رەت نايزاعاي تارتاتىن تۇربامەن تومەنگە ءتۇستىم، ءۇيدى اينالىپ ەدىم، تاتەي تەرەزەنىڭ الدىندا جولعا قاراپ جىلاپ وتىر، جانىندا مايشام تۇر؛ وسىنى كورگەن كەزدە ول ءۇشىن ءبىر جاقسىلىق جاساعىم كەلىپ كەتتى، ءبىراق نە جاساۋعا بولادى؛ ەندى ەشقاشان ونى رەنجىتپەيمىن دەپ انت بەرسەم بە... ءۇشىنشى رەت تاڭ اتا ويانىپ تومەنگە ءتۇستىم، قاراسام ساللي تاتەي ءالى وتىر، جانىنداعى مايشام سونۋگە جاقىنداپتى، ال تاتەي بۋرىل تارتقان باسىن قولىنا سۇيەپ ۇيىقتاپ وتىر ەكەن.
قىرىق ەكىنشى تاراۋ
ءدجيمدى نەگە دارعا اسپادى
تاڭعى تاماقتى ىشپەستەن شال تاعى دا قالاعا بارىپ كەلدى، ءبىراق تومدى تابا المادى؛ ەكەۋى دە داستارقان باسىندا ءۇنسىز ويلانىپ وتىر، جۇزدەرى مۇڭدى جانە ەش تاماق باتپادى، ىدىستاعى كوفەلەرى دە سۋىپ قالدى. كەنەت شال:
— مەن ساعان حات بەرىپ پە ەدىم؟ — دەدى.
— قايداعى حات؟
— كەشە مەن پوشتادان العان حاتتى ايتامىن؟
— جوق، سەن ماعان ەشقانداي حات كورسەتكەن ەمەسسىڭ.
— ۇمىتىپ كەتكەنىم عوي.
مەن شالبارىمنىڭ قالتالارىن قوپارا باستادىم دا، كەنەت اعايدىڭ كەشە قايدا قويعانى ەسىمە ءتۇستى، بارىپ اكەلدىم دە، تاتەيگە بەردىم.
— مىنا حات سانكت-پەتەربۋرگتەن، اپايىمنان عوي، — دەدى.
مەن تاعى دالاعا شىعىپ قىدىرعانىم پايدالى-اۋ دەپ شەشتىم، ءبىراق ورنىمنان قوزعالا الماي قالدىم. كەنەت... حاتتى اشىپ ۇلگەرمەستەن تاتەي ونى تاستاي سالدى دا، بولمەدەن جۇگىرىپ شىعا جونەلدى — بىردەڭە كوردى. مەن دە كوردىم: ناسەلكەدە جاتقان توم سويەر، دارىگەر، ۇستىندە باياعى شىت كويلەك جانە ەكى قولىن ارتىنا بايلاعان دجيم، سوسىن تاعى دا تولعان ادامدار. حاتتى تەزدەتىپ قولىما تۇسكەن زاتتىڭ استىنا سۇعا سالىپ، مەن دە جۇگىردىم. ساللي تاتەي تومعا باس سالىپ، جىلاپ جاتىر.
— ول ولگەن عوي، ولگەن، مەن بىلەمىن، ولگەن! — دەپ قويادى. ال توم باسىن ءسال بۇرىپ، بىردەڭە دەپ كۇبىرلەيدى؛ ساندىراقتاپ جاتقانى بىردەن بەلگىلى بولدى؛ تاتەي قولىن سەرمەلەپ:
— ول ءتىرى ەكەن، قۇدايعا شۇكىر! وسىنىڭ وزىنە دە راحمەت! — دەپ قويادى.
تومدى ءسۇيىپ الدى دا، تاتەي توسەك دايىندايىن دەپ ۇيگە جۇگىردى — اياعىن باسقان سايىن نەگرلەرگە دە، باسقالارعا دا بۇيرىق بەرەدى جانە سونداي تەز، سونداي شاپشاڭ قيمىلدايدى.
مەن توپتىڭ ارتىنان ەرىپ كەلەمىن — ءدجيمدى نە ىستەر ەكەن دەپ قويامىن، ال دارىگەر شال مەن ساللي اعاي تومنىڭ ارتىنان بولمەگە كىردى. فەرمەرلەردىڭ ءبارى دجيمگە اشۋلارىن توگىپ، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى وسى ماڭداعى نەگرلەردىڭ بارىنە كورسەتىپ، دجيم سەكىلدى قاشىپ-پىسىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ، بۇكىل ءبىر وتباسىنىڭ الەك-شالەگىن شىعارعانى ءۇشىن دارعا اسۋ كەرەك دەپ قويادى. ال وزگەلەرى دارعا اسۋدىڭ قاجەتى جوق، سەبەبى ول ءبىزدىڭ نەگر ەمەس؛ كەنەتتەن ونىڭ يەسى كەلىپ، قۇنىن تولەڭدەر دەپ جۇرسە قالاي بولادى دەستى. بۇل پىكىر داۋ-شاردىڭ قىزۋىن باسقانداي بولدى: نەگردى دارعا اسقىلارى كەلگەندەر قۇنىن تولەۋ تۋرالى ەستىگەندە جىم بولا قويدى.
