ءبىر تامشى كوزدىڭ جاسىنداي
قولىڭىزداعى كىتاپتىڭ العاش اق قاعاز بەتىنە تۇسە باستاعانىنا مىنە، اتتاي ونبەس جىل ءوتىپتى. اۋىزەكى ءسوزدى بىلاي قويعاندا، ولەڭگە قيمايتىن دا سيمايتىن ايرىقشا وي ۇزىكتەرى، تىرشىلىك تولعامدارى ءسىزدى دە بەيتاراپ قالدىرماس دەگەن ۇمىتتەمىز.
اششىلى-تۇششىلى ءومىر شىندىعىندا دا، كوز جاسىنداي كەرمەك وي تامشىلارى دا وسىنىڭ ىشىندە...
وقىڭىز،
كوڭىلى وياۋ، كوزى اشىق ءازىز وقىرمان!
قازاقستانىم
قازەكەم كوزگە ءجاي كورىنگەنىمەن، سوزگە باي. ءبىر ءسوزدى جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الىپ، قاقپاقىلعا سالىپ قۇبىلتىپ، قۇلپىرتىپ الا جونەلگەندە تاقىمىنا كوكپار باسقان شاندوز شاباندوزداي التى قىردان ارى اسىپ ءبىر-اق توقتايدى. قادىر اعا بىردە ماعان: “سۇلۋدى سيپاتتاۋدىڭ وتىزدان اسا بالاماسىن تاپتىم، مىقتى بولساڭ، سونى سەن قىرىقتان اسىرىپ، ەلۋگە جەتكىزشى؟” دەپ ەدى. كومبايننىڭ سوڭىنان ماساق تۇگىلى كاشەك قالۋشى ما ەدى؟! اعامىز تۇك قالدىرماي تۇگەلىمەن سىپىرىپ-سيىرىپ كەتكەن ەكەن.
جۋىردا ءبىر قارىنداسىمىز (اسابا) قالىڭ جۇرتتىڭ قاپەرىنە وسىنداي كوپ بالامالى ءسوزدىڭ ءبىرىن اۋكسيونعا سالدى. اركىم بىلگەنىن، نازارعا ىلگەنىن ايتىپ جاتىر جانىم، كۇنىم، ايىم، جۇلدىزىم، اينام، ءاپپاعىم، قوشاقانىم، بوتام، قوزىم، بالاپانىم، قۇلىنىم، قۇلىنشاعىم، قۋىرشاعىم، قارعام، قارلىعاشىم، قاراعىم، ارمانىم، ارداعىم، سۇيىكتىم، سۇيكىمدىم، ءسۇيىنىشىم، سۇيەنىشىم، قاراتورعايىم، اققۋىم، بوتاگوزىم، كۇلىمكوزىم، بوزتورعايىم، قارعاشىم، جۇرەگىم، تىلەگىم، شىراعىم، التىنىم، جارقىنىم، ءمولدىرىم، شىرايلىم، قۇندىزىم، قىزعالداعىم، سارعالداعىم، قىرمىزىم، بايتەرەگىم، تالشىبىعىم، باقىتىم، قۋانىشىم، ماحابباتىم، عاشىعىم، اسىلىم، سىرعالىم... دەگەن سياقتى.
قانشاما كوپ بولعانىمەن ءسوز دە تاق-تۇق تاۋسىلادى بىلەم، جۇرت تاعى نە بار دەگەندەي بىر-بىرىنە قارايلاپ ءۇنسىز قالدى. ءيا، ءبارى ايتىلعان سياقتى — اي دا، كۇن دە، جۇلدىزدار دا... اسابا “بولدى، ءبىتتى” دەپ جۇلدەگەرلەردى انىقتاۋعا كىرىسە بەرگەندە، ورتاعا تورت-بەس جاستاعى ميراس جۇگىرىپ شىعا كەلدى دە: “قازاقستانىم!” دەپ قاسقايىپ تۇرىپ ايتتى دا تاستادى!
جۇرتتىڭ كوزى جىپىلىق قاقتى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن تومارداي-تومارداي ەرەسەكتەر ەمەس، توبىقتاي بالا عانا ايتتى! ايتىپ قانا قويعان جوق، ءارى قاراي اۋەندەتىپ-اندەتىپ الا جونەلدى.
التىن كۇن اسپانى،
التىن ءدان دالاسى.
دۋماندى باستادى —
دالاما قاراشى!
كەڭ ەكەن جەر دەگەن —
جەرگە ءدان شىقتى عوي.
ءدان ەگىپ تەرلەگەن
قازاعىم مىقتى عوي.
مەنىڭ ەلىم،
مەنىڭ ەلىم،
گۇلىڭ بولىپ ەگىلەمىن،
جىرىڭ بولىپ توگىلەمىن، ەلىم،
تۋعان جەرىم مەنىڭ — قازاقستانىم!
بىلايعى جۇرتتىڭ قوسىلۋى سول ەكەن — اسپان استى، جەر ءۇستى جاڭعىرىعىپ جۇرە بەردى.
...كەيدە ءبىزدىڭ اي مەن كۇندى اۋىزدان تاستاماي ءجۇرىپ جۇلدىزدى، وشاققا وت جاعىپ ءجۇرىپ وتاندى ەستەن شىعارىپ الاتىنىمىز بار. “بالا ءتىلى — بال” دەيسىز بە، جوق، “بولار بالا...” دەيسىز بە، ەندىگىسىن ءوزىڭىز پايىمداي بەرىڭىز...
* * *
گاملەتتە مىناداي ءبىر ديالوگ بار:
گاملەت: — قالادا مەن بولعان باياعى كەزدەي باعالاي ما بۇلاردى (وزىنە ونەرلەرىن كورسەتۋگە ارنايى كەلە جاتقان اكتەرلەردى ايتىپ وتىر)، سولاي ما؟
روزەنكرانس: — جوق، گاپ سوندا عوي، ول جوق قوي.
گاملەت: — نەگە ولاي؟ الدە بۇلار ناشارلاپ كەتتى مە؟
روزەنكرانس: — جوق، بۇرىنعى بەتىمەن جارقىراۋىن جارقىراپ-اق كەلەدى-اۋ. ءبىراق قالادا وڭشەڭ ءبىر اقۇرپەك بالاپاندار ۇياسى پايدا بولدى...
اقۇرپەك بالاپاندار ۇياسى... بۇگىنگى ءاندى دە، ءاننىڭ ءسوزىن دە جازاتىن جانە ونى وزدەرى ورىندايتىن، ۇلتتىق ۇياسىنان بەزىپ شىققان ءبىزدىڭ اقۇرپەك-سارىۇرپەكتەرىمىز سولاردىڭ سالدىر-گۇلدىر سارقىنشاقتارى، اقىر-تاقىر اقابالارى ەمەس پە ەكەن، ءسىرا؟ دۇرىس ايتاسىز، نە دەمەگىڭىزدى ەمەۋرىنىڭىزدەن تانىپ تۇرمىن، كەشەگى ءبىرجان، اقان، جاياۋ مۇسالار دا وزدەرى شىعارىپ، وزدەرى ايتقان. ءبىراق ولار، سول گاملەت ايتقانداي، اقىل قۇدىرەتى تاڭىرگە ءتان — تابيعاتتىڭ ارتىپ تۋعان ايرىقشا ادامدارى عوي! ءتاڭىردىڭ امىرىمەن ادامنىڭ قۇرساعىنان شىققان دۇنيە ۋاقىتتىڭ قۇرساۋىنا باعىنۋشى ما ەدى؟! ال مىنالار... ءوزىمىزدىڭ قاراسيراق “اقۇرپەكتەردى” ايتام، اۋەن-سازدان ادا-كۇدە، ولەڭ سوزدەن ورمەكشى عۇرلى ونەر توقي الماعان، وڭەشىنە جەل تولعان ولەرمەندەر عوي، بار بولعانى. وسىعان قاراپ ولەرمەندەر ومىرشەڭ عانا ەمەس، تامىرشاڭ دا ەكەن-اۋ دەگەن ويعا كەلەسىڭ. ايتپەسە، گاملەت زامانى قايدا، ءبىز قايدا؟! شىنتۋايتىنا كەلسەك، ءبىز ولارمەن ەمەس، ولار بىزبەن كۇرەسىپ ءجۇر. “ىشتەن شىققان جاۋ جامان”. اسقىنعان اۋرۋعا ەم كەم. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ باس قاتىرار ءبىر سۇراق وسى.
داناگوي مەن دامەگوي
ەشكىمنىڭ دە اقىماق بولعىسى جوق. الايدا اقىل ايتقاننىڭ ءبارى اسىپ تۋعان اقىلمان ەمەس. جۇرتتىڭ كوبى جاسىرىپ ايتقانىڭدى قايدام، اسىرىپ ايتقانىڭا كادىمگىدەي سەنەدى. دۇرىسى، ءوزىن سەندىرەدى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، كۇنىنە الدەنەشە مارتە ماقتاي بەرگەن سوڭ سەزىمنەن سەرگەكتىك قاشادى، ۇياتتى ۇيقى باسادى. وسىدان كەلىپ دانىشپاندىقتان دامەگويلەر داناگويدىڭ شەكپەنىن كيىپ، شەنىن تاعىپ شىرەنىپ شىعا كەلەدى.
ءار دامەگويدىڭ جانىندا ون-ونداپ جاعىمپازدار مەن جاندايشاپتار جۇرەدى. بىرەۋىنىڭ نىسپىسى “ءلابباي، تاقسىر”، ەكىنشىسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى “قۇپ بولادى”، ودان كەيىنگىلەرى قۇلدىق، جانتىق، تانتىق... بولىپ كەتە بەرەدى.
دامەگويلەر كوبەيگەن سايىن انادان اردا تۋعان “دارا دانانىڭ” كۇنى قاراڭ بولا باستايدى. ءوزىن ادامعا دا، قوعامعا دا كەرەكسىز سەزىنەتىن جاننىڭ قاسىرەتىن قۇدايىم ەش پەندەسىنە ەنشى ەتپەي-اق قويسىن.
* * *
قاسقىر قاقپانعا تۇسكەن سايىن شيبورىلەر شي تۇبىندە ءشيتى مىلتىعىنان وق اتىپ ماسايرايدى، ءماز بولادى.
* * *
بيلىكتەگىلەر وزدەرىن بيىكتەمىن دەپ ويلايدى. سولاي ويلاعان سوڭ دا بىردە بولماسا، بىردە باستارى اينالادى. باسى اينالعان ادام، ارينە، قۇلايدى. قۇزدان قۇلاعان قۇلجاداي. ول قۇلاعان سوڭ الاڭدارداعى ەسكەرتكىشتەر دە قۇلايدى. تۇعىرىنان. تۇعىرعا باسقا بىرەۋ قونادى، دۇرىسى — قونجيادى...
ءبىز بىلەتىن “پەرپەتۋم موبيلەنىڭ” ءبىر سىقپىتى وسىنداي.
* * *
پاراسات بيىگىندەگى ادام ساياسات سايتانىنىڭ ارباۋىنا بوي الدىرمايدى.
* * *
جەر — ادامنىڭ يگىلىگى بولعانىمەن، اللانىڭ يەلىگى ەكەنىن از كۇندە ادا-كۇدە ۇمىتىپ شىعا كەلدىك. وسىنشاما ازعىندايتىنداي، قۇداي-اۋ، بىزگە نە كورىندى؟
* * *
اقىننىڭ سوزىمەن ەل ءوز جازمىشىن تانيدى. اقىننىڭ وزىمەن ەل ءوز بولمىسىن ولشەيدى. اقىننىڭ كوزىمەن ەل ءوز بولاشاعىن باعامدايدى.
* * *
“تۇسكە دەيىن حالىقپەن بول،
تۇستەن كەيىن حاقپەن بول”،
— دەيدى يمام بۇحاري ءوز حاديسىندە. ال قازەكەم “حالىق — حاقتىڭ جەردەگى اتى” دەيدى. ارعى جاعىن پاراسات-پايىم يەسى ءوزى-اق ۇعىپ الار.
* * *
دۋالى اۋىز ايتادى: “پاتشانىڭ ءبىر مەزەتتىك ادىلەتتىلىگى الپىس جىل بويعى ءناپىل عيباداتىنان ارتىق ءارى ابزال. ويتكەنى عيباداتتىڭ ساۋابى عيبادات ەتۋشىنىڭ وزىنە، ال ادىلەتتىڭ شاراپاتى پاتشا مەن بارشا جۇرتقا بىردەي تيەسىلى”.
* * *
اللا تاعالا يماندى جاراتقاندا، يمان: “يا، پارۋاردىگار، ماعان ال-دارمەن، كۇش قۋات بەرە گور.!” دەيدى. سوندا قۇدىرەت يەسى وعان نۇرلى كەسكىن، سۇلۋ سيپات، ءارلى ادەپپەن قوسا كۇش-قۋات سىيلايدى.
اللا تاعالا كۇپىردى جاراتقاندا، ول دا: “يا، پارۋاردىگار، ماعان دا كۇش-قۋات دارىتا گور.!” دەيدى. سوندا جاراتۋشى كۇپىردىڭ پەيىل-پيعىلىنا لايىق وعان جارامسىز قۇلىق پەن جاعىمسىز باقاستىقتى بۇيىرتادى.
حاديس شارىپتەگىدەي: “پەيىلى تار، ءىشى ھارام ادامعا پەيىشتە ورىن جوق!” بولۋى وسىدان.
* * *
ءسارۋار كوڭىل، ساردار پەيىل ساحى ادام قاي كەمشىلىگىمەن دە انانىڭ سۇيكىمدى ۇلى، اللانىڭ سۇيىكتى ق ۇلى. ءىشى قارا قازىمىر ءھام قىزعانشاق ادام قاي ارتىقشىلىعىنا قاراماستان اللانىڭ ازعىن پەندەسى. ساحىلىق پەن ىزگىلىك — سارالىق پەن دارالىقتىڭ ءسانى مەن ساۋلەتى. دۇنيەنىڭ داۋلەتى دە، ادامزاتتىڭ اۋلەتى دە ونىڭ جانىنا جاقىن، ماڭىنا ماقۇل.
نازىم:
— كەزگەنىممەن بارشا دۇنيە باقتارىن،
ساحىلىققا ساي سياپات تاپپادىم.
نەمەسە:
دۇشپانىڭنىڭ ساحىلىقپەن مىسىن باس،
ول دا، بالكىم، ساعان ۋىن ۇسىنباس...
* * *
ادامنىڭ ونەكى مۇشەسىنىڭ ءبارى دەرلىك اللا تاعالا تاراپىنان امانات ارقالانعان. كوز اماناتى شاريعات رۇحسات ەتكەن نارسەلەرگە عانا قاراپ، شاريعات قوش كورمەگەن نارسەلەردى نازارعا الماۋدى قالايدى. قۇلاق اماناتى جاعىمسىز، ورەسكەل، عايبات سوزدەردى، ەستىگەن كۇندە دە قاپەرگە الماۋدى ۇندەيدى. ءتىل اماناتى ءادىلى مەن اقيقاتىن ايتپاق، شىن سويلەمەك كەرەك ەكەندىگىن العا تارتىپ، وتىرىك، وسەك، الىپقاشتى اڭگىمەلەردەن اۋلاق بولۋدى نىساناعا الادى. قول اماناتى دۇنيەنىڭ الدامشى بايلىعىنا، جالعاننىڭ جاساندى جىلتىراعىنا الدانباۋدى، وزگەنىڭ مۇلكى مەن زاتىنا سۇقتانباۋدى، سۇعاناقتىق جاساماۋدى جاقتايدى. ال اياق اماناتى ءتۇزۋ جولدان بۇرىس كەتىپ، قيا باسپاۋدى، كەرىسىنشە، قايىرلى، مەيىرلى ىسكە كوبىرەك قادام جاساۋدى قالايدى...
ماقساتتى ادام جاقسى اتتى بولامىن دەسە، اماناتقا قيانات جاساماعانى ابزال. مۇنداي ادام اللا نۇرىنىڭ اياسىندا العىسقا بولەنەدى، شاراپات-شافقاتقا كەنەلەدى.
نازىم
تابيعاتتان — تالبەسىك ءبىر اۋمايمىن:
اعىن-توگىن كوكتەمدە جىراۋدايمىن،
جازدا كۇننىڭ كوزىنەن نۇر اۋلايمىن،
كۇزدە قايتقان تىرنامەن تىراۋلايمىن،
قىستا ۇلپا اق قارداي قىلاۋلايمىن...
* * *
ەجەلدەن قانىم مەنىڭ قىرىق سىدىك،
نامىسىم، نامىم مەنىڭ — تۇرىكشىلىك!
كوكتەيىن كوكتەم سايىن بايتەرەكتەي،
كەتپەيىن قۋ تومارداي ءىرىپ-شىرىپ...
* * *
ءتانىم ولەدى،
قابىر قالادى.
تالىم ونەدى،
تامىر قالادى.
تالىم دەگەنىم — ەڭسەلى ەمەنىم،
تامىر دەگەنىم — ولسەم، ونەمىن!
* * *
ەي، وعىلان، ۇمىتپا، ۇستاز — ۇلى باعبانىڭ،
ومىرىڭە ونەگە — وشپەس ءتالىم العانىڭ.
جارىق بولار جان-جاعىڭ، ورىندالار ارمانىڭ،
كوكىرەگىڭە جاعا الساڭ ۇلى ۇستازدىڭ شامدالىن!
* * *
قاسيەتتىڭ ءقادىرىن قاس ناداندار ناعىلسىن،
قاي كەزدە دە قاسىڭنان جاقسى ادامدار تابىلسىن.
* * *
جاقسىلاردىڭ ءار ءسوزى — جان ازىعى، بىلگەنگە،
بىر-بىرىنە قارايلاپ اجار اشار گۇلدەر دە...
جىن-جىبىرمەن شاتاسقان اۋلاقتاۋ ءجۇر ناكاستان،
بەرەكەلى ءسوز شىقپاس بەيپىل اۋىز باقاستان.
* * *
قارا سوزدەن بالقىتىپ بال قۇيعاندا تاڭدايعا،
ءوشتى دەگەن ءومىرىڭ قايتا ءورشىپ جانباي ما؟!
كىم ءبىلىپتى جالعاندا جازىلعانىن ماڭدايعا؟
ءتاڭىر بىرەۋ بولعانمەن تاعدىردى ادام تاڭداي ما؟.
* * *
باتىردىڭ ءبىر جاۋى بار ساتقىن دەگەن،
اللا اتىن اۋىزعا الىپ اقپىن دەگەن.
جاقسىنى جاناي جۇرگەن جانتىق از با،
تىلىنەن بال تامىزار ءتاتتى ۋ مەنەن!؟.
* * *
اڭشىدايىن اداسقان قانسوناردا
قانشا سورعا كەز بولدىق،
قانشا لاڭعا...
جاساق جيناپ “ابىلاي الاڭىنا”،
ءوز تاعدىرىن جاس ۇرپاق السا قولعا!..
* * *
قاشانعى وزدى-وزىڭنەن ءوش الاسىڭ؟
قازەكەم، ويلادىڭ با وسى اراسىن؟
اقىن مەن اتىمتايعا ءتورىن بەرىپ،
اقىلدى ەل ءاز تۇتپاي ما بوساعاسىن؟!
* * *
تىرشىلىك مۇنار، ءتىل شۇبار...
ءحالىمدى مەنىڭ كىم سۇرار؟
بىرلىككە باستار ءتۇرى جوق
تىرلىككە مىناۋ كىم شىدار؟
سۇيەكتەن ءوتىپ سىڭسۋى،
جيەكتەن جىلاپ كۇن شىعار...
* * *
ءبىر-بىرىڭنىڭ ارتىڭا شالا بايلاپ،
ۇلكەنىڭدى سالاسىڭ بالاعا ايداپ.
ءتاڭىرىڭدى تانىماي،
تايقازاندا
شالا ءپىسىپ جاتاسىڭ، شالا قايناپ.
ساۋىسقاننىڭ سالتىنداي الا قانات،
ءبىر-بىرىڭدى جاتاسىڭ جاعادان اپ.
بەرەكەڭ جوق بولعان سوڭ بەيىل بۇرار،
ەل ەكەن دەپ كىم سەنى باعالاماق؟
* * *
جۇگىم بارىن سەزىنەم،
جۇرتتىڭ قامىن
جۇمىر باستى پەندەدەي جەگەنىمدە.
ءۇنىم بارىن سەزىنەم،
ۇلى سوزگە
ۇياتىمدى، ارىمدى جەگەرىمدە!
* * *
باس قۇلىقسىز قۇلاققا،
تەز جۇرمەيدى قۇنىسقا.
جاتا بەرسە قىناپتا،
قىلىش شىركىن قىلىش پا؟!
* * *
جۇرەگىمدى تۇبىنەن
قازاتىن جان بار ما ەكەن؟
جان جاراسىن تىلىمەن
جازاتىن جان بار ما ەكەن؟..
* * *
زامانانىڭ زار-ۋايىم تولعاعى ەم..،
وتى قۇستاي تورىقپاسىن توردا ولەڭ.
تۋرابيدەن تۇياق قالسا — ول دا مەن!
ۇلى جۇرتتان ۇيات قالسا — ول دا مەن!
* * *
جالعىزدىق — سىرباز سىڭارىم،
جارىق كۇن — اۋرە-سارساڭىم.
پەيىشتىڭ ءجۇزى — قۇمارىم،
پەرىنىڭ قىزى — اڭسارىم.
* * *
پەندەنىڭ مۇڭى — جانباعىس،
كىرپىككە ءىنجۋ ىلدىرگەن.
ءفانيدىڭ ءدامى — الدانىش،
باقيدىڭ ءمانىن كىم بىلگەن...
* * *
حالىقتى قۇل دەمە،
ول — اللانىڭ ەسىمى،
ايەلدى كۇڭ دەمە،
ول — الەمنىڭ بەسىگى!
* * *
ارناڭنان اسىپ-تاسپا —
توگىلىپ قالاسىڭ.
كوپكە توپىراق شاشپا —
كومىلىپ قالاسىڭ!..
* * *
سولىپ بارام، قۇداي-اي، سولىپ بارام،
سوڭعىسى ما ەم سورلىنىڭ سونى ۇقپاعان؟
قاي تولەنىڭ ىشىنە باسىم سۇعىپ،
قاي توبەنىڭ باسىنا قونىپ قالام؟..
* * *
تاستاپ شىعىپ تىعىنسىز قۇمىرانى،
جىن-پەرىمەن جىمداستى ۇرى-قارى.
قالتاڭداعان قايىقتاي، قايران دۇنيە،
قاي جارتاسقا قاي كۇنى ۇرىنادى؟..
* * *
جامىلىپ جاتامىن دا قالىڭ ويدى،
اڭسايمىن كەشەگى وتكەن ابىلايدى...
پاقىرعا اسپانداعى نانى قايعى،
پاتشاعا استىنداعى تاعى قايعى.
* * *
ۇلىلىقتىڭ ۇعىنباي الىپپەسىن
ادام ۇلى بولا ما قاعىپ ءتوسىن؟
اكىم دە ەمەس،
حان دا ەمەس،
اركىم دە ەمەس،
ءبىرتۋارلار باستايدى حالىق كوشىن!
* * *
سۋىق ۇرسا، كەتپەي مە شەتىنەپ گۇل؟
قايدا بۇگىن قىزىلى ەكى بەتتىڭ؟
وزەنىمدە — كوز جاسى جەسىرلەردىڭ،
وزەگىمدە — وكسىگى جەتىمەكتىڭ.
* * *
جانارىندا مايمىلدەگەن مۇزداي مۇڭ،
اسپانداعى مۇڭداسىمىن كۇزگى ايدىڭ.
مەن جىلاسام — بوي-بويىممەن بوزدايمىن،
مەن ساعىنسام — جۇرەگىممەن سىزدايمىن.
* * *
قول جەتپەس الەم-جالەمگە
كوزىمدى ساتتىم، تەلمىردىم.
جەزوكشە مىناۋ الەمگە
جەتىم كوڭىلىمدى ەمدىردىم.
* * *
ەكى ايرىلار ۇنىڭ دا، كەبەگىڭ دە،
دۇنيەنىڭ ەلەنسەڭ ەلەگىندە.
* * *
ەل ەڭسەسى ەستى ۇلدى
ەزەتىنى قينايدى.
تىرشىلىكتەن بەس كۇنگى
بەزەتىنى قينايدى.
نە ءولى ەمەس، ءتىرى ەمەس،
كوكىرەكتى ءبىر ەلەس
كەزەتىنى قينايدى.
قۋىس جەرگە قۋ جۇرەك
قۋىپ تىقساڭ، سىيمايدى.
سويتە ءجۇرىپ ءومىردى
قيمايتىنىڭ قينايدى...
* * *
كوڭىلىم مەنىڭ — ءاپپاق اي،
ءاپپاق اي بۇلتقا باتپاعاي...
سابىرىم مەنىڭ — سارى التىن،
مىنەزىم مەنىڭ — ماقتاداي.
* * *
اجالدان ادام قاشىپ قۇتىلا ما؟
ەتكەيسىڭ، ەبى كەلسە، شۇكىرانا.
عۇمىرىن ۇزارتاتىن ادامزاتتىڭ
پەيىشتىڭ پەرىشتەسى — بۇكىل انا!!!
* * *
جاراتقان پەندەسىنە دامىل بەرەر،
عايىپتى سەن كورمەگەن جانىڭ كورەر.
تىرشىلىك ۇياسىنا ءدان سالعانداي
تىرىلەر قارا جەرگە ءتانىڭدى ەگەر.
* * *
مەندەگى مۇڭ مەن زار بوتەن،
تۇنشىقتى-اۋ جانىم تۇنەكتە:
ەم بولار ەرمەك بار ما ەكەن
ەزىلگەن مىناۋ جۇرەككە؟
* * *
ساقال دا جوق، مۇرت تا جوق،
ايتا المادىق جۇرتقا ادەپ.
ابىرويدان ايرىلدىق،
اقتان ءبىراز ۇرتتاپ ەك...
* * *
كەتكىم كەلەدى ءبىر جاققا، كەتكىم كەلەدى،
كوزىمە مەنىڭ سىيماي ءجۇر كوكتىڭ كولەمى.
كۇننىڭ دە قاجەت بولماي تۇر كۇلىمدەگەنى،
گۇلدىڭ دە قاجەت بولماي تۇر كوپ گۇلدەگەنى،
كەتكىم كەلەدى ءبىر جاققا، كەتكىم كەلەدى...
* * *
قايدان ءومىر تۋسىن
ەكى رەت مەنى،
قالعىما، ارمان-قۇسىم،
كوكىرەكتەگى!
شاشاعىڭمەن ىزگى
شاشىرا، تاڭىم.
شافقاتىڭمەن ءبىزدى
اسىرا، ءتاڭىر!
* * *
تاعدىرىڭدى تۇل قىلما،
تامىرىڭدى جۇلدىرما.
التىنى بار قۇمنىڭ دا!
قۇدايى بار قۇلدىڭ دا!
* * *
اۋرۋدان ايىق، ەمگە كوش،
اينالساڭ مۇزداي مۇسىنگە:
ادامنىڭ ءبارى پەندە ەمەس،
ءىبىلىسى دە بار ىشىندە!
بولماسىن دەسەڭ ەڭبەك ەش،
ەڭسەڭدى تومەن تۇسىرمە:
ادامنىڭ ءبارى پەندە ەمەس،
پەرىشتەسى دە بار ىشىندە!
* * *
كاليماعا ءتىل سىندىر،
قۇدايعا قول ۇمسىندىر.
ءولىم دەگەن — جۇمباق ءان،
ءومىر دەگەن — تىلسىم جىر!..
* * *
جامىراتسا تولقىنىن ومىر-تەڭىز،
جابايىداي جاعادا نەگە ۇركەمىز؟
بورداقىعا بايلانعان ءتان مەن جاندى
وتىرىكپەن، وسەكپەن سەمىرتەمىز.
ىركىت ىشتەن، ءشىريدى بالىق باستان...
ارمانىڭدى قايتەيىن الىپ قاشقان؟
“باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم”
اباي ءسوزىن ءجۇرسىڭ-اۋ ءالى ۇقپاستان.
* * *
تاعدىرىما نە دەرمىن؟
جارىق كۇن جوق جايناعان.
اسپاننان بۇلت، مەنەن مۇڭ
ارىلعانشا قاي زامان؟..
* * *
ىشتەن بالقىپ جۇرگەندە، ىشتەن ەرىپ،
جۇماق شىركىن جاتپايدى تۇسكە دە ەنىپ.
ۇلىلىقتىڭ ۇعىمى ۇلانعايىر،
كىسىلىككە جاراسار — كىشكەنەلىك.
كىشكەنەمىن،
“كىشىلىك — ءمىن” دەمەلىك.
ۇلى بولار ۇل تۋسا، كۇندەمەلىك.
...تال اعاشى جانىندا جايقالسا دا،
بال اراسى قونادى گۇلگە كەلىپ.
* * *
تاعدىر، مەنى بىردە ۇنات، بىردە ۇناتپا،
مىنبەي-اق تا قويايىن ءدۇلدۇل اتقا.
ەرىك بەرسەڭ بولعانى جالعىز عانا
بۇرعىلاعان كەۋدەمدى ءبىر بۇلاققا...
* * *
جامانعا تۇندىك تەسكەن جەل ۋايىم،
جاقسىعا كىندىك كەسكەن ەل ۋايىم.
* * *
جۇيرىكتى قامشىلاساڭ، باعى جانار،
قاشىردى قامشىلاساڭ، قاعى قالار..
* * *
جان جاقسىعا قۇمار،
ءتان ناپسىگە قۇمار.
* * *
پەرىشتە — نۇرلى الەمىم،
سىبىزعى — سىرلى اۋەنىم.
* * *
ەلىكتىڭ مەكەنى — دالا،
ولىكتىڭ مەكەنى — مولا.
* * *
ۇرى-قارى ىزىندەي
يت قۇيرىعى ءبىر تۇتام.
ۇستارانىڭ جۇزىندەي
ءادىل ءسوزدى ءپىر تۇتام!
* * *
جاراعىمەن جاقىنىن
جاسقاماعان ەر مىقتى!
اۋىزىنان اقىنىن
تاستاماعان ەل مىقتى!
* * *
كىم بار دەيسىڭ حاقتان اق،
ساقتا ءدايىم سايقالدان.
ايتىلعان ءسوز — اتقان وق،
ايتقانىمنان قايتا المان!
* * *
كوكجيەكتەن كەرۋەن كوشىپ بەرى،
اشىلسا ەكەن الەمنىڭ ەسىك، ءتورى.
كەڭەيسە ەكەن پەيىلى تىرشىلىكتىڭ،
كوبەيسە ەكەن بالاقان بەسىكتەگى...
* * *
مۇلگىگەن جەتپەس مۇراتقا،
قالعىعان مىنبەس قۇر اتقا.
كوڭىلىڭ جۇرەر جۇماقتا،
كوزىڭدى سالساڭ جىراققا.
* * *
ادامنىڭ ەڭ سوراقى مىنەزى — اتاققۇمارلىعى،
ەڭ دورەكى مىنەزى — وزىمشىلدىگى.
* * *
سانا مەن Pyx بىرىككەندە عانا ادام بويىندا ار مەن وجدان ويانىپ، ەرلىك پەن ورلىك ورە تۇرەگەلەدى!
* * *
پۋشكيننىڭ اجەسى قالماق قىزى بولعان. سول پۋشكين بىلاي دەيدى: “مەن ءوز وتانىمدى، جەمە-جەمگە كەلگەندە، جەردەن الىپ، جەرگە سالۋىم مۇمكىن، ءبىراق ونى بوگدە ادامداردىڭ تىلدەۋىنە ەشقاشان دا جول بەرە المايمىن!”
نامىسشىل اقىن اقىر سوڭىندا جاتتىڭ جالعىز وعىنا جانىن قالقان ەتتى ەمەس پە؟! شالعايىنا شاڭ جۇقتىرعىسى كەلمەيتىن شالاعاي وتانشىلداردىڭ شالا-شارپى شالدۋار تۇسىنىگى پۋشكين كىسىلىگى الدىندا ات شالدىرا الار ما ەكەن، ءسىرا؟!
* * *
اللا ەمەس، جەردەگى پەندەلەر نىسپىلاعان ايگىلى ءتورت پايعامباردىڭ ءبىرى ەسكەندىر زۇلقارنايىن اقتىق اۋاسىن القىنا جۇتتى دا، اقتىق دەمىن شىعاراردا مىنانى ارەڭ-ارەڭ ايتىپ ۇلگىردى:
— تابىتقا سالار الدىندا ونىڭ ءبىر جاعىن تەسىپ، قولىمدى شىعارىپ، الاقانىمدى اشىق قالدىرىڭدار. سويتىڭدەر دە ادامى كوپ الاڭمەن الىپ جۇرىڭدەر. جۇرت كورسىن — جەر-جاھاندى جاۋلاعان ەسكەندىردىڭ دە مىناۋ فانيدەن باقيعا تۇك وندىرە الماي قۇرالاقان قايتىپ بارا جاتقانىن! جينادىق، تەردىك، ساندىققا سالدىق، قاپشىققا تىقتىق... ءبارى ادىرەم قالدى. سورىم قۇرىسىن، سورىم!.. دۇنيە — سۋسىعان قۇم ەكەن، ۋىستا ۇستاپ تۇرا المادىق. دۇنيە — سىرعىعان سۋ ەكەن، ىندىندى قاندىرا المادىق. دۇنيە — سىڭسىعان نۋ ەكەن، كوزدى تويدىرا المادىق. اقىر سوڭىندا ايدالادا، جات ءبىر ەلدە ازىرەيىلدىڭ ىرقىنا كونىپ، اجالدىڭ قۇرىعىنا ىلىكتىم. ارتىمدا تەك انام... قايران، انام قالىپ بارادى. ودان وڭگەسى كوزىمە كورىنەر ەمەس. ايتىڭدارشى اناما... جەتكىزىڭدەرشى... ماڭگى ولمەيتىن ءبىر ادامدى تاۋىپ (بار بولسا)، ەكەۋى مەنى جوقتاپ جىلاسىن...
سونداعى جوقتاۋ مىناۋ:
— قايران دا، ۇلىم، قايران دا،
جاپىراعىڭدى جاڭا جايعاندا،
باپتانىپ اتقا ءمىندىڭ دە
اتتانىپ كەتتىڭ مايدانعا.
سۇيرەتىپ ءجۇرىپ توزدىرعان
سۇيەگىڭ قالدى قاي ماڭدا؟
جەتپەگىر ۇلىڭ ءولدى دەپ
جەل ۇلىپ جاتىر ويدان دا،
جەل ۇلىپ جاتىر سايدان دا.
قۇدايدىڭ زارىن قۇپ الماي،
اجالدىڭ بارىن ءبىلدىڭ-اۋ،
باسىڭنان باعىڭ ۇشقاندا،
استىڭنان تاعىڭ تايعاندا.
قايران دا، ۇلىم، قايران دا،
قايران دا، ۇلىم، قايران دا..