ولار دجيمگە ۇرسىپ جاتىر، ءتىپتى ەكى-ۇش peت تاياقتاپ تا جىبەردى، ال دجيمدە ءۇن جوق، ول ءتىپتى مەنى تانيتىنىن دا سەزدىرمەدى؛ انالار ونى بۇرىنعى سارايعا اپارىپ، ەسكى كيىمدەرىن كيۋگە بۇيىردى جانە ونىڭ قول-اياعىنا تاعى كىسەن سالدى، ونى كەرەۋەتكە ەمەس، قابىرعاداعى بورەنەگە بەكىتىلگەن تەمىر دوڭگەلەككە كىلتتەستى، سوسىن مۇنىڭ يەسى كەلگەنشە تەك قارا سۋ مەن قارا نان عانا بەرىڭدەر دەگەندى ايتتى؛ ال يەسى كەلمەگەن كۇندە اۋكسيوننان ساتقانشا سولاي ۇستاۋ كەرەك دەپ، ءبىزدىڭ ۇڭگىرىمىزدى توپىراقپەن بىتەپ تاستادى دا، تۇندە ەكى فەرمەر مىلتىقتارىمەن كۇزەتەتىن بولسىن، ال كۇندىز سارايدىڭ الدىنا يت قويۋ كەرەك دەپ كەلىسكەننەن كەيىن دە الگىلەر قاراپ تۇرعانشا دەيتىن بولۋلارى كەرەك — ءدجيمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، ۇرىستارىن توقتاتپاپ ەدى. سول كەزدە ۇيدەن قارت دارىگەر شىعىپ:
— بۇعان وتە قاتال بولماڭدار، ول نەگر جاقسى ادام: مەن بالانىڭ جاتقان جەرىنە كەلگەنىمدە ونىڭ اياعىنداعى وقتى بىرەۋدىڭ كومەگىنسىز الا المادىم، كەتىپ بىرەۋدى الىپ كەلۋگە بالانىڭ ءحالى ناشار بولدى؛ ساندىراقتاي باستادى، ءتىپتى مەنى جانىنا جاقىنداتپادى، ەگەر مەن بورمەن قايىققا، سالعا بەلگى سالسام، ولتىرەمىن دەپ قويادى؛ كومەكتەسەتىن ادام جوق، نە ىستەرگە بىلمەي تۇرعانىمدا، مىنا نەگر شىعىپ كەلە جاتىر، سىزگە كومەكتەسەمىن دەيدى، جاقسى كومەك ەتتى، قولى دا ەپتى ەكەن. مەن، ارينە، مۇنىڭ قاشقىن نەگر ەكەنىن ءبىلدىم، ال مەن سول جەردە ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن بولدىم؛ قالادا ەكى سىرقات بار ەدى، كەتىپ قالايىن دەسەم، مىناۋ قاشىپ كەتسە، سول ءۇشىن مەنى سوتتايدى عوي، وزەن بەتىندە ءبىر قايىق كورىنبەيدى، شاقىرىپ الاتىن ەشكىم ماڭايدا جوق. وسىلايشا بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ارالدا تۇرۋعا تۋرا كەلدى، نەگردىڭ اۋرۋ ادامدى ىقىلاسپەن كۇتكەنىن بۇعان دەيىن كورگەن ەمەسپىن جانە مەنى ۇستاپ الادى دەپ قورىقپاي، ازاتتىعىن ايىرباستاعانداي بولدى جانە قاتتى شارشادى — ونىڭ وتە اۋىر قىزمەت اتقارعانىن كوردىم. ماعان وتە ۇنادى. مەن سەندەرگە ايتايىن، مىرزالار: مۇنداي نەگر ءۇشىن مىڭ دوللاردى تولەۋگە بولادى، ونىمەن مەيىرىمدى بولىڭدار. ول جەردە ۇيدەگىدەن گورى بالاعا جاقسى، تىنىش ەدى. ءبىراق مەن وسىلار ءۇشىن سوندا تاڭعا دەيىن وتىرۋعا تۋرا كەلدى — ەكەۋى دە مەنىڭ قولىمدا عوي، سوسىن قاراسام، قايىقپەن بىرەۋلەر كەلە جاتىر ەكەن، باقىتىمىزعا قاراي، نەگر باسىن تىزەسىنە قويىپ ۇيىقتاپ وتىر ەدى؛ مەن انالارعا بەلگى بەردىم، ولار كەلىپ نەگردى ۇستاپ، بايلاپ تاستادى، بۇل كەزدە بالا دا ۇيىقتاپ جاتقان، ءبىز ەسكەكتەردى شۇبەرەكپەن وراپ، سالدى قايىققا تىركەدىك تە، جايلاپ قالاعا قاراي جۇزدىك؛ ال نەگر قارسىلاسقان جوق، ءتىپتى ءتىل قاتقان جوق؛ ول و باستان ءوزىن وتە ءتارتىپتى ۇستادى. ول جاقسى نەگر، مىرزالار!