* * *
ۇلى ادامداردىڭ جۇرەگىن قاشاندا ۇلى ارماندار الديلەيدى. ارمان الديلەپ، تەربەتكەن جۇرەكتىڭ كەۋدەنىڭ تار قۋىسىنا سيماي ءاماندا ازات كەڭىستىكتى، بوستان بولاشاقتى اڭسايتىنى وسىدان. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ماڭگى تۇتقىنعا تۇسكەن جۇرەكتىڭ زار-مۇڭىن، ارزۋ-ارمانىن ءتاڭىرىم بولماسا، پەشەنەلى پەندە قاۋىمى قايدان ۇعا قويسىن، ءتايىرى!.. ارمانشىل جۇرەكتىڭ تاعدىرى اسپانشىل قىراننىڭ تالايىمەن تاقاۋلاسىپ جاتسا، بۇعان نە دەرسىڭ؟!
سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ وزىندە: “تاۋەلسىزدىككە يە بولار كۇن تۋا قالسا، مەن ەڭ الدىمەن ءوز حالقىمنىڭ جانە وزگە حالىقتاردىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپ جازۋعا وتىرار ەدىم. بۇل — ءوزارا ۇعىنىسۋعا وتە-موتە كەرەك” دەپتى مۇستاپا شوقاي.
ۇلى كۇرەسكەردىڭ ۇرپاعى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ءقادىرىن ۇلى ارمان يەسىنشە ۇعىنا السا، بۇدان ارتىق ۇلگى-ونەگە بار ما، شىركىن-اي!..
* * *
ۇلى ادامداردان ۇلى يدەيالار تۋار،
ورتاشا ادامدار وقيعاعا قۇمار،
قالعاندارى قايداعى-جايداعىنى قۋار.
* * *
جىلاۋىن جۇرەك جىلاپ، كوزىڭنەن جاس اعاتىنى نەسى ەكەن؟
* * *
اقىنسىز حالىق — اقىلسىز حالىق!
* * *
اقىننىڭ قۇشاعىندا مۇز ەريدى، قىز بالقيدى.
* * *
بالا كەزىمدە كىتاپتى قۇلشىنا، قۇمارتا وقۋشى ەدىم. «ادام قارتايعاندا قايتادان بالا بولادى» دەگەن راس-ay دەيمىن، ەندى قۇنىعا، قۇمىعا وقيتىندى شىعاردىم. اراداعى جىلدار بوس وتكەن ۋاقىت بىلەم...
* * *
اياعىڭا تۇسەدى بوي سالماعى،
يىعىڭا تۇسەدى وي سالماعى.
* * *
ەلىكتىڭ ەس كىرە مە لاعىنا،
مەرگەننىڭ مەرتىككەنشە ءبىر وعىنا...
* * *
ورىستىڭ ءتىلىن سول ورەكەڭنىڭ اۋىزىنا شايناپ سالىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءوز انا ءتىلى — اق سۇتىنە دەگەن تابەتى ەمشەكتەن ەرتە شىققان بالاداي.
* * *
ۇلىسى كوبەيگەن ەلدىڭ تىنىسى كەڭيدى،
ۇرىسى كوبەيگەن ەلدىڭ ىرىسى كەميدى.
* * *
وجدان جوقتا وپا كەم،
نامىس جوقتا ارىس از.
* * *
بارىنەن دە كوزدىڭ جالتاق، قۇلاقتىڭ قالقاق، ءتىلدىڭ تانتىق، جاننىڭ جانتىق بولعانىنان جامان نارسە جوق!
* * *
باقانسىز شاڭىراق كوتەرىلە مە،
باتىرسىز جاميعات كوتەرىلە مە؟!
* * *
جامان جۇعىستى بولعانشا،
جاقسى ىرىستى بولسا نەتتى؟..
* * *
جەرگە تىككەن ءبىر شىبىق —
جەلكىلدەگەن تىرشىلىك!
* * *
كون توككەن جەر كوكتەسىن كەلەدى،
كوكسوققان ەر وكپەشىل كەلەدى.
* * *
جەڭگەن توباشىل،
جەڭىلگەن تاباشىل.
* * *
قارايلاپ وتىرماسا قاتىنعا ەرى،
كوبەيەر كوكپارشىداي تاقىمگەرى.
* * *
ەسىكتەن ەنبەي جاتىپ تورگە وزعاندار —
قازاقتىڭ ەرتەڭىنە كور قازعاندار.
* * *
ىندەتپەي-اق تاباتىن ىزدەسە كىم،
بويىمدا بار مىڭ دەرتىم، ءجۇز كەسەلىم.
اعايىنمەن اراعا ايلار سالىپ،
ابايىممەن كۇنارا جۇزدەسەمىن.
* * *
سابىرى سارقىلعان ادام سەنىمىن جوعالتادى، سەنىمىن جوعالتقان ادام ءوزىن جوعالتادى.
* * *
كولىكتىڭ ەڭ ارزانى — ەكى اياق.
* * *
ءسوز — جاننىڭ ءتىلى، ءان — جۇرەكتىڭ مۇڭى، ءتىل — رۋحتىڭ ءۇنى. جان كەۋدەدەن ۇشقاندا ءسوز ولەدى. مۇڭنىڭ اياسىندا ساعىنىش، اڭساۋ، ۋايىم، قاياۋ، قايعى، زار بار. مۇنى جەتكىزە الماعان ءان جۇرەكتى قاپپايدى، ەستە قالمايدى، ەسكەن جەلدەي وتە شىعادى. قۇلاقتا تەك ىزىڭى قالادى. ال رۋحتىڭ ءجونى باسقا! ءوز تىلىندە سويلەي الماعان ادام — رۋحاني ءالجۋاز، مۇگەدەك، مىسكىن، بەيشارا.
* * *
ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن ادا ادامدا تياناق جوق، قيانات كوپ.
* * *
دۇشپاننان مىستان ءقاۋىپتى. دۇشپاننىڭ پيعىلى انىق، ال مىستاننىڭ مىسىقتىلەۋى بىردە ميىعىندا، بىردە مىسقىلىندا. بايقاماي قالاسىڭ. ال جاۋدىڭ ءجونى ءبىر باسقا — سىرتتان شولمايدى، ىشتەن شالادى. ماسەلەن، “ىشتەن شىققان جاۋ جامان”، “ىشتەن شىققان شۇبار جىلان”، “قازاقتىڭ جاۋى قازاق”... امالسىز مويىندايسىڭ.
* * *
قازاقتا “ارام جەگەن توبەتتەي” دەگەن ءسوز تىركەسى بار. قازىرگى جەمقورلار مەن جالماۋىزدار تۇپ-تۋرا سول توبەتتىڭ ءوزى. ءسىرا، توبەدەي ەتتى جۇمىرىنا جۇق كورمەي جۇتا بەرگەن سوڭ سولاي اتالىپ كەتكەن بولار.
ءيا، يت ازعىنى — توبەت. بالا كەزىمىزدە كۇشالا جەپ ولگەن تالاي توبەتتى كورگەنبىز. ينە جۇتىپ يرەلەڭدەپ بۇگىلىپ، قيرالاڭداپ قيسايىپ، قينالا جان تاپسىرعاندارى دا از بولماعان. سونىڭ ءبارى تابەتىن تيا الماۋدىڭ كەسىرى مەن كەساپاتى. تابەت، توبەت... قىزىق ەكەن...
* * *
قوناققا تاماعىڭنان بۇرىن قاباعىڭدى بەر. ىرىسىڭدى ءىشىپ، توكپەيدى، ىدىسىڭا قۇسىپ كەتپەيدى. “قىرىقتىڭ ءبىرى — قىزىر”، بوساعا اتتاعان ادامنىڭ اياعى جەردە، كوزى توردە، قىزىرىڭنان قۇزىرىڭدى اياما. جاس بولسا — قالقايار،
Mac بولسا — شالقايار،
قاس بولسا — تالتايار،
دوس بولسا — مارقايار.
* * *
ايەل الساڭ كوركىنە قىزىقپا، دەرتىنە قىزىق. قىزدىڭ دەرتى ىرەڭىندە ەمەس، جۇرەگىندە. وزەگىن ءورت، جۇرەگىن دەرت جايلاعان بويجەتكەن ماحابباتقا بوي الدىرادى، عازيز جانىن عاشىقتىققا قيادى. ەركىن ەسەپكە، ەتەگىن توسەككە ىڭعايلاعان ۇرعاشىنىڭ باس-اياعى تۇپتىڭ-تۇبىندە وسەك-اياڭعا شىرمالادى. تەكتىلىك ءجونى ءبىر باسقا...
* * *
قاعبامىزداي قاسيەتتى مەكەننىڭ ەسىگىن ەسىرگەنگە، تەرەزەسىن تەسىلگەنگە، ءتورىن كوسىلگەنگە بەرە بەرمەي، ەكى ارانى قۇنتتاپ، ەتەك-جەڭدى قىمتاپ جۇرسەك بولماس پا؟!
* * *
جاقسىنى سەزىندىرەتىن، جاماننان بەزىندىرەتىن قۇدىرەت اقىن ولەڭىندە جاتىر.
* * *
ەسەنيننەن:
قارلى جاپان. جالعىز اي اداسىپ ءجۇر كوكتە كەڭ،
مىناۋ ءوڭىر، مىنا ولكە بۇرىنعىدان بوپ-بوتەن.
اق قايىڭدى قۋارعان قالاي عانا كوكتەتەم؟
كىم ءوتتى ەكەن ومىردەن... ءوزىم ولگەن جوق پا ەكەم؟...
* * *
ءان مەن ولەڭ شىركىنگە ەلشىنىڭ دە، ەمشىنىڭ دە قاجەتى شامالى. ءوزى ەلشى، ءوزى ەمشى ونەرگە جۇرەك قانا دانەكەر، ءومىر عانا كىرىپتار!
* * *
ەس — اقىلدىڭ العاشقى نىشاناسى. ەسى كىرگەن بالا اقىل ەسىگىنەن اتتايدى. اقىلى تولىسقان بوزبالا (بويجەتكەن) كامەلەتكە ەنەدى. كامەلەتكە ەنۋ — كادەگە جاراۋ، ساناتقا قوسىلۋ. سانا-سەزىم دە وسى تۇستا قالىپتاسادى. سانا كوكىرەكتە ۇيالاسا، سەزىم جۇرەكتەن جاي الادى. ابايدىڭ “كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق...” دەيتىنى وسىدان. سانا — اقىل، ەستىڭ كوكىرەك ىشىندەگى كورىنىسى. باستاعى مي كوكىرەكتەگى سانانىڭ ساف التىنعا بەرگىسىز سالماعى. ال سەزىم — جۇرەكتىڭ قاس قاعىمداعى قاعىلەز حابارشىسى. ول اقىلمەن سانا ارقىلى عانا بايلانىسادى. سودان دا وعان تىكەلەي باعىنىشتى ەمەس. ەركىندىككە ەتەنە قۇمار ەركە سەزىمنىڭ شالت قيمىلداپ، كەيدە شالىس باسۋى وسىدان كەلىپ شىعادى. سەزىمنىڭ ساياق ساپارى قاشاندا ءقاۋىپ پەن قاتەرگە تولى. سانانىڭ سەرىكتەس سىڭارىنا (سانا-سەزىم) اينالعاندا عانا ول سابىرلى، سالماقتى.
تۋاجات
بيلىك. انىقتامانى كەرەك ەتپەيتىن اتاۋ. ايتكەنمەن، بي مەن بيلىكتىڭ ارا الشاقتىعى جەر مەن كوكتەي. قازاق دالاسىنداعى ەڭسەگەي ەلدىكتىڭ ەلەۋلى دە قالاۋلى ءبىر كورىنىسى — بيلەر توبەسى مەن كەڭەسى ەدى. وعان ءۇش ءجۇزدىڭ اتاقتى ءۇش ءبيى جانە ەل-ەل، جەر-جەردەگى باسقا دا اۋىزى ءۋالى، ءسوزى دۋالى، كەلبەتى كەنەن، اقىلى تەرەڭ يگى جاقسىلار كۋا. بۇگىنگى بيلىك كەشەگى بيلەر كەڭەسىن الماستىرا الدى ما؟ جوق. نەگە؟ نەگە دەسەڭىز، “بيلىك ايتۋ” ءبىر باسقا، “بيلىك قۇرۋ” ءبىر باسقا. العاشقىسى — حالىقتىڭ الدىندا، نە ىشىندە، كەيىنگىسى — ۇستىندە، نە ۇستەمدىگىندە. ۇستەمدىك، گەگەموندىق ەشقاشاندا ەلدىڭ ىشىنە ەنە المايدى، اتى مەن زاتى بيلىك بولعان سوڭ. ال بي (بيلەر) شە؟ ول — ادىلەت. ول — اقيقات. ول — زاڭ. ول — ۇكىم. ول — كەسىم. ول — كەلىسىم... ايتقانى — ايتقان، دەگەنى — دەگەن! “تۋرابيدە تۋعان جوق”. حالىق قۇبا-قۇپ. “لىك” جالعاۋلىعى جارماسىپ، جابىسىپ العالى بەرى بيلىك بۇل قاسيەتتى قاعيدالاردىڭ بارىنەن بولماعانىمەن، دەنىنەن ادا-كۇدە ايرىلىپ قالدى. ايرىلۋدىڭ ەكىنشى ءبىر ايعاعى — ءبولىنۋ. حالىق، اسىرەسە، قازاق ءبولىنۋدى اسا جاقسى كورمەيدى. “بولىنگەندى ءبورى جەيدى” وسىدان قالعان. ۇيىردەن بەزسە — ساياق، ۇيىنەن بەزسە — كەزبە، حالىقتان بەزسە — وزگە. وزگەلەنگەن بيلىك سوزگە كونگەن كونپىس كوپشىلىكتى ەنشىلەسە ەنشىلەر، ەلەپ-ەسىركەمەيدى. تۇما-تۇنىق تازالىقتى تۋاجاتتان ىزدەپ اۋرە بولماڭىز.
* * *
بىزدە ءقازىر كادە از دا، ۋادە كوپ. بۇرىن كەرىسىنشە بولاتىن. ۋادە ەردىڭ قۇنى ەدى. كادەنىڭ ازايعانى — پەيىلدىڭ تارىلعانى، ۋادەنىڭ كوبەيگەنى — ەردىڭ ازايعانى.
* * *
رابيا ءال-اداۆيا: “اللاعا ادال، شىنايى قۇلشىلىق جۇماقتى اڭساۋمەن، توزاقتان قورقۋمەن شەكتەلمەيدى...”
* * *
ەل ەڭسەسى ەزىلسە — نە قوعامنىڭ قاسىرەتى، نە پاتشانىڭ قاسيەتسىزدىگى.
* * *
زۋ-ن-نۋن ميسري (مىسىري): “ءجاي پەندە ءوز كۇناسى ءۇشىن ىشتەي وكىنەتىن بولسا، وكىمەت ادامدارى (پاتشا، اكىم، زيالى) ءوز جاۋاپسىزدىعى ءۇشىن اللا الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا ارقالايدى”.
* * *
جەكە باسقا تابىنۋدان اسقان اقىماقتىق تا، ەسەرلىك تە بولماق ەمەس. قولدان قۇداي جاساۋ — قۇلشىلىقتىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرى. مۇنداي قىلمىسقا تەك قۇدايدان قورىقپاعاندار عانا بارادى.
* * *
ۇرەي — ۇكى كوزدى قورقىنىشتىڭ ەكى اياقتى ەلەسى. ەسى-دەرتىن ەلەس تورىعان ادام ەسىگىنە قىرىق قۇلىپ سالسا دا، تىنىش ۇيىقتاي المايدى، ولگەندە عانا بولماسا...
* * *
ولەڭدە تىلسىم تاعدىر بار. ىشتەي سەزىنىپ، تۇيسىنگەندەر عانا سول تاعدىرمەن ءوز تابيعاتىن تابىستىرا الادى. وكىنىشكە قاراي، سەزىنۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتى ءار ادامدا ءارقيلى. اسىرەسە، بولمىسى نازىك، ەلگەزەك، ەلجىرەۋىك جاندار اسەمدىك الەمىنە، ادەمىلىك اسەرىنە تەز بوي الدىرادى. از بولسىن، كوپ بولسىن، مەنىڭ شىنايى وقىرمانىم دا، جاناشىرىم دا، مەدەۋىم دە، دەمەۋىم دە وسى ءبىر ءپارۋانا جاندار.
* * *
ساياسات — قابىل، يدەولوگيا — ابىل. قابىل — قاتىگەز، وبىر، وزبىر، ايار، زالىم... ابىلدىڭ جاي-كۇيى بەلگىلى... سودان دا قابىل-ساياسات الەمدى بيلەپ-توستەپ وتىر. ابىل-يدەولوگيانى ءولتىرۋ دە، قايتا ءتىرىلتۋ دە ونىڭ قولىندا. وزىنە كەرەك كەزدە تىرىلتەدى، كەرەك ەمەستە ولتىرەدى. حانىنان باستاپ قاراشىسىنا دەيىن ساياساتتى ساعىزشا شاينايتىن ەزبە ەلدە ءسوز كوپ تە، ءىس كەم، قايىرشى كوپ تە، قايىرىم از، ماسەلە كوپ تە، مامىلە جوق...
بىزدە دە، مىنە، ساياساتتىڭ سالتانات قۇرعانىنا ءبىراز جىل. يدەولوگيا جوق، بار بولسا، ساياساتتاندىرىلعان، نەمەسە، ونىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان. يدەكەڭنىڭ كۇنىن يتكە بەرسىن!..
قايران، ابىل، جولىڭ نەتكەن اۋىر ەدى؟! قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورى...
* * *
قاراڭعى ۇيگە شام جاقساڭ، جارىعى شارتاراپقا تۇسەدى. جاراتۋشى يەنىڭ نۇر جامالى دا ءجامي جاھانعا ءتۇسىپ تۇر. ونىڭ كامىل شىندىعى مەن كەمەل سيپاتى وسىندا. قۇدىرەت يەسىنە ساي قۇزىرەتىمىز بولسا، كانى...
* * *
التى بىردەي ساحابا — ءابۋزار عاففاري، سالمان فارسي، اككاشا ابدوللا، يبن ماقسۇت، ءابۋ دارداح جانە اقلاما حازىرەت مۇحاممەد پايعامباردىڭ قۇزىرىنا باس سۇققاندا، ول كىسى كوڭىلسىز وتىر ەكەن. “ەي، راسۋلۋللا، — دەيدى ولار، — كوڭىلىڭىز سىنىق سياقتى، سەبەبى نە؟”
سوندا پايعامبارىمىز: “ساحابالارىمنىڭ ءبىرازى شاريعاتقا نيەت قويعانىمەن، جاماعاتتىڭ جاعدايىنان بەيحابار. كوپشىلىكتىڭ نامازىنا بۇل نۇقسان كەلتىرمەس پە ەكەن دەپ قاپالانىپ وتىرمىن...” دەگەن ەكەن.
اللا ەلشىسىنە ءتان وسىناۋ جۇمساق جۇرەك، ىزگى نيەت، كولپار كوڭىل، قامقور قاسيەت... مۇقىم مۇسىلمان قاۋىمىن بىلاي قويعاندا، ەل بيلىگىندەگى ازاماتتاردىڭ ىلعي دا ەسىندە جۇرسە، ار-ۇياتتارىنا نۇقسان كەلمەس ەدى-اۋ دەيسىڭ...
* * *
قازاقتى سوزگە ۇيىتۋ قيىن، ويتكەنى ءوزى دە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى. قازاقتى جونگە سالۋ قيىن، ويتكەنى ءور كەۋدەسىندەگى “ءوزىم بىلەمى” نە كەرى تارتادى، نە كەجىر كەششەلەنەدى. قازاق ماقتاعاندى ماقۇل كورەدى، ويتكەنى ولار — كەشەگى ماڭعاز باسىپ، ماقپال ىشىك جامىلعان، ماقال-ماتەلىن اۋزىنان سۋشا اعىزعان ابىز اتالاردىڭ ۇرپاقتارى.
* * *
قازاقتىڭ وزبەكتەن وزىپ ساۋداگەر، قوجادان وزىپ ساۋەگەي بولعانىن كورگەن ەمەن.
* * *
ءومىر دە ءبىر — انا “ءالديىن” اڭسايتىن دا تۇراتىن بوبەك. ول تەك انمەن عانا جۇبانبايدى. جورگەگىن تەپكىلەگەن بالاداي اسپان-جەردى استى-ۇستىنە الا تۋلايتىن دا، قۋنايتىن دا كەزى بولادى ونىڭ!
* * *
ولىمنەن ەمەس، قارتايۋدان قورقام... اسىرەسە، ءازىلحان نۇرشايىقوۆقا ۇقساپ...
* * *
قادىر اعامىز الپىسىندا ابىز، جەتپىسىندە دانىشپان اتاندى. ال ءقازىر... قاتارداعى قادىر.
* * *
تۇماش اعا تۋماي جاتىپ قارتايدى. اقساقالدىقتىڭ اۋىلى قايدا ءالى!..
* * *
ءبىزدىڭ ءشومىشباي شەتەلگە شىقپاسىن، شىقسا بولدى — شەن تاعىنىپ، شەكپەن جامىلىپ كەلەدى.
* * *
ازىناعاننىڭ ءبارى ايعىر، جازعىشتىڭ ءبارى جازۋشى ەمەس.
* * *
ادام مەن تابيعات اراسىنا التىن ارقاۋ ورگەن ولەڭ عانا ومىرشەڭ.
* * *
ءبىزدىڭ كەي جىگىتتەرىمىزدىڭ ارقاعا ارتاتىن جۇكتى الدىعا سالاتىن ادەتى بار. يىلگىشتىگى دە، يمەنشەكتىگى دە سودان.
* * *
جارداعى جاپالاق پەن ويداعى ورقوياندى بىلاي قويعاندا، تورداعى ارىستاندى ايادىم. ءقۇيتاقانداي بولسا دا، كوكتەگى ازات قۇسقا نە جەتسىن؟!
* * *
ايرانداي اشىعانشا، سۇتتەي ۇيىعان ارتىق.
* * *
جالعىزدىڭ تاعدىرى قىل ۇشىندا،
ءتاڭىرى ءتىل ۇشىندا.
* * *
جازمىش جالعىز بولعاندا،
قىرسىق — قىرىق قاراقشى!
* * *
الاڭداماي جايعا وزگە،
جاۋتاڭدايدى اي كوكتە:
ءۇمىت بار دەپ قاي كوزدە،
ۇيات بار دەپ قاي بەتتە.
* * *
ايەلدەن ارتىق جاۋىڭ دا، جاقىنىڭ دا جوق.
* * *
دۇنيە دۇربەلەڭىنە دۇربىمەن ەمەس، اقىننىڭ كوزىمەن قاراساق، بالكىم، ءبىراز نارسە انىق كورىنەر مە ەدى...
* * *
قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلايتىن حاننىڭ (پاتشانىڭ) ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعىن قايدام، دەنساۋلىعى جاقسى بولادى.
* * *
ماعان ءبىر “مەن” دە جەتەدى، ەكى رەت ەزۋ كەرسەم، “مەنمەن” بولىپ شىعا كەلەم! قۇداي ساقتاسىن!
* * *
ۇلت نامىسى — ءتىلى عوي،
نامىسسىز ۇلت حالىق پا؟!
ونداي ەلدى تىرىدەي
تاستاۋ كەرەك تامۇققا!
* * *
شەشەن بولام دەسەڭ،
جۇرت الدىنا ءجيى شىق.
كوسەم بولام دەسەڭ،
ۇلىلاردىڭ سىرىن ۇق.
مەشەل بولام دەسەڭ،
ءۇي ىشىندە جات تا بۇق.
* * *
قىزعا قاراسام،
ۇناعىم كەلەدى.
ايناعا قاراسام،
جىلاعىم كەلەدى.
* * *
كوزىمدى اشسام — وزگەنى كورەمىن.
كوزىمدى جۇمسام — ءوزىمدى كورەمىن.
* * *
ءتان ساۋلىعى بىلەكتە،
جان ساۋلىعى جۇرەكتە.
* * *
ميسسيونەر — جولبارىس تەرىسىن جامىلعان جانسىز.
* * *
اركىمگە ايلا جۇرگەنمەن، اكىمگە ايلا جۇرمەيدى.
* * *
كەلىنشەكتىڭ اياعىنىڭ اۋىر بولعانىنا ءسۇيىن،
ەرىنشەكتىڭ اياعىنىڭ اۋىر بولعانىنا كۇيىن.
اسەر
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ.
دالانى تۇگەل دەل-سال عىپ
ءتۇن باسادى سالبىراپ...
قارا ءىڭىر مە ەكەن، جارىم ءتۇن بە ەكەن، ايتەۋىر، مارعاۋ دا مەڭىرەۋ ءبىر ساتتە دالانى شەتكە، تاۋدى بەتكە الىپ الدەبىر جاققا ماڭىپ بارا جاتاسىز. تىلسىم كۇرسىنگە تولى الدەبىر دىبىس، الدەبىر ءۇن جان-جاعىڭىزدان جامىراپ، ءتۇن ىشىنەن كۇندى ىزدەپ كۇڭىرەنگەندەي بولادى. كوڭىلىڭىز الەم-جالەم كۇي كەشىپ، كوكىرەگىڭىز شەرگە تولادى. اياعىڭىز جاياۋلايدى، ءجۇرىسىڭىز باياۋلايدى. تاڭ ءالى ۇزاق، ءتۇن ءالى تۇڭعيىق. قالعىپ-مۇلگىگەن تاۋ ارى-بەرىدەن سوڭ كوز الدىڭىزدا كورىنۋدەن قالادى. مامىر دا مارعاۋ، مىلقاۋ دا مەڭىرەۋ تىرشىلىك...
تاڭ اتسا ەكەن تەزىرەك، تۇرەگەلسە ەكەن توڭىرەك!..
* * *
مەيلى، سەن ءشۇرشىت بول، مەيلى، سەن شۋكشا بول، پوەزيا ءتىلى (ءيىسالماستان قۇداي ساقتاسىن) كىم-كىمگە دە ۇعىنىقتى، تۇسىنىكتى. سەبەبى، ونىڭ تۇلا بويىندا ءان بار، ىرعاق بار، ۇيلەسىم بار... قۇران اياتتارى سياقتى ونى دا باپپەن، قىراعاتتاپ وقىعان ابزال.
* * *
باس بار جەردە مي بولادى. مي — اقىلدىڭ ۇيشىگى. جۇرەك بار جەردە كوز دە (“جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا...”)، ءسوز دە، سەزىك تە، تۇيسىك تە... بولادى. اسقازان بار جەردە بويعا قۋات، تانگە تابەت بار. ال، ءبىراق، جان ازىعىنىڭ جاراتىلىسى باسقا عوي...
* * *
ناعىز ادام، ناعىز اقىندا يدەال بولمايدى. يدەال — قۇداي، سونان سوڭ... ونىڭ ءوزى.
* * *
ەسەنيننەن: ...قۇلاپ جاتقان جاپىراق
جىلاپ جاتقان جۇرەگىم...
* * *
اقىندا ادامي الەمنەن وزگە ادەبي الەم بار. ءوز الەمىنىڭ ىشىنە ەنگەنشە ونىڭ جانى جاي تاپپاق ەمەس.
* * *
ادامدار بىر-بىرىمەن سىيلاسپايىن، سىرلاسپايىن دەمەيدى، اڭگىمە — كولپار كوڭىلدە، ءدىلبار نيەتتە.
* * *
اقىن دا ءبىر — پەرىشتە. پەرىشتەلىكتى اقىنعا قيعىسى كەلمەيتىن پەندەلەر ءوزى ءبىلسىن، ءبىراق ءبىر قاراساڭ بالا، ءبىر قاراساڭ دانا اقىننىڭ رۋحاني بىلىگى قايدان باستاۋ الىپ جاتىر دەگەن ساۋالعا قاس قاعىم ءسات بولسا دا جاۋاپ ىزدەسەك، جەتىپ جاتىر.
* * *
ايەل يت مىنەزدى:
جاقسى كورسە جالاعىسى كەپ تۇرادى،
جەك كورسە تالاعىسى كەپ تۇرادى.
* * *
ادامنىڭ ءپىشىمى مەن پوشىمى ادام ايتقىسىز ءارقالاي.
ءبىر-اق مىسال: جومارتى ۇلىقتالادى، ءنامارتى بۇعىپ قالادى.
* * *
ءوزىڭدى ساقتاۋدىڭ ىزگى دە ىلكى امالى — سابىردان سارقىلماۋ، سەنىمنەن ايرىلماۋ.
* * *
تاعدىرىڭا ءتان بەرمەيىنشە پەشەنەڭدەگى جازۋدى وقي المايسىڭ.
قۋىرماش
جۇگەرى ءدانىن قىزىپ تۇرعان قازانعا سالىپ كەپ جىبەرگەندە ءىشى سىرتىنا اينالا اقجارىلىپ، باداناداي-باداناداي بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاقتى دا ءدال وسىنداي قارا قازانعا سالىپ كورسە نە بولار ەدى؟ تىرشىلىك قازانىن ايتام. قايناسا، ىلجىراپ-بىلجىراپ كەتەدى. دۇرىسى، قۋىرىلعاندا عانا بويىنداعى بار بويكۇيەزدىگىنەن ارىلار!..
* * *
ۇلتشىلدىق پەن ۇلتسىزدىقتىڭ ءبىر ءناسىلدىڭ بويىنان تابىلعانىنان ارتىق قاسىرەت بار ما ەكەن، ءسىرا؟!
* * *
ءبىز كىمبىز؟ كىم بولعىمىز كەلەدى؟ ءبىرىنشىسى كۇمان. ەكىنشىسى ارمان. كۇماننەن ارىلماي ارماننىڭ اۋىلى كورىنۋشى مە ەدى!..
* * *
كۇنكورىستىڭ قامى قالجىراتقان ەل مەن قاراقان باستىڭ قالتاسى قالىڭداعان جەردە ۇلتتىق مۇددە ۇمىتىلىپ، ادىلدىك اتاۋلى ادىرەم قالادى.
* * *
ءبىز وتانشىل بولا الامىز با؟ ونى حاننان دا ەمەس، پاتشادان دا ەمەس، جانسارايىڭىزدا جاسىرىنىپ جاتقان ءوز وجدانىڭىزدان سۇراڭىز!
* * *
تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن، ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك اتريبۋتىمىزدا اقاۋ بار. مەملەكەتتىڭ نەگىزى — تۇرعىلىقتى ۇلت. تۇرعىلىقتى ۇلت قانا — تىڭعىلىقتى جۇرت. وڭگەسى كەلەدى، كەتەدى، تولىعادى، جاڭارادى... ەكەۋىن تەڭەستىرەمىن دەۋ — تەلىسىز وسكەن تەكسىزدىك نىشانى.
* * *
ۇلتتىق يدەيا ۇيىسقان، قالىپتاسقان، اياعىن انىق باسقان قاۋىمدا عانا بولادى. مەملەكەتتىك مەرەي مەن حالىقتىق قادىر-قاسيەتكە، ەلدىك ەڭسەگەيلىك پەن ەسەندىككە جەتكىزەتىن دە سول! پاتشامىز دا، باسقامىز دا سول يدەياعا جۇگىنبەسەك، جۇمىلماساق، جەگىلمەسەك ەرگەجەيلى ەل قالپىندا ۇساقتاعانىمىز ۇساقتاعان!.. ەرگەجەيلىنى كىم ەلەسىن؟! ۇساقتى كىم ۇلىقتاسىن؟! ەشقاشاندا!!!
* * *
بۇل دۇنيە — بىزگە بەرىلگەن ءبىر ساتتىك ەركىندىك. ەركىندىكتىڭ ءدامى كەيدە كەرمەك، كەيدە اششى. ونىڭ ءتاتتى بولماعى تەك قيال مەن تۇستە عانا.
* * *
قازاققا ايتۋ وڭاي، سويلەۋ — پارىز. “ىسكە مەشەل، سوزگە شەشەن” دەپ ونى قۇدايدان دا بۇرىن ءوزى ايتىپ قويعان.
* * *
زيالى كىم؟ ول — قالىپتاسا قويماعان جانە ءومىر بويى قالىپتاسپايتىن زيانسىز ورتا.
* * *
ءبىز دە، الھامدۋليللاھ، مۇسىلمانبىز. ءبىراق ونىڭ بىردەن-بىر كوركەم كورىنىسى — ءدىني ەتيكا بارشامىزدا بار ما؟ بار بولسا، نەگە قۇدايدان قورىقپايمىز؟
* * *
“راحىمسىز جىرتقىشتان، ادىلەتسىز اكىمنەن، ۇياتسىز ۇرعاشىدان ساقتان” دەگەن ەكەن ەجەلگىلەر. ەندى ءبىز وعان “تويىمسىز توعىشاردان، توباسىز توڭمويىننان، جەتەسىز جەمقوردان، دۇمبىلەز دۇنيەقوڭىزدان، قايىرىمسىز قالتالىدان، بەيوپا بايدان، بەيداۋا بيشىكەشتەن ساقتان...” دەگەن سۇيكىمسىز سوزدەردى قوسۋعا ءماجبۇرمىز.
* * *
شامشىدەن بىرەۋ: “داۋلەتتى تۋىسقاندارىڭ بار ما؟” دەپ سۇراپتى. “بار-ay، ءبىراق ولار مەنى مەنسىنبەيدى” دەپتى ءشامشى. “ال كەدەي تۋىسقاندارىڭ شە؟” دەپتى اناۋ سوندا. “نەگە بولماسىن، بار، ءبىراق ولاردى مەن مەنسىنبەيمىن” دەپتى ءشامشى.
* * *
احمەت بايتۇرسىنوۆ: “قازاقتىڭ باس ادامدارى! اۋەلى سىزدەر اداسپاڭىزدار، اداسپاس ءۇشىن اقىلداسىپ، ويلانىپ، ىنتىماقپەن ءىس ىستەڭدەر!
ەكىنشى، الاشقا اتى شىققان ادامدار! كوسەمدىكتەرىڭدى اداسپاي، ءتۇزۋ ىستەڭدەر. سەندەر اداسساڭدار، ارتتارىڭنان الاش اداسادى”.
وسىنى پاتشامىز دا، باسقامىز دا ماڭدايشامىزعا ءىلىپ، قاۋاشاعىمىزعا قۇيىپ الساق قايتەدى؟!
* * *
انشەيىندە “جىلقى مىنەزدى حالىقپىز” دەپ ماقتانامىز. ايتىڭىزشى، الدىعا كەلگەندە كىمدى تىستەپ، ارتقا جارماسقاندا كىمدە تەۋىپ جاتىر ەكەنبىز؟ ءوزىمىزدى ەمەس پە، وسى؟.. جىلقى جانۋاردىڭ (مال دەۋگە قيمايسىڭ) تەكتىلىگى، كىرپيازدىعى، ءسۇڭعىلا ءسۇلۋلىعى، ءبىرتۋارلىعى مىنا مەن قاسقادا بار ما ەكەن دەپ ءار قازاق ءوز ىشىنە ءوزى ءۇڭىلىپ كورىپ پە؟ ۇڭىلسە، نە كورىپتى؟ كورۋ ءۇشىن دە كوزدىڭ شەلدەن ادا-كۇدە تازا بولۋى كەرەك شىعار-اۋ!.. ونى ايتاسىز، سول قازاقتىڭ دەنى بۇگىندە قويداي قوڭىر، قوزىداي موماقان. قوي جارىقتىعىڭىز قوماقتى، قوڭدى قۇيرىعىن اش قاسقىر تارتىپ اكەتسە دە، مىڭق ەتپەستەن باسىن جەرگە سالىپ، ارتىن قانعا مالىپ، قاشان ءبىر جەرگە بارىپ وماقاسا قۇلاعانشا جۇرە بەرەدى...