بىرەۋ ايتتى:
— ءيا، مويىنداۋ كەرەك — جاماندىق جوق ەكەن، دارىگەر.
سوسىن باسقالارى دا جىلي باستادى، ال مەن دارىگەرگە دجيمگە جاقسى قىزمەت كورسەتكەنى ءۇشىن وتە ريزا بولدىم؛ دارىگەردىڭ دجيم جايلى ويلارى مەنىڭ ويىمداي ەكەنىن ەستىگەندە ابدەن قۋاندىم؛ مەن دجيممەن العاش تانىسقاندا-اق ونىڭ جۇرەگى مەيىرىمگە تولى جانە ءوزى جاقسى ادام ەكەنىن بىردەن بايقاعان ەدىم. ونىڭ مىنەز-قۇلقى كوڭىل اۋداراتىنداي، ءتىپتى ماراپاتتايتىنداي ەكەنىنە ءبارى كەلىستى. سول جەردە ءبارى ەندىگى جەردە وعان ۇرىسپاۋعا ۋادە بەردى.
سوسىن ءبارى سارايدان شىقتى دا، ءدجيمدى كىلتتەپ كەتتى. ولار ونىڭ اياعىنان نە قولىنان كىسەننىڭ ءبىرىن بوساتاتىن شىعار دەپ ويلاعام، ويتكەنى كىسەننىڭ سالماعى اۋىر جانە تەك قارا نان مەن قارا سۋ ەمەس، وعان ەت، جەمىس-جيدەك سەكىلدى تاماقتار بەرۋ كەرەك دەپ ايتار ەدىم، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ باسىنا بۇل كەلمەدى، سوسىن بۇل جەرگە قول سۇقپاي، ساللي تاتەيگە دارىگەردىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەيىن دەدىم، ال ءبىز قايىقپەن قاشقىن نەگردى قۋعانىمىزدا سيد جارالانعانىن ايتسام...
ساللي تاتەي كۇندىز دە، تۇندە دە اۋرۋدىڭ بولمەسىنەن شىقپاي قويدى، ال مەن سايلاس اعايدى كورسەم بولدى، زىتىپ وتىراتىن بولدىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ توم ءتاۋىر، ساللي تاتەي دەمالۋعا كەتتى دەپ ەستىپ قالدىم. مەن زىپ بەرىپ اۋرۋدىڭ بولمەسىنە كىردىم؛ ەگەر ول ۇيىقتاپ جاتپاسا، تۋىسقاندارعا قالاي دەپ ىستەرىمىزدى جۇمسارتىپ ايتۋعا بولاتىنىن ويلاۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىردەمىن. ءبىراق ول ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، بەتى قۋقىلدانىپ قالىپتى، كەشە ونى ۇيگە اكەلگەندە بەت-جۇزى وتتاي جانىپ قىزارىپ جاتقان ەدى. مەن وتىرىپ ونىڭ ويانۋىن كۇتتىم. شامامەن جارتى ساعات وتكەندە بولمەگە ەپپەن باسىپ ساللي تاتەي كىرىپ كەلدى — مەن تاعى قولعا ءتۇستىم! ول وتىرا بەر دەگەن بەلگى بەرىپ، ءوزى قاسىما وتىردى، سوسىن ءبىز ءبارىمىز قۋانۋعا ءتيىستىمىز، سەبەبى ول ءبىرازدان بەرى وسىلاي تىنىش ۇيىقتاپ جاتىر، ويانعاندا ەسىن جيناپ ويانادى دەپ سىبىرلادى.
ەكەۋمىز ونى كۇزەتىپ وتىردىق، ءبىر كەزدە ول قوزعالىپ، كوزىن اشتى، ادەتتەگىسىنشە جان-جاعىنا قاراپ:
— ە، مەن ۇيدە ەكەنمىن عوي! قالاي بولدى ءوزى؟ سال قايدا؟ — دەدى.
— سال ورنىندا، ءبارى دۇرىس، — دەدىم.
— ال دجيم شە؟
— ول دا، — دەيمىن باتىلسىزداۋ.
ول ەشتەڭەنى بايقاعان جوق.
— وتە جاقسى! كەرەمەت! ياعني ءبارى دۇرىس اياقتالدى! سەن تاتەمە ايتتىڭ با؟
مەن "ءيا" دەيىن دەپ جاتىر ەدىم، تاتەي:
— نە تۋرالى ايتۋ كەرەك، سيد؟ — دەدى.
— وسىنىڭ ءبارىن قالاي جاساعانىمىزدى.
— نەنىڭ ءبارىن؟
— ءيا، ءبارىن: ءبىز توم ەكەۋمىز قاشقىن نەگردى قالاي قۇتقارعانىمىزدى.
— قۇدايىم-اي! قۇتقاردىق... سەن نە تۋرالى ايتىپ جاتىرسىڭ، اينالايىن؟ تاعى ساندىراقتاپ جاتىر...
— جوق، ساندىراقتاپ جاتقانىم جوق، نە جايلى ايتقانىمدى ءوزىم بىلەمىن. ءبىز ونى قۇتقاردىق، توم ەكەۋمىز. وسىلاي ىستەيمىز دەدىك — ىستەدىك. ىستەگەندە قالاي ىستەدىك!
توم باسىنان باستاپ ايتىپ جاتىر، ايتىپ جاتىر، ال تاتەي ونى توقتاتپادى، تىڭداپ وتىر جانە وعان كوزى شاراسىنان شىعا قاراپ قويادى، ءدال وسى جەردە مەنىڭ ارالاسۋىمنىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن بايقادىم.
— تاتەي، وي، ءبىز قانشا قينالدىق! بىرنەشە اپتا بويى، ءار ءتۇن سايىن دامىلسىز جۇمىس ىستەدىك، سىزدەر ءبارىڭىز ۇيىقتاپ جاتقاندا. مايشامداردى، جايمالاردى، ەر ادامنىڭ جانە ءسىزدىڭ كويلەگىڭىزدى، سوسىن قاسىقتاردى دا، قالايى تارەلكەلەردى دە، بىرنەشە پىشاقتى جانە تابانى، قايراق تاستى، ۇندى — ءبارىن ايتىپ تاۋىسا المايمىن — بىزگە وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇرلاۋعا تۋرا كەلدى! ارا جاساۋ ءۇشىن قانشا قينالعانىمىزدى ءسىز ەلەستەتە دە المايمىز، تاتە! قاۋىرسىن قالام، قايراق تاسقا جازۋ جانە باسقالار — قانداي راقات بولدى دەسەڭىزشى! ال سوسىن تابىتتىڭ، ادام قاڭقالارىنىڭ سۋرەتتەرىن سالۋ، اتى ايتىلماعان بىرەۋدىڭ حاتتارىن جازۋ، نايزاعاي تۇسەتىن تۇربادان ءتۇسۋ، ودان قايتا ءتۇسۋ، جەردىڭ استىنان ۇڭگىر قازۋ، شۇبەرەكتەن باسپالداق جاساۋ جانە تاباناننىڭ ىشىنە سالىپ، دجيمگە بەرۋ، ءسىزدىڭ قالتاڭىزعا بىزگە جۇمىسقا قاجەتتى قاسىقتاردى سالۋ...
— قۇداي، ساقتاي كور!
— دجيم جالعىزسىراماسىن دەپ سارايعا جىلاندار مەن قوڭىزداردى، تىشقانداردى جىبەرۋ؛ سوسىن ءسىز تومدى ۇزاق ۇستادىڭىز، ونىڭ باسىنداعى قالپاعىنا سالعان ماي ەرىپ كەتتى، ءسۇيتىپ ءسىز ءبىزدىڭ ىسىمىزگە كەسەل كەلتىرە جازدادىڭىز: ءبىز كەتىپ ۇلگەرگەن جوق ەدىك، فەرمەرلەر سارايعا كىرىپ جاتىر؛ ءبىز تەزدەتىپ ۇڭگىرگە كىرىپ ۇلگەردىك تە قاشتىق، ولار ءبىزدىڭ دىبىسىمىزدى ەستىپ، قۋا باستادى، سول جەردە ماعان ولاردىڭ وعى ءتيدى؛ سودان سوڭ جولدان بۇرىلىپ، ولار اسىپ كەتسىن دەدىك، يتتەر بىزگە كەلگەندە ەركەلەپ تۇردى دا، سوسىن كەتكەندەردىڭ سوڭىنان شابا جونەلىستى؛ ال ءبىز قايىققا وتىرىپ، امان-ەسەن ارالدا تۇرعان سالعا جەتتىك؛ دجيم ەندى ازات ادام جانە وسىنىڭ ءبارىن ءوزىمىز جاسادىق — كەرەمەت ەمەس پە، تاتەجان!