الدىڭعىسى ازايىپ، كەيىنگىسى مولايعان تۇس ەكەن، ەندى نە ىستەگەن لازىم؟ قاسقىرداي قاسارىساتىن، بورىدەي بورىكتىرەتىن زامان الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن!.. ايتپاقشى، ءتۇپ اتامىزبەن تۇستاس، توركىندەس تۇيە بار ەكەن عوي! ءيا، كادىمگى، كوشپەندى قازاقتىڭ كونبىس كولىگى! كونبىستىگىمەن قوسا توزىمدىلىگىن، شىدامدىلىعىن ايتسايشى؟! كەزسەڭ كەرۋەنگە، مىنسەڭ سەرۋەنگە جارايتىن جانۋارىڭ دا وسى ويسىلقارا! ءجۇرىس-تۇرىسى قاي كەزدەگى قازاقتىڭ دا پوشىم-پىشىمىنە، مىنەز-قۇلقىنا بولىم-بولمىسىنا بەك جاراسا كەتەدى! اسىرەسە، قازىرگى بىزگە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى مەنتاليتەتىمىزگە... ويتكەنى... “ارقالاعانى التىن بولسا دا، تۇيەنىڭ تاماعى — تىكەن”. بۇل دا قازەكەمنىڭ ءوز ءسوزى، وزگەنىكى ەمەس.
* * *
“تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى زور. دۇنيەگە “ديۋان” (“ديۆان”) ءداۋىرىن الىپ كەلگەن شاعاتاي، نەمەسە وسمان ادەبيەتى سياقتى، قازاق ءتىلى دە وركەنيەتتىڭ الدىڭعى كوشىنە شىعادى”. مۇنى زاكي ءۋاليدي ءوز “ەستەلىكتەرىنىڭ” ەكىنشى كىتابىندا 1922 جىلى ايتىپ كەتىپتى. اۋىزى دۋالى، ءسوزى ءۋالي ءۋاليديدىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ءۇمىتىمىز ءالى الدا ەكەن، سەنىمىمىز قولدا ەكەن. اتا-بابامىزدىڭ قارعىسى اتپاسىن دەسەك، قازاقپىن دەگەن قالىڭ جۇرت ءتىل اماناتىنا قيانات جاسامايتىن شىعار-اۋ!..
اماناتقا قيانات — جاماناتتىڭ ەڭ قيامپۇرىسى!!!
* * *
ءتۇن — جارىقتىڭ ەلشىسى،
مۇڭ — ءعارىپتىڭ ەمشىسى.
* * *
رومەن روللان: “ساتقىن، ەكىجۇزدى فرانسۋزداردى جەك كورۋ، جەك كورىپ قانا قويماي، اياۋسىز كۇرەسۋ ارقىلى مەن فرانسيانى ولاردان قورعاپ قالامىن” دەگەن ەكەن. بۇل دا، كادىمگى، ءوزىمىز ايتىپ جۇرگەن “ىشتەن شىققان جاۋ جاماننىڭ” ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك. وزىڭمەن كۇرەسۋ ارقىلى وزگەنى جەڭۋدىڭ بۇدان وزگە قاي امالى بار ەكەن، ءسىرا؟!
افسانا
پەرعاۋىن (مىسىر پاتشاسى) ءبىر سوزىندە پاتشالاردىڭ ىشىندە اللاعا بىردەن-بىر جاقىن ءوزى ەكەندىگىن ايتىپ قالىپتى. سوندا كوپ ىشىنەن بىرەۋ: “مۇنى نەمەن دالەلدەي الاسىز؟” دەپ ساۋال تاستاپتى. “جەر ۇستىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جۇماق تۇرعىزا الاتىندىعىممەن!” دەپتى سوندا پاتشا. ءسويتىپتى دە ساراي قازىناسىن، قاراقۇرىم حالىقتىڭ ەڭبەگىن تۇپ-تۇگەلىمەن الگى جۇماق قۇرىلىسىنا جەگىپتى. كوپ ۇزاماي ءجۇزى جاۋھار جۇزىكتەي كوز تويعىسىز جۇماقجاي دا ءازىر-مازىر بولىپتى. جاڭالىق حابار جاتا ما، ءجامي جۇرت جان-جاقتان ءساندى جۇماق سالتاناتىنا جينالىپتى.
جاھانداعى جاڭالىق اتاۋلى جاراتقان يەنىڭ نازارىنان قاشان تىس قالىپ كورگەن؟! ازىرەيىل پەرىشتەنى شاقىرىپ “اناۋ شىركىننىڭ جانىن مۇندا الىپ كەل!” دەپ ءامىر بەرىپتى. بۇدان قام-قاپەرسىز پاتشا نوكەرلەرىمەن بىرگە سالتاناتتىڭ باسى-قاسىنا كەلىپ، ءوزى باس بولىپ جۇماق ەسىگىنەن ەنە بەرگەندە ءجانتاسىلىم ەتىپتى. اللانىڭ قۇدىرەت كۇشى ارقاسىندا جەردەگى جۇماق قاس قاعىپ ۇلگەرگەنشە اسپانعا كوتەرىلگەن كورىنەدى.
اللا جاراتقان جەتى ءجانناتقا سەگىزىنشى جۇماقتىڭ كەلىپ قوسىلۋ ءجايى وسىلاي ەكەن...
(رابعۋزي، “قيسساسۋل انبيە”، ءونبىرىنشى عاسىر).
* * *
ونەر ادامى ءورشىل كەلەدى. تامشىداي ۋ مەن ءزاردى ىشەتىن دە، تاعدىرمەن تەكەتىرەسكە تۇسەتىن دە سول. ءوستىپ جۇرگەندە جاراتقان يەسىنە جازىپ قالاتىنىڭىز دا سول پاقىرىڭىز.
* * *
ءوز پەشەنەسىندەگى جازمىشىن وقي الماي پۇشايمان حالگە تۇسكەن پەندەسىن جالعىز جاراتقان اياماسا، كىم اياسىن؟ ادامنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەننەن بەرگى ءبىر تراگەديالىق حال-احۋالى وسى بولار، بالكىم...
* * *
سىزدە مەن بارمىن،
مەندە ءسىز بارسىز!
* * *
ورگە وگىسسىز دە شىعۋعا بولادى... ومىرگە ءوزىڭدى وگىزشە جەكسەڭ!
* * *
ايتىستان اقيقات تۋعانىمەن، تارتىستان تالانت تانىلمايدى.
* * *
ءوزىڭدى تانۋ وتكەندى تارازىلاۋدان باستالادى.
* * *
جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، قانعا سىڭگەن قاسيەتتىڭ ءومىر مەن قابىر اراسىندا قاعاجۋ قالۋى ەكىتالاي.
* * *
ءبىلىپ تۇرىپ سۇراعان كۇنا،
كۇلىپ تۇرىپ سىناعان كۇنا.
* * *
پەندە تاڭىرىمەن،
بايتەرەك تامىرىمەن.
* * *
اساۋ اتتاي اقىن كوڭىلىنىڭ ادىم سايىن تۇلپارداي تۇسالىپ، تورداعى قۇستاي قۇسالانا بەرگەنىنەن ارتىق قانداي قاسىرەت بولۋشى ەدى؟..
* * *
كەش تە بولسا اڭعارعانىم — دراماتۋرگيا قاراعان سايىن نازداناتىن، قادالعان سايىن ءماز بولاتىن قىلىقتى قىزداي نەمە ەكەن!..
* * *
“ە، سەن اقىن ەكەنسىڭ عوي...” دەپ ەلەپ-ەسكەرمەيتىن ەلدە بىزدىكى ءولىپ تىنبايىنشا وزىنە مۇرسات بەرمەيتىن يت تىرلىك قوي، ءتايىرى!..
نازىم
قۇس قانداي باقىتتى، —
قاناتىن كوككە جايا بىلگەن؟!
مەن قانداي باقىتتىمىن،
جەر باسىپ جۇرگەنىمە اياعىممەن!.
* * *
مەن — اقىنمىن،
اللا جۇگىن كوتەرگەن،
كونبىستەردى كورە-كورە ەتى ولگەن.
ءىبىلىس پەن جىن جايلاعان مەكەننەن
كوپ ۇزاماي كوگىمە ۇشىپ كەتەم مەن!..
* * *
قازىناعا سۇعىن سالعان سۇم قانشا؟..
قازانىمنان قايىر قانشا، ۋلانسا؟!
قايران، مەنىڭ قازاعىما ءدال ءقازىر
ابىلايداي اردا تۋعان ۇل بولسا!..
* * *
العانشا اجال — سۇر مەرگەن،
اقىنعا اللا ءتىل بەرگەن!
تالايدى كوردىم تۇرلەنگەن،
تالايدى كوردىم سىر بەرگەن...
ىرىسە ءىشىڭ، نە قايىر،
سىرتىڭدى سىلاپ جۇرگەنمەن.
* * *
تاقۋا، تاقىر پاقىرمىز،
تاعدىردان قايتقان تاۋانى.
القىنا جۇتىپ جاتىرمىز
“ۋادە” دەگەن اۋانى...
* * *
باتىسقا باعىنامىن،
شىعىسقا تابىنامىن.
وزگەگە جاعىنامىن،
وزىمە تارىلامىن.
كەلەدى بىلگىم،
سوندا مەن كىممىن؟
* * *
ۇلىلىقتىڭ ۇعىنباي الىپپەسىن،
ادام ۇلى بولا ما قاعىپ ءتوسىن؟
پاتشا دا ەمەس،
حان دا ەمەس،
سىن ساعاتتا
ءبىرتۋارلار باستايدى حالىق كوشىن!
* * *
ايعا ارزۋ ايتىپ ەم اسپانداعى،
اسپاننىڭ دا كوزىنەن جاس تامبادى.
بۇلبۇلداردىڭ امالى بىتكەن بىلەم،
قارعالاردىڭ زامانى باستالعالى؟!
* * *
بۇلت كوشەدى،
تاۋىم قالادى.
كۇنىم باتادى،
تاڭىم قالادى.
جانىم ۇشادى،
ءتانىم قالادى.
* * *
قارا ورماننان، ورتەنسە، كۇل قالماي ما؟!
قام-قاپەرسىز كەشەگى كۇندەر قايدا؟..
قارا اسپانعا قالىقتاپ ۇشىپ كەتسەم،
قارا جەرگە ورالۋ مۇڭ بولماي ما؟
* * *
قازاقتىڭ قاۋسادى ما قۇز-قامالى،
كوبەيدى كورسەقىزار ءتۇز قوناعى.
كۇزەتكەن قىز كىرپىگىن كۇنى-تۇنى
جىگىتتىڭ قايدا بۇگىن مۇزبالاعى؟
قاسقىرلار ءتۇسىپ جاتسا قاقپانعا ۇداي،
قايتەمىز جاساپ الىپ جوقتان “قۇداي”؟
زور ەتپەي، حوردىڭ قىزىن قور ەتكەندەر
دومالاپ تۇسپەي مە ەكەن تاقتان بىلاي!!!
* * *
كىم كەرەك ەتەر مەندەيدى بۇگىن؟
قاشقالى قاشان ءقادىرىم.
بىلمەيمىن جانە كەلمەيدى بىلگىم،
قالادى قايدا قابىرىم...
* * *
اسپان ەلىن ارالاپ اقىن كوڭلىم،
اۋىلىنا اللانىڭ جاقىن كەلدىم.
قامكوڭىلدىڭ ءدارى ىزدەپ دارمەنىنە،
قارا جەرگە سيماعان پاقىر — مەنمىن!
* * *
ءوزىڭ ءبىل — نانبايسىڭ با، ناناسىڭ با،
العاۋسىز ءبىر شىندىق بار ءدال وسىندا:
“قۇدايىم ساۋىسقانعا بيلىك بەرسە،
سامۇرىق قىزمەت ەتەر پاناسىندا”...
* * *
جەل قۋدى — جەتىم بۇلت سۇرقايلاندى،
كۇن دە اناۋ بەتىن بۇرىپ، سىرت اينالدى.
ءزانتالاق زالىمداردىڭ زامانىندا
سۇرقىلتاي سۇلۋ، سۇڭقار سۇمپاي بولدى.
* * *
ادامنىڭ اللاعا ايان قاي قىلىعى؟
اركىمنىڭ ءوز ىشىندە قايعى-مۇڭى...
بوكتەرى الاتاۋدىڭ جەتپەگەندەي،
كوكبورى جارىم تۇندە ايعا ۇلىدى...
* * *
ەي، اللا، ايتشى، مۇنىڭ جاراسا ما؟:
باسىما قار جاۋدىردىڭ قاراشادا...
تويمايدى شىققىر كوزىم قىز-قىرقىنعا،
وينايدى ساقالىممەن بالا-شاعا.
* * *
جابىققاندا تابىلماي جاناشىرىم،
جالعىزدىقتىڭ سەزىندىم جاڭا سىرىن.
جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتتى
جاۋدىراعان جاقۇتتاي قاراشىعىڭ...
* * *
جان سارايىن جارىق ەتەر بار ما شام؟
اتار ەكەن اللا نۇرى — تاڭ قاشان؟..
* * *
اجارىم قايدا دەمە — تاڭ نۇرىندا،
اجالىم قايدا دەمە — تاعدىرىڭدا.
شىراعىم قايدا دەمە — شاڭىراقتا،
تۇراعىم قايدا دەمە — قابىر جاقتا...
* * *
قۇزار شىڭنىڭ بەلگىسى
قۇزعىنعا ۇيا سالدىرماس.
اقيىقتىڭ بەلگىسى —
قاناتىن جەلگە تالدىرماس.
قاس جۇيرىكتىڭ بەلگىسى —
شاشاسىن شاڭعا شالدىرماس.
قاينار بۇلاق بەلگىسى —
قانشا ىشسەڭ دە قاندىرماس.
قازاناتتىڭ بەلگىسى —
جۇگىن جولدا قالدىرماس.
ازاماتتىڭ بەلگىسى —
اتاجۇرتپەن تاعدىرلاس!
* * *
كۇڭىرەنىپ كۇللى تۇركى شاڭىراعى،
قاي جاققا قايمانا جۇرت جامىرادى؟..
قازانىن كورىنگەنگە بەرە بەرسە،
قازاعىم سانىن ءالى سان ۇرادى!
* * *
ۇرپاققا ۇلگىم دارىماي،
جاقسىعا جۇرتىم جارىماي،
بارىمنان جوعىم كوبەيىپ،
تارىلعان پەيىلى، ءتاڭىر-اي...
ارىماي قايتەم، نالىماي،
شاشىلىپ كەتسەم تارىداي؟
ارداعىڭ قايدا، اياۋلى ەل؟!
ءارۋاعىڭ قايدا، ابىلاي؟!
* * *
كۇلكىمدى قاشان تيارمىن؟
ۇيقىمدى قاشان قيارمىن؟
كوشىمدى قاشان تۇزەرمىن؟
ەسىمدى قاشان جيارمىن؟
* * *
قۋ دالاعا كىسىنەپ قۇلىن-سەنىم،
قۇلازيمىن قۇرىققا ىلىنسە كۇن.
توقسانعا كەل،
جۇزگە كەل..،
كىم ەلەيدى،
توقتى عۇرلى بولماسا قۇنىڭ سەنىڭ؟!
* * *
سال كانى؟
ساردار كانى؟
ساقى كانى؟
قالايشا ءبارى اقشاعا ساتىلادى؟
ناداننىڭ كەششەلىگىن كەشىرسەم دە،
ادامنىڭ قيىن ەكەن اقىماعى.
* * *
ەلۋ دەگەن ەلى ەمەس ەرىككەننىڭ،
ەلىرگەن كىم، ەندەشە، ەلىككەن كىم؟
تونگەنى ول باسىڭا ءبىر بۇلتتىڭ،
ەنگەنى ول تۇسىڭە ەلىكتەردىڭ...
* * *
شىعادى جۇزدەن دارا، مىڭنان دانا،
ەكشەلەر ءدان مەن قابىق قىرماندا دا.
بەيىشىن بەينەتىنىڭ بەلدەن كەشەر
بەيىلىن ەل مەن جۇرتقا بۇرعان عانا.
* * *
كوگەرسىن دەپ ادامعا كوڭىل بەرگەن،
كوبەيسىن دەپ ادامعا ءومىر بەرگەن!
* * *
ەستەن تانىپ جۇرمەگىن، ەل ماقتاسا،
سىلىپ تاستا، كوزىڭدى شەل قاپتاسا!
* * *
تۋسا دا مەزگىل دارگۇمان،
تۇلەدى قايتا تال، قايىڭ..،
باقيعا كەتەر الدىنان
بوي جازعان عازيز جاندايىن...
* * *
ەشكىمدى،
كەرەك ەتپەن ەشتەڭەنى!
كوڭىلىم — كونە قوبىز، كوشكەن ءوڭى.
ەرتپەسەڭ، ەرتپەي-اق قوي كوشكە مەنى،
الماساڭ، الماي-اق قوي ەسكە مەنى!..
* * *
قار جاۋىپ تۇر ماقتاداي مامىق قانا،
“قايعىرما دا، — دەگەندەي، — قامىقپا دا”.
...ءبىز كۇدىكپەن كەلەرمىز دۇنيەگە،
ءبىز ۇمىتپەن ەنەرمىز تابىتقا دا...
* * *
ايىقسىن دەرتتەن ءونبويىم،
اجالىم جەتپەي ولمەيىن.
كوكىرەگىم تۇرسىن شىمىرلاپ
كوگىلدىر قونعان كولدەيىن!
* * *
تاڭ تۇرتكىلەپ ۇيقىشىل ءتۇن ەتەگىن،
تاعى دا ءبىر اڭعارتتى كۇن وتەرىن.
بۇگىن بارلىق كۇنانى جاساپ الىپ،
ەرتەڭ تەگىن وسەكتى گۋلەتەمىن...
* * *
ۇسقىنى ۇيىتىلگەن قوي باسىنداي
ەبەلەك قىردان استى سايعا سيماي.
كول جاتىر —
كەشەگى ىزعىن قىزويناقتا
ارۋدىڭ ۇمىت قالعان ايناسىنداي.
* * *
اق ءجۇزى جارقىلداعان الماس ەدىك..،
ەندى نە بولار ەكەن جانعا سەرىك؟
كەۋدەمنىڭ جار دەگەندە جالعىز شامى،
جالپ ەتىپ سەن دە ءبىر كۇن قالما ءسونىپ...
* * *
جارىلقار دەپ جارلىسىن قۇتىمەنەن،
جاراتقاننىڭ جارلىعىن كۇتىپ ولەم.
اقىرەتتە جۋىلار كۇنام مەنىڭ
قانمەن ەمەس، انانىڭ سۇتىمەنەن!..
* * *
اعىزىپ وتكەن اتتاي دالامەنەن،
مەن كەتەم...
قايعى كەشىپ قالادى ولەڭ.
جامىلىپ قارا ءتۇندى كەپ تۇرارمىن
ساعىنىپ، سارعايعانعا سانامەنەن...
* * *
جاپاندى ىمىرت جاپتى عوي،
جۇلدىزسىز، ايسىز ءتۇن — تۇنەك.
دۇنيەنى مىناۋ، حاق-قۇداي،
الساڭ ءبىر ەتتى سىلكىلەپ؟!
* * *
ارۋانانىڭ ساۋىپ ىشكەن ءار-سۇتىن
ازاماتتىڭ اسىپ كەتتى-اۋ نارقى تىم!..
ابايلاساڭ، ءبىز بولارمىز، اعايىن،
ابايلاردىڭ سارقىپ ىشكەن سارقىتىن.
* * *
التىن شاپاق اپتاعاندا تاۋ شىڭىن،
باۋرايىندا بالبىرايدى باۋ شىرىن.
مەن — بابانىڭ سىنىعىمىن ءبىر اسىل،
مەن — دالانىڭ سىڭعىرلاعان داۋسىمىن!
* * *
قاۋقارى جوق قاڭباقتى جەل قۋادى،
تاۋەكەلگە ەر عانا بەل بۋادى!
* * *
ءبىر ادىم جانى جاقىن جىنعا، جاتقا،
سەبەپشى كۇللى قايعى، كۇللى ازاپقا —
باتىراش، قوتىراشتار، ىقىلاستار
ءالى دە از دەيمىسىڭ بۇل قازاقتا؟!
* * *
كەتەتىن پەرىشتە دە، پاتشا دا اينىپ
ايار عوي، ءازازىل عوي — اقشا، بايلىق!
كورگەنگە كوز توياتتاپ، كوڭىل قانىپ،
كوگىلدىر دۇنيەنى باقشاداي كۇت!
* * *
توق كوڭىل تويىمشىل مەن توباشىلعا
تورسىقتىڭ ازى دا ءبىر، تولاسى دا.
پەيىلىڭ مەن پەشەنەڭە بايلانىستى
پەيىشتە بولمايسىڭ با، بولاسىڭ با...
* * *
تەلەگەي تەڭىز سۋىن كەشكەن بىلەر،
قاباتىن قاپ تاۋىنىڭ تەسكەن بىلەر.
تالايدى، تۇسىنە ەنسە، سەسكەندىرەر،
دالادا دابىل سالعان كوشپەندىلەر!..
* * *
تۇتىلىپ كۇن دە كوكتەن، اي دا كوكتەن،
از با كۇن ماڭ دالانى مايدان ەتكەن؟..
امالى شىنىمەنەن تاۋسىلعان با،
زامانى ەر تۇرىكتىڭ قايدا كەتكەن؟
* * *
و، قۇدىرەت!
و، ولەڭ!
سەنسىز ءومىر — ءومىر ەمەس، ءجاي عانا...
قۇشاعىڭا ال،
قۇشىرلان،
ءسۇي،
ايمالا!
قاراڭدارشى، قانداي عاجاپ دۇنيە!
قاراڭدارشى، قانداي عاجاپ اينالا!
جۇلدىزدارمەن جۇماقجايدا جۇزدەسىپ،
سوزسام، قولىم جەتەتىندەي ايعا دا!
اسپان جاققا ۇشىپ كەتكەن ەكەن-اۋ
قىز جىبەك تە، لاۋرا، بايان، ءلايلا دا!..
جۇلدىزدارعا قىزىقپايدى قاي دانا،
جۇلدىزدارعا قىزىقپايدى قاي بالا؟!
قولدان كەلسە، ارعىماقتى بايلاما،
ارعىماقتىڭ اتاجۇرتى — ايدالا!!!
* * *
كول جامانى — باتپاق،
جول جامانى — قاتقاق،
ەل جامانى — بەتپاق.
* * *
قوينىڭىزدا قىز جاتسا،
قىز — پاتشايىم، ءسىز — پاتشا!
* * *
مەن ءالسىز ەمەس ەكەنمىن — ءوزىمدى ءوزىم جەڭدىم!
* * *
جالعىزدىڭ اتى شىعار، جات بولماسا،
جاياۋدىڭ شاڭى شىعار، حاق قولداسا.
* * *
ارقاڭا باتسا باتپان جۇك،
الدىڭنان شىعار ب ا ق پەن قۇت.
* * *
شەشەن بولام دەسەڭ، جۇرت الدىنا ءجيى شىق،
كوسەم بولام دەسەڭ، ۇلىلاردىڭ سىرىن ۇق،
مەشەل بولام دەسەڭ، ءۇي ىشىندە جات تا بۇق.
* * *
و، ورىس ءپاتريوتيزمى! سەندە شەك جوق-اۋ، ءسىرا؟!
الدەكىمدەر الدەبىر ەلدەرگە ەمەكسىپ جۇرگەندە... مەن ساعان ەركىمنەن تىس تاڭ قالامىن!
* * *
كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى — ءوز تىلىڭنەن وگەيلەنۋ. انا ءسۇتىن ەمگەن ەكەنسىڭ، ءوز ءتىلىڭدى يەمدەن. ءوز رۋحىنىڭ ءۇنىن ءوز كەۋدەسىندە وشىرگەن جان وزگەگە وپا بەرمەيدى. وپاسىز دا، وجدانسىز دا، وتانسىز دا سولاردىڭ اراسىنان شىعادى! ءتاڭىرىم تەكسىزدىكتەن ساقتاسىن!..
* * *
التى قىردىڭ ارجاعىنان، التى اۋىلدىڭ ايماعىنان ات شالدىرىپ، ارنايى كەلىپ ءسوز ايتىپ، كوز سالىپ جۇرگەن جىگىتكە قىز شارت قويىپتى:
— ءبىرىنشى شارتىم — وتىممەن كىرىپ، كۇلىممەن شىعاسىڭ.
ەكىنشى شارتىم — تىلىڭنەن بەزەسىڭ، دىنىڭنەن شىعاسىڭ.
ءۇشىنشى شارتىم — وسى ايتقانىمنىڭ ءبارىن بۇگىننەن باستايسىڭ!
“ءاپ” دەگەنشە قىزدىڭ الما مويىنىن جىگىتتىڭ الداسپانى قيىپ ءتۇسىپتى. “باسقا پالە تىلدەن” دەگەن وسى.
* * *
نيسشە: “ءبىز اقيقاتتى قۇمارپازدىق ويىنىنا سالۋمەن كەلەمىز. بالكىم، ادامزات قاۋىمى ءدال وسىدان وپىق جەر. ءجا، ودان كەلەر-كەتەر نە بار دەيسىڭ”؟!
* * *
حايدەگگەر: “ءبىز تۇرمىس تاۋقىمەتىن تەز تارتامىز دا، بىردەڭەگە ۇرىنعان سوڭ بارىپ قۇدايدى ىزدەي باستايمىز”.
* * *
ەڭ العاشقى اقىن — ادام اتا، ەڭ العاشقى ارۋ — حاۋا انا. حاۋا انا سۇلۋ بولماسا، ادام اتا اقىن بولماس ەدى. ايەلسىز — اقىننىڭ كۇنى قاراڭ. ايەلسىز اقىن — مىلقاۋ. ەركەكتىڭ جۇرەگى ايەلدىڭ ەركىندە، ەركەكتىڭ تىلەگى ايەلدىڭ كوركىندە. ايەل باردا — ولەڭ دە بار، ءان دە بار. ايەل جانىن اسپەتتەگەن، ايەل جۇرەگىن الديلەگەن، ايەل ءتانىن ءتاۋ ەتىپ ايالاعان، ايمالاعان اقىن عانا — ناعىز اقىن! ادام اتا — وسىنداي اقىن! ولاي بولماعاندا ءبىز دە اقىن بولماس ەدىك، ادامزات قاۋىمى دا وسىنشالىقتى وسىپ-ونبەس ەدى!..
* * *
وقىرماننىڭ وڭتايىنا جىعىلاتىن، سىنشىنىڭ سىڭايىنا ءقۇبىلاتىن اقىن — ءوز كولەڭكەسىنىڭ ق ۇلى.
* * *
بۇلبۇل باعىنا، قارعا تالىنا، ال اقيىق تاۋىنا اۋەس.
ونەگە
“مەن تالانتتى قازاق ەمەسپىن، تالاپتى قازاقتىڭ ءبىرىمىن...”
مۇنى كىم ايتتى دەپ ويلايسىز؟ باۋكەڭ. ءيا، كادىمگى قاھارمان دەسە — قاھارمان، قاھارلى دەسە — قاھارلى باۋىرجان مومىش ۇلى!
ۇلكەن جۇرەك يەسىنەن عانا ۇلاعاتتى ءسوز شىعادى. ۇلىق بولساڭ — كىشىك بول. كىشىرەيگەننەن كىسىلىگىڭە كىر جۇقپاق ەمەس، كەرىسىنشە كىشىپەيىلدىلىگىڭە ەل سۇيسىنەدى.
وسى باۋكەڭ ولە-ولگەنشە “مەنىڭ حالقىم” ، نەمەسە “مەنىڭ قازاعىم” دەپ وزەۋرەمەپتى، ورەكپىمەپتى، وڭەشتەنبەپتى. حالقىنىڭ، قازاعىنىڭ ار-نامىسىنا قىلداي قيانات تۇرماق، قىلاۋ تۇسىرمەگەن، جانپيدا قىزمەت ەتكەن باتىردىڭ ءبىز بىلەتىن ءبىر ونەگەسى وسى. مەنىڭ حالقىم دەپ حان، پاتشا عانا ايتسا جاراسار بولار. وندا دا سول الديارىڭىز الدىمەن ءوز حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتسىن! ايتپەسە، ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە! ءسوز اتاسىن ولتىرۋگە ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق.
وكىنىشتىسى سول، بەسىكتەن بەلىن بوساتا سالىسىمەن “مەنىڭ حالقىم”، نەمەسە “حالقىم-اۋ!” دەپ وڭمەڭدەيتىندەر كوبەيىپ بارادى. “اينالايىن، اق پاتشام” دا سونىڭ ءبىر كەرى. ادەپ دەگەن بولادى. تالانتتى حالىقتىڭ ءوزى-اق تانىپ، ءبىلىپ الادى. تالاپتى بولعانعا نە جەتسىن؟!
ايازبي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل!
ايگىلى شىعىس شايىرى ءابدىراحمان ءجامي /1414-1492/ 1480 جىلى جازىلعان «سۇلەيمەن مەن ءابسال» داستانىندا زەرتحانادا /لابوراتوريا/ قولدان ۇرپاق جاساپ شىعارۋ جولدارىن بايان ەتەدى. مۇنىڭ ءمانىسى بىلاي. ايەل اتاۋلىدان كوڭىلى قالعان، جۇرەگى اينىعان پاتشا ساراي ماڭىنداعى، گارەم جانىنداعى سۇيىكتىسى بار، سۇيكىمدىسى بار ۇرعاشىلارىنا جاناسپاي-جاقىنداسپاي-اق بولاشاق ءتاج-تاعىنا لايىقتى مۇراگەر سۇيگىسى كەلەدى. عۇلاما ەرەكشە قۇپيا جاعدايدا پاتشا مەن ونىڭ ەڭ سۇلۋ دا اقىلدى ايەلىنىڭ ۇرىعىن قوسىپ، شىنى قۇتى ىشىنە جاساندى جولمەن بالا ءوسىرىپ شىعارادى. پاتشا مۇراگەرىنىڭ اتىن سۇلەيمەن دەپ نىسپىلايدى.
ءجامي بۇل وقيعا جەلىسىن وزىنەن ءتورت جارىم عاسىر بۇرىن ءومىر كەشكەن دانىشپان شيپاگەر ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ /980-1037/ جوعارىداعى اتتاس ءپالساپالىق حيكاياسىنان العان بولاتىن.
تەگىندە، حيكايا جەلىسى شايىردى الابوتەن قىزىقتىرسا كەرەك. وسىنىڭ ارقاسىندا ايگىلى داستان دۇنيەگە كەلگەن.
ەندى كورمەيسىز بە، اراعا تاعى دا تورت-بەس عاسىر سالىپ جاپوندىقتار شىنى قۇتىدا بالا ءوسىرىپ شىعارۋ ىسىمەن اينالىسىپ جاتىر! ويعا العان نارسەسىن ويابىنا دەيىن جەتكىزۋ يبن سينانىڭ قولىنان كەلمەدى دەيمىسىز، قۇدايدان قورىققان شىعار. اللا ىسىنە قول سۇعۋ ادامزات بالاسىنا جاراسا قويار ما ەكەن، ءتايىرى؟.. جاپونداردى ايتام دا.
اۋرۋ قالسا دا...
سوناۋ ەرتە زاماندا-اق يبن-عىپتان دەيتىن عۇلاما: “تۇركىلەر — اقجارقىن، اشىق كەلەدى. ءبىراق شەتتەرىنەن بيلىكتى، سونان سوڭ قوشەمەتتى ءتاۋىر كورەدى. بۇل — ولاردىڭ قانىنا سىڭگەن ادەت” دەگەن ەكەن. ودان بەرى دە نەشەمە ىقىلىم زامان ءوتتى... بۇعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟ ءاي، قايدام-اۋ، “اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى” دەمەكشى...
* * *
ابايدىڭ 31-سوزىنە قاراڭىز: “...قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى، دۇنيە قۋانىشى احيرەت قايعىسىنان، احيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا — مۇسىلمان ەمەس”.
قانداي ۇندەستىك، ۇقساستىق؟! مەن اۋدارىپ، اراكىدىك ءناسياتتاپ جۇرگەن يمام يسمايل بۇحاري حاديستەرىندە دە ءدال وسىنداي قۇراني سوزدەر بار! قايران-اي، قالتالىلارىمىز بەن القالىلارىمىزدىڭ ساناسىندا وسى ءبىر سوزدەر سايراپ تۇرسا، كانى!.. ءبىز ەندى عانا باس قويىپ جاتقان بۇلاقتان ول كىسى قاي كەزدە ءشول قاندىرىپ العان؟
“اقىننىڭ اۋزىنا ءسوزدى اللا سالادى” دەگەن اڭگىمە شىنىمەن-اق راس بولعانى عوي، ءسىرا...
* * *
جازانىڭ ءتۇر-تۇرى بولادى. ۇستاز شاكىرتىن بۇرىشقا تۇرعىزىپ قويادى. ۇرى، قارى، قاراقشى، باسكەسەرلەر دە وزدەرىنە لايىقتى جازاسىن الىپ جاتادى. جۇدىرىقتاي بودەنە دە سەبەتكە قامالىپ جارىق دۇنيە كەڭىستىگىنە شىعا الماي جاپا شەگەدى. قۇداي قانات بەرگەن تيتىمداي قۇستى ادام تورعا قاماسا، بۇل قيانات ەمەي نەمەنە؟ انىعىندا، بودەنەنىڭ سايراعانى — جىلاعانى. باعىنان بەزگەن بۇلبۇل دا تاعىنان تايعان حاننان كەم قۇسا كورمەيدى. ادامنىڭ ادام بولىپ تۋىپ، ادام بوپ ءولۋى دە ءبىر ەرلىك! ال ادامدىقتان اينىپ، ايۋاندىق سىقپىتقا تۇسكەندەرگە قانداي جازا لايىقتى؟ حايۋاناتتىڭ دا جىرتقىشى مەن قۇرتقىشى، سۇيكىمدىسى مەن سيقىرلىسى بولادى ەمەس پە؟ ەگەر اقىن: “قايتسەڭ، ادام، قالاسىڭ ادام بولىپ؟” دەپ كۇللى ادامزات قاۋىمىنا ارناپ ساۋال تاستاسا، بۇل دا ەرىككەننىڭ ءسوزى ەمەس شىعار-اۋ. ءبىر عاجابى، سوناۋ (تۇنەكتە ەمەس) تۇبەكتە جاتقان بەكەت اۋليە (ءپىر) وسى ساۋال توركىنىن ەلدەن بۇرىن اڭعارىپ، وعان ەلدەن بۇرىن جاۋاپ تاپقان سياقتى:
“شايتانعا ەرگەن پەندەنى
شاريعاتپەن جازالا...”
جوق، كەشىرەرسىز، بۇل جاۋاپ ەمەس، ۇكىم، كەسىم!