— مەن مۇنداي اڭگىمەنى ەستىگەن ەمەسپىن، ءتىپتى ءومىر بويى ەستىمەدىم! ءوي، تەنتەكتەر، ءبىزدى قورقىتىپ ولتىرە جازداعان، ەسىمىزدى شىعارعان سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي! ءدال ءقازىر سەندەردى شىبىرتقىمەن جوندارىڭدى جوسىپ، ىشتەرىڭدەگى سايتاندى شىعارعىم كەلىپ تۇر! مەن بولسام، جىلاپ-ەڭىرەپ، ۇيىقتاماي، ۋايىمنان قالجىرادىم ەمەس پە! مىنە، شايتان بالا، قالاي جازىلاسىڭ، مەن سەنى ءوز قولىما الامىن، ەكەۋىڭنىڭ دە ەمدەرىڭدى بەرەمىن!
الايدا توم كوزى جايناپ، راقاتتانىپ جاتىر، ماقتانىپ سويلەي بەرەدى، ال تاتەي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بىرەسە اشۋلانادى، بىرەسە ۇرسادى، ەكەۋى بىر-بىرىنە ءسوز بەرمەي بولمەنى باستارىنا كوتەرىپ، ءۇيدىڭ شاتىرىنا شىعىپ الىپ ىرىلداساتىن مىسىقتار سەكىلدى...
— جارايدى، قۋانا بەر، ءبىراق ەكىنشىلەي وعان باس سۇقساڭ!..
— كىمگە؟ — دەدى توم، كۇلكىسىن تىيا قويىپ، تاڭعالعانى كورىنىپ تۇر.
— قالاي كىمگە؟ ارينە، قاشقىن نەگرگە، ەندى كىمگە دەپ ەدىڭ؟
توم ماعان اشۋلى جۇزبەن جالت قارادى:
— توم، سەن الگىندە عانا دجيم ءقاۋىپسىز جەردە دەپ ەدىڭ عوي؟ ول قاشىپ كەتكەن جوق پا؟
— كىم؟ — دەدى ساللي تاتەي. — قاشقىن نەگر مە؟ ول ەشقايدا قاشقان جوق. ونى قايتادان ۇستاپ الدى، ءتىرى، دەنى ساۋ جانە بۇرىنعى سارايدا وتىر، كىسەندەۋلى، نان مەن سۋ عانا تيەدى، ەگەر يەسى كەلمەسە، ونى ساتىپ جىبەرەدى.
توم توسەگىنە وتىردى — كوزى جايناپ، تاناۋى جەلپىلدەپ كەتتى:
— ولاردىڭ قۇقى جوق ونى جاۋىپ قوياتىن! جۇگىر! ءبىر مينۋتتى دا بوسقا جىبەرمە! بوساتىڭدار ونى، ول قۇل ەمەس، جەر بەتىندەگى بارلىق ادامدار سەكىلدى ازات ادام؟
— مىنا بالا نە دەپ ويدان شىعارىپ وتىر!
— ەشتەڭەنى دە ويدان شىعارىپ جاتقانىم جوق! ايتقانىمنىڭ ءبارى شىندىق، ساللي تاتەي! ەگەر وعان ەشقايسىڭ بارماساڭدار، ءوزىم بارامىن! مەن ءدجيمدى ءومىر بويى بىلەمىن، توم دا سولاي. قاريا ۋوتسون حانىم وسىدان ەكى اي بۇرىن قايتىس بولدى. ول كىسى ءبىر كەزدە ءدجيمدى وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا ساتىپ جىبەرگىسى كەلگەنىنە سونداي ۇيالدى، ءوزى سولاي دەدى؛ ءوزىنىڭ وسيەت حاتىندا دجيمگە ازاتتىق بەردى.
— ەندەشە قۇتقارام دەپ جۇرگەنىڭ نە؟
— تەك ايەل عانا وسىنداي اقىماق سۇراق قويادى!
باستان كەشكەن وقيعالار شە؟ ءيا، مەن مۇنداي وقيعالاردى باسىمنان وتكىزۋ ءۇشىن توبىقتان قان كەشسەم دە تايىنباس ەدىم.
— قۇدايىم-اي، پوللي تاتەي!
ەگەر ول تاتەي بوساعادا تۇرماعان بولسا، مەن جەرگە كىرىپ كەتەيىن، ۇياڭ دا مەيىرىمدى، سۇتكە تويعان قوزىداي بولىپ پوللي تاتەي تۇر!
ساللي تاتەي ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ونى قۇشاقتاپ جىلاپ جاتىر، قۇشاعىنا الىپ، ءتىپتى باسىن جۇلىپ تاستاي جازدادى؛ بۇل جەردەگى مەن ءۇشىن ەڭ ءقاۋىپسىز ورىن — كەرەۋەتتىڭ استى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم: ءبىزدىڭ توبەمىزدە نايزاعاي ويناعالى تۇرعانعا ۇقسايدى. مەن قاراپ جاتىرمىن: پوللي تاتەي قۇشاقتان بوساپ، كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن تومعا قاراپ تۇر — قاراعاندا ونى جەرگە كىرگىزىپ جىبەرەر سۇسپەن. سودان سوڭ:
— ءيا، تەرىس قارا، تەرىس قارا، توم! سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، مەن دە تەرىس قارار ەدىم، — دەدى.
— قۇدايىم-اي! — دەيدى ساللي تاتەي. — ول سونداي وزگەرىپ كەتتى مە؟ بۇل توم ەمەس، سيد قوي! ال توم... توم، سەن قايداسىڭ؟ ول ءقازىر وسى جەردە بولعان.
— سەن گەك فينن قايدا دەگىڭ كەلىپ تۇر ما — سولاي دەگىڭ كەلدى عوي، ا؟ مىنا تەنتەك تومدى وسىرگەنىمە تالاي جىل بولدى — ونى قالاي تانىمايىن! قانە، گەك فينن، كەرەۋەتتىڭ استىنان شىق جانىڭ باردا!
مەن شىقتىم، تەك جۋاسىپ قالدىم. ساللي تاتەي ابدەن ساسىپ قالدى. ودان بەتەر ساسىپ، ەسىنەن ايىرىلعانداي بولعان سايلاس اعاي بولدى: ول قالادان كەلگەسىن اڭگىمەنىڭ ءبارىن ەستىدى، سوسىن ماس ادام سەكىلدى كۇنى بويى ءجۇردى، كەشكىسىن ۋاعىزدىق كەزىندە ونىڭ نە ايتقانىن دۇنيەدەگى ەڭ ءبىرىنشى دانىشپاننىڭ ءوزى دە تۇسىنە قويماس ەدى. ال پوللي تاتەي ولارعا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى، قايدان شىققانىمدى ايتىپ بەردى، مەن فەلپس حانىم مەنى توم دەپ قارسى العاندا، نە ىستەرىمدى بىلمەگەنىمدى (وسى جەردە ساللي تاتەي: "سەن مەنى بۇرىنعىشا ساللي تاتە دەي بەر"، دەدى) ايتىپ تۇسىندىرۋىمە تۋرا كەلدى. باسقا امالىم جوق بولاتىن، تومنىڭ بۇعان رەنجىمەيتىنىن ءبىلدىم — كەرىسىنشە، ول قۋانادى، سەبەبى جۇمباق وقيعانىڭ ءبارى ونى قىزىقتىرادى، ول ءتىپتى قۋانۋى مۇمكىن. سولاي بولدى دا. ول ءوزىن ءسيدپىن دەپ تانىستىردى جانە مەنى قۇتقاردى.
ال پوللي تاتەي تومنىڭ ايتقانى راس — قارت ۋوتسون حانىم ولەر الدىنداعى وسيەتىندە وعان ازاتتىق بەردى: ياعني توم سويەر ازات نەگردى قۇتقارۋ ءۇشىن ءتۇرلى وقيعالاردى باستان كەشىرگەن! مەن ءدال وسى مينۋتقا دەيىن تاربيەلى وتباسىنان شىققان تومنىڭ نەگرگە ازاتتىق اپەرەم دەگەنىنە قايران قالعان ەدىم.
پوللي تاتەي ساللي تاتەي ءوزىنىڭ حاتىندا توم مەن سيد امان-ەسەن كەلدى دەپ جازعاسىن، ول: "مىنە، ءدال سولاي! ونى جالعىز جىبەرگەسىن وعان قارايتىن ەشكىم جوق — بىردەڭە شىعارۋى ءسوزسىز" دەپ ويلاپتى.
— مىنە، ەندى جالعىز ءوزىم وسىنشا قاشىققا پاروحودپەن — مىڭ شاقىرىم عوي — ازىپ-توزىپ جەتكەنىم وسى، وڭباعان بالانىڭ بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن سەزدىم، سەن ساللي، حاتىما جاۋاپ تا بەرمەدىڭ عوي.