* * *
قىزىلكوز قىزعانىشتان، ىلىكشىل ءىشتارلىقتان كەلىپ اللانىڭ قاھارلى قارعىسىنا ۇشىراعان سايتان اۋلەتى لاعىنەت قامىتىن كيىپ وسى كۇنگە دەيىن اللانىڭ كوزىنە تۋرا قاراي الماي، ەسەسىن ادام اتا مەن حاۋا انا ۇرپاعىنان الىپ ءجۇر. شايتان ازعىرعاندا — ادام ءىشى الاتايداي بۇلىنەدى. شايتان تۇرتكەندە — وتباسىنىڭ ويران-توپانى شىعادى. سايتان ساقىلداپ كۇلگەندە — سابىردا سەس قالمايدى، سايقالدا ەس قالمايدى...
وسى كۇندە سايتان اۋلەتى ەداۋىر ءوسىپ، كوزگە ءىلىنىپ قالدى. امالى قانشا، سورى قايناپ ءالى كۇنگە دەيىن ءبىز سياقتى ەگەمەن ەل بولا الماي ءجۇر. سونىسىنا قاراماي ءوسىمتال دا ءونىمتال. ولاي بولاتىن سەبەبى، اللانىڭ كارىنە كەزىگىپ، قارعىسىنا ۇشىراعانداردىڭ ءبارى دە سايتان اۋلەتىنىڭ ساناتىنا قوسىلىپ جاتىر، قوسىلىپ جاتىر... ءدۇيىم دۇنيەگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن نەمەلەردى، جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇستاپ كورىپ، تۇستەپ تانۋ دا قيىن. قاي ەلدە جۇرسە سول ەلدىڭ سويىلىن سوققان بولىپ، سودىردىڭ قولىنا شوقپار، سويقاننىڭ جولىنا كوكپار تاستاپ جۇرگەنى.
مەن قورىقسام، وسى اۋلەتتەن قورقام.
* * *
اڭقاۋلىق ارامزالىقپەن اعايىنداس كەلىپ جاتسا، نە شارا؟ وندا اڭقاۋلىقتىڭ دا بالالىقتان قالىپ باليعاتكا جەتكەنى دە. باليعاتقا جەتكەن بالا بالا بولۋدان قالماي ما؟ اينالاداعى الەمدىك اسەمدىك اتاۋلىعا كوز قىرىن سالماي ما؟ كوزىنە ىلىككەن كورىك كوڭىلىن جاۋلاماي ما؟ كوڭىل شىركىن كوزىن اشتى دەگەنشە كوكىرەككە ساۋلە تۇسپەي مە، شام جانباي ما؟ سول كوكىرەك شامىنا جان-جاقتان جامىراي قانات قاعىپ كەلىپ قىزىلدى-جاسىلدى كوپ كوبەلەك كەلىپ قونباي ما؟ ءسويتىپ ءار پەندە ءوز ءال-قادارىنشا ءپارۋاناعا اينالماي ما؟ اڭقاۋلىق انا قۇرساعىندا قالىپ، ارامزالىق مىناۋ جارىق جالعاندى جايلاپ، جاۋلاپ الار بولسا، ادامنىڭ ءاۋباستاعى اللا قۇيعان قالىبىنان اينىماعاندا نەسى قالادى؟ قۇدايدىڭ قۋىرشاققا (يكون، بۋددا)، ادامنىڭ قۇدايعا اينالماققا ۇمتىلۋ ءمانىسى، ءسىرا، وسىدان كەلىپ شىعاتىن شىعار...
* * *
شەكسپير كلەوپاترانىڭ اۋزىنا مىناداي ءسوز سالادى:
“شىداي بەرۋ — اقىماقتىق،
شىداي الماۋ — ازاپ”.
راس قوي، ادام بولىپ تۋىپ، اقىماق بولىپ ءولۋ قاي پەندەگە ابىروي اپەرە قويسىن. ءبىراق سول اقىماقتاردىڭ اقىلدى بولعىسى كەلىپ تۇراتىنى نەسى ەكەن؟ كورە تۇرىپ بۇعان شىداۋ — تاعى ازاپ.
...شىداي الماۋ — ازاپ. گريبوەدوۆ ايتقان “اقىلدىڭ ازابى”، ماعجان ايتقان “سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا...” ءسىرا، وسىندايدان تۋعان بولسا كەرەك.
اباي پايعامبار ەمەس
پايعامبارلىق، اۋليەلىك، سەرىلىك سياقتى ءارۋاقتى، ارداقتى ۇعىمداردى دۇرىس دارىپتەسەك ەكەن. قانشا كادىرلى بولسا دا اباي پايعامبار ەمەس. و باستان اللا پەندە قىلىپ جاراتقان. اقىن بوپ تۋعان اباي ءوزىنىڭ پەندە ەكەنىن وزگەدەن بۇرىن مويىنداپ وتكەن.
اۋليەلىك حاقىندا دا ايتارىمىز وسى. اۋليە، ءارۋاق، رۋح جەر باسىپ جۇرمەيدى. ءوزىن اۋليەمىن دەۋشىلەر ءوزىن-وزى ماقتاعان وگىز تەنتەكتەر. ال سەرىلىككە كەلسەك، مۇنىڭ اۋجايىن ماعجان الدەقاشان-اق ايتقان: “اقاننىڭ جات مىنەزدەرىن ءومىر بويى ءتاڭىرى كورىپ، سۇلۋلىققا تابىنۋىن كوز الدىما الىپ كەلسەم، مەنىڭ ەسىمە اعىلشىننىڭ اقىنى وسكار ۋايلد كەلىپ تۇسەدى. وسكار ءومىر بويى سۇلۋلىقتى جىرلاعان، جالپى جۇرتتان سەرى دەگەن لاقاپ العان. جۇرت ونى دا سەرى دەگەن. سول سەرىلىك ءۇشىن ونى اباقتىعا جاپقان.
اقان دا سۇلۋلىققا تابىنعان. التى الاشتان سەرى دەگەن ات العان. ءبىراق اقاننىڭ سۇلۋلىققا تابىنۋى تەرەڭىرەك. اقان ءومىرىنىڭ جۇمباعى تۇيىندىرەك. مۇنىڭ ءومىرى — مۇڭ مەن زار. ەگەر اقان وسكار ۋايلدتاي ونەرلى ەلدىڭ ىشىندە تۋسا، بۇل تىلەككە جاۋاپ تابۋ قيىن”.
كوڭىلگە نە ءتۇيدىڭىز؟ سەرىلىك جولى سۇلۋلىققا تابىنۋ عانا ما ەكەن؟ جوق، مەنىڭشە، سۇلۋلىققا تابىنا ءجۇرىپ قۇرباندىققا شالىنۋ! قۇرباندىققا شالىنۋ — مىندەتتى تۇردە نايزاعا كەۋدە توسۋ، نەمەسە قىلىشقا مويىن ۇسىنۋ ەمەس. مۇڭ مەن زار قايدا قالادى سوندا؟ ال مۇنى باستان كەشپەي ساۋىق-سايران، جەڭىل-جەلپى سەيىل-سەرۋەن قۇرۋ — سەرىلىككە جاتپايدى. ويتكەنى سەرىلىك باسقا، سەكەكتەۋ باسقا!..
* * *
جاس اقىن جاڭا تۋعان اي سياقتى. بىرتە-بىرتە ساۋلەلەنىپ، دوڭگەلەنىپ، جارىعى مولىعادى، جامالى تولىعادى. اسپاننىڭ اجارىن اشىپ، اينالاعا ساۋمال بۇركىپ، ءوزى دە قورعاسىنداي بالقىپ، اققۋداي قالقىپ، اتىردەي اڭقىپ بارا جاتادى.
جاڭانىڭ اتى جاڭا، جاستىڭ اتى جاس. وعان كوڭىلى قۇلاپ، كوز تاستاماعان ادام بولمايدى. جاڭا دەگەنىمىز — جاڭالىق، جاس دەگەنىمىز — جاسامپازدىق! جاڭالىق پەن جاسامپازدىق — جاراتىلىس سىيى. ول — ۇلتتىڭ ۇلەسى، حالىقتىڭ قازىناسى، اشىلعان جاڭا رۋحاني الەم، كەۋدە كەنىشى.
سول جاس اقىنىڭىز (جازۋشىڭىز) وسە كەلە، ەسەيە كەلە سابيلىك، پەرىشتەلىك پاك، تازا تابيعاتىن ساقتاپ قالا الا ما؟ جانىنداعىنىڭ ءبارى جاقسى ەمەستىگىن، ماڭىنداعىنىڭ ءبارى دوس ەمەستىگىن سەزىنە الا ما؟ بارىنەن دە بۇرىن كيەلى ونەرگە يەلى بولا الا ما؟ مىنە، بار گاپ وسىندا. جانباي جاتىپ وشكەندى، قونباي جاتىپ كوشكەندى ونسىز دا از كورىپ جۇرگەنىمىز جوق. ونىڭ كىمگە قاجەتى بار دەيسىز؟! ءتاڭىر سىيىنا وپاسىزدىق جاساۋ دا كۇنانىڭ ەڭ ۇلكەنى سانالادى.
اللا مەيىرىنە كەنەلگىر، ادام العىسىنا بولەنگىر، اينالايىن، جاس بۋىن، وزىڭە-وزىڭ اباي بول!..
* * *
اقىن — ەكى دۇنيە ەلشىسى. ول كەيدە پەندە قاتارىنا ءتۇسىپ، كەيدە پەرىشتە قاناتىندا ۇشىپ جۇرەدى. اللانىڭ ازات قۇسى دا ءبىر، ول دا ءبىر.
اللانىڭ ازات قۇسى اسپاننان جەرگە ءتۇسىپ ازاپتى عۇمىر كەشىپ جۇرسە — قاناتىنان قايرىلعانى، قادىرىنەن ايرىلعانى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبارىبىر ءوزىنىڭ مەيىرىمدى مەكەنىنە ۇشىپ كەتەدى. نالاسى دا، توباسى دا ىشىندە...
ولەڭى قالىپ، ءوزى كەتكەن اقىندا ءولىم بولمايدى. اباي الەمىن، ماعجان مۇڭىن، مۇقاعالي مۇراتىن، جۇمەكەن جۇمباعىن، تولەگەن توركىنىن، جۇماتاي جۇماعىن تانىعان جۇرت — ارداقتاۋعا، ابزالداۋعا تۇراتىن ۇلت. قوجا احمەت ءياسساۋيدى ءامىر تەمىر، الىشەر ناۋايدى حۇسەيىن بايقارا، ابىز بۇقاردى حان ابىلاي ۇلىقتاسا، مۇنى ۇلىلار ۇلىعاتىنا بالاساق كەرەك. ەشقايسىسى دا كىشىرەيىپ قالعان جوق — لەبىزىن تىڭداپ، نەگىزىن تانىعاندىقتان تاعىنان ءتۇسىپ سالەمىن بەرگەن، ورىگىن شاعىپ دانەگىن بەرگەن.
تاق يەسىنە دە، ب ا ق يەسىنە دە تاعىلىم وسى!!!
* * *
ارينە، سەن سىمباتتىسىڭ، ساۋلەم. سىمباتىڭا ساي سىنىڭ دا، ءسانىڭ دە كەلىسكەن، پەرىشتەم. سىرعا دا كەنىشسىڭ، سيقىرىڭا دا كەلىستىم. ءبىراق سەنەن دە قىمبات، سەنەن دە جۇمباق ءبىر الەم بار، جانىم. ول — ۋاقىت. شىن جۇيرىك تاعاسىز، شىن قىمبات باعاسىز. سەنىڭ قىمىزداي قىزىعىڭدى، ۋىزداي قىلىعىڭدى سول ۋاقىتقا قيدىم. كەشىرە گور مەنى — اقىلىڭمەن، كوركىڭمەن، ەركىڭمەن، دەرتىڭمەن...
ال، ۋاقىت دەيسىڭ بە؟ ۋاقىت، ول — وتكەننىڭ ەلەسى، بۇگىننىڭ ەنەسى (اناسى)، ەرتەڭنىڭ ەنشىسى. وتكەن — كەلەر-كەتەر ءتۇسىم. بۇگىن — بولار-بولماس ءىسىم. ەرتەڭ — قونار-قونباس قۇسىم. مەنىڭ تاعدىرىم وسى ۇشەۋىنە بىردەي قاتىستى. باقىتىم دا، سورىم دا سوندا...
مەن ساعان گۇل سىيلايىن — ءوزىمدى قوسىپ. سەن ماعان ۋاقىت سىيلا — سەزىمدى قوسىپ. جاراي ما، جانىم؟..
* * *
ادامزاتتىق تاعدىر مەن الەم وقيعالارىنىڭ قايناعان قازانىنا رەسەي جۇرتى قانشا ءتۇستى، قانشا ءپىستى... ال قانشاما ۇلت-ۇلىس مۇنىڭ بارىنەن بولماعانمەن دەنىنەن شەت-شالعاي، ءبانداۋي عۇمىر كەشىپ جاتتى. ىستىق وت پەن مۇزداي سۋدا شاربولاتتاي شىڭدالعان ورىس تاعدىرى ءالى تالاي-تالاي تالاس-تارتىستار مەن تەبىڭگى ۇزەر تەنتەكسۇرەڭ تەكەتىرەستەردى باسىنان وتكىزىپ، ءالى تالاي-تالاي تاڭعاجايىپ تاماشا ۇلدار تۋعىزاتىنى ايدان انىق، بەسەنەدەن بەلگىلى. يمپەريا قۇلاعانىمەن، ۇلان-بايتاق جەردى مەكەندەپ جاتقان ورىس رۋحى ورىس جۇرتىنا تالاق تاستاپ كەتە قويعان جوق، كەتپەيدى دە. پۋشكينى، ەسەنينى، تولستويى، چەحوۆى، گوگولى... بار ەل وزگەلەردەن قاشاندا ەڭسەلى. يمپەريالىق ىندەت تاقتان تايعاناعانىمەن، ءالى تولايىم توقىراعان جوق. ول تەك ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ مەنمەندىك، استامشىلدىق اپەرباقان اسىرە مىنەزىن عانا اشكەرەلەدى. ورىس تەكتىلىگى، ورىس رۋحى سول باياعى قالپىندا.
* * *
ادامنىڭ اشۋلى كەزدەگى كەيپىن كورگىم كەلمەيدى، كورسەم، جاراتۋشى جارىقتىقتىڭ ونى “سۇيىسپەنشىلىكپەن جاراتتىم” دەگەنىنە سەنگىم كەلمەيدى.
* * *
اققۋ — كولدىڭ ءسانى،
اقىن — ەلدىڭ ءسانى.
* * *
باتىر — اڭعال،
اقىن — اڭعال-ساڭعال.
* * *
سەرى — سىرباز،
سال — كەربەز.
* * *
بالا جەتىگە جەتكەنشە جەردەن تاياق تا جەيدى، تاماق تا جەيدى.
* * *
ەركەكتىڭ تابەتى استا،
ايەلدىڭ تابەتى — اقشا.
* * *
القىم كەرمە،
الابوتەن اسقىنبا،
ايدالاعا الىپ قاشپا ات باسىن.
ابايلاپ باس، اياعىڭنىڭ استىندا
اتا-بابا ءارۋاعى جاتپاسىن...
* * *
اق قايىڭدى ريازان ولكەسى تۇرعاندا ورىس ەلىندە ەندىلىكتە دە ەسەنيندەر دۇنيەگە كەلە بەرەدى. كەشەگى-بۇگىنگى ۋربانيزاسيا ءۇردىسى قالا قازاعىن قازىمىر، قاتىگەز قالىپقا قاماپ تىنسا، اۋىل قازاعىن قان قاقساتىپ، قاڭتارىپ، قاڭعىرتىپ، قاقپاقىلعا سالىپ قويدى. وسىلاي بولا بەرسە، “اقىندار اۋىلدا تۋىپ، استانادا ولەدى” دەگەن ايتۋلى ءافوريزمنىڭ دە اياعى كوكتەن كەلەتىن شىعار...
* * *
سەن مەندەسىڭ،
شەرلى، مۇڭلى شەرمەندەسىڭ،
كەڭ سارايىم — كەۋدەمدەسىڭ،
كەۋدەمدەگى جۇرەگىمدەسىڭ،
جۇرەگىمدەگى جىبەك ۇندەسىڭ.
جالعاندا مىناۋ جاراتقان يەم
ەكى مۇڭلىقتىڭ تىلەۋىن بەرسىن!
* * *
ولە تۇرىپ ورە تۇرەگەل،
كورەسىڭدى كورە تۇرەگەل!
ءوز كورىڭە ەنە تۇرەگەل،
ولمەيتىنىڭە سەنە تۇرەگەل!
* * *
جەتىمنىڭ جاسىن نە جەل، نە ەل قۇرعاتادى.
* * *
اكتەر شەبەرلىگى بارشا ساحناگەرگە سىن،
فەنومەن ءجونى ءبىر باسقا.
* * *
ۇلتتىڭ ۇلى ۇرانى: “ءتاڭىرىڭدى تانى، تامىرىڭدى تاپ!”
* * *
ءناپسىقۇماردىڭ قۇلقى: “ءوزىڭدى تىيما، وزگەگە قيما”.
* * *
ءسوزدىڭ شۋىنان ءتىلدىڭ ۋى الدەقايدا ۋىتتى.
* * *
پاتشا پارمانشىل،
اقىن ارمانشىل.
* * *
جەمىسسىز داراق اۋەلەپ وسەدى،
جەمىستى داراق ماۋەلەپ وسەدى.
* * *
اتادان تال دا قالسىن، مال دا قالسىن،
بۇل ەكەۋى بولماسا، كامباعالسىڭ.
* * *
سەندە قانداي ءمان قالدى، “ايقىن” عالام؟
مەندە قانداي ءان قالدى ايتىلماعان؟
بوستانىمدى سۇرايىن قاي زاماننان؟
استارىڭدى سۇرايىن قاي تۇلعادان؟
مەنەن باسقا پەندەنىڭ ءبارى اقىلدى،
ءدالدۇرىش پەن كورگەم جوق داراقىڭدى.
قاشان ۇشار ەكەنمىن ساعان، اللا،
قاناتىممەن قاق جارىپ قارا ءتۇندى؟..
* * *
قورقىتتى كوردىم تۇسىمدە
قوبىزسىز، قوڭسىز پىشىندە.
دۇمىنە جالاۋ بايلاعان
دۇنيەقوڭىزدا ءىسىم نە؟!
قوبىزسىز قورقىت كىم ەدى؟ —
ءتىلسىز ءبىر جان عوي ءتىرى-ولى.
قوبىزسىز مىناۋ قوعامدا
قورقاۋلار ءومىر سۇرەدى!
* * *
بەۋ، بەيكۇنا ءجانناتىم،
ساعان جەتەر بار ما كۇن؟
سان سوقتىرسا قايتەيىن،
“ءومىر” دەگەن سالداقىم؟!
سالداقىدان كەتە الماي،
جانناتىنە جەتە الماي،
قاي ساپاردا قالدى اقىن؟..
* * *
ول ولگەن جوق، اقيقات ساپارىنا اتتاندى.
* * *
رابيا انادان ونەگە: “ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى بالىق تا ايتا الادى، مەنىڭ ىستەگەنىمدى قۇس تا ىستەي الادى. ودان دا، كەلىڭىز، جەرگە ءتۇسىپ سىر-سۇحبات قۇرالىق”.
* * *
ساعديدان ساۋعا: “سويلەمەسەم — وزىمە ءوزىم تورەمىن،
سويلەسەم — ءسوزىم وزىمە تورە”.
* * *
اقىن ماقتاسا، مايمىلدىڭ ماتكەسى دە ارۋ قىزعا اينالىپ جۇرە بەرەدى.
* * *
اقىن باقىتى — ازابىنىڭ راحاتىن باسقالاردىڭ كورىپ جاتقانى.
* * *
رۋح قاھارى باتىردىڭ، رۋح قايىرىمى اقىننىڭ بويىنا بىتكەن. بىرەۋى جەردىڭ — قورعانى، بىرەۋى — ەلدىڭ ارداعى. ەكەۋىن ەلەۋسىز قالدىرعان ەل تەلەگەيدەگى ەسكەكسىز قايىقتاي قالت-قۇلت.
* * *
گەن، قان — ءبارى ءبىر ءسوز. جان اللانىكى، قان ادامدىكى. راس، حايۋاندا دا قان بار. قالاڭىز-قالاماڭىز، ماقۇلىق بولسا دا، ولاردىڭ قانى ادامعا قاراعاندا اناعۇرلىم تازا. تازا ەكەن دەپ تەكتى دەۋگە تاعى بولمايدى. تەكتىلىكتى قازاق بالاسى تەك جىلقىعا عانا قيعان. “سۇلۋ ات، جاقسى قاتىن — ەر قاناتى” دەيتىنى سودان. تەكتىلىكتىڭ جادىندا دا، جاتىرىندا دا تازالىق جاتىر. ادامنىڭ ازعىنداۋى توبىرلىق توزعىنداۋعا اكەلىپ سوعادى. توبىمەن توبىر دەيتىن وبىرعا توعىتىلعان ۇلت ەشقاشاندا ەسى ءبۇتىن ەلگە اينالا المايدى. جان ۇزىلسە — جاھانعا ۇشادى. قان بۇزىلسا — جاپانعا لاعادى. ابايعا قۇلاق اسىڭىز: “اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق”. قابىلداماسقا شاراڭىز جوق: ادام اتا — حاۋا انادان بەرى ادام ادامعا قانداس، قارداش، قارىنداس. قاسيەت تە، قاسىرەت تە قاندا! ۇلت باسىنا تونگەن سوناۋ ءبىر قيىن-قىستاۋ، سىن ساعاتتا مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇرىك جاستارىنا: “سەن مۇقتاج بولىپ تۇرعان كۇش-قۋات الپىس ەكى تامىرىڭداعى اسىل قانىڭدا بار!” دەگەن ەكەن.
ءيا، ازات قان عانا اسىل!!! ماسىل تاندە اسىل قاننىڭ ازات عۇمىر كەشۋى مۇمكىن ەمەس!
* * *
ءماجنۇنسىز ءومىر — مازمۇنسىز.
* * *
جالقاۋلىق — جان ساۋلىعىنىڭ ەڭ قاتەرلى دۇشپانى.
* * *
جالعىزدىڭ اتى شىعار، جات بولماسا،
جاياۋدىڭ شاڭى شىعار، حاق قولداسا.
* * *
الپىس ەكى تامىرىڭدا كۇندىز-تۇنى اققان قانىڭدا دا، جۇرەگىڭنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاسىرىنعان جانىڭدا دا ۇرەيدىڭ ۇكى كوزى مەنمۇندالاپ تۇر. ۇيقى كورمەيتىن، تىنىم بەرمەيتىن، قۋساڭ قۋىسىڭنان شىقپايتىن سول ۇرەي كوزىڭ جۇمىلعانشا كولەڭكەڭە اينالىپ سەنەن ءبىر ەلى قالمايدى. ونى قۋاتىن دا، قايتا تۋاتىن دا سەندە ءحال جوق. اۋرۋدان ايىعۋعا، دەرتتەن ارىلۋعا بولار، ال ۇرەيدەن... ءوز قولىڭمەن ءوزىڭدى ولتىرگەندە عانا قۇتىلاسىڭ! ءبىراق، وكىنىشتىسى سول، ءوزىن-وزى ولتىرگەن ادامدى، قۇدايدىڭ قۇپ كورۋى بىلاي تۇرسىن، ەشكىم نە قورقاق، نە باتىر دەمەيدى.
* * *
ءۇمىت — كۇدىك پەن سەنىمنىڭ اراسىنداعى الاشاپقىن ەلشى. اناۋ ەكەۋى تورگە تالاسىپ جۇرگەندە ول بوساعا باعىپ وتىرادى. قالعۋ-مۇلگۋ بىلاي تۇرسىن، ەكەۋىن كوزدەن تاسا قالدىرمايدى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن الدەقاشان جەپ قويار ما ەدى، امال نە، ءۇمىت قارا ۇزدىرمەيدى. ادام تاعدىرىنىڭ تارازىنىڭ قاي تاباعىنان تابىلماعى ءۇمىتتىڭ تاڭداۋىندا. دۇنيە ۇرشىعىندا ءۇمىتتىڭ ۇزىلگەن كۇنى كۇدىك بەل الادى، سەنىم جوعالادى. ارجاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى...
* * *
مىنا پارادوكستى قاراڭىز: “ارييلەر يمپەرياسىن” قۇرماق بولعان گيتلەردىڭ ەڭ العاشقى قۇرباندىعى باسقا ەمەس، ءوز وتانداسى — نيسشە. ءبىرى — اريي تۇقىمىنىڭ اقيكوزى، ەكىنشىسى — ادامزات قاۋىمىنىڭ اقيىعى. ءبىرى — بۇلدىرگىش كۇش، ەكىنشىسى — اقىل-وي كەمەڭگەرى. ءبىرى — قۇنىكەر، ەكىنشىسى — قۇرباندىق. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى — الدىڭعىسى 1889 جىلى دۇنيەگە كەلسە، ەكىنشىسى سول جىلى كوز جۇمعان. اقىل-ويدان باز كەشىپ، اسىرەارييلىككە بوي الدىرعان ۇرداجىق ۇلتشىلدىق قىزدى-قىزدىعا كەلگەندە قىزىل قانمەن ءشول قاندىرىپ، ءدۇيىم دۇنيەنى الاتايداي ءبۇلدىردى. ارينە، بۇل اللا امىرىنەن تىس ارەكەت ەدى. “ارييلەر يمپەرياسى” ىسكە اسپاي ادىرەم قالدى. الاپاتتىڭ بەتىن قايتارعان “قىزىل يمپەريانىڭ” دا جارتى عاسىرعا جەتەر-جەتپەستە جەلكەسى ءۇزىلدى. ال نيسشە ءالى ءتىرى!
* * *
وتكەندە دە وتىرىك پەن شىندىق جەتكىلىكتى. ءبىر عانا مىسال: گيتلەر الەمدىك سوعىستى اشىپ قانا قويعان جوق، جەبىرەي جۇرتىنا جەبىر-وبىر جۇت بولدى. ءتىپتى، ناپسىسىنە ءناپاقا، ەنشىسىنە ەركەتوتاي ەۆا بۇيىرسا دا. سودان دا بولار، گيتلەر دەسە ءجويىتىڭىز ءالى كۇنگە جوندەپ ۇيىقتاي المايدى. ال ستالين شە؟ مۇشتەكتى بۇل ءمۇتتايىمىڭىزدىڭ دە، اسىرەسە، مۇسىلمان جۇرتى دەگەندە مۇرتى مەن قۇرتى قوسا جىبىرلاپ، جىنى ۇستاي جونەلەتىنىن كىم ءبىلىپ، كىم ەلەمەپ ەدى؟! قاپ تاۋىنىڭ قاپتالىنداعى قاي ەل قان كەشىپ، قايعى جۇتىپ، دۇنيە دۇربەلەڭىنە ۇشىراماپ ەدى؟ اتامەكەنىنەن اۋا كوشكەن ەل-جۇرتتىڭ كوز جاسى مەن كوكىرەك شەمەنى كىمنىڭ موينىندا؟ تۇتاس ۇلت-ۇلىس رۋحىنىڭ جەر بولىپ، جەتىمسىرەۋىنەن ارتىق قانداي قاسىرەت بولۋشى ەدى؟! قارعىس، نالا كىمدى قابىرىندە تىنىش جاتقىزعان؟.. اتام قازاقتىڭ “كورىڭدە وكىرگىر...” دەگەنى بۇل ورايدا كىمگە قاراتىپ ايتىلعانىن ءوزىڭىز-اق اڭعارا بەرىڭىز. تۇركىنى تۇرتكىلەپ، مۇسىلماندى مۇقاتۋدىڭ ارجاعىندا نە جاتىر دەپ ويلايسىز سوندا؟ ۇڭىلە بىلگەنگە، مۇنىڭ جاۋابى تاريحتا...
* * *
اللا تاعالا ادامدى ءوز قۇدىرەتىمەن جاراتىپ بولعان سوڭ وعان قاراتا بىلاي دەپتى: “سەنى ءوزىم ءۇشىن جاراتتىم. جەر بەتىندەگى كۇللى جان-جانۋار مەن وسىمدىك اتاۋلى سەنىڭ يەلىگىڭ ءھام يگىلىگىڭ. سەن ولاردىڭ بارىنەن دە ۇلىقسىڭ، بارىنەن ۇستەمسىڭ. ساعان از-كوپ ەمەس، 20 جىل ءومىر بەردىم. ءون، ءوس...”
سوندا ادام: “قايىر قىلساڭ، ءبۇتىن قىلمايسىڭ با؟ وسىنشاما كەڭ دە جارىق دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورۋ ءۇشىن بار بولعانى جيىرما-اق جىل بەرگەنىڭ نە؟” دەي بەرگەنىندە، اللا تاعالا: “وزىڭنەن باسقا دا تىرشىلىك يەلەرى بار ەكەنىن ۇمىتپاعايسىڭ” دەپ ءجۇزىن ەسەككە بۇرىپتى: “ولە-ولگەنشە ارقاڭنان جۇك تۇسپەيدى. ەڭبەگىڭ تەر، تۇزىڭ سور، تاعدىردان العان نەسىبەڭ سول. ساعان سول سەبەپتى 30 جىل جەتەدى” دەگەندە، ەسەك بايعۇس اقىرىپ-وكىرىپ اللانىڭ الدىنا قۇلاي كەتىپتى: “ويباي-اۋ، ءومىرىم قور، تۇزىم سور بولسا، ماعان مۇنشا جاستىڭ كەرەگى نە؟”
مۇنى ەستي سالا ادام: “ولاي بولسا سول وتىزدىڭ جارتىسىن ماعان قيىڭىزشى؟” دەپ ءوتىنىپتى. “جارايدى، سولاي-اق بولسىن” دەپ جاراتقان يە يتكە يەك قاعىپتى: “سەن، يت، مىنا ادامعا بىردەن-بىر كومەكشى بولاسىڭ. “جات” دەسە، جاتاسىڭ، “تۇر” دەسە، تۇراسىڭ، “ءۇر” دەسە، ۇرەسىڭ. وزىڭدە ەرىك بولمايدى، بار نەسىبەڭ ادامنىڭ موينىندا. ولاي بولسا ساعان 20 جىل جەتىپ قالار” دەگەندە، “مۇنداي مىرزالىعىڭ بار بولسىن. ءوز ەركىم وزىمدە بولماسا، مۇنشا جاستى اتالاما ەزىپ ىشەم بە؟!” دەپ يتەكەڭ دە نازالانا قىڭسىلاي باستاپتى. ادام قاراپ تۇرماي: “ەندەشە، ءيتتىڭ دە جارتى جاسىن ماعان قيا قويىڭىز” دەپتى.
كەزەك مايمىلعا كەلىپتى. “ۇسقىنىڭدى ادامعا ۇقساتىپ جاراتقانىممەن، — دەپتى اللا تاعالا وعان، — بۇكىل ىس-قيمىل-ارەكەتىڭ بالاعا ۇقسايدى. تۋعاننان ولگەنگە دەيىن بەلىڭ بۇكشيۋمەن، قاباعىڭ تۇكسيۋمەن وتەدى. ايتسە دە ساعان جومارتتىعىم ۇستاپ 50 جىل عۇمىر سىيلادىم!” دەپتى. سوندا مايمىل حاق تاعالانىڭ الدىنا ەتبەتتەپ جاتا كەتىپ زار قاعىپتى: “ادامدى بىلاي قويعاندا، بالا عۇرلى ميىم بولماسا، ونىڭ ۇستىنە ولە-ولگەنشە بەلىم بۇكشيۋمەن وتسە، مۇنداي ۇزاق ءومىردىڭ ماعان نە كەرەگى بار؟”
ادام تاعى دا اراعا تۇسە كەتىپ: “وندا مايمىلدىڭ ازار-بەزەر بولعان جاسىنىڭ جارتىسىن ماعان بەرە قويىڭىز، جاراتقان يەم؟” دەگەن ەكەن. اللا تاعالا ادامنان نەسىن اياسىن، “ماقۇل” دەپ مەسەلىن قايتارماپتى.
جاراتقاننان جالىنباي العان 20 جاسىندا ادام الاڭداۋ بىلاي تۇرسىن، ۋايىم-قايعىسىز جاستىق شاعىن وتكىزەدى. ال 30 بەن 40-تىڭ اراسىندا ەسەكشە ەڭبەك ەتىپ، تىرلىك قامىتىن موينىنا ىلەدى. 40 پەن 50ء-دىڭ اراسىندا، قالادىڭ-قالامادىڭ، اركىممەن ءبىر ارپىلداسقان-الىسقان يت-ىرعىلجىڭ ءومىر باستالادى. ال 50-دەن ارعى ومىردە ادام ءوزىنىڭ ەمەس، بالا-شاعانىڭ قامىن ويلاي-ويلاي قارتايىپ، نەمەرەگە ءموليىپ، شوبەرەمەن ءشوميىپ، بالا قۇساپ جان-جاعىنا جاۋتەڭكوزدەنىپ قالادى. قازاقتىڭ “قارتايعاندا بالا بولاسىڭ” دەيتىنى وسىدان...
* * *
جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى: “زورلىق، قيانات، قانىشەرلىك جوعالىپ، ءبىر زاماندا ادام بالاسى ءبىرىن-بىرى ماڭدايعا شەرتپەيتىن، جەر جۇزىنە ۇجىماق ورنايتىن شاق بولا ما، جوق پا؟..”
* * *
وسەر ەلدىڭ بالاسى — ۇلتىنىڭ ۇلى،
وشەر ەلدىڭ بالاسى — قۇلقىننىڭ ق ۇلى.
* * *
بوستاندىقتىڭ جەمىسىنەن ءتاتتى قاي ماۋە، ەركىندىكتىڭ ەلىنەن ارتىق قاي جۇماق بار؟
* * *
ساياسات بيلىك قۇرعان جەردە ادامگەرشىلىك باستاۋى سۋالادى، يماندىلىق داراعى قۋارادى.
* * *
ءبىز شەشپەگەن داۋ بار ما؟
ءبىز جەڭبەگەن جاۋ بار ما؟!
ءبىز ىشپەگەن سۋ بار ما؟
ءبىز تاتپاعان ۋ بار ما؟..
* * *
قازاقتىڭ بىر-بىرىنە كوز الارتاتىنى، ءتىپتى، كەشىرمەستەي كەكتەنىپ كەتەتىنى، جاقىننان بەزىپ جاتقا جەم بولاتىنى، مۇنىڭ ءوزى ايىقپاس اۋرۋداي ءونبويىمىزدى جايلاپ العانى ۇرىعىمىزدىڭ السىرەپ، رۋحىمىزدىڭ توبە كورسەتەتىن جەردە تومەنشىكتەي بەرەتىنىنەن ەمەس پە ەكەن؟..
* * *
ءقازىر بىزگە قاسىم حاننىڭ تۇسىنەن گورى حان كەنەنىڭ كۇشى كوبىرەك قاجەت بولىپ تۇر-اۋ...
* * *
رۋحتىڭ سۇيەنىشى — ار، وجدان، نامىس.