— مەن سەنەن حات العان جوقپىن، — دەدى ساللي تاتەي.
— مۇمكىن ەمەس! مەن ساعان ەكى رەت حات جازدىم، سيد وسىندا دەگەنىڭ قالاي دەپ سۇرادىم — بۇل نە سوندا؟
— مەن ءبىر دە حات المادىم.
پوللي تاتەي جايمەن بۇرىلىپ:
— توم؟ — دەدى قاتقىل ۇنمەن.
— نەمەنە؟ — دەيدى ول اۋزىن بۇلتيتىپ.
— نە دەگەندى قوي، قايدا، شىعار حاتتاردى!
— قانداي حاتتاردى؟
— قانداي دەگەن نە! سەنى قولعا الماسا بولمايدى ەكەن!
— ولار انا كىشكەنە ساندىقشادا جاتىر. ولارعا ەشكىم تيىسكەن جوق، مەن پوشتادان العان كۇيىندە. ول حاتتاردىڭ ءبىراز شۋ كوتەرەتىنىن سەزدىم، ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزگە اسىعىس جوق قوي دەپ ويلادىم.
— شىبىقتاپ سوعۋ كەرەك ەدى سەنى! مەن كەلەيىن دەپ جاتىرمىن دەگەن تاعى ءبىر حات جازىپ ەدىم عوي. ول دا...
— جوق، ول حات تەك كەشە عانا كەلدى، مەن ءالى وقىعانىم جوق، مەندە جاتىر.
مەن ول حاتتىڭ ساللي تاتەي قويعان جەردە جاتپاعانىنا ەكى دوللارعا داۋلاسايىن دەپ ويلادىم دا، سوسىن اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەپ شەشتىم. سونىمەن ەشتەڭە ايتپادىم.
سوڭعى تاراۋ
ەندى جازاتىن ەشتەڭە جوق
مەن ءبىرىنشى رەت توم بولمەدە جالعىز قالعاندا، قاشۋ تۋرالى تاريحتى نەمەنەگە باستادىق جانە ول نەگر باياعىدان ازات ەكەنىن بىلە تۇرا ونى قۇتقارام دەپ نەگە قىزمەت قىلدىڭ، ال قۇتقارعان كۇندە نە ىستەمەك ەدىڭ دەپ سۇرادىم. ال توم بۇعان ەگەر ءبىز ءدجيمدى امان-ەسەن الىپ كەتسەك، ۇشەۋمىز وزەننىڭ تومەنگى جاعىندا سالمەن سايران سالىپ ءبىراز جۇرەر ەدىك، سودان كەيىن توم دجيمگە ونىڭ ازات ادام ەكەنىن ايتىپ، سودان سوڭ وعان ۋاقىتى كەتكەنى ءۇشىن اقشا بەرەر ەدىك، الدىمەن حات جازىپ، كەلە جاتقانىمىزدى حابارلاپ، نەگرلەردىڭ ءبارىن مۋزىكامەن، فاكەلمەن قارسى الۋىن ايتىپ، ال ۇشەۋمىز پاروحودپەن قالاعا بارار ەدىك. بۇدان سوڭ دجيم باتىر بولىپ شىعار ەدى جانە ءبىز ەكەۋمىز دە، دەگەنمەن ولاي بولماسا دا، جامان اياقتالعان جوق دەپ جاۋاپ بەردى.
ءبىز ءبىر مينۋتتا ءدجيمدى كىسەندەرىنەن بوساتتىق، سايلاس اعاي، ساللي جانە پوللي تاتەيلەر ءدجيمنىڭ دارىگەرگە جاقسى كومەكتەسكەنىن، جارالى تومنىڭ جانىنان كەتپەي كۇتكەنىن ەستىگەندە ەستەرى شىعىپ، ونى كۇتىپ-باپتاۋعا كىرىستى: تاماقتىڭ نەشە ءتۇرىن بەرىپ، ونىڭ كوڭىلسىز بولماۋىن، ەشتەڭە ىستەمەۋىن ايتىپ ابەكتەدى. ءبىز ءدجيمدى جاقسىلاپ اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن اۋرۋدىڭ بولمەسىنە شاقىردىق؛ توم وعان قىرىق دوللار بەردى، ونىڭ بارلىق قيىندىققا كونگەنى جانە تۇتقىن كەزىندە ءوزىن وتە جاقسى ۇستاعانى ءۇشىن. ال دجيم قۋانىپ اڭگىمەنى سوعا باستادى.