رۋحتىڭ ءسۇيىنىشى — ارلى قىز، وجداندى وعىلان، نامىستى ۇل.
* * *
فاريديددين اتتار: “ادام اۋەلى پەندەلىك تىرشىلىك — ءپاني دۇنيە كىرىپتارلىعى مەن مۇقتاجدىعىنان قۇلان تازا قۇتىلىپ الماي اقيقي رۋحقا قول جەتكىزە المايدى”.
* * *
بىزگە ساياسي ساۋاتتىلىقتان گورى سانا ساناتكەرلىگى كوبىرەك كەرەك. ويتكەنى ساناتكەرلىك — وركەنيەتتىڭ ءوز بالاماسى.
* * *
قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا سۋالماعان، ءتانىمىزدى دە، جانىمىزدى دا سۋارعان الپىس ەكى تامىرىمىزداعى اسىل قانىمىزدى تۋلاتىپ تا، قۋناتىپ تا تۇرعان اسقاق رۋحىمىزدى ءولتىرىپ المايىق. ول ولسە، ءتىرى ولىككە اينالامىز. ءتىرى ولىكتىڭ مەكەنى — جەر ەمەس، كور!
* * *
رۋح — ادام بالاسىنا اللا تاعالا دارىتقان ءدۇري گاۋھار نۇر.
* * *
...باس كەتتى (كەسىلدى، اسىلدى، اتىلدى)، دەنە قالدى. باس ورىنى بوس. سودان دا مويىن بۇرىلشاق، يىق يمەنشەك.
باستاعى كوز بولماعان سوڭ جاقسى مەن جاماندى كورۋدەن قالدىق. باستاعى قۇلاق بولماعان سوڭ قۇداي سوزىنە قۇلىقسىزبىز. باستاعى پەشەنە بولماعان سوڭ تاعدىرىمىزعا نە تاڭىلعانىن، جازمىشىمىزعا نە جازىلعانىن بىلمەيمىز. باسسىز دەنە دە ءبىر، بايانسىز باقىت تا ءبىر. ويتكەنى ب ا ق باسقا قونادى، باس بولماسا قايدا قونادى؟
* * *
حالىق قارعىسى قارا داۋىلدان دا جامان، ال العىسى انا سۇتىندەي ابزال.
* * *
ۇلت قالىپقا ءتۇسىپ، قاتارعا قوسىلماي حالىق بولا المايدى.
* * *
ارۋاق تا ءبىر، بەسىكتەگى بالا دا ءبىر. ول سارى التىنداي سالماقتاعاندى، العىستاپ، ارداقتاعاندى ۇناتادى.
* * *
رۋحتى تۋ ەتكەن، ارۋاقتى ءتاۋ ەتكەن ەلدىڭ ەڭسەسى قاشاندا بيىك.
* * *
رۋح ۇشپالى، ارۋاق كوشپەلى.
* * *
مولادا ۇيىقتاساڭ ۇيىقتا، مازارعا مازا بەر.
* * *
ءتۇن تۇنەرگەن سايىن كۇن كۇرسىنەدى.
* * *
ءىبىلىس جاۋلاعان ەلدىڭ ءىشىن ءىرىڭ جايلايدى. رۋحى كۇشتى ەل اللادان باسقاعا باس يمەيدى.
* * *
باتىستىڭ كوزگە كورىنبەيتىن كوسەمى — دەموكراتيا. ورىستىڭ رۋحاني ءپىرى — ءبىرىنشى پەتر. تۇرىك تۋىستاردىڭ تۋ ۇستارى — اتاتۇرىك. يراننىڭ يمامى دا، يمانى دا — اياتوللا حومەيني. وزبەك اعايىنداردىڭ دا ءامىر تەمىرى ات ۇستىندە. بىزگە دە ءبىر تەمىرقازىق كەرەك-اۋ!..
* * *
ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ قارانى دا، حاندى دا مەنسىنبەي قاسقايىپ وتىرعان قانداسىڭدى كورگەندە قارا جەرگە كىرىپ كەتە جازدايسىڭ!
* * *
كوپ قىزدارىمىزدىڭ سانا-سەزىمى ءقازىر سىناپتاي سىرعىپ ءجۇر. ولار ءۇشىن:
بۇركىت تە ءبىر، بىرەگەي دە ءبىر،
ءشۇرشىت تە ءبىر، شۇرەگەي دە ءبىر.
ءبىز كوڭىرسىتىپ جۇرگەن نەوينتەرناسيوناليزمنىڭ ءبىر سىقپىتى وسى بولىپ جۇرمەسىن...
* * *
شىركىن-اي، دەموكراتيا دەگەنىڭىز راحات ءبىر دۇنيە ەكەن عوي: كاپيتاليزمنىڭ شەكپەنىن كيىپ، ءسوسياليزمنىڭ ءسوزىن سويلەپ ءجۇرمىز!
* * *
ويدان قاشقان وتىزباي، قىردان قاشقان قىرىقباي، ەلدەن قاشقان ەلۋبايلاردىڭ ەسەپ-قيسابىنا ەلىگىپ، ەرىپ كەتكىسى كەلىپ جۇرگەن “ەليتالارىمىز” قانشاما... ولار ءۇشىن ەرلىك — ەرتەگى، ەلدىك — اڭىز.
* * *
باس بولماسا اياق ساياقتىڭ كۇيىن كەشەدى. باسقانى قايدام، وسى مەنىڭ باسىم كەيدە بار، كەيدە جوق سياقتى. باسىم باردا — وياۋمىن، باسىم جوقتا — قاياۋمىن. مەنىڭ ازابىم دا، عازالىم دا وسى.
* * *
شەنەۋنىكتىڭ شەكپەنىن كيىپ، شەگىرتكەشە بيلەپ جۇرگەن قازاعىما قايرانمىن!..
* * *
...ءالى كۇنگە ۇكى كوزدى ۇرەيدەن ارىلا الار ەمەسپىن. كىمنەن، نەدەن قورقام — بىلمەيمىن. كوزدىڭ جالتاق، قۇلاقتىڭ قالقاق، ءتىلدىڭ تانتىق، جاننىڭ جانتىق بولعانىنان جامان نارسە جوق ەكەن...
* * *
باياعىدا ءبىر عۇلاما قاسىنداعىلارعا: “دۇنيەدە نە قاتتى، نە ءتاتتى؟” دەپ ساۋال تاستاپتى. بىرەۋى “جۇت قاتتى، ءسۇت ءتاتتى” دەسە، ەكىنشىسى: “قارعىس قاتتى، العىس ءتاتتى” دەپتى. “جوق، تابا المادىڭدار، — دەپتى سوندا عۇلاما، — ءتىس قاتتى، ءتىل ءتاتتى. ال ەندى وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى ومىرشەڭ؟” “ارينە، قاتتىسى” دەپتى قاسىنداعىلار. عۇلاما باسىن شايقاپ: “تاعى دا تابا المادىڭدار، قاتتى بولسا تىستەرىڭ قايدا؟ ال تىلدەرىڭ ءالى كۇنگە سايراپ تۇر!” دەگەن ەكەن.
* * *
ادام تاعدىرى ويىنشىققا اينالعاندا — ارعا داق تۇسەدى، ارامزاعا ب ا ق تۇستەنەدى.
* * *
ساۋاتى شالا، كوڭىلى بالا، بەيىلى دالا كەشەگى قىر قازاعى مەن بۇگىنگى ءبىرى زيالى، ءبىرى قيالي، ءبىرى قالتالى، ءبىرى القالى، ءبىرى ويشىل، ءبىرى تويشىل، ءبىرى دارىندى، ءبىرى قارىندى، ءبىرى شىعايباي، ءبىرى قۇدايداي، ءبىرى جانتىق، ءبىرى تانتىق، ءبىرى باتىراش، ءبىرى قوتىراش، ءبىرى داڭعوي، ءبىرى ءسانقوي... قىسقاسى، سان ءتۇرلى، سان قىرلى قازەكەمدى سالىستىرىپ كورگەن جەرىڭىز بار ما؟ ايتارى جوق، بۇگىنگى قازاق بارىنە بەيىم، بارىنە دايىن. شاماسى، ول قازاق بولا-بولا قاجىعان، قارتايعان، زەرىككەن، جالىققان. وزىنە — جاپپاي قاسقىر، وزگەگە — “ءلابباي، تاقسىر”...
* * *
زاۋىدە ايەل جۇرەگىنە زەر سالعىڭىز كەلسە، سىزگە نە اتتان تۇسۋگە، نە كوككە ۇشۋعا تۋرا كەلەدى. مەنىڭ بوز باسىم دا، كوز جاسىم دا، باقىتىم دا، سورىم دا، اقيقاتىم دا، اقىرەتىم دە، مۇڭىم دا، سىرىم دا... ايەل زاتىنىڭ تىلسىم تابيعاتى مەن تولايىم تاعدىر-تالايىندا.
* * *
اقىن ءۇشىن ەركىندىك پەن ازاتتىقتىڭ توركىنى — وڭاشالىق! ماعان وڭاشالىق سىيلاعان ادام-مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن جاناشىرىم.
* * *
انا بەسىكتى تەربەتسە، ءان الەمدى الديلەيدى!
* * *
سەزىمشىل ءاننىڭ ءوزىمشىل جانعا جانى قاس.
* * *
ساناسىز ساتقىندىق، وسپادار ويسىزدىق، جالاڭ جاداعايلىق، جەتەسىز جەڭىلدىك — اسىرە اۋەستىكپەن، ەلپ ەتپە ەلىگۋمەن ەتەنە ەگىز.
* * *
كەشىرەرسىز، سىزگە دارىعان ونەر، شىنتۋايتىندا، سىزدىكى ەمەس.
* * *
قۇل پۇلعا ەمەس، پۇل قۇلعا قۇلدىق ۇرىپ قىزمەت ەتپەيىنشە قۇداي بەرگەن ونەردىڭ قۇنى جۇرت الدىندا قۇلدىراعانى قۇلدىراعان.
* * *
كەڭپەيىلدىلىك پەن كەشىرىمشىلدىك كەمەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى ەمەس پە ەدى، “باس-باسىمىزعا بي بولعىمىز” كەپ تۇراتىن كەسەلىمىزدەن قۇلان-تازا ايىعاتىن كۇن قايدا؟ نەگە بي ەكەۋ بولعاندا داۋ تورتەۋ بولماقشى؟ داۋلاسپاۋدىڭ، جاۋلاسپاۋدىڭ امالى بار ما؟
* * *
ەگەستى ەلەمەسەڭ — ەرەگەسكە، ەرەگەستى ەلەمەسەڭ — توبەلەسكە، توبەلەستى ەلەمەسەڭ — توڭكەرىسكە اينالادى.
* * *
وشاقتىڭ ءۇش بۇتى بىرىگىپ ورتاق قازىنا — تايقازاندى كوتەرىپ تۇر. تۇركىستاندا. ال ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلدارى بىرىگىپ نەگە ۇلى جۇرتقا ۇيىسا الماي ءجۇر؟ قازاقيادا...
* * *
ءسوز استارى ماعىناسىندا،
وي استارى قاعيداسىندا.
* * *
“اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى”. ادەتتەن ادەپكە كوشۋدىڭ ايلا-امالىن ەل-جۇرت وزگەدەن ەمەس، وزىنەن ىزدەسىن.
* * *
ەر ساناتىنا ەنىپ، Pyx قاناتىنا مىنگەن ەلگەزەك جان جاقسىنى دا، جاماندى دا، قياناتتى دا، زياناتتى دا ەلدەن بۇرىن تانيدى.
* * *
بۇگىنگى قايمانا قازاقتىڭ پەشەنەسىندە “بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن” دەگەن جازۋ باتتيىپ تۇر.
* * *
ەسەرى ەلىرگەن، ەسسىزى سەمىرگەن قازەكەمنىڭ ەسى-دەرتى — ءبىرىن-بىرى، ءالى كەلسە — شالىپ قالۋ، امالىن تاپسا — قاۋىپ قالۋ. بىر-بىرىنە قاراشانىڭ قارا سۋىعىنداي قاتىگەز. ۇلت تاعدىرى ۋىستان سۋسىپ، قاراقان باس قاراقشىنىڭ قاراۋىلىنا ىلىككەن شاقتا “باس-باسىنا بي بولۋ” — اياق استىنا يلەنۋ ەمەي نەمەنە؟..
* * *
“ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار” — مۇنى كەشە اباي ايتقان. “قالعىپ كەتكەن رۋحتى قان وياتار!” — مۇنى بۇگىن ءبىز ايتۋعا ءتيىسپىز!
* * *
ناۋەتەك ۇلدان، جەلەتەك قىزدان اق جەلكەنىن جەل كەرگەن جەتكىنشەك، تۋىرلىعىن تۋ ەتكەن “تۇرىمتايداي” ابىلايلار تۋماق ەمەس!
* * *
قايراۋى كەلسە، شىڭداۋى كەلىسسە، قالام قارۋى الماس قامال بار ما؟!
* * *
ءوز ميسسياسىن ۇمىتقان سىنشى — ادەبي قىلمىسكەر.
* * *
تاعدىرىنا نالىپ، ونگەن-وسكەن كەزەڭىن جازعىرعان جاستا داۋسىز دارىن، داۋاسىز دارالىق بولادى دەگەنگە سەنبەيمىن. سەبەبى، ءوز الەمىن جاساي الماعان ادامنىڭ ادەبيەتتە دە تىندىرارى شامالى.
* * *
ولشەۋسىز بايلىق جوق، تاۋسىلادى.
مولشەرسىز ۋاقىت جوق، قاۋسىرادى.
* * *
جادىگويمەن ەسەپتەس، جەزوكشەمەن توسەكتەس، جاعىمپازبەن وسەكتەس ساياساتىڭىز، ءالى كورەسىز، تالايلاردى تالما تۇستان تاس قاپتىرادى! بۇعان كۇدىگىڭىز دە، كۇمانىڭىز دە بولماسىن.
* * *
سەنىم — ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ ءالىمساقتان بەرگى ارا اعايىنى. ال قاناعات، تاۋبە، شۇكىرشىلىك — ادام اتا، حاۋا انانىڭ ۇشەمى.
* * *
“التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايار”... جالت ەتپە جالتىراققا جانارىن جۇمساي بەرسە، پەرىشتەدە نە ءسان، نە ءمان قالماقشى؟ تەگىندە، ءبۇل ءوزىن پەرىشتە ساناپ جۇرگەن “پەرۋايىمداردىڭ” ويلاپ تاپقان ساندىراعى بولسا كەرەك.
* * *
جانى نازىك، جازمىشى وزىق، جالباعايى توزىق اقىن ازابى ايتىپ تاۋىسقىسىز. تاعدىرمەن ەگەسكە تۇسەتىن دە، تامشىداي ۋ ىشەتىن دە، قيلى-قيلى تاعدىردىڭ قيۋىن تابامىن دەپ قىلكوپىردەن وتەتىن دە، قىلۋەتكە تۇسەتىن دە سول!!!
* * *
اقىندىق — ءتاڭىر سىيى، تاعدىر سىباعاسى. ءتاڭىر سىيى بولعان سوڭ دا ەكىنىڭ بىرىنە قىدىر-قوناق بولا بەرمەيدى. قونا قالعاننىڭ وزىندە قادىر-قاسيەتىنە جەتپەسەڭ، جەلمەن ۇشىپ كەتەدى. جەتە قويعاننىڭ وزىندە ازابىنا ازان شاقىرىپ، توزاعىنا توبا ايتىپ، قۇلقىنا قۇلشا جەگىلۋ — قىلىقتى قىزدىڭ دا، قۇزىرلى ءبيدىڭ دە، بازارلى بايدىڭ دا، قازىنالى حاننىڭ دا قولىنان كەلە قوياتىن شارۋا ەمەس.
* * *
اللا مەن اقىن اراسىندا اناۋ-مىناۋ اڭعارا المايتىن تىلسىم-عايىپ ءبىر ۇقساستىق بار. مەن بىلسەم، ەڭ العاشقى اقىن — اللانىڭ ءوزى!!! بۇعان ءتيتىمتاي دا كۇمانىڭىز بولماسىن!
* * *
ارۋاقتى، ارقالى ءبىرجاندى “ەلىرمە ەسۋاسقا” بالاپ، ايبوزىم اقاندى “پەرى شالىقتاپ، جىن يەكتەگەنگە” ساناپ، سەرىلىك پەن سالدىقتىڭ قۇداياقى قۇنىن كوك تيىنعا تۇسىرگەن ناكاس ناداندىققا نە دەرسىڭ؟..
* * *
رۋح السىزدىگى ۇلت دارمەنسىزدىگىنىڭ بىردەن-بىر بەلگىسى. دارمەنسىز، ءالجۋاز ادام دەرت پەن ناۋقاسقا تەز بوي الدىرادى. دەرت قايعىعا، اۋرۋ ايىقپاسقا اينالىپ كەتسە، جارىق دۇنيەڭىز جالعان دۇنيەگە اينالادى. جالعان دۇنيەدەن كىم باقىتىن تابا السىن؟ جانارىڭىزدىڭ جارىعى مەن جارقىلى دا، جارىق دۇنيەنىڭ جاقسىلىعى مەن جاسامپازدىعى دا جۇرەگىڭىزدى مەكەن ەتكەن ۇلى رۋحتان ءنار الادى. رۋحىڭىزدى ءولتىرىپ الماڭىز!
* * *
جەل وتىنە كوك بايراعىمىزدى قانشا جەلبىرەتكەنىمىزبەن، ونداعى بادىزدەلگەن قىران كەيپىنە جان بىتىرمەسەك، ۇرانىمىز دا، “جۇماعىمىز” دا جالعان اۋەزەگە اينالادى.
* * *
دراماتۋرگيا قالىپقا سالىپ قاتىرىپ تاستايتىن، نەمەسە مۋميالاپ ساقتايتىن مىسىرلىق مۇلىك ەمەس، كەرىسىنشە، تىرشىلىك قانى الپىس ەكى تامىرىندا تۋلاپ تۇرعان ناعىز ءومىردىڭ ءوزى!
* * *
ەرتە ەسەيگەن ىنىلەرىم ەرتە قارتايماسا ەكەن،
ەرتە تولىسقان ىنىلەرىم ەرتە ورتايماسا ەكەن...
* * *
قيسىق اعاشتى تەز تۇزەتەدى،
قيسىق مىنەزدى ءسوز تۇزەتەدى.
* * *
ساياسات — ويىن. ويناپ ءجۇرىپ وت باسۋ وپ-وڭاي. ال مەن ويىن بالاسى ەمەسپىن. وتاعاسىمىن...
* * *
بىزدەر — اقىندار انتيكالىق الەمدەگى انتەي تەكتىلەرمىز. كوكتەن شۋاق، جەردەن قۋات الامىز. ءبىزدىڭ كۇرەستەن جىعىلمايتىنىمىز دا، جەڭىلمەيتىنىمىز دە سودان!
* * *
مەن ساياساتقا ەمەس، ساياسات ماعان قىزمەت ەتسىن.
* * *
ەرى ازايعان، ەزى كوبەيگەن ەل ۇلى كوشكە ىلەسە المايدى. قۇداي ىلبىگەن مەن مۇلگىگەننەن ساقتاسىن!
* * *
ىرىلىككە بۇيرەگىڭ بۇرسا، ءىشىڭدى ىرىڭگە ىندەتپە، ساناڭا سارى سۋ ۇيالاتپا. ەڭ جاقسىسى، ەلگە جاق تا ەسەن ءجۇر.
* * *
مادەني-رۋحاني ءونىم بەرۋشى ات توبەلىندەي ازاماتتارىن ارداقتاي الماعان قوعام — ناۋەتەك، ناركۇمان قوعام. ادام ەڭسەسى رۋح السىزدىگىنەن ەڭكىش تارتادى. ال ءان — رۋحتىڭ زاماناۋي ازىعى.
* * *
پوەزيانىڭ تابيعاتى تارپاڭ، تاعدىرى تىلسىم، مىنەزى ءمىنسىز، جانى نازىك، كوڭىلى كىرپياز. ونى تولعاندىراتىن دا، تولقىتاتىن دا — ءتولتۋما سۇلۋلىق، پاكيزا-پاك جاراتىلىس.
* * *
الاپات اۋرۋ، جويقىن جەمىت الىس قۇرلىقتان جەر-جاھانعا جاھاندانۋ جامىلعىسىن كيىپ، قارا كولەڭكەدەي قاپتاي جايىلىپ كەلەدى. وعان قارسى قام-حارەكەت الازىرگە پەندە تاراپىنان تاق-تۇق. ءتاڭىريا قۇدىرەتى بولماسا...
* * *
ۇرىسسا دا ۇيقاس ىزدەپ، تالاسسا دا تاۋىپ ايتۋعا اۋەس قازاق ءۇشىن ولەڭسوز قاشاننان بەرى ءقات بولىپ ەدى، ءتايىرى؟..
* * *
“ماحامبەتتىڭ باسىن باسكە سالعان، ابايدى قامشىنىڭ استىنا العان، مۇسانى جاياۋ قالدىرعان، شاكارىمدى شىڭىراۋعا تاستاعان... ءدويىڭ مەن دويىرىڭ مىنا ءبىز بولامىز!” دەپ كەۋدە قاققان قازاقتى قازىرشە كەزدەستىرە قويعان جوقپىز. كەزدەسپەسىن، جولىقپاسىن... الايدا... “اقىننىڭ ءسوزىنىڭ ولگەنى — ءوزىنىڭ ولگەنى” دەگەندى قايدا قويامىز؟
* * *
وسكەن ەل، وركەنيەتكە كوشكەن ەل ەڭ اۋەلى ءوز ۇل-قىزىن ۇلىقتار بولار. ءوزىڭدى تاربيەلەۋ — وزگەگە تانىلۋدىڭ ءالىمساقتان بەرگى ۇلگىسى.
* * *
اناسىن ايالاعان ادام عانا
اللانىڭ ۇشپاعىنا قول ارتا الادى.
نازىم
ازايدى كوشتى باستار ەسكى دوستار،
كوبەيدى كەشتى باستار ەشكىباستار.
* * *
ءمۇيىزى قاراعايداي،
مىنەزى قارابايداي...
* * *
سۋ توركىنى — ءاۋىز،
ءسوز توركىنى — اۋىز.
* * *
تابانىنىڭ ءبۇرى جوق،
بارماعىنىڭ ءمورى جوق.
* * *
سانا ساردارى — اباي،
سانا ساربازى — حالىق.
* * *
رۋحاني قازىنا حان سارايىندا ەمەس،
حالىقتىڭ جانسارايىندا!
* * *
كۇلىمدەگەن كوزىڭنىڭ ساداعاسى
دىرىلدەگەن كوپ جۇلدىز اسپانداعى!
* * *
ءيتتىڭ ۇرگەنى ۇيرەنشىكتى،
ابالاعانى بولماسا.
دۇشپاننىڭ كۇلگەنى ۇيرەنشىكتى،
تابالاعانى بولماسا.
* * *
ءسوز سويلەۋ دە ءبىر ونەر:
بىرەۋ كەستەلەپ ايتادى،
بىرەۋ دەستەلەپ ايتادى.
كەستەلەپ ايتقان — جانعا ازىق،
دەستەلەپ ايتقان — مالعا ازىق.
* * *
يت ۇرمەيتىن جەردە ۇرەدى،
بيت جۇرمەيتىن جەردە جۇرەدى.
* * *
ءبورىنىڭ بالاسى — بولتىرىك،
وسەكتىڭ بالاسى — وتىرىك.
* * *
وتىرىك ءوزىمشىل كەلەدى،
شىندىق ءتوزىمشىل كەلەدى.
* * *
كورشى جانىڭدا،
اعايىن جادىڭدا.
* * *
جاپىراق — تالدىڭ كوركى،
ابىروي — اردىڭ كوركى.
* * *
اسپاندا شىراق بولماس، اي بولماسا،
قاڭباقتا تۇراق بولماس، ساي بولماسا.
* * *
قۋدىڭ قۇرىعىنان ساقتان،
سۋدىڭ جىلىمىنان ساقتان.
* * *
ەل بولماعى باسشىدان،
جول بولماعى قوسشىدان.
* * *
جاقسىعا ءسوزىم باتپايدى،
جامانعا ءسوزىم وتپەيدى.
جاماندار ماعان جاقپايدى،
جاقسىلار ماعان جەتپەيدى.
* * *
تولەگەن، سەندە ارمان جوق!
دون جۋان، سەندە ۇيات جوق!
* * *
جەر اجارى جابىلماس،
قاراشادا قار قونباي.
جان ازابى جازىلماس،
جاپپار يەم جار بولماي.
* * *
اللانىڭ ءبىر ەسىمى — حالىق بولار،
حالىقتا ءعارىپ تە بار، الىپ تا بار...
كونەگە كوزىن سالعان كوسەم جىگىت
ونەگە وتكەن كۇننەن الىپ قالار.
ساناعا سايتان كەلىپ الەك سالسا،
ارادا ار مەن نامىس نابىت بولار.
ءتاج بەن تاق، ات پەن باقتىڭ تاساسىندا
پەندەنىڭ ءبىر ءناسىبى — تابىت تا بار...
* * *
باتىرلاردىڭ كەگى قايتار بەرەنمەن،
اقىنداردىڭ شەرى تارقار ولەڭمەن!
* * *
كەشەگى كورىكتى ب ا ق
بۇگىندە — كولىكتۇراق.
* * *
كوزىنە كۇيە جاققانعا
كورىنەر قارا اق تاڭ دا.
* * *
جازۋشىنىڭ ءبارى مىقتى،
جامان كىتاپ قايدان شىعادى؟
* * *
اقشا داڭقىمەن پۇل وتەر،
پاتشا داڭقىمەن ۇل وتەر...
* * *
كوز جابىققا قۇمار،
كوبەلەك جارىققا قۇمار.
* * *
قار كەتەدى،
جەر قالادى.
حان كەتەدى،
ەل قالادى.
* * *
ب ا ق پەن تاق پاتشاعا لايىق،
بار مەن جوق بارشاعا لايىق.
* * *
ۇناتپايتىن ۇسقىنسىزدارىم:
كوشەنىڭ تۇيىعى،
كوجەنىڭ سۇيىعى،
كوسەنىڭ ميىعى.
* * *
العانشا اجال — سۇر مەرگەن
اقىنعا اللا ءتىل بەرگەن.
تالايدى كوردىم تۇرلەنگەن،
تالايدى كوردىم سىر بەرگەن...
ىرىسە ءىشىڭ، نە قايىر،
سىرتىڭدى سىلاپ جۇرگەنمەن،
الشايىپ اتقا مىنگەنمەن،
تالتايىپ تاققا مىنگەنمەن!
* * *
ساۋدا جۇرگەن جەردە
ساۋعا كەم بولادى.
ساۋداگەر جۇرگەن جەردە
ءتاۋبا كەم بولادى.
* * *
ادامنان قايىر، مەيىر قاشقان كۇنى
كوبەيەر جەر قايعىسى، اسپان مۇڭى...
* * *
جاقسىعا كوز قانبايدى،
جامانعا ءسوز قونبايدى.
* * *
بەتىن بۇلت جاپقانمەن،
كورىنبەي قالماس اي بولماس.
ەرتەلى-كەش باققانمەن،
ەسەك اتقا اينالماس.
* * *
ساعىنىپ كۇتۋ — سەرتكە سىن،
زارىعىپ كۇتۋ — دەرتكە سىن.
* * *
جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدى،
جۇيرىكتى كۇتە الماعان جۇدەتەدى.
* * *
قىزدىڭ كوركى — قۇندىز بوركى.
* * *
قايىڭدار كوكتەم سايىن كەش بۇرلەيدى،
ورىككە وسكەن سايىن ەس كىرمەيدى.
شىرشالار كونەرمەيدى، ەسكىرمەيدى،
ەمەنگە مۇنىڭ ءبارى ەستىلمەيدى.
* * *
شەتىمىزدەن ءىرىمىز، ۇلىمىز،
ونەردىڭ قۇلىمىز دەيتىن بىرەۋ-مىرەۋ بولسايشى!؟
* * *
ادامدى الداعان — ازالى،
اللانى الداعان — جازالى.
* * *
پەندەلىكتىڭ كۇنى ءۇشىن،
كەندەلىكتىڭ قۇنى ءۇشىن
ارىسىڭدى داۋعا بەرمە،
نامىسىڭدى جاۋعا بەرمە، ۇلىسىم!
* * *
تاقياڭدى اسپانعا اتپا بەكەر،
جەرگە تۇسسە كورىنگەن تاپتاپ وتەر.
* * *
كولىگىنەن ايرىلعان ادام
جەلىگىنەن ايرىلادى.
سەنىمىنەن ايرىلعان ادام
ومىرىنەن ايرىلادى.
* * *
كۇدىك-كۇمانشىل ادامنىڭ ايران-اسىرى:
— اۋەلى مەن ەشكىمگە سەنبەۋشى ەدىم،
ەندى ماعان ەشكىم سەنبەيتىن بولدى.
* * *
ەكى شوقىپ، ءبىر قاراۋ
قاناتتىنىڭ ادەتى.
ەكى نۇقىپ، ءبىر قاراۋ
جاراقتىنىڭ ادەتى.
* * *
بولماشىعا سىر الدىرا بەرسەڭ،
كوسەمدىگىڭ قايدا قالادى؟
بولىمسىزدى ۇران قىلا بەرسەڭ،
شەشەندىگىڭ قايدا قالادى؟
* * *
جاس كەزىمدە “پەرۋايىمعا” سالدىم،
قارتايعاندا سارىۋايىمعا سالىندىم.
* * *
تامىرسىز اعاش كوكتەمەس،
ءتاڭىرسىز ادام كوبەيمەس.
* * *
جاتىرىنا قاراي بالاسى،
اقىلىنا قاراي داناسى.
* * *
سەركەسى جوق مال قاسقىرعا جەم بولادى،
سەركەسى جوق ەل “تاقسىرعا” جەم بولادى.
* * *
بوزبالاعا جاراسار
سەرىلىك پەن سەركەلىك.
قىز بالاعا جاراسار
ەستىلىك پەن ەركەلىك.
* * *
بۇرىنعىنىڭ ماقالى:
“قىزدى جەڭگە بۇزار،
جەڭگەنى تەڭگە بۇزار”.
بۇگىنگىنىڭ ماقالى:
“پەيىلدى پەندە بۇزار،
پەندەنى تەڭگە بۇزار”.
* * *
قازاعاڭ سوزگە قۇمار،
ءوزاعاڭ بوزگە قۇمار.
سوزگە قۇمار اۋزىمەن وراق ورادى،
بوزگە قۇمار قولىمەن وراق ورادى.
اۋىزبەن وراق ورعان بارىن جەيدى،
قولىمەن وراق ورعان ءبارىن جەيدى.
* * *
دۇشپانىڭنىڭ ساقىلىقپەن مىسىن باس،
ول دا، بالكىم، ساعان ۋىن ۇسىنباس.
* * *
بۇل جالعاندا نە كورمەيدى جازعان باس،
بىتەر ءىستىڭ ماشاقاتى از بولماس.
* * *
ساقىسىز — ادام ساراڭ،
اقىنسىز — قوعام قاراڭ.
* * *
جەلىك كوبەيسە ازعىننىڭ،
جەمتىك كوبەيسە، قۇزعىننىڭ جولى بولادى.
* * *
سۇڭقاردىڭ مۇڭىن سۇرقىلتاي قاشان تۇسىنگەن؟!
* * *
دۇنيە — قولدىڭ كىرى، جۋساڭ عايىپ،
دۇنيە — قىزىل تۇلكى، قۋساڭ عايىپ.
اشىلعان الاقاندا اللا ىرزىعى،
ىرىس-قۇت جۇدىرىقتى جۇمساڭ عايىپ.
* * *
ءبىر جازۋشىنىڭ ەستەلىگىنەن:
— اڭگىمەمىز كوبىنە سىر اشۋمەن ەمەس، سىرا ىشۋمەن اياقتالۋشى ەدى.
* * *
بار ايتقانىڭ — قۇر ماقتاۋ،
قۇر ماقتاۋىڭ قۇرعاقتاۋ.
ودان گورى كەرەك ەدى ءتىل قاتپاۋ.
ءتىل قاتپاۋىڭ —
قۇر ماقتاۋدان قىمباتتاۋ.
* * *
تولقىن جارتاسقا سوقسا،
كەرى قايتادى.
جاڭعىرىق جارتاسقا سوقسا،
ءولى قايتادى.
* * *
كۇن بولا ما بۇلتسىز،
ەل بولا ما عۇرىپسىز؟
تاي بولا ما تاڭباسىز،
جان بولا ما ءۇمىتسىز؟
* * *
اقىن جۇرەگىڭىزدە بولسىن،
اللا تىلەگىڭىزدە بول سىن.
يمان
پايعامبارىمىز راسۋلۋللا س.ع.س. حاديستەرىنىڭ بىرىندە: “كەل، بىزبەن بىرگە وتىر، يمان حاقىندا سۇحباتتاسالىق” دەگەن ءسوز بار.
ادامنىڭ ءار باسقان قادامىنا يمان تارازى. قارعىستىڭ جامانى — “يمانسىز”. جان — يمان ءۇيى بولسا، ءتان — ونىڭ ەسىگى. ابىل مەن قابىل ادام ۇلدارى بولسا، ادال مەن ءادىل — يمان پەرزەنتتەرى. مۇنىمەن قوسا يماننىڭ يبا مەن ۇيات دەگەن عۇسنيجامال قىزدارى بار ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. بازار نارقى سياقتى ادام پارقىنىڭ دا ءارقالاي بولماعى يماندىلىق ولشەمىنە سايادى. جاقسىلار نەگە سىرلاسۋعا دىلگەر، سۇحباتتاسۋعا قۇمار؟ جاماندار نەگە وركوكىرەك، ءوزىمشىل؟ مال الاسىنىڭ سىرتىندا بولۋى بەسەنەدەن بەلگىلى، ال ادام الاسىنىڭ ىشتە بولۋ سەبەبى نەدە؟ ەكەۋ دە تەك ۇرىققا، تەككە بايلانىستى بولعانى ما؟ سوندا تاربيە تانۋ، عيبرات الۋ قايدا قالماقشى؟ كەز كەلگەن ادام ءوزىن-وزى يمان تارازىسىنا سالىپ ولشەي الا ما؟ كوڭىلدىڭ تەزى، جۇرەكتىڭ كوزى دەگەندى قالاي ۇعىنساق كەرەك؟..
يا، يمان يەسى وسىنىڭ بارىنە جاۋاپ ىزدەيدى. ەڭ اۋەلى وزىنەن، سونان سوڭ وزگەدەن!..
يمان داراعى
يماننىڭ مۇكامال (تولىق( بولماعىنىڭ ءۇش شارتى بار ەكەن. ولار:
— اينىمايتىن، تۋرا، بەرىك سەنىمدە بولۋ؛
— ادامدارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋ؛
— ادامنىڭ ءوزىن-وزى تاربيەلەۋى، عيبادات پەن كىشىپەيىلدىككە بەيىم بولۋى.
ءبىرىنشى شارت ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنە قاجەت. ەكىنشى شارت ءوز سىيىڭ مەن وزگەنى سىيلاي ءبىلۋ قاسيەتىڭە قاتىستى. ءۇشىنشى شارت، اسىرەسە، ۇلكەندەرگە تيەسىلى. كەز كەلگەن ادام ءوزىن-وزى تاربيەلەي الا ما؟ قاسيەت قاندا، قاسىرەت قانىپەزەرلىكتە جاتسا قايتەمىز؟ الدىڭعىسى تەككە تەلىنىپ، كەيىنگىسى جەتەسىزدىككە جەگىلىپ، قارا جول قايرىلماستاي قاق ايرىلىپ كەتسە، تاربيە ءتالىمى قايدا قالماقشى؟
ۇيات
عيبادات — كيەلى جاي، قاسيەت مەكەنى. تەكتىلىك توركىنىندە كىشىپەيىلدىلىك جاتادى. مومىن (مۋھمين)، مۇساپىرلىك ۇعىمىن قايمانا قازاق ءوز كەرەگىنشە قارابايىرلاندىرىپ العانى بولماسا، مۇسىلماندىق تۇسىنىگىندە ولار يماندىلىق يشاراسىنا يە. ال يماندىلىق داراعى، اناۋ-مىناۋ ەمەس، الپىستان اسا بۇتاقتان تۇرادى. ابايلاڭىز، ول ءسىزدىڭ اعزاڭىزداعى الپىس ەكى تامىرىڭىز بولىپ جۇرمەسىن... اللا تاعالا مەن ونىڭ پەندەلەرىنەن ۇيالۋ — وسى بۇتاقتاردىڭ تەك بىرەۋى عانا ەكەنىن ەسكەرسەك، اباي ايتپاقشى، كەمەل ادام بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە مە؟ اللا تاعالانىڭ پەرىشتەلەرىنە: “جۇرەگىندە زاررەدەي يمانى بار ادامدى توزاقتان ازات ەت!” دەپ ءامىر بەرۋىندە كەڭپەيىلدىلىك پەن كەشىرىمدىلىكتىڭ شىنايى ۇلگىسى جاتقان جوق پا؟
ەي، جەر باسىپ جۇرگەن (جەتەسىز) پەندە، وسىدان كەيىن سىزگە ەندى نە كەرەك؟!.
تارىداي تاعىلىم
ساحابالارىنىڭ ءبىرى پايعامبارىمىزدان: “ەي، راسۋلۋللا، قايسى قاسيەتتەر يسلامدا ەڭ ۇلگى ءھام ءقادىرلى سانالادى؟” دەپ سۇراعاندا: “اش-ارىققا تاعام بەرگەنىڭ، تانيتىن-تانىمايتىنعا سالەم بەرگەنىڭ” دەگەن جاۋاپ الادى. حاديستە بۇعان قوسا: “ءوزىڭ تويا جەپ، كورشىڭ اش-جالاڭاش وتىرسا، اللا الدىندا دا، ادام الدىندا دا كۇناعا باتقانىڭ” دەگەن ءسوز بار.
ءبىزدىڭ قازاقى ورتادا بۇعان كەرىسىنشە “تانىماستى سىيلاماس” دەگەن ۇعىم ورنىققان. بۇل نە — ۇلتتىق مىنەز ەرەكشەلىگىمىز بە، الدە يسلامي يباعا يسىنە قويماعانىمىز با؟ جارايدى، بۇرىنعىنى بۇرىنعى دەلىك، قازىرگى قازاق قانداي؟ ارامىزدا، قۇدايىن بىلاي قويعاندا، اكەسىن تانىماي بارا جاتقاندار از با؟ قۇلقىن مەشىتكە ەمەس — مەشكەيلىككە، اش-ارىققا ەمەس — اشكوزدىككە، دارقاندىققا ەمەس — داراقى داڭعويلىققا جەڭدىرگەندەردىڭ الگىندەي اتالى سوزگە، باتالى بايلامعا قۇلاق اسپاۋى قالاي؟ “قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق” دەگەندى قازاق وزىنە ەمەي كىمگە ايتقان؟ الدە... “ايتىپ ىستەگەن ۇرلىقتىڭ ايىبى جوق” پا؟
جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ قازاعى قانداي بولار ەكەن؟..
رۋح
رۋحتىڭ ون ەكى مۇشەسى بار. ولار: قاجىر، قايرات، وجدان، ار، نامىس، ۇيات، ابىروي، سەنىم، ءتوزىم، ءۇمىت، يبا، يمان.
قاجىر قاجىسا، قايرات قارتايسا، وجدان ورتايسا، ۇيات ۇرلانسا، ابىروي تونالسا، سەنىم سەمسە، نامىس ولسە، ار ازسا، ءتوزىم توزسا، ءۇمىت ۇزىلسە، يبا وشسە، يمان كوشسە — رۋحتان نە قالادى؟
سانا ساباعى
سانا-سەزىمنەن ادا-كۇدە ادام بولمايدى. ول ءتۋابىتتى قاسيەت.
العاشقى ءانى — انا ءالديى، العاشقى ءدامى — انا ءسۇتى، العاشقى ءدانى — انا مەيىرى. وسە، ەسەيە كەلە بۇل مىندەت قوعام موينىنا جۇكتەلەدى. ەگەر ارامىزدا اتا-انانى، ۇلكەن-كىشىنى سىيلاۋدان قالعان ادام بولسا، وعان كىنالى قوعام. بويىمىزداعى رۋحاني مۇگەدەكتىكتى تيپتىك قۇبىلىس دەپ تۇسىنسەك، قاتەلەسكەنىمىز. ءتان مۇگەدەكتىگى تاعدىردان، جان مۇگەدەكتىگى قوعامنان! العاشقىسىنان جەكە ادام زارداپ شەكسە، سوڭعىسى قوعام اعزاسىنا اسا قاتەرلى كەسەل! ونىڭ قاۋىپ-قاتەرى بۇرىنعى وبا، بۇگىنگى سپيد-تەن دە ارتىق ەكەنىن ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماعان ءجون.
ساباۋ
بالا كەزدىڭ ءبىر كورىنىسى كوز الدىمدا. انام مارقۇم قارا جۇمىستان شارشاپ كەلگەنىنە قاراماي، قارا شايعا قانىپ العان سوڭ قارا ىڭىردە بۇرىشتا بۇكتەۋلى جاتقان جاباعى ءجۇندى قوي تەرىسىنە جايىپ سالىپ، قولىنداعى قوس ساباۋمەن وڭدى-سولدى سابالايتىن دا وتىراتىن. ساباۋ سارتىلداعان سايىن جاباعى بايعۇستا جان قالمايتىن — كۇپسىنىپ، قوبىراپ، قوي تەرىسىنە سىيماي كىر-كۇستەن، شاڭ-توزاڭنان ارىلىپ، ماقتاداي مامىقتانىپ، ۇكىدەي ۇلپىلدەپ شىعا كەلەتىن.
جاباعىداي جابىسقاقتانىپ، جاماۋداي جالبىراپ، تىگىسىنەن سوگىلىپ، استارىنان اجىراپ، قوجىراپ، بوجىراپ بارا جاتقان جۇرتتى قاعىپ-سىلكىپ، وعان كونبەسە، ساباۋداي ساباپ ساناتقا ەندىرمەسكە، ساۋاپقا كوندىرمەسكە امال جوقتاي كورىنەدى. سايازدى سانعا، ساياقتى مالعا قوساتىن قوس ساباۋ كىمنىڭ قولىندا بولماق سوندا؟ تۇتىلگەن ءجۇن ءيىرىلىپ ءجىپ، ءجىپ توقىلىپ كيىم بولعانشا قاي زامان؟ ول كيىمدى كىم كيەر؟ ول كۇندى كىم كورەر؟..
جالاڭاش قوعام
جالاڭاش ۇرعاشى كەيپىن ەكراننان، ياكي گازەت-جۋرنالدان كورە قالساق، ۇيالعانسىپ، قىزارعانسىپ قالاتىنىمىز بار. ونىمەن تۇرماي كوپتىڭ كوزىن الا بەرىپ ۇرلانا ءۇڭىلىپ، سۇقتانا قارايتىنىمىزدى قايتەرسىڭ؟! بۇل نە؟ “كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ” با، الدە ءتان جالاڭاشتانىپ، جان شالاماستانىپ، لىپا جۇقارىپ، يبا ازايىپ، ەسەسىنە يمانسىزدىق ەتەك الىپ بارا ما؟ قازاق ءۇشىن ابىروي بۇركەۋلى، ۇيات شىركەۋلى بولمايتىن با ەدى ەجەلدەن؟ ال ار-ۇياتتان، ابىرويدان ادا-كۇدە ايرىلعان مىنا قوعامدى جالاڭاش دەمەي نە دەيىك؟ قىسىلماعان قىز، قىمسىنباعان ۇرعاشى، ءتايىرى-اي، كىمگە ءدارى؟ مۇندايدا ابايشالاپ ەرىكسىز:
“بەتتى باستىم،
قاتتى ساستىم،
تۇرا قاشتىم جالما-جان” دەيمىز بە، قايتەمىز؟ قاشقاندا قايدا بارماقپىز؟ قوعامنان تىس ءومىر بار ما، زاماننان تىس قوعام بار ما؟..
ءتارتىپ ءتالىمى
ءامىر تەمىر بىلاي دەيدى: “باسىندا التىن تولى تاباعى بار بالا ونىڭ نايەتى تارىداي ءتۇيىرىن ۇرلاتپاي، تۇسىرمەي مەن قۇرعان ۇلانعايىر مەملەكەتتىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن جاياۋ ارالاپ شىعا الادى. مەن ورناتقان ءتارتىپتىڭ تاعىلىمى مەن تياناعىن، مىنە، وسىدان-اق بىلە بەرىڭىز”.
ءيا، ءتارتىپ بار جەردە ارتىق نارسە جولدا جاتپايدى. ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ءناپسى تەجەگىشى — ۇلى مارتەبەلى ءتارتىپ! ۇيرەنە بىلگەنگە ۇلگى، جيرەنە بىلگەنگە ناكاستىك جەتەدى. “ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىماستىڭ” كەرىن كەلتىرىپ جۇرسەك، ءسوز باسقا.
ءارى-سارى
تۇيەقۇسقا: “قاناتىڭ بار عوي، ۇشساڭشى؟” دەسە، “مەن تۇيەمىن” دەيتىن كورىنەدى. “ە، ەندەشە جاقسى بولدى، ارقاڭا جۇك ارتايىق” دەسە “مەن قۇسپىن!” دەپ كەرگيدى ەكەن. سول ايتقانداي، بىزدە نەبىر كەرجالقاۋلار بار-ay... ءتىپتى، وسى تۇيەقۇسىڭىز تۇلابويىمەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ مەنتاليتەتىن مەڭزەي مە، قالاي؟..
مىڭ جىلدىق ارمان
پاۋستوۆسكيي ايتادى: “انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام — وتانعا اسا ءقاۋىپتى!” دەپ. مەن ايتامىن: “سول اسا ءقاۋىپتى ادامداردىڭ قانشاسى قازاققا تيەسىلى قارا قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىر؟..” دەپ.
اباي تۇسىنداعى “قازاقتىڭ جاۋى — قازاق” قازاقتىڭ ساناسىنان قاشان سىلىنىپ تاستار ەكەن؟
ارامبۇتاق
جۇزىمدە كەرەكتى جانە كەرەكسىز بۇتاقتار بولادى. كەرەكتىسى ءجۇزىم سالادى. كەرەكسىزى قورەك سورادى، ياعني ارامبۇتاق. ءوسىمتال دا ءونىمتال ءوزى. پەيىلى جامان، دەر كەزىندە وتاپ تاستاماسا، جەمىستى بۇتاققا كەسىرىن تيگىزەدى. مۇنى وتاپ تاستاۋ باسقا ەمەس، باعباننىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا.
ىندەت پەن دەرت جايلاعان ءبىزدىڭ قوعامدا دا ارامبۇتاقتار از ەمەس. اسىرەسە، ا-ان-اۋ جوعارعى جاقتا. ادام مەن زامان اعزاسىن ازدىرىپ، تۇقىمىن توزدىرىپ جاتقاندار دا سولار. قاۋلاي ءوسىپ بەل الىپ كەتپەۋى ءۇشىن اۋىق-اۋىق قىرشىنىنان قيىپ تاستاپ وتىراتىن باعبان كەرەك-اق، باعبان...
قاتتى مەن جۇمساق
“جۇمساق ومىرشەڭ بە، قاتتى ومىرشەڭ بە؟” دەپ سۇراپتى ءبىر داناگويدەن شاكىرتى. “جۇمساق، — دەپتى سوندا ۇستازى ءتىلىن كورسەتىپ، — ال ءتىسىم جوق”.
* * *
كونفۋسيي: “ەڭ ۇلكەن ساياسات — تاربيە” دەپتى. ال ءبىز: “ەڭ ۇلكەن تاربيە — ساياسات” دەپ كەرى كەرگۋمەن كەلەمىز. “اقىماقتىڭ ايتقانى كەلمەيدى، ساندىراعى كەلەدى” دەگەنگە ساي ەمەس پە مۇنىمىز؟
* * *
“تۇسكە دەيىن حالىقپەن بول،
تۇستەن كەيىن حاقپەن بول” دەيدى يمام بۇحاري ءحاديسى. ال قازەكەم: “حالىق — حاقتىڭ جەردەگى اتى” دەيدى. يماممەن يماندىلىق جاعىنان ۇندەس ەكەنبىز-اۋ! تەك ءسوز جۇزىندە بولىپ جۇرمەگەي...
اقيقات
ۋاقىت پەن ونىڭ شەجىرەسى — تاريح قانا ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى. ماسەلەن، پۋشكين داۋىرىندە نەستور كۋكولنيكتى پوەزيا وقىرماندارى الاقانعا سالىپ، اسپانعا كوتەرە دارىپتەپ باقتى. اۋەلى مۇنى دۋالى اۋىز سىنشىلار باستاپ بەردى. كەلە-كەلە كەرىسىنشە بولدى. اپتىق باسىلدى، اقيقات اشىلدى. اقىلدى العا سالىپ اق كۇيمەگە پار ات جەككەن پاراسات “پاھ، شىركىن” دەپ داۋرىققان جوق. تەڭىزدەي تولقىعان، تەمىردەي بالقىعان پوەزيا ءوز دەگەنىن ىستەدى — ۋاقىت جادىندا، ادامدار ساناسىندا پۋشكين قالدى. وبالى نە كەرەك، كۋكولنيك تە وسال اقىن ەمەس ەدى...
* * *
توماس دجەففەرسون 1816 جىلدىڭ وزىندە-اق: “مەملەكەت نەدەن تۇرادى؟ — شارىقتاعان قورعاندار مەن قاراۋىلدى، قارۋلى قاقپالاردان ەمەس، مۇنارالارى كۇمبەزدەلگەن اسقاق ايبىندى قالالاردان ەمەس! جوق، ادامداردان — سانالى ادامداردان تۇرادى. ءوز مىندەتىن بىلەتىندەردەن، ءوز پارىزىن وتەيتىندەردەن تۇرادى. ولار تەك پارىز-قارىزدارىن ءبىلىپ قانا قويمايدى، وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن دا بىلەدى، ونى ساقتاپ، قورعاي الادى. ولار مەملەكەت قۇرادى. مەملەكەت سولاردان تۇرادى” دەپتى. بۇعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟ شىنىندا دا، جاراتقاننىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى، ۇلى مارتەبەلى ادامنان ارتىق قانداي قازىنا-بايلىق بار دەيسىز؟! پاتشا دا، باسقا دا ەرتە دەمەي، كەش دەمەي وسىنى ويلاسا، كانى!..
* * *
ۇلى ادامداردىڭ جۇرەگىن قاشاندا ۇلى ارماندار الديلەيدى. ارمان الديلەپ، انا تەربەتكەن جۇرەكتىڭ كەۋدەنىڭ تار قۋىسىنا سىيماي قاشاندا ازات كەڭىستىكتى، بوستان بولاشاقتى اڭسايتىنى وسىدان. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ماڭگى تۇتقىنعا تۇسكەن جۇرەكتىڭ زار-مۇڭىن، ارزۋ-ارمانىن ءتاڭىرىم بولماسا، پەشەنەلى پەندە قايدان ۇعىپ، سەزىنسىن، ءتايىرى!.. ارمانشىل جۇرەكتىڭ تاعدىرى اسپانشىل قۇستىڭ تالايىمەن تابىسىپ جاتسا، بۇعان تاڭ قالۋعا بولا ما؟!
سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ وزىندە: “تاۋەلسىزدىككە يە بولار كۇن تۋا قالسا، مەن ەڭ الدىمەن ءوز حالقىمنىڭ جانە وزگە حالىقتاردىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپ جازۋعا وتىرار ەدىم. بۇل — ءوزارا ۇعىسۋعا وتە-موتە كەرەك” دەپتى مۇستاپا شوقاي.
ۇلى قايراتكەردىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ءقادىرىن “كىم بار-ay؟” دەپ كەزدەيسوق كەلىپ تۇرعان قۇدايى قوناقشا ەمەس، ۇلى ارمان يەسىنشە ۇعىنا الساق، بۇدان ارتىق باقىت تا بولماس ەدى-اۋ، شىركىن!..
* * *
موسارتتىڭ تۇسىنداعى ءبىر كومپوزيتور اۋەلى: “مەن عانامىن!” دەپ ءجۇرىپتى. بەرتىن كەلە “مەن جانە موسارت” دەيتىن بولىپتى. تاعى بىرەر جىلدان سوڭ “موسارت جانە مەن” دەپتى. اقىر سوڭىندا “تەك قانا موسارت!” دەيتىن بولىپتى.
* * *
كونە دەرەكتەرگە كوز قاندىرا وتىرىپ كەيدە قىرىق كەز قۇدىقتان قاۋعامەن سۋ تارتقانداي اسەردە قالاسىڭ. ءشاجىراي (شەجىرە) “ناسابنامادا” مىناداي جولدار بار: “رايس دارياچاسىنىڭ بويىندا قورعان بينا قىلىپ، جەتى كۇندە تامام قىلىپ، مۇع چەريكيدين حابار الدىرا يۋبارگان عازيلار (وعىزدار، حاللۋكتار دەگەنى) 3000 تارسالار ىچىنداكي مۇسۇلمانلارنى كوچۋرۋب الىب كەلدىلار...” حارسا حۋشحال حالقىنىڭ يوقسىزلىعىنى كورۋب، قورعانعا كوچۋرۋب، قالاش ات بەرىب، يلگاري تۋشۋب...”
قالاش قالاسى حاقىنداعى ماعلۇمات قازاق اراسىنا تاراعان ءدىني داستانداردا دا كەزدەسەدى. مىسالى:
“نوعايلى دەگەن ەل ەدى،
قالاش دەگەن شاھاردىڭ
پاديشاسىن جامال دەر ەدى.
اتىرابى قىرىق كۇندىك،
توڭىرەگى ءشول ەدى...”
“مۇڭلى سەيىل” داستانىنان الىنىپ وتىرعان بۇل جولدار نەنى مەڭزەيدى؟ تاريحشىلارىمىزدىڭ بۇدان حابارى بار ما؟ “ناسابنامادان” شە؟
ايتا كەتەتىن نارسە، ءالى كۇنگە دەيىن ارىس تەمىرجول ستانساسى مەن بادام اراسىندا قالاش دەگەن شاپ-شاعىن عانا بەكەت بار. قۇپيا قۇلىپتىڭ كىلتى وسى جەردە كومۋلى جاتقان جوق پا ەكەن؟..
* * *
ويدى وي ءتۇرتىپ وياتادى. كۇدىكتەن كۇمان ۇركەدى. بۇركەۋلى جاتقان ۋاقىت سىلەمى تىركەۋلى تۇرعان مۇراعات مۇلكى ەمەس. ماسەلەن، قىزدىڭ جىگىتكە ايتقان نازىن اسپەتتەيتىن ەل اۋزىنداعى مىنا ءبىر نازىمعا نازار سالىڭىزشى:
ەرگەنە تاستى ۇنتاپ كەل،
ەسكى ءانىڭدى شىرقاپ كەل.
“ەسكەندىر قايتقان” توبەدەن
ەسەتىن جەلدەي بۇرقاپ كەل...
“ەسكەندىر قايتقان” توبە نەنى مەڭزەيدى؟ كونە تاريح كوشىنىڭ بۇل دا ءبىر بىزگە بەيماعلۇم بەتتەرى بولماعاي...
جىگىت قايدا، قىز قايدا؟ “ەرەن قابىرعا”، نەمەسە ءتاڭىرتاق (قازىرگى تيان-شان) سياقتى ەرگەنە تاستىڭ دا تاريحى بولعانى عوي. “ەسكەندىر قايتقان” توبە سول تاريحتىڭ كىرەر ەسىگى ەمەس پە ەكەن؟
وتكەن ومىردەن وزەك تارتا وتىرىپ تاريح ءتىلىن ۇعىنا الماساق، تۋعان توپىراق بىزگە سىرىن اشا قويار ما؟ كەلەر ۇرپاقتىڭ ساۋال ساۋعان كوزىنە نە دەپ قارايمىز؟
...ءوز جەرىمىزدىڭ وگەي ۇلى بولۋدان ساقتاسىن قۇدايىم!..
* * *
ءسوز — جاننىڭ ءتىلى. ءان — جۇرەكتىڭ مۇڭى. ءتىل — رۋحتىڭ ءۇنى! جان كەۋدەدەن ۇشقاندا ءسوز ولەدى. مۇڭنىڭ اياسىندا ساعىنىش، اڭساۋ، اياۋ، ارزۋ، قاياۋ، ۋايىم، قايعى، زار بار. مۇنى جەتكىزە الماعان ءان جۇرەكتى قاپپايدى، ەستە قالمايدى، ەسكەن جەلدەي ەلەۋسىز وتە شىعادى. قۇلاقتا تەك ىزىڭى قالادى. ال رۋحتىڭ ءجونى ءبىر باسقا! ءوز تىلىندە سويلەي الماعان ادام — رۋح اتاۋلىدان ادا، مۇگەدەك ءبىر بەيشارا. ۇلتتىق سانا-سەزىمنەن ساياق جاندا تۇراق تا جوق، تياناق تا جوق. رۋحانيات — ۇلتتىق ءۇردىس پەن ءداستۇردىڭ جيىنتىعى بولسا، ونىڭ تەگى دە، توركىنى دە — رۋح. ءوز رۋحىنىڭ ءۇنىن وشىرگەن جان ەشكىمگە وپا بەرمەيدى. ساتقىن دا، وپاسىز دا، وجدانسىز دا، وتانسىز دا سولاردىڭ اراسىنان شىعادى! ءتاڭىرىم تەكسىزدىكتەن ساقتاسىن.
* * *
ەگەر زالىم ادام بۇل دۇنيەدە جازالانباسا، وزىنەن سوڭ ونىڭ ازابى مەن زاردابىن ۇرپاقتارى كورەدى.
* * *
تاققا وتىرۋ وڭاي ەمەس، ءتۇسۋ ودان دا قيىن.
* * *
“قاۋىسنامادان”: “پاتشانىڭ قۋاتتىلىعى ءوز جاساعىنىڭ كوپتىگىمەن، ال باي-داۋلەتتىلەردىڭ قادىر-قاسيەتى جوق-جۇقاناعا، قارىپ-قاسىرگە، جەتىم-جەسىرگە كورسەتكەن سەپتىگىمەن ارتادى”.
* * *
بۇزىرىجمەيىر دانىشپاننىڭ بىلاي دەگەنى بار: “ءتورت نارسە اۋىر بالەكەت.
ءبىرىنشىسى — جامان كورشى.
ەكىنشىسى — بەرەكەسىز وتباسى.
ءۇشىنشىسى — ءجۇزىقارا قاتىن.
ءتورتىنشىسى — مۇقتاجدىق”.
* * *
فاشەگۋرس (پيفاگور) دانىشپان وزىنەن كەيىنگىگە بىلاي دەپ وسيەت قالدىرىپتى: “ون ءتۇرلى قاسيەتكە يە بولعىڭ كەلسە، مىنالاردى جادىڭدا ساقتا:
ءبىرىنشى — وزىڭنەن كۇشتى، ۇلكەن ۇلىقپەن ۇرىسپا.
ەكىنشى — قىزىلوڭەش قىزبالارمەن ماجىلىستەس بولما.
ءۇشىنشى — وداعاي، وجار مىنەزدى ادامدارمەن الىسىپ-جۇلىسپا.
ءتورتىنشى — نادان ادامدارمەن پىكىر تالاستىرۋشى بولما، ءبارىبىر جەڭە المايسىڭ.
بەسىنشى — ەكىجۇزدى ادامدارمەن دوس بولما، قارىم-قاتىناستى ءۇزۋدى كەشىكتىرمەگەن ءجون.
التىنشى — جالعانشىل جىلپوسپەن مامىلە قىلما، ۋاعدا بايلاسپا.
جەتىنشى — باقىلمەن سۇحباتتاس بولما.
سەگىزىنشى — قىزعانشاق، ءىشى تار اداممەن شاراپ ىشپە، داستارحانداس بولما.
توعىزىنشى — قاتىن-قالاشپەن ءبىر جەردە كوپ وتىرىپ قالۋشى بولما.
ونىنشى — سىرىڭدى ەشكىمگە ايتپا، ابايسىزدا ابىرويىڭ توگىلمەسىن.
* * *
جەردىڭ مۇزى قاتادى مامىردا دا،
شەردىڭ سىزى باتادى قابىرعاما.
كوڭىلىمنىڭ سەرىگى — سابىر عانا،
ءومىرىمنىڭ سەنىمى — ءتاڭىر عانا!
* * *
جۇقا بوياۋ جۇعىمدى،
قالىڭ بوياۋ — جۇعىندى.
* * *
كولىكتىنىڭ قالتاسى قالىڭ بولسا —
كورىكتىنىڭ القاسى التىن.
* * *
تۋعانىنان كىم بەزسىن،
تۋىرلىعىن كىم كەسسىن!..
* * *
مەن بۇگىن ەڭ سوڭعى دوسىمدى ءولتىردىم... تىرىدەي. قوش، “دوس”، باقۇل بول...
* * *
ۇرىعى سەمگەن، ءۇنجىرعاسى تۇسكەن ەلدىڭ ەرتەڭى كورىنگەن كوكاتتىنىڭ ەرمەگىنە اينالادى. بۇگىنگى بەي-جايلىعىمىز وسى بەي-بەرەكەتتىڭ باسى بولماعاي...
* * *
قالىپقا سيماعان دۇنيە قاۋىزدا قالاي قامالسىن؟!
* * *
زاماننىڭ زاڭىن ساياساتكەرلەر جاساپ، زارىن قايمانا حالىق تارتادى.
* * *
ءىشىمدى ءىرىڭ جايلاپ بارادى. كۇرەسەرگە دارمەن، الىسارعا پارمەن، ەگەسەرگە جاردەم جوق. اتتەگەن-اي، اشىعان ايران بولسام، اششىسىراعان بىرەۋ-مىرەۋ ءسىمىرىپ سالار ما ەدى؟! ە ەلگە سەبىم جوق، ە ەرتەڭگە سەنىم جوق. سىرتىم ءبۇتىن، ءىشىم ءتۇتىن. جانارتاۋ قۇساپ جالىن بۇركىپ، وت قۇسقانعا نە جەتسىن، شىركىن!..
* * *
شەكسپيردىڭ تاعى ءبىر كەيىپكەرى ەنوبارب انتونييگە: “ول (سەزار) سەنەن جيىرما ەسە باقىتتى” دەيدى. ەرىكسىز ەلەڭ ەتە قالاسىڭ. ەكى ەسە دەسە دە جەتپەي مە؟ مەيلى، ون ەسە دەي-اق قويسىن. ال جيىرما ەسەسى نەسى؟ ءانتونييدى سونشالىق اۋىر سوزبەن سىلەيتىپ سالماسا دا بولاتىن ەدى عوي؟ سويتسەك، بۇل: “سەزار سەنەن جيىرما جاس كىشى” دەگەنى ەكەن عوي. باسە دەيمىن-اۋ، ساراڭ سويلەپ، استارلاپ ايتپاسا شەكسپير شەكسپير بولا ما؟!
* * *
ورمانداعى ءورتتى اۋىزداعى سوزبەن ىركىپ، سۋمەن بۇركىپ وشىرە المايسىڭ.
* * *
مارقۇم ماكەن اپامىز (ابايدىڭ نەمەرەسى): “مەنىڭ بالالارىم مەنىڭ ابايىمدى وقۋدى كەرەك قىلماي قالدى” دەپ كۇرسىنىپ سالىپ ەدى...
قانداي قاسىرەت! تاعدىرىنا نالىپ وتىرعان جالعىز ماكەن اپامىز با ەكەن؟ “مەنىڭ بالالارىمدى” “ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا” اۋىستىرا قويساق، بۇگىنگى ءبىر سۇمدىق شىندىقتىڭ بەتى اشىلا تۇسپەي مە؟
قايران، زامان-اي، ابايدى وقۋدان قالعان ۇرپاق قالعانىمىزدى ءقايتسىن. ۇلى اقىن ءبىر ولەڭىندە: “كەلەر كۇن كەلەر ەكەن نە دايىنداپ؟..” دەپ وزىنە دە، وزگەگە دە ساۋال تاستاپ ەدى.
...دەنەمنىڭ تۇرشىككەنى نەسى ەكەن؟ كىمنەن؟ نەدەن؟..
ەكى كەسە، ءبىر شاينەك
ءشايحاناعا باس سۇقتىم. “كەلىڭىز، تورلەتىڭىز. نە قالايسىز؟” دەدى قىز قيىلىپ.
— كوك ءشايدان بولسا...
— ءقازىر، اعا...
قىز قيمىلى ىلدىم-جىلدىم ەكەن، ءا دەگەنشە الدىما ەكى كەسە، ءبىر شاينەكتى قويا بەردى. بۇلدىرىقتاي عانا ىستىق سامسا بۋى بۇرقىراپ تابەت شاقىردى. “ەكى كەسەسى نەسى، ءبىر كەسە دە جەتپەي مە؟ الدە، قاسىما كەلىپ...”
— مىنا كەسەنىڭ بىرەۋى... — دەي بەردىم جاناي ءوتىپ بارا جاتقان قىزعا، — مەن ءوزىم عانامىن عوي؟..
— جالعىز وتىرعان كىسىگە جالعىز كەسە اكەلۋ جاقسى ىرىمعا جاتپايدى. مۇنى ماعان انام ايتقان...
پەرىشتە پەيىل، ءتاتتى جىميىس. ءىشىم ۋىلجىپ سالا بەردى. “اناسىن كور دە، قىزىن ال...”
الدەنەلەردى كۇبىرلەپ كەتسەم كەرەك.
— اعا، ءشايىڭىز سۋىپ قالدى عوي، جاڭارتىپ اكەلەيىن بە؟
تاعى سول ءمايىن ماقام، ءتاتتى لەبىز... جانارى جاۋدىراپ جانىمدا تۇر.
— جو-جوق، راحمەت، جانىم...
تاعى دا ءتىل ۇشىنا الدەبىر سوزدەر ورالا بەردى:
قالاسام، ءشاي دا دايىن، ءماي دە دايىن،
قارعام-اۋ، قالاي ساعان ءجاي قارايىن...
بەيىشتىڭ سامالىنداي ءسارۋار بەيىل
“اناڭنان سەنى تاپقان اينالايىن”!..
* * *
جانارتاۋ جۇرەك مانارتاۋ باسقا مازا بەرمەۋگە اينالدى. جازمىشتىڭ ءبىر كۇنىندە جارىلا ما، كىم ءبىلسىن...
* * *
جالعاندىق پەن جاساندىلىق جاسىرىنعان جەردە جاسامپازدىققا جاي جوق.
* * *
اقىماق ەكەش اقىماق ادام دا اقىلدى يتكە ايتقانىن ىستەتە الادى...
* * *
ادام بالاسى انادان تۋعاننان بەرى مىناۋ الاقانداي جەردە اداسۋمەن كەلەدى. ەس جيىپ، ەتەك باسقاننان بەرى شىندىقتى ىزدەۋمەن كەلەدى. تاپتىم دەگەنى تاعى جوق. ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىنگى اۋرە-سارساڭى وسى بولسا، اداسپاعاندا ءقايتسىن؟!
ءيا، شىندىق — انا ەكەن دە، پەندە — جەتىم بالا ەكەن. جەر بەتىندە قانشا ادام بولسا، سونشا جەتىم بار. مىنا جەر — جەتىمدەر مەكەنى! اتا ساقالىم اۋزىما شىققانداعى كورگەنىم مەن كوزىمنىڭ جەتكەنى وسى. كەش، وتە كەش. قانداي وكىنىشتى؟ جەتىم ەكەنىمدى بىلگەنىم دە عوي، كەلەر مە ەدىم ومىرگە، كەلمەس پە ەدىم...كەلدىم ەكەن، امال جوق، تابايىن-تاپپايىن، شىندىقتى شىراق الىپ ىزدەۋىم كەرەك. ول، بالكىم، شىڭىراۋدا ما؟ بالكىم، شىڭدا شىعار؟.. تابا المايتىنىڭدى كۇنى بۇرىن بىلە تۇرىپ ىزدەگەن بولۋىڭ — ءارى كۇنا، ءارى اقىماقتىق! جارىق دۇنيەگە كەلدىڭ ەكەن — كۇنالىسىڭ. سەبەبى سەن — كۇنالىلەر پەرزەنتىسىڭ! ال اقىماقتىعىڭ... اللاعا جانە وزىڭە عانا ايان.
* * *
بىلايعى جۇرتقا اقىلدى بولىپ كورىنۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ ادەتى. وزگەنى الداۋ ارقىلى ءوزىڭ دە سونى الدانىش تۇتاسىڭ. ايتپەسە، دۇنيەدە سەنەن ارتىق اقىماق ادام جوق!
ءيا، ءومىر دەگەنىڭىز اداسۋ مەن الدانۋدان تۇرادى. ال شىندىق پا، شىندىق — ءسىز تۋا سالىسىمەن-اق ولگەن!..
* * *
قازاقتىڭ تاماققا تابەتى تاقۋانىڭ نامازعا ۇيىعانىنداي، ىشتەگى جىلاننىڭ باسىن كەرى قايتارعانشا قۇلقى بەرى بۇرىلمايدى.
ارعى-بەرگىمىزگە كوڭىل اۋدارىپ، كوز سالساق، — كوكبورىنىڭ اۋلەتىنەن ەكەنبىز. ول دا مىنا ءبىز سياقتى اس دەسە ارانىنا يە بولا الماي قالاتىن تەجەۋسىز نەمەنىڭ ءبىرى مە ەدى؟.. ولاي دەيىن دەسەك، كوكبورىنىڭ جۇلىمىر جۇراعاتىنان سانالاتىن قاسقىردىڭ قويعا شاپقانى بولماسا، قىلتاماقتان العانىنىڭ ءبارىن قىلعىتىپ سالعانىن كورە قويعان جوقپىز. قاز ەكەش، قاز دا تويعانىنا ەمەس، ورعانىنا سەمىرەدى.