— مىنە، گەك، ساعان ايتپاپ پا ەدىم؟ دجەكسون ارالىندا ساعان نە دەدىم؟ مەنىڭ كەۋدەم جۇندەس، ال بۇل نەنىڭ بەلگىسى، مەن ءبىر رەت باي بولعام، الداعى ۋاقىتتا تاعى باي بولامىن دەدىم عوي؛ مىنە، ايتقانىم كەلدى! بەلگى دەگەن — بەلگى عوي. جۇندەس كەۋدەلى ادام باي بولادى دەسەدى، مەنىڭ ءسوزىمدى ەسىڭە ساقتا!
بۇدان كەيىن توم تاعى ءوزىنىڭ ادەتىنە باسىپ اڭگىمە سوقتى: ۇشەۋمىز قاشىپ كەتەيىك تە، كيىمدەرىمىزدى وزگەرتىپ، ءتۇرلى وقيعالار ىزدەپ ۇندىلىكتەرگە، سولاردىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتەيىك، ەكى نە ءۇش اپتاعا دەدى. مەن وعان جارايدى، بۇل ونشا قيىن شارۋا ەمەس، ۇندىلىكتەردىڭ كوستيۋمىن الاتىن اقشا جوق مەندە، ال ۇيدەگى اقشادان ەشتەڭە قالماعان شىعار، سەبەبى اكەم كەلسە، تەچەر سوتتان مەنىڭ اقشامدى الىپ ءىشىپ بىتىرگەن شىعار دەدىم.
— جوق، ىشكەن جوق، — دەدى توم، — ول اقشا تۇگەل — التى مىڭ. سەنىڭ اكەڭ ايتەۋىر مەن وسىلاي قاراي كەتكەنشە قالاعا كەلگەن جوق.
ال دجيم سالتاناتتى تۇردە:
— ول ەندى ەشقاشان ورالمايدى، گەك! — دەدى.
— نەگە ورالمايدى، دجيم؟ — دەدىم.
— نەگە بولسا دا، ايتەۋىر ول ەندى كەلمەيدى، گەك.
ءبىراق مەن ودان قالمادىم، اقىرىندا ول:
— ەسىڭدە مە، وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا قاراي قالقىپ بارا جاتقان ءۇي؟ ىشىندە ءبىر ادام جاتتى، ۇستىنە كورپە جاۋىپ تاستاعان، ال مەن ونىڭ بەتىن اشىپ قارادىم دا، سەنى ولاي قاراي جىبەرمەدىم عوي؟ مىنە، اقشاڭدى تۇگەلىمەن ءوزىڭ الاسىڭ كەرەك بولعاندا، سەبەبى الگى ادام سەنىڭ اكەڭ ەكەن.
توم الدەقاشان جازىلدى، اياعىنان الىنعان وقتى ساعاتتىڭ باۋىنا بايلاپ، موينىنا تاعىپ ءجۇر، ساعات قانشا بولدى دەپ ءالسىن-السىن وققا قاراپ قويادى؛ ەندى جازاتىن ەشتەڭە جوق جانە مەن سوعان وتە قۋانىشتىمىن، سەبەبى مەن كىتاپ جازۋ دەگەننىڭ وسىنشاما ازاپ ەكەنىن بۇرىن بىلگەن بولسام، قولىما قالام الماعان بولار ەدىم، بۇدان بىلاي ەشقاشان جازبايمىن. دەگەنمەن مەن ۇندىلىكتەرگە توم مەن دجيمنەن بۇرىن كەتەتىن شىعارمىن، ويتكەنى ساللي تاتەي مەنى بالا قىلىپ، تاربيەلەگىسى كەلەدى، ال مەن تاربيەگە شىداي المايمىن. ونى دا كوردىم عوي.
You Might Also Like
-
قولىڭىزداعى كىتاپتىڭ العاش اق قاعاز بەتىنە تۇسە باستاعانىنا مىنە، اتتاي ونبەس جىل ءوتىپتى. اۋىزەكى ءسوزدى بىلاي قويعاندا، ولەڭگە قيمايتىن دا سيمايتىن ايرىقشا وي ۇزىكتەرى، تىرشىلىك تولعامدارى ءسىزدى دە...
-
جاڭبىردان كەيىنگى كۇزگى دىمقىل توپىراقتىڭ ءيىسى اۋاعا تاراپ، ءۇي ءىشى سالقىن تارتا باستاپتى. دەنەسى توڭازىعانىن سەزىپ، تىتىركەنىپ كەتتى دە، جەڭىل جامىلعىمەن قىمتانىپ، اس ۇيگە كىردى، تەرەزەسى اشىق قالع...