تابەت تە ءناپسىنىڭ ءبىر نىسپىسى. ىشتەگى جىلان — اشقاراق ىلاڭ. “ىشتەن شىققان جاۋ جامان” دەمەكشى، ءناپسىسىن تىيا الماعان قۋ پەندەشىلىك قۇدايدىڭ ۇلىنان قۇلقىننىڭ قۇلىنا دەيىن قۇلدىراسا كەرەك. سىرت كوز — سىنشى. ءوزىمىزدى ءبىر ءسات وزگەنىڭ كوزىمەن ولشەمدەسەك، تابەت دەگەن ءتاپ-تاۋىر ءسوزدى توبەت دەگەن تاپتاۋرىن سوزگە ايىرباستاي سالماس ەدىك قوي. ايتپەسە، ىشىپ-جەۋ دە ماقتان با، ءتايىرى؟! بارىنەن دە پاقىرعا پارىماعان، داراقىعا دارىماعان ءسوز وبالىن ايتسايشى...
* * *
وسى يت اتاۋلى بىر-بىرىنە نەگە ءوش؟ اسىرەسە، قوراداعى يتەكەڭدەر. بوساتىپ جىبەرسەڭ، ءبىر-بىرىن ءتۇتىپ جەۋگە بار! اۋىز جالاسىپ، بىر-بىرىنە ءولىپ-وشىپ جاتقان تۇمسىقتى تۇقىمداستاردى ءالى كۇنگە كورمەپپىز. ءيا، ءقايسىبىر ۋاقىتتاردا، كوكتەمدە بولسا كەرەك شاماسى، ۇرىنشاق ءبىر ۇرعاشىنىڭ سوڭىنان ۇرداجىق بەس-التاۋىنىڭ سۇمەڭدەپ جۇرەتىنى بولماسا... سونىڭ وزىندە دە كەلىسۋدىڭ ورنىنا كەڭىردەگىن سوزىپ كەرىلدەسىپ جاتادى. ايتپاقشى، اناۋ ءبىر جاقىنداسىپ-جاندايلاسىپ... قارا باسىپ قالعاندا دا ءبىر-بىرىن ەندىگارى كورمەستەي ەكى جاققا شاتقاياقتايتىنىن قايتەرسىڭ؟! ءقايسىبىر بىلگىشتەر ايتقانداي، وسى شىركىندەر شىنىمەن-اق قاسقىردىڭ ازعىنداعان ءتۇرى-اۋ دەيمىن؟ قاسقىردىڭ ارجاعىندا كوكجال ارلان... ونىڭ ارجاعىندا كوكبورى... كوكبورىنىڭ ارجاعىندا... نە بوپ بارادى ءوزى؟ قوي، دولبارلاماي وسى ارادان دوعارا قويايىن...
* * *
مىناۋ مازاسىز مەزگىل، تىنىمسىز تىرشىلىك تاۋقىمەتىندە ءجۇرىپ اياۋلى ءبىر ءساتىن ءوز جۇرەگىنە ءوزى ۇڭىلۋگە جۇمسايتىن جانعا جان-تانىممەن تاعزىم ەتەر ەدىم!
ۇشجۇزدىلىك
باسىنا قيىن-قىستاۋ ءىس تۇسسە بولدى، ەل-جۇرت ەرىكسىز ەكىگە ءبولىنىپ كەتەدى. ءبىرى — ناقۇرىس پەن نادان. ىشىنەن ءىرىپ، ىشىمدىككە سالىنادى. ەكىنشىسى — ەستىسى مەن ەرەسەگى. دىنگە ءدىلىن اۋدارىپ، ءدىلمارلىق جولعا تۇسەدى.
رۋشىلدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىنا دەيىن قۇلدىراپ، ۇشجۇزدىلىكتىڭ (ەكىجۇزدىلىكتەن قۇداي ساقتاسىن) ۇشار باسىنا شىققان قازاق ءقازىر وسىلايشا ەكىگە ايرىلۋ كەزەڭىن باسىنان كەشىرىپ جاتىر. العاشقىسى ازعىندىق جول-داعى، كەيىنگىسى از كۇندىك الدانىش. ايتپەسە، قازاق ءدىنشىل بولسا، بۇرىن قايدا جۇرگەن؟ كىم ءبىلىپتى، ەرتەڭ قارنىمىز تويىپ، قالتامىز تومپايىپ قاز قالپىمىزعا قايتا كەلگەندەي بولساق، اللا جولىنان اينىپ شىعا كەلمەسىمىزدى؟.. بارىنشا اسىرەشىل (اسەرشىل ەمەس)، اۋلەكى، اپەرباقان، قيت ەتسە قۇدايدى قارعاپ-سىلەپ شىعا كەلەتىن قازاقتىڭ، باسقاسىن قايدام، بۇل قولىنان ابدەن-اق كەلەدى!
ال، ىشىمدىك پە؟ ول — تالعامسىز، تابەتشىل جۇرتتىڭ وبىرىنا ورىستان جۇققان وبا عوي.
كىم بار-اۋ؟
ءبىر ماقالدىڭ ۇدەسىنەن شىعا الماي-اق قويدىم: “مالىم — جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى”.
الدىنداعى مالىنان ايرىلعان اعايىن ءقازىر اۋزىنداعى نانىنان ايرىلىپ قالماۋدىڭ قامىندا. “ايداعانى بەس ەشكى” بولسا دا بۇرىن قازەكەم قاراشا ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان اسپانعا قاراتا شىرت تۇكىرىپ جاتۋشى ەدى. امال نە، ول كۇن كەلمەسكە كەتتى. مال جوقتا جان ساقتاۋ قيىن ەكەن. قيىن بولعانى سول، ءقازىر قام-حارەكەتتىڭ قانبازارىندا قازاقتىڭ ارى دا، ارۋى دا ساۋداعا ءتۇسىپ جاتىر! شىنىمەن-اق حاننان قايىر، قاراشىدان زايىر كەتكەنى مە؟
قازاق دەگەن حالىقتىڭ قاسيەتىن قاپىسىز اڭعارتاتىن اتالمىش ماقالدىڭ استارىن اقتارىپ، تىسىن سوگىپ، ىشىنە ۇڭىلە قارايتىن ازامات بۇگىندە ارامىزدان تابىلا قويار ما ەكەن؟ ءاي، قايدام...
زاۋال
نوسترادامۋستان باستاپ ۆانگاسى بار، وڭگەسى بار كورىپكەلدەردىڭ ساۋەگەيلىگىنە كوڭىل اۋدارساق، الەمدىك اپوكاليپسيس، ياعني زاماناقىر زاۋالى قىلتيىپ قىر اتسىندا تۇرعانعا ۇقسايدى. “مىڭ اسقانعا ءبىر توسقىن” دەپ قازەكەم دە اسىپ-تاسۋ اياعىنىڭ نە بولماعىن اۋەلدەن-اق ەسكەرتىپ قويعان. ايتكەنمەن، ايتا وتىرىپ اينيتىن دا، سەزە ءجۇرىپ سەمىرەتىن دە، بىلە ءجۇرىپ بۇلىنەتىن دە الدىمەن سول قازاق. مۇسىلمانشىلىق جولىنا باقساق، بۇدان اسقان كۇنا جوق. اسىرەسە، اسىرە-بيلىك يەلەرىنىڭ بۇل باعىتتاعى “ەڭبەگى” ەرەن. اساۋدى مومىنعا، مومىندى توبىرعا اينالدىرىپ جىبەرگەندەرگە ەرتە مە، كەش پە، ءبىر جازانىڭ بولارى حاق. ءبىراق... “ەكى ورتادا شىبىننىڭ ولەتىنى” جامان دا.
مىنەز
دالا، دالا، دالا! شالعىنى شاش ەتەكتەن! جولدىڭ قاي قاپتالىنا قاراساڭ دا، ساياق جۇرگەن بىرەن-سارانى بولماسا، تىگەرگە تۇياق كورىنبەيدى. بۇرىندارى وتار-وتار قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى بولۋشى ەدى. از جىلدا ايداھار اساپ، جالماۋىز جۇتىپ قويعانداي. اۋىلعا كىرەبەرىستە عانا ءبىر شوعىر مال كورىندى. و، توبا! ەشكىسى دە، قويى دا، سيىرى دا، جىلقىسى دا — ءبىر شوپاننىڭ ىعىندا! مۇندايدى كىم كورگەن؟ ءۇيىر ايعىرىنان، سيىر بۇقاسىنان، قوي-ەشكى سەركەسىنەن ايرىلعاندا وستەدى ەكەن-اۋ!.. ونىسىمەن قويماي ءبىر قويدىڭ ۇستىنە قوقيىپ قارعا قونىپ الىپتى! بوزتورعاي بولسا ءبىر ءسارى... ۇستىمە قارعا قوندى ەكەن دەپ قاعىنىپ-سىلكىنىپ جاتقان قويدى كورمەدىك. و، موجانتوپاي مومىن بيشارا-اي...
قازاقتى بىردە قويداي قوڭىر، بىردە جىلقى مىنەزدى دەۋشى ەدى. ءقازىر، ءيا، ءدال ءقازىر ءبىز سونىڭ قايسىسىمىز؟ جالىنا جان، ساۋىرىنا شاڭ جۋىتپايتىن تەكتى جىلقى تۇقىمى قاندا تۋلاپ جاتسا، ۇستىمىزگە قارعا، قۇزىرىمىزعا قۇزعىن قوندىرا قويار ما ەدىك؟!
مەن مىنا زاماننىڭ سۇرقىنان شىنىمەن-اق قورقايىن دەدىم.
قيامەتقايىم
ءبىر مۋھمين بايعۇس مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ الدىنا كەلىپ:
— ايتىڭىزشى، ادامزاتقا اللا تاراپىنان اقىرزامان قاشان كەلمەك؟ الدە، ول ءار پەندەنىڭ باسىندا بولاتىن زاۋال ما؟ دەپ سۇراعان كورىنەدى. سوندا راسۋلۋللا س.ع.س. وعان:
— ادام ءوز كورشىسىن، اعا-ىنىلەرىن، ودان قالا بەردى اكە-شەشەسىن ولتىرەتىن كۇن كەلمەيىنشە قيامەتقايىم بولمايدى، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ءاربىر سۇمدىق ءولىم، سۋماقاي سۋىق حاباردى ەستىگەن سايىن جۇرەگىم سۋىلداپ، ەرىكسىز ەسىك جاققا قارايمىن — قىدىر ەمەس، قيامەتقايىم كەلىپ قالمادى ما ەكەن دەپ...
قازاقى پوشىم
كەيدە ويلايمىن: “وسى قازاقتىڭ اللا الدىندا دا، ادامزات الدىندا دا نەندەي جازىعى بار؟” دەپ. كوڭىلى دالاداي، مىنەزى بالاداي. اۋزىنان ءانى، داستارحانىنان ءدامى ۇزىلمەيدى. ءبىر اسىم ەتىنەن باستاپ ءبىر اتىم ناسىبايىنا دەيىن قوناعىنىڭ اۋزىنا توسىپ وتىرعانى. جاقىنىن جاتقا قيمايدى، قۇداسىن قۇدايىنداي سىيلايدى. دالاسى دا كەڭ، توباسى دا مول. نە كەرەك، ءبارى دە بار. تالاي ەل تاقىردا وتىرىپ تا تالقانىن تاۋىپ جەپ ءجۇر عوي...
“وتارشىلدىڭ وزبىرلىعى” دەدىك، “كەڭەستىڭ كەسىرىنەن” دەدىك، جارايدى. ەندى ءبىزدى كىم كەشىرەر؟ اسا ءبىر ناۋەتەك ناقۇرىس، ناماقۇل نوقالاي بولماساق، ەس جينايتىن كەز كەلدى ەمەس پە؟ باعزىبىرەۋلەردىڭ: “بەسىكتەن بەلدى ەندى شەشىپ جاتىرمىز ەمەس پە، الەم الپاۋىتتارىنىڭ الدىندا ءبىز دەگەن ءالى بالامىز عوي، بالامىز...” دەگەنىنە قاراداي قانىم قاينايدى. قۇداي-اۋ، قاشانعى بالا، قاشانعى شالا كۇي كەشپەكپىز؟ قازاق قازاق بولعالى قاي زامان؟..
ال جارايدى، بالا ەكەنبىز دەلىك، سوندا دەيمىن-اۋ، اينالدىرعان از عانا جىل ىشىندە ءجاميجاھاندىق جاھيلدىكتى، جالداپتىقتى، جاماندىقتى قالاي بويعا جۇقتىرىپ الا قويدىق؟ جەتەسىز جەمقورلىقتى، ورداشىل وزبىرلىقتى، وتاۋسىز وبىرلىقتى، ماتاۋسىز مافيانى ايتام دا...
“قايىرىمسىز قاۋىم، مەيىرىمسىز پاتشاعا اللا تاعالانىڭ راحىمى بۇيىرمايدى” دەپ حاديستە ايتىلعانداي، انا جاتىرىندا بالا، بالا باقىرىندا بالە جاسىرىنىپ جاتقان جوق پا ەكەن وسى؟..
كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى
قايسىبىردە كىنا مەن كۇنانىڭ اراجىگىن اجىراتا الماي جاتامىز. كىنالىنى كەشىرۋگە بولادى، ال كۇنالىنى... ىلۋدە بىرەۋى بولسا دا نازارعا ىلەر دەگەن ۇمىتپەن مۇسىلمانشىلىق ۇعىمىنداعى ەڭ اۋىر كۇناعا جاتاتىن جايتتاردى جىپكە ءتىزۋدى ءمىناجىپ كوردىك:
— اللا تاعالا اتىنا كىر جاعىپ، كۇمان كەلتىرۋ:
— ادام ءولتىرۋ،
— مايدان (ۇرىس-سوعىس) الاڭىن تاستاي قاشۋ
— اق-ادال ۇرعاشىنى جەزوكشە دەپ كۇستانالاۋ
— ارام جولمەن اقشا تابۋ، دۇنيە-مال جيناۋ
— جەتىم-جەسىردىڭ نەسىبەسىن جەۋ
— ادامنىڭ ارىنا تيۋ، كەمسىتۋ
— اتا-اناعا ءجابىر-جاپا كورسەتۋ.
جۇماققا جول
كىمنىڭ جۇماقتان دامەسى جوق دەيسىز. اسىرەسە، نە ىستەپ، نەنى بۇلدىرسە دە “قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرەدى” دەپ جۇرە بەرەتىن قازەكەمنىڭ بۇل ماسەلەدە تالابى تاۋداي، تاناۋى ۇيدەي. تامۇق ونىڭ تۇسىنە دە كىرمەيدى. بىلمەگەنگە، بىلگىسى كەلمەگەنگە وبال-ساۋاپ بىردەي. “ويباي، ەسەر قازاقتى ەسىكتەن سىعالاتپاڭدار، — دەپتى ەستى ەبەكەڭ، — قازاق ەسىكتەن ەندى دەگەنشە، جۇماقتىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىعادى”.
سول ايتپاقشى، ءبىر بەيباق (ءسىرا، قازاقتىڭ ءتۇپاتاسىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك): “ەي، راسۋلۋللا، ماعان جۇماققا بارۋدىڭ جولى مەن ءجونىن ايتىڭىزشى؟” دەپ ءوتىنىپتى. سوندا وعان راسۋلۋللا س.ع.س: “سەن سۇراقتى توتەسىنەن قويىپ وتىرسىڭ. اداسىپ جۇرگەن پەندەنىڭ ءبىرىسىڭ عوي، ايتسام-ايتايىن: بىرىنشىدەن، جان-جانۋارلاردى قامقورلىققا الا ءجۇر — ولاردىڭ ءتىلى جوق. ەكىنشىدەن، ازاپ شەككەن، قورلىق كورگەن ادامداردى قۇلدىقتان قۇتقار — ولاردىڭ كۇنى جوق. ۇشىنشىدەن، جەتىم-جەسىر مەن كارىپ-كاسىرگە پانا بول — ولاردىڭ دىمى جوق. وسى ايتقانىمدى مۇلتىكسىز اتقارساڭ، بالكىم، جۇماققا جولىڭ اشىلار” دەپتى.
يا، جۇماققا بارار جول جارىق كۇننەن باستالادى. ءبىراق جول-جونەكەيگى جىلتىراققا التىن ەكەن دەپ بۇرىلا بەرمەگەنىڭىز ءجون...
قۋىرشاق قۇدايلار
الدەنەدەن ءتۇڭىلىپ، كۇيىنگەندە ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان: “قۇدايىن ۇمىتقان نەمە!” دەگەن اۋىر ءسوز شىعىپ قالادى. مەنىڭشە، قارعىستىڭ ەڭ جامانى وسى. قۇدايدى ۇمىتقانى ءۇشىن شايتان دا پەيىشتەن قۋىلعان. پەيىشتەن قۋىلعان شايتان قاراپ جۇرمەي ءوسىپ-ونىپ، قارا كوبەيتىپ، ەندىگى ءبىرازى ادامداردىڭ قۋىس كەۋدەسىنە ەنىپ العان. كەۋدە قۋىسى كەپتەلىپ، سانا ساڭلاۋى بىتەلىپ قالعاندار قۇدايدى ەستەن شىعارماعاندا ءقايتسىن؟..
مەزگىلسىز بوسانا بەرەتىن مەگەجىندەر سياقتى شايتان اۋلەتى دە تىم ءوسىمتال. ءبىرى ءازازىل كەيپىندە، ءبىرى جانتىق بەينەسىندە ءجۇرىپ قۇدايدىڭ ەكى اياقتى قۇلىن ازعىرۋمەن الەك. ارلى-بەرلى ازعىرىستان كەيىن ونسىز دا كەكىرىگى اينىپ جۇرگەن نەمەلەر شايتان جولىنا تۇسپەگەندە نەتەدى؟ ارامىزدا جۇرگەن “قۋىرشاق قۇدايلار” وسىلار. تاقتان تۇسسە دە اتتان تۇسپەيتىن اتامزامانعى شەندى، شەكپەندى شەنەۋنىكتەر، شالا قازاقتار مەن “جاڭا قازاقتار”، ماڭگۇرتتەر مەن كوزقاماندار جانە ەرتەڭگى “سۋپەرقازاقتار” — اتالمىش “قۋىرشاق قۇدايلار” اۋلەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى. ءقازىر ولار پاتشا مەن ءباتشانىڭ، حان مەن قاراشىنىڭ اراسىنداعى “جۇڭگو قامالىنداي” بەرىك بەلدەۋدە بەكەمدەنىپ وتىر. حان ءسوزىنىڭ حالىققا، حالىق ءسوزىنىڭ حانعا جەتە الماي جەلكەسىنىڭ قيىلىپ جاتۋى دا وسى بەلدەۋدىڭ “بەرەكەلى قىزمەتىنىڭ” ارقاسى.
“قۋىرشاق قۇدايلار” قاتارى كوبەيگەن سايىن حاننان پارمەن، حالىقتان دارمەن قاشادى.
افسانا
— تاقسىر، مەن ومىرىمدە كوپ قىلمىس-قيانات جاسادىم. سول كۇنالارىمنان ارىلتىپ، اللانىڭ كەشىرىمىن اپەرىڭىزشى؟ — دەپ قيىلىپتى ءبىر بەيباق يمامنىڭ الدىنا جۇگىنىپ.
— سەنىڭ جانىڭ بەس بىردەي ارىقتان لاي، قوقىس سۋ اعىپ كەلىپ، قوسىلىپ جاتقان ءبىر توعانعا ۇقسايدى ەكەن، — دەپتى سوندا يمام. ءبىرىنشىسى — سەنىڭ كوزدەرىڭ. مۇسىلماندىقتا ايەلگە كوز ءسۇزۋ، سۇقتانۋ، ىشىپ-جەۋ ابەستىككە جاتادى. ەكىنشىسى — سەنىڭ اۋىزىڭ. ورازا ۇستاپ، دۇعا وقىپ ءجۇر، قاراۋ ويدان قاش، جاقسى ءسوز ايت. شاريعات قالاماعاندى ىشىپ-جەمە. ءۇشىنشىسى — سەنىڭ سانا-سەزىمىڭ. ادەپسىزدىك پەن زۇلىمدىقتان، مەنمەندىك پەن وركوكىرەكتىكتەن ارىل. ءتورتىنشىسى — سەنىڭ قۇلاعىڭ. وسەك-اياڭ مەن كەسىر-كەسەپات ءسوزدى تەرمە، ەستىمەگەن بول. تەك سوندا عانا الگى ارىقتارىڭنىڭ سۋى تۇنىقتالادى، جانىڭ دا، ءتانىڭ دە تازارادى. ەي، بەيداۋا، پەندە، ءوزىڭ بولماساڭ، سەنى كۇنالارىڭنان مەن ارىلتا الار حالدە ەمەسپىن، اللاعا جالبارىن، اللاعا!..
* * *
بۇرىن كەزىككەن جۇرتتىڭ ءبارى ماعان وقىمپاز، ىزدەمپاز، ءبىلىمپاز بولىپ كورىنۋشى ەدى. ال ءقازىر سول ادامداردىڭ اق-قاراسى ايقىندالىپ قالعانداي. قايسىبىرەۋى دەتەكتيۆتىڭ سوڭىنان دەدەكتەپ ءجۇر. ءجۇرىپ تە، تۇرىپ تا وقيتىنى — وقيعاسى ويعا وپا بەرمەيتىن، جەلىسى جەلەڭ، جالعاسى جالاڭ بىردەڭەلەر. سارى ساعىزداي سوزىلعانىمەن ساناڭدا سارقىتى دا قالمايتىن سابىننىڭ القىندىسى اقىلىڭا اقىل قوسا ما؟ ەندىگى بىرەۋلەرى ەرتەدەن كەشكە دەيىن سكانۆورد شەشۋمەن الەك.
قايران، مەنىڭ قاراكوز وقىرمانىم،
قانبازارعا قايدان كەپ توپىرلادىڭ؟
ستاندارتقا ەشقانداي سيمايدى ەكەن،
سكانۆوردقا شۇقشيىپ وتىرعانىڭ.
ساعىز دەمەكشى، قانشا شايناساڭ دا ول شىركىننىڭ اۋىزعا ءباس، اعزاعا اس بولعانىن كىم كورگەن؟ “كۇبىسىنە قاراي پىسپەگى” دەگەن وسى. ناعىز كىتاپتىڭ ورنىن ساعىز كىتاپ باستى.
ءبوزدىڭ ءباسى وزىپ، ءسوزدىڭ ءناشى كەتىپ بولعان زامانعا تاپ كەلدىك. وبالىڭ كىمگە، وقىرمان؟
ۇرگەن شار
ءبىزدىڭ اكىمدەردىڭ ءبىرازى ەلباسىنىڭ ەنشى ءبولىپ بەرگەن ەرەسەك ۇلدارىنا ۇقسايدى. بار بىلگەنى — باقىر باستىڭ قامى. ويتپەگەندە شە! بۇگىن بولماسا ەرتەڭ مۇنىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋ كەلەدى. كەلەدى دە: “ءاي، ءباتىر، قايقاي!” دەيدى. بىرەر جىلدا جەمساۋى بۇلتيعان بۇل دا: “ءۋا، كىمسىڭ، بايقا، ءاي!” دەمەيدى. ءوستىپ جۇرگەندە اي وتەدى، جىل جىلجيدى... ۋاقىت وزدىرعان، ەلدى توزدىرعان “جۇگەرمەكتەرىن”، ارينە، ەلباسى باسىنان سيپاپ، اۋكەسىنەن قاسىمايدى ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق، قايسىبىرەۋلەرى اسىن ۇرتتاي ءىشىپ وتىرىپ مۇرتتاي ۇشادى. ەندىگى بىرەۋلەرى ۇلكەن ۇيدەن ەلگە “ۇلەس” الىپ قايتادى. قايتادى دا ءبىراز كۇن قوپاڭداپ قول-اياعىن جيناعان بولادى.
وسى ءبىر ورايدا بالا قولىنداعى ۇرگەن شار كوزگە ەرىكسىز ەلەستەيدى. ۇرگەن شاردان ءۇمىت بار ما — ۇشادى دا كەتەدى. كەيبىر شار بىرەر كۇن شەڭبىرەك اتىپ تۇرعانىمەن، بىرتە-بىرتە جەلى شىعىپ ءبۇرىسىپ، تىرىسىپ تىنادى. ال ءقايسىبىرى قاراداي تارس ەتىپ جارىلادى. جارىلعان نارسەدەن ءناجىس بولماسا، جاعىمدى ءيىس شىعۋشى ما ەدى، ءتايىرى...
“سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدىنىڭ” ءبىر كەرى وسى-داعى.
قايران، اباي!..
قازاقى قاۋىمدا الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك بۇرىن دا وڭىپ تۇرماعان ەدى، ءقازىر اتىمەن جوق. تەاتر مەن كينوداعى كورەرمەن، كوركەم ادەبيەتتەگى وقىرمان بەلسەندىلىگىن ايتىپ اۋرە بولماي-اق قويالىق. كىتاپ تۇگىلى بىر-بىرىنە ۇڭىلۋگە ۋاقىتى دا، شاماسى دا جوق جۇرتتىڭ قازىرگى كورگەن-باققانى — قارا باستىڭ قامى، قارا بازاردىڭ ماڭى. ەرتەدەن كەشكە دەيىن سەڭدەي سوعىلىسىپ، سىلەسى قاتقان، ءسىڭىرى شىققان ەل “ءوز ءۇيى — ولەڭ توسەگىنە” سۇرىنە-قابىنا قۇلايدى. ەرتەڭىنە تاعى وسى. ميمىرت تىرلىكتەگى ميلاۋ قىرتتى، مىلقاۋ جۇرتتى باسقارۋ يتتەن دە وڭاي! پاتشا تاقتا، كوزقامان اتتا، ماڭگۇرت قاپتا! “ەلۋ جىلدا ەل بولماقتىڭ...” قازىرگى قام-حارەكەتى ازىرشە وسىلاي، ەرتەڭىن قايدام...
“ادام ءبىر — بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى...” — قايران، اباي-اي، تاعى دا الدىمىزدان شىعا كەلدىڭ-اۋ!..
“بىلەمىز...”
— اعا، ءبىز ءسىزدى جاقسى بىلەمىز، — دەدى ءبىر ءىنىم قولدى-اياققا تۇرماي، — و، ءسىز دەگەن... قالاي ايتسام ەكەن، ءسىز دەگەن... بىلاي، ماقتانىش ەتەمىز، اعا، ءبىز ءسىزدى... ءسىز دەگەن، الگى، اناۋ...كىم بار عوي...
— كىمدى ايتاسىڭ؟ — دەدىم مەن دە اۋزىنا ءتۇسىپ الگىنىڭ (ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن).
— كىم شە، الگى، اناۋ... ءبىراق، اعا، ءسىز بارىنەن دە مىقتىسىز! ءسىز ءبىزدى بىلمەيسىز، ءبىراق ءبىز ءسىزدى بىلەمىز... بىلگەندە قانداي!..
— وي، اينالايىن، بىلگەنىڭ جاقسى. بىلگىسى كەلمەيتىندەر، كوزگە ىلگىسى كەلمەيتىندەر قانشاما... سەن ولارعا قاراعاندا... ايتا قويشى، اينالايىن، قاي كىتابىمدى وقىپ ەدىڭ؟
— اعاسى-اۋ، سىزدە كىتاپ سابان ەمەس پە؟! كوپ دەگەنىم عوي، اعاسى... قايسى ءبىرى ەستە قالۋشى ەدى...
— سونىڭ قايسىسى قولىڭا ىلىكتى دەپ جاتقانىم عوي، ءىنىم...
— اسا قاراجاياۋ ەمەسپىز، اعاسى، ءبىز دە كىتاپ وقيمىز... بىلەمىز، بىلگەن سوڭ دا...
— نەمدى ءبىلۋشى ەڭ، ايتپايسىڭ با ەندى؟!
داۋىسىم قاتتىراق شىعىپ كەتتى بىلەم، اناۋ جان-جاعىنا الاقتاي بەردى.
— ا-ا-عاسى، انا ءبىر كىسىنى دە... جاقسى ءبىلۋشى ەم. الدىنان شىعىپ، سالەم بەرىپ دەگەندەي...
تۇرا جۇگىرىپ، قۇراق ۇشقان “ءىنىمنىڭ” جاعى تىنار ەمەس:
— اسسالاۋ، اعا! ءبىز ءسىزدى جاقسى بىلەمىز، اعا. بىلگەندىكتەن دە... الدىڭىزدان شىعىپ، سالەم بەرىپ دەگەندەي...
دەشتى قىپشاقتار
تاق تايعاناق، ب ا ق بايانسىز. ءامىر تەمىر اجال قۇشقان سوڭ-اق ۇرپاقتارى ۇلى يمپەريانى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرا المادى. كوك كۇمبەز، كوگىلدىر مۇنارالار كوپ ۇزاماي كوزدەن ۇشتى. بىرەن-سارانى عانا بۇگىنگى سامارقان ءسانىن كەلتىرىپ تۇرعانى بولماسا، شاھاردىڭ ءىشى-سىرتىنداعى جاسىل جۇماق، سانسىز سايابانداردىڭ ءبىرى دە جوق. مۇنىڭ سەبەبىن اركىم ءار ساققا جۇگىرتەدى. سونىڭ ءبىرى مىناۋ: سامارقان تاۋلارىنىڭ ارجاعىنان بەرى اۋعان دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرى مال-جانىمەن قالا ىرگەسىن جايلاعان. جانعا تۇراق، مالعا قۇراق كەرەك — جاسىل جۇماق، مامىر ماڭاي از وتپەي-اق تاز تاقىرعا اينالىپ شىعا كەلسە كەرەك.
تاۋلى جەر باۋلى، سۋلى جەر نۋلى. سامارقاننىڭ قازىرگى كوركى دە كوز تويارلىقتاي. ايتكەنمەن، الگى ساياباندار...
...وزىممەن-وزىم ويشا سىرلاسىپ، مۇڭداسىپ كەلە جاتقاندا تاشكەننەن اسىپ، كەلەستى باسىپ كەلە جاتقانىمىزدى جالاڭ جول، جارتىكەش توبەلەرگە قاراپ اڭعارا قويدىم. جاسىراتىنى جوق، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سيرەك تە بولسا جول قاپتالىندا قالقايعان قاراعاش پەن قاراتال قارعا دا، قارعاعا دا پانا بولىپ تۇرۋشى ەدى. ءبىرى دە قالماپتى...
...ەسىمە الگى دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرى تۇسە كەتتى. “ۇقساماساڭ تۋماعىر-اي” دەسەڭشى؟!
داۋىسىم قاتتىراق شىعىپ كەتسە كەرەك، قاسىمدا قالعىپ-مۇلگىپ كەلە جاتقان ەتجەڭدى ايەلدىڭ باسى قاقشاڭ، كوزى باعجاڭ ەتە قالدى. ەكى قولى بىردەي اياق جاقتاعى قامپيعان قاپشىققا جارماستى. “ءۇھ، ورنىندا ەكەن عوي...” قايتادان كوزىن جۇمدى.
ءيا، بىزدەر — دەشتى قىپشاقتارمىز!..
شەنەۋنىكتەر شاھارى
قاي كەڭسەگە كىرسەم دە تۇمىلدىرىق كيگەن قۇسشا تۇمشالانىپ الىپ تۇقشىڭداپ وتىرعان بىرەۋ. باس كوتەرەر ءتۇرى جوق. “ءجۇزى تومەن، كوزى كوگەن ادامنان جاقسىلىق كۇتپە” دەپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىق انام...
سىرتقا شىقتىم. كوشە كەزىپ، ەسىل جاعالادىم. قايران، وزەن قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ جاتىر. قار قاشان ەريدى، مۇز قاشان ءجىبيدى؟..
ەكى قولى قارماقتا، ەكى كوزى ويماقتا — قابا ساقال قاريا قايداعىدان دامەلى. قالت-قۇلت ەتكەن قارماققا جالت-جۇلت ەتكەن جاسىمىق جانار تۇبىنەن قاعىلەز دە شالدۋار شاباق قاشان ىلىگەر؟..
كەشكىلىك پويىزعا وتىردىم. “كەز كەلدىك، جىلدام بارىپ تەز كەلدىكتىڭ” كەرى بولدى. “كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا” — شارۋام بىتپەدى. جولسەرىگىم قالامىنىڭ جەلى، قادامىنىڭ ەبى بار قارشاداي اقىن بوپ شىقتى.
— سەنەسىز بە، اعا، — دەدى ول، — اينالدىرعان بىرەر ايدىڭ ىشىندە الماتىنى قاتتى ساعىندىم. انشەيىندەگى “اۋاسى بۇزىلدى، داۋاسى ازايدى” دەيتىنىمىز بەكەر-اق ەكەن. استانادا، الگى... بىر-ەكەۋلەردى ەسكە الماعاندا، اقىن جوق! اناسىز بالا جەتىم، اقىنسىز — قالا جەتىم. الماتىنىڭ ايبارى الاتاۋ بولعاندا، ايدارى اقىندار ەكەن عوي، شىركىن!..
ويلانىپ قالدىم. اقىن ءىنىم الدەنەنى استارلاپ وتىر. اتادان قالعان اۋىزەكى ءسوز بار: “اقىن — قۇدايدىڭ ق ۇلى، ادامزاتتىڭ ۇلى”. اقىن جۇرگەن جەرگە پەرىشتە ۇيىرسەك، قىدىر اتا دا كەتارى ەمەس.
...ءيا، ايتتى-ايتپادى، قار قاشان ەريدى، مۇز قاشان ءجىبيدى؟..
تەمىر تاۋىق
“تارىداي شاشىلعان از قازاقتى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ تەحنولوگيالىق تەمىر تاۋىعى تۇگەل شوقىپ جەپ قويۋى ىقتيمال...”
اينالايىن، مارات-اي (مارات قابانبايەۆ)، قارشاداي باسىڭمەن قازاعىڭنىڭ قامىن جەگەنىڭدى قايتەيىن، قارامىزدى ازايتىپ قارا ءتۇننىڭ قوينىنا قايرىلماي كەتە بارعان سوڭ...
جاماعاتىڭ جاڭا عاسىردا دا جايباراقات، جيارعا ەسى، جابارعا ەتەگى جوقتاي كورىنەدى... ءالى كۇنگە. ايدىڭ كۇنى امانىندا شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن اۋىلىڭ اناۋ... اجالدىڭ حابارىنان دا، ايداھاردىڭ ارانىنان دا ايىلىن جيماي داليىپ جاتقان دالاڭ مىناۋ! قاباعىن قارا بۇلت باسقان، جەبىر مەن وبىر جۇپتاسقان، كوزى ۇڭگىگە، كىرپىگى سۇڭگىگە ۇقساعان سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن قاراجۇرەك قاتىگەز قالاڭ، انە! اللا — ءتاڭىرىمىز ەدى، اۋىل — تامىرىمىز ەدى...
تامىرسىز تالشىبىق تا كوكتەمەيدى،
پەندەسى، اللا بەرسە، كوپ دەمەيدى.
تال تۇستە تامىرىنان اجىراسا،
بۇل قازاق ەندى كىمگە وكپەلەيدى؟
تامىرسىز تاڭىرىمىزگە قالايشا الاقان جايىپ، قول سوزار ەكەنبىز؟
كوكشىلدەنىپ تۇراتىن كوزى كىلەڭ
قالا دەگەن — مولانىڭ ءوزى بىلەم؟
تۇندە تاعى اۋىلىم تۇسىمە ەندى،
كوك تۇتىنگە تۇنشىعىپ كوز ءىلىپ ەم...
“ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى” دەمەكشى...
* * *
“شەكارانى تاسپەن قورشاما، دوسپەن قورشا”. بۇل — بۇرىنعىلاردان قالعان ءسوز. بۇگىنگى مەن بۇرىنعىنىڭ اراسى بۇلىڭعىرلانىپ بارادى. كوز الدىڭ بۇلىڭعىرلانسا، تاۋ ەكەش، تاۋ دا كورىنبەي قالادى. تاس قالانسا تاۋ بولار، جاس شىلانسا كول بولار. ءۇي بولعان سوڭ كەسە-اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. ەل بولعان سوڭ وسەك-اياڭ ارادا جۇرمەي تۇرمايدى. باسى موينىندا، تاسبيعى قولىندا بولا تۇرىپ تاسى قوينىندا جۇرسە اعايىننىڭ انتتان اينىعانى، ادامدىقتان ازعانى، اللادان بەزگەنى. “باس-باسىنا بي بولعان”، ەل اتانىپ ەنشى العان تۇركى تۇقىمداس الاش ازاماتتارى الدىمەن وسىنى ويعا السا ەكەن!..
* * *
سوكرات: “ونەردەن جاقسى، بىلىمنەن ۇلكەن، ۇياتتان سۇلۋ نارسە، قىزعانشاقتىقتان اسقان دۇشپان جوق”.
* * *
“ەكى نارسەدەن ساقتانعان ءجون، — دەپتى پاتشا (“قاۋىسناما”) ۇلىنا، — ءبىرى — كۇشتى دۇشپان، ەكىنشىسى — ايلالى دوس”.
دۇشپاننىڭ اتى — دۇشپان. اتىنا زاتى ساي، ايدان انىق، بەسەنەدەن بەلگىلى. قارۋ اسىنىپ، قان اڭساپ قارسى الدىڭدا قاسقايىپ تۇر. قام قىلماساڭ، قارسى قايرات كورسەتپەسەڭ، سۇرىڭ ساراڭ، كۇنىڭ قاراڭ. ال دوس... ونىڭ ىشىندە ايلالى دوس. اباي ايتپاقشى، “كۇن شىققاندا — موينىڭدا، كۇن باتقاندا قوينىڭدا”. سەنىڭ قىر-سىرىڭدى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. قازەكەم بۇل تۋراسىندا “استىڭداعى اتىڭا، قاسىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە” دەپ ايتارداي-اق ايتقان. بىلايشا ايتقاندا: دۇشپان سىرتتا، دوس ىشتە. “ىشتەن شىققان جاۋ جامان”. ولاي بولسا، وڭباي وپىنىپ قالماس ءۇشىن:
قارا جەرگە ەنگەنشە،
دوستان ساقتان سەن دە، ەنشە!
* * *
ونىڭ ىرىلىگىن كەزىندە ەكىنىڭ ءبىرى مويىندايتىن. ال ۇلىلىعىن ەرتە مە، كەشپە، تىرىلەرگە ۋاقىت مويىنداتارى حاق!..
مەن دە ءتىرى پەندەنىڭ ءبىرىمىن — ىنىلىك ءىلتيپاتىمدى العا سالىپ بۇگىن دە پالاتاسىنا باس سۇقتىم. ءوڭ-تۇسى كەشەگىدەن ەداۋىر سولىپ قالىپتى. ولمەشى جانارىن ارەڭ اۋدارعانى بولماسا، بالەندەي بەيىل بىلدىرە قويعان جوق. مەن دە سۇپ-سۋىق قولىن الىپ، سۇلەسوق امانداستىم. دەنەم ءدىر-رر ەتتى. وسى وتىرىسى ولگەن ادامدى ورىندىققا سۇيەي سالعانداي ەدى. الدەن سوڭ مەنىڭ بار-جوعىمدى مۇلدەم ۇمىتتى دا الدىنداعى قاعازىمەن بولىپ كەتتى. ساۋساعى قالام ۇستاۋعا كەلىپ- كەلمەيدى. دارمەنسىز. ءالجۋاز. قۋ سۇيەككە نەمەنە ىلىگۋشى ەدى، كوزىلدىرىگى دە كۇن سايىن قۋسىرىلىپ بارا جاتقان مۇرىنىنىڭ ۇستىنەن سۋسي بەرەدى. تۇنىمەن ۇيقى كورمەگەنى قۋقىل وڭىنەن كورىنىپ تۇر. مىنا وتىرعان ادام وسى تۇرىمەن وسى ساتتە كوزىمە سياساۋىت سياقتانىپ كەتتى. قالام ۇشىنان قان با، سيا ما، قاعاز بەتىنە ازىرگە ماعان بەيماعلۇم بەدەر ءتۇسىپ جاتىر. ساۋىتتىڭ سياسى تاۋسىلىپ، ءتۇبى اقىر-تاقىر تارتقانداي...
اياپ كەتتىم. كۇنى كەشە ۇلكەن ءبىر ۇيدە، ۇلكەن ءبىر كەڭسەدە ۇلكەن ءبىر ادام بولىپ وتىرۋشى ەدى. ەندى ەشكىمگە كەرەگى بولماي قالعانداي. سەزەتىنمىن، و باستان-اق كىتاپ قوتارىپ، قاعاز كەمىرىپ-اق وتىرۋعا جارالعان وقىمىستى جان ەدى. تاققا وتىرماسا دا، اتقا قونىپ، سول سودان تۇسپەي قويدى. بەس جىل ءوتتى، ون جىل ءوتتى... ون بەس جىل ءوتتى... ەندى، مىنە، تارىداي شاشىلعان، تالقانداي توگىلگەن، تارامىستاي سوگىلگەن تاعدىرى تاۋسىلۋعا تاياۋ. اتاق تا، ات تا، كەڭسە دە، كەنىش تە جايىنا قالدى. اياداي قۋىس، سالقىن پالاتادا جالعىز ءوزى. ءحالىن سۇراي كەلگەن ماعان قارايتىن ەمەس. قارامايىن دەمەيتىن شىعار-اۋ، ۋاقىتى قۇرعىر جەتپەي جاتىر ەمەس پە... جو-و-ق، ءوتىپ بارا جاتىر، ۋىسىنان كەتىپ بارا جاتىر! كەلمەسكە!!! ايالسىز، بايانسىز ۋاقىت شىركىنگە كىمنىڭ ءامىرى ءجۇرىپ ەدى، وسى كۇنگە دەيىن؟..
...ەرتەسىنە ءۇزىلدى. كوز جۇمدى. فانيدەن ءوشتى. باقيعا كوشتى. “كەڭسايدىڭ” قولتىعى كەڭ ەكەن، ۇلكەن اعانى دا قۇشاعىنا الدى. وسى كۇنگە دەيىن سانامنان وشپەيتىنى — سارقىلىپ جازعان سارقىتى قايدا ەكەن؟ اياقتالماي قالعان...
* * *
قازاقتىڭ تويداعى لەپىرمە، كوپىرمە ءسوزىن كەشىرۋگە بولار، ءبىراق كىسى قازاسىنا جايىلعان ازالى داستارحاندا اسىنىپ-تاسىنىپ، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەۋىن قالاي قابىلدارسىڭ؟ ءسوزدىڭ پارقى مەن نارقى سويلەنەر جەرىنە ورايلاس، قارايلاس بولماۋشى ما ەدى؟ “قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن” دەگەندە اباي مۇنى ماقتان ءۇشىن ايتپاعان شىعار-اۋ...
* * *
“ءسوز ءبىر شاراپ سياقتى، ودان باستىڭ اۋىرۋى دا، جازىلۋى دا مۇمكىن، — دەي كەلىپ پاتشا (“قاۋىسناما”) ۇلىنا مىناداي وسيەت ايتادى: ادام ءۇش ءتۇرلى، ءسوز ءتورت ءتۇرلى بولادى، بالام. ادامنىڭ ءبىرىنشى ءتۇرى — بىلەدى جانە بىلگەن سايىن بىلە تۇسسەم دەيدى. ەكىنشى ءتۇرى — بىلەدى، ءبىراق بىلە تۇرا “بىلمەيمىن” دەپ بۇلتارادى. بۇلار — قۋ، زىميان، زالىمدار. ولاردان مەيلىنشە ساق بولعان ءجون. ءۇشىنشىسى — بىلمەيدى جانە بىلگەننىڭ ءتىلىن المايدى. ولار — ەسسىز، ەسىرىك، ناقۇرىس، ناداندار. بۇلاردان دا الىس، اۋلاق جۇرگەن دۇرىس. ال ەندى، ۇلىم، مىنانى دا ۇعىپ ال: ءسوز — ءتورت توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشىسى — بىلۋگە دە، ايتۋعا دا قاجەتى جوق سوزدەر. ەكىنشىسى — بىلۋگە دە، ايتۋعا دا قاجەتتى سوزدەر. ءۇشىنشىسى — بىلۋگە قاجەتى جوق، ءبىراق ايتۋعا بولاتىن سوزدەر. ءتورتىنشىسى — بىلۋگە كەرەكتى، ءبىراق ايتۋعا بولمايتىن سوزدەر”.
وسى ءۇش ءتۇرلى ادامنىڭ، ايتىڭىزشى، ءسىز قايسىسىنا جاتاسىز؟ ءسوزىڭىز دە سوعان بايلانىستى...
* * *
قىز ون بەسىندە كوزگە ىلىگەدى. ونسەگىزىندە بويجەتەدى. جيىرماسىندا تولىسادى، پىسەدى. ودان ءارى پىسكەن جەمىس ءۇزىلىپ جەرگە تۇسەدى.
جىگىت — ونۇشىندە وتاۋ يەسى. ءونۇش پەن ونبەس اراسى — بوزبالا بوزىم شاعى. جيىرما — دەر شاعى. جيىرمابەس — ەر شاعى. وتىز — وردا بۇزار كەز بولسا، قىرىق — ءومىردىڭ بەلدەۋ تۇسى. ورىس اقىنى ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكونىڭ:
“جيزن دو سوروكا — كاك حمەل،
پوسلە سوروكا — پوحمەلە” دەيتىنى وسىدان.
مۇنى قازاقشالاساق:
“قىرىققا دەيىن ۇرتىڭ ماي،
قىرىقتان كەيىن قىرتىلباي” بولىپ شىعادى. ايتكەنمەن،
“قىرىقتا قىلشىلداعان قىلىشتايمىن،
قىزدىرىپ وتقا سالعان قۇرىشتايمىن!” دەگەن قاناتتى، قايراتتى ءسوزدى دە قاپەردە ۇستاعان دۇرىس-اۋ...
اقتىلەۋ
باعبانداي كۇتىپ، باپتاعان،
قىزىم ەڭ قولىن قاقپاعان.
وزىڭمەن جانىم مارقايىپ،
وزىڭمەن، جانىم، ماقتانام.
التىنىم ەدىڭ ساقتاعان،
انانىڭ ءسۇتىن اقتاعان.
الدىڭنان باعىڭ اشىلسىن،
تىلەيمىن ساعان ءسات قادام،
اۋمين!!!
* * *
ايتىس ونەرىنىڭ الىپ تا جىعاتىن، شالىپ تا جىعاتىن اقىندارىنىڭ ءبىرى مۇحامەتجان تازابەكوۆتىڭ “قىزىم، ساعان ايتام، كەلىنىم، سەن تىڭدانى” مەڭزەيتىن مىنا ءبىر ەكى-اق اۋىز ءسوزى قارسىلاسىن عانا ەمەس، مەنى دە ەسەڭگىرەتىپ كەتكەندەي:
“بۇرىنعىنىڭ قۇرانى — “اللاھۋ اكبار!”،
بۇگىنگىنىڭ ۇرانى — “اپ قويالىق”!
ەكى ءسوزدىڭ اراسى ءتور مەن كوردەي. ءبىرى — جاراتقانعا جالبارىنۋ، تاڭىرگە تابىنۋ. ەكىنشىسى — ىبىلىسكە ىزەت، ءازازىلدى اسپەتتەۋ. ەكى ارالىقتا ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسەڭگىرەپ جۇرگەن قانداسىمىز قانشاما... ەستىنىڭ كوز الدىڭدا ەسۋاسقا اينالعانىن كورگەندە ءوزىڭ دە كورگە كىرە جازدايدى ەكەنسىڭ. ەسۋاس — قۇلقىننىڭ ق ۇلى، ەستى — ۇلتىڭنىڭ ۇلى. قۇل جيىلىپ ەل بولماسىن، ۇل جيىلسا كەم بولماسىن بىلەتىن قازاقتىڭ قۇرانعا جۇگىنۋدىڭ ورنىنا ۇرانعا جىعىلا بەرەتىنى نەسى ەكەن وسى؟..
كۇلشەلى بالا
ءار ۇلت-ۇلىس ءوزىنىڭ بالالىق، ەركە، ەسەيۋ، دانالىق جانە قارتايۋ كەزەڭدەرىن باسىنان كەشىرەدى. باتىس ءقازىر دانالىق ءداۋىرىن تاۋىسىپ، قارتايۋعا اۋىسىپ وتىر. شىعىس ءوز تىزگىنىن باتىسقا بەرگەلى باعىتىنان دا، باقىتىنان دا ايرىلدى. ەندەشە ونى دا “ىسەگىنەن قارتايۋ” ءساتى كۇتىپ تۇر. ءوز تاعدىرىنا ءوزى يە بولا الماعان ادامنىڭ، نە ەلدىڭ قوجايىنى كوپ بولادى. اڭىزدى الدانىش تۇتىپ، ەرتەگىگە ۇيىيتىن اڭعالدىعىڭىز، ءارى كەتسە، بالالىقتىڭ ءبىر ءتۇرى.
ءبىزدىڭ دە ەسىمىز كىرەسىلى-شىعاسىلى. قاشان كورسەڭ بارىمىزدان ايرىلىپ، جوعىمىزدى تۇگەندەي الماي جۇرگەنىمىز. اتا-بابا داستۇرىنەن باز كەشۋگە اينالدىق. ال ءداستۇر دەگراداسياعا ۇشىراعان جەردە قوعام اعزاسى ازعىن-توزعىنعا بوي الدىرادى. ءداستۇر ۇمىتىلعان كۇنى ۇلت ۇلتتىعىنان ايرىلىپ، دۇبارا-دۇمشە كۇي كەشەدى. شاريعات پەن ءسالت-داستۇردى بىرىكتىرگەندە عانا قازاق — ءارى مۇسىلمان، ءارى قازاق بولىپ قالادى. سالت-سانا، ءۇردىس-داستۇر ەشۋاقىتتا دا ەسكىرمەيدى، جاڭارماسا، جاڭعىرماسا. ال شاريعات باستاۋى قاسيەتتى قۇران-كارىم.
بۇگىن، ەرتەڭ دەپ ءجۇرىپ الماي، بالالىق كەزەڭنەن تەزىرەك ارىلۋىمىز كەرەك. شاركەز شولجاڭدىق شالاعاي بالالىققا عانا ءتان. بالانى كىم كورىنگەن باسىنادى. ءبىز ءقازىر وڭگەنىڭ كوزىمەن قاراعاندا — “كۇلشەلى بالامىز”. ال بالانىڭ (قازاقتىڭ) قولىنداعى كۇلشەگە يت تە، دوڭىز دا، تۇلكى دە، قارعا دا... كوز سۇعىن سالادى. الدىمىزدا ەسەيۋ كەزەڭى تۇر. دانالىقتىڭ اۋىلى ءالى الىس. ال قارتايۋ دەگەنىڭىز وپ-وڭاي.
* * *
اللا تاعالا بۇرىن جەردەگى پەندەلەرىن ۇرەيمەن ۇركىتىپ، ولىممەن قورقىتىپ، جازامەن جاسقاپ، اجالمەن اقىل-ەسىن جيدىراتىن. ەندى ول دا قالدى. “كەدەي باي بولسام دەيدى، باي قۇداي بولسام دەيدى”. جابىرەيىل جاماعاتتىڭ جادىنان شىعىپ، ازىرەيىل دە ادىرەم قالدى. ادام ءوزىنىڭ ءاۋباستاعى پەندەلىك قالىبىنان، نەمەسە قابىعىنان بەزىپ، اللا شەكاراسىنان اتتاعالى تۇر. قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم ەندىلىكتە وسىناۋ ماقۇلىعىن نەندەي شارامەن تاۋبەسىنە كەلتىرە الماق؟ اپىراي، اياعى نەمەن بىتەر ەكەن مۇنىڭ؟..
قۇران كارىمنىڭ قۇلاعىما قىراعاتتى اۋەن-ۇنى كەلەدى: “اللا تاعالانى ەشكىم دە كورە الماق ەمەس، ءبىراق اللا ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىر”.
* * *
ادام اتا، حاۋا انا جارالعالى بەرى قانشا زامان ءوتتى... قانشاما ۇرپاق جاڭاردى، ءوستى، ءوندى... اللانىڭ بەرگەنى مەن پەندەنىڭ پەيىلىنە ساي جەر كەڭ. دۇنيە شالقار.
قانشا ادام بولسا، سونشا ارمان بار. ادامزاتتىڭ ءبىر ارمانى — جاراتۋشى يەنىڭ مۇباراك ءجۇزىن، ياعني كوركەم كەلبەتىن كورۋ بولسا كەرەك. ارينە، اللانىڭ بار ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيتىندەر عانا.
مەن دە ارماندايمىن، اللانىڭ ءجۇزىن كورسەم دەپ. سويتسەم، مۇنىم بەكەر ەكەن. بەكەر ەكەندىگىنە سوپىلىق ىلىم-بىلىمگە بەيىل بۇرعاندا بارىپ كوزىم جەتتى. كوبىمىز ونى كونەرگەن، كونتاقى بولعان كەرەكسىز، قورەكسىز سانا سارقىتى دەپ ءجۇرمىز. بەكەر-اق! باستاۋى بار دۇنيەنىڭ بايانى بولماۋشى ما ەدى؟! ونىڭ ۇستىنە ءىلىم-بىلىمنىڭ ەسكىرگەنىن كىم كورگەن؟ ولەڭمەن جازىلىپ، قىراعاتپەن وقىلاتىن، اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن جەرگە تۇسكەن قاسيەتتى قۇران كارىمدى دە ءدۇنياۋي ءعىلىم-بىلىمنىڭ بولىمدى ءبىتىمى، بولجامدى باستاۋى دەپ ءجۇرمىز ەمەس پە؟!
“ءتاڭىرى — تىلسىم. ول اشىلسا، قۇدايدا قۇدىرەت، ادامدا بەت قالا ما؟..” دەپتى اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە شاك كەلتىرمەسەك تە، ءبىز — ادامدار الدەقاشان بەتىمىزدى اشىپ العانبىز. جاڭا تۇسكەن كەلىن دە بەتىن اشقان بىرەر كۇننەن سوڭ ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە تۋرا قارايتىن عادەتكە كوشەدى. مۇنىسىن جانە ەرسى كورمەيدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە، الدەقانداي سەبەپپەن اللا ديدارىن كورەتىندەي بولساق، الگى بەتى اشىق، ەتى قالىڭ كەلىن سياقتى ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋدان ەشقايسىمىزدىڭ دا يمەنبەيتىنىمىزگە يمانداي سەنىمدىمىن! ودان دا اللا كورىنبەي-اق قويسىن... ارزۋ-ارمانىمىزعا اينالىپ جۇرە بەرسىن...
* * *
ماحامبەتتەر قاشاندا اڭداۋسىز اجال قۇشىپ، مەزگىلسىز مەرت بولىپ جاتادى دا، ىقىلاستار ناقاق قانعا ىندىن قاندىرادى. دۇنيەجالعاننىڭ ىقىلىم زاماننان بەرگى عادەتى وسى. كەشەگى ەر بابانى ەسكە ءتۇسىرىپ، ايبىندى اتانى اۋىزعا الا بەرەتىنىمىزدىڭ نەلىكتەن ەكەنى ءسوز ۇعار كىسىگە وسىدان-اق اڭعارىلىپ تۇرعان جوق پا...
وكىنىش پەن ونەگە
ادام بالاسى ادىم سايىن وكىنىشتەن ادا ەمەس. ونىڭ وزەگى ەڭ الدىمەن ۋاقىت الدىنداعى ءالجۋازدىق پەن دارمەنسىزدىكتە جاتىر. ەس جيىپ، ەتەك باسقالى بەرگى ەسەپسىز، ەلەۋسىز وتكەن كۇندەرىمدى ەندى ەسكە السام، وزەگىمدى ءورت شالادى. ءاۋ باستان ەسىم دۇرىس بولعان دا، بالكىم، اللا تاعالا بەرگەن وسىنشالىقتى ىرزىقتى قۇر بوسقا ءراسۋا ەتپەس پە ەدىم... سەيتنوتقا اڭداۋسىز ءتۇسىپ قالىپ امالى قۇرىپ وتىرعان شاحماتشىنىڭ قاسىرەتتى ءحالى عوي بۇل. ءتاڭىر بەرگەن تاعدىردى ايدىڭ كۇنى امانىندا ءوز كەرەگىڭشە ۇقساتا الماۋ دا ءبىر بەيشارالىق ەمەس پە؟
مەنى قويشى، ءوز وبالىم وزىمە. ال شاحان اعانىڭ — شاحان مۋسيندەي ابزال اعانىڭ ءالماعايىپ تاعدىرىنا نە دەرسىڭ؟ ونىڭ وبالىن كىم كوتەرەر؟ ۋاقىت پا؟ زامان با؟ ادام با؟ مەنىڭشە، قاي-قاسىسى دا!
ولاي دەمەي قايتەيىك، جيىرما جىلداي كولىمادا يت پەن بيتكە تالانىپ، قورا-قوپسىعا قامالىپ جۇرسە. ولاي دەمەي نە دەيىك، جازارعا قاعاز تابا الماي، اۋزىنا اللا سالعان ولەڭدى قايىن قابىعىنا ادىپتەۋگە ءماجبۇر بولسا. ولاي دەمەي نە دەيىك، ەڭ اياۋلى دا البىرت، اسىل دا اساۋ جىلدارىن يت ارقاسى — قياندا وتكىزىپ، وزەگىن وكسىك بۋىپ، ءومىرىن ءورت شارپىسا!.. سونداعى جازىعى مىناۋ ءتورت-اق جول ولەڭ بولىپتى:
مىنەرگە ات جوق، ىشەرگە اس جوق، سەندەلىپ،
وي-ارمانىن الدەكىمدەر وڭگەرىپ،
كۇلگە اۋناتىپ، كۇرەسىنگە تاستاسا،
سەن وتىرسىڭ نەمەنەڭدى مەڭگەرىپ؟
مۇنى اعامىز قاي كەزدە جازدى دەيسىز عوي؟ 1932 جىلى! زورلىق پەن زوبالاڭنىڭ، قورلىق پەن قۋدالاڭنىڭ ورتتەي لاۋلاپ، قاۋلاپ تۇرعان كەزىندە. جۇرەك جۇتقان ادام دەپ وسىنى ايت! باسقانى بىلاي قويعاندا، كۇنى كەشەگى 86-نىڭ سەرگەلدەڭىندە تالاي “تارلاندارىمىز” بەن “ارلاندارىمىز” سىر ءبىلدىرىپ العان جوق پا؟.. قاسقىر كورسە يت ەكەش ءيتىڭىز دە بۇتىنا جىبەرىپ قويادى ەكەن عوي. قاسقىرعا قارسى شابار سىرتتاندى سىرتتان ىزدەمەي-اق، ىشتەن ىزدەسەك ەتتى. سول سىرتتانىمىز شاحاڭ ەمەي كىم ەدى؟! ات باسى التىنعا بەرگىسىز جيىرما جىلىن وكىمەتكە وتەپ كەلىپ، قالعان عۇمىرىنىڭ ءبارىن دەرلىك ساحنا ونەرىنە سارپ ەتكەن وسىناۋ ونەگەلى عۇمىردان قايسىمىز عيبرات الىپ، ءتالىم تانىدىق؟
...ۇلاعات يەسىن ۇمىتىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟..
قۇمىرادان شىققان قۇبىجىق
“باتىستى كوممۋنيزم ەلەسى كەزىپ ءجۇر...” بۇل — كەشەگى كۇننىڭ ەلەڭ-الاڭداعى ساندىراعى بولاتىن. ەلدى كەزگەن سول ەلەس ەدىل جاققا قايتىپ ورالعان جوق. كەلمەسكە كەتتى بىلەم...
بۇگىنگى ۇرەي مەن دۇلەي باسقاشا: “شىعىستى باتىستىڭ جىنى كەزىپ ءجۇر...” ءيا، كادىمگى، قۇمىرادان شىققان قۇبىجىق!
* * *
زامانا قارتايعان. قارتايعان زامانانىڭ قۇلاعى تاس كەرەڭ. زامانا الجىعان. الجىعان زامانانىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعادى. ماڭگى جاس جانە ماڭگى جاسايتىن — جالعىز جاراتقان. ونىڭ قۇلقى مەن قۇلاعى جەردەگى قايسىبىرەۋلەردەي تاس كەرەڭ ەمەس. ونىڭ كوزى كورگەك، جەردەگى قايسىبىرەۋلەردەي تۇماندى، كۇماندى، بۋالدىر ەمەس. ول ءبارىن كورەدى، ەستيدى، سەزەدى، تۇسىنەدى...
ەي، پەشەنەلى پەندە! ارزۋ-ارمانىم اللا تاراپىنان جاۋاپسىز قالادى دەپ قايعىرما. بۇگىن جىلاپ، ەرتەڭ جۇبانامىن دەۋ ءارى كەتسە — ابەستىك، بەرى كەلسە — بەيشارالىق. اللا اسىقپايدى، ءار نارسەنىڭ اقىرىن كۇت، بار نارسەنىڭ بايىبىن اڭعار. سابىر ساقتا، سان سوقپا. اسىققان — سايتاننىڭ ءىسى. ال سايتان — ونىڭ، اللانىڭ ەڭبىر جۇعىمسىز، جۇقسىز ماقۇلىعى. ماقۇلىقتىڭ قىلىعى مەن بۇلىگىنە بوي الدىرعانىڭ — ادام قالىبىنان اينىعانىڭ. كۇنانىڭ ەڭ ۇلكەنى دە، سوراقىسى دا سول!
* * *
وتكەن كۇننىڭ ءبارى ەستەلىكتىڭ ەنشىسىندە ەمەس. بارىنە ءومىردىڭ ءوزى تارازى. تارازىنىڭ ەكى باسىنا تۇسكەن ءسوزدىڭ قايسىسى سالماقتى، قايسىسى ارداقتى ەكەنىن ۋاقىت ولشەپ، ەكشەپ وتىرسا كەرەك. ادىم باسساق نەگە اباي الدىمىزدان شىعا كەلەدى؟:
“اركىمنىڭ ماقساتى ءوز كەرەگىندە،
بىلمەدىم پىسىعىن دا، زەرەگىن دە...”
ءدال بۇگىنگى قازاقى قاۋمەت-قارەكەتىمىزدى ءدوپ باسقانداي! اۋليەلىك پە، كورەگەندىك پە، بولجامپازدىق پا، نە بۇل؟ ايتپەسە، سارىشولاق جىراۋدىڭ مىنا ءبىر اۋىز كەستەلى دە كەسىمدى ءسوزىن الايىقشى:
“كۇندە جاسىپ جۇرگەنشە،
كوزدەگى شەرلى جاس كەپسىن.
قۇلدىقپەن ءومىر سۇرگەنشە،
قانجىعادا باس كەتسىن!”
مۇنىڭ ارجاعىندا “مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن” قازاقتىڭ قاسىرەتتى دە قاسيەتتى تاعدىرى جاتقان جوق پا؟! كەشەگى جەلتوقسان جەلەكتەرىنىڭ كوكەيىنە قونا كەتكەن ءتاستۇيىن شەشىم، نارتاۋەكەل بايلام دا وسى ەمەس پە ەدى؟! بۇل از بولسا، مىنا تومەندەگى ءتورت جولعا ءۇڭىلىڭىز:
“باعىمنىڭ نەگە قايتقانى
ءتاڭىردىڭ كوڭىلى قالدى ما؟
ەلىمدى بيلەپ كەتە مە
كەشەگى كەلگەن قاڭعىما؟..”
جىراۋ سارىشولاق پەن اۋليە موڭكە ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعان دەرسىڭ. جىراۋ ەرلىككە شاقىرسا، اۋليە ەلدىككە، ەسەندىككە ەڭسەسىن بەرىپ وتىر. قاسىرەت-قايعىمەن، ارمان-اڭسارمەن، قانمەن، تەرمەن كەلگەن تەڭدىك، ازاتتىقتىڭ پارقى مەن نارقى قىمبات، الدى-ارتى ابات بولسا يگى دەگەن كۇدىك-كۇمان ارالاس قاۋىپ-قاتەر دە جوق ەمەس. قاي كەزدە دە قالعىپ-مۇلگۋگە مۇرسات بەرمەيتىن، قاس قاعىم سايىن قاپەرگە الاتىن قاستەرلى ءسوز عوي بۇل!
* * *
ياسۋناري كاۆاباتا: “جاپون قولىنان شىققان ءاربىر دۇنيە — جاپون رۋحىنىڭ ايشىقتى كورىنىسى”.
* * *
مۇستاپا شوقاي: “باتىس تاربيەسىن العان زيالىلارىمىزدىڭ ايانىشتى جەرى — رۋحاني جاقتان ءوز حالقىنا وگەي بولىپ قالۋى”.
* * *
ۇلىعى كەردەڭ، ۇرىعى سەمگەن ەلدىڭ ەرتەڭى كورىنگەن كوكاتتىنىڭ ەرمەگىنە اينالادى. قازاقى بولمىسىمىزدىڭ قازىرگى احۋال-اۋانى وسى بەي-بەرەكەتتىڭ باسى بولماعاي...
* * *
ءبىر رەت جىبەرىلگەن قاتەلىك — مىڭ جىلدىق ازاپ.
* * *
“كۇنام جويقىن، تاۋبەم از،
تىرشىلىكتەن نە تاپتىم؟
دۇنيە — جەمتىك، مەن — توبەت،
سونى باقپاي، نە باقتىم؟
ىرىلداسىپ اركىممەن،
نە قاپقىزدىم، نە قاپتىم...”
دۇرىس-اق ايتقان ەكەنسىز، دۋلات بابا! ءبىزدىڭ دە بۇگىنگى اۋجاي وسى. كۇناعا باتقان قىرتتا، ساقالىن ساتقان قارتتا ۇيات پەن ىنساپ بولۋشى ما ەدى؟!
ايتپاقشى، ىنساپ تا ءناپسىنىڭ نايەتى ءبىر نىسپىسى عانا ەكەن-اۋ! كەشەگى ىزدەگەنىمىز “جوقتىق” ەدى، بۇگىنگى تاپقانىمىز “بوقتىق” بولسا، نە شارا. جوقتىقتان ابدەن زارداپ شەككەن بايعۇس باسىمىز از جىلدا دۇنيەقوڭىزعا اينالدىق تا ءبىر-بىر بوقتىقتى ورگە دە، كورگە دە دومالاتىپ الا جونەلدىك! حانىمىز دا، قاراشىمىز دا! بولعاندار مەن تولعاندار ءۇشىن “بوقتىق” تا جەمتىك ەكەنىن ەندى-ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز...
ءيا، جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس. قۇمىرسقا باسقا، قوڭىز باسقا دەگەندەي...
* * *
شىندىقتى بىرەۋ شىڭدا دەيدى، بىرەۋ شىڭىراۋدا دەيدى. شىڭداعى شىندىق شىرقىراساڭ دا تۇسپەيدى دەيدى. شىڭىراۋداعى شىندىق شىڭعىرساڭ دا شىقپايدى دەيدى.
وسىدان مىڭ جىل بۇرىن شىندىقتى ۇلى شايىر، سۇلەي سوپى جالالۋددين رۋمي دە ىزدەپتى. سونداعى ايتقانى مىناۋ: “مەن شىندىقتى شىراق الىپ ىزدەدىم. ول كرەستە جوق بولىپ شىقتى. مەن ۇندىستەردىڭ حرامىنا كىردىم، ول جەردەن دە ونىڭ ءىز-تۇزىن تابا المادىم. مەن گەرات پەن قانداعارعا دەيىن باردىم. ىزدەگەنىم شىندىق ەدى. ول كوكتەن دە، جەردەن دە تابىلمادى. مەن قاپ تاۋىنا جەتتىم، شىندىق ورنىنا الدىمنان انكا قۇسى شىقتى. ودان شىعىپ قاعباعا باردىم. وندا دا كوزىمە تۇسە قويمادى. مەن ول جايىندا يبن سينادان سۇرادىم، ءبىراق ول ءابۋ ءالي يبن سينا ىلىمىنەن دە جوعارى ەدى. اقىرىندا ءوز جۇرەگىمە ءۇڭىلدىم. ول سوندا جاتىر ەكەن”.
راسىندا، شىندىق ودان باسقا قاي جەردە بولۋشى ەدى؟!
* * *
قابىل ءابىلدى ءولتىردى. جۇلىن قۇرتتاي زۇلىمدىق وسى كۇننەن باستالىپ بۇگىنگە جالعاستى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعارى كامىل بولسا، ول ەرتەڭ دە ءدۇيىم دۇنيەنى الاتايداي ارانداتا بەرمەك...
قابىلدىڭ قاتىگەزدىگى اسقىندى. ەسەسىنە ءابىلدىڭ ازاسى ارتتى. دۇنيە قاق ءبولىندى. ادامزات الا-قۇلا. زۇلىمدىق توسكە ورلەپ، باسقا شاپتى. باتىس-قابىل ءشىعىس-ابىلدى اياماۋعا اينالدى. قانسىراعان شىعىس جان سۇراعان حالدە حاق تاعالانىڭ جۇزىنە جالىنىشپەن جالبارىنا قارايدى. ءمىناجاتى اۋزىندا، مۇڭ-ازابى كوزىندە. اللا ءۇنسىز. ۇنسىزدىك سوزىلعان سايىن جاندى ۇرەي بيلەيدى. ۇرەيدىڭ كوزى ۇلكەن.
كۇن بۇگىن دە قىزارىپ باتتى. باتىس ءىشىن تارتىپ تۇر، شىعىستى جالىن شارپىپ تۇر.
...قابىل ءابىلدى ءولتىردى. باتىستى ەلەس، شىعىستى ءارۋاق كەزىپ ءجۇر. ەرتەڭ نە بولار ەكەن؟..
* * *
ورىستىڭ “كوگدا گوۆوريات پۋشكي، مۋزى مولچات” دەگەن ءتىلىپتۇستى ءسوزىن ۇستىنەن جۇگىن تۇسىرمەي بىلايشا قازاقشالادىم:
نىسانانى پەرگىلەپ
اقىرعاندا زەڭبىرەك،
مۋزا بايعۇس مۇڭدانار
ەكى كوزى مولدىرەپ.
* * *
ولەڭ — مەنىڭ قان تامىرىمنىڭ بۇلكىلى، جۇرەگىمنىڭ ىرعاعى. قۋانا دا، شاتتانا دا، قايعىرا دا، مۇڭايا دا بىلەتىن سول جۇرەكتىڭ سولقىلداي سوعۋى مەن ءلۇپىل قاعۋى ءار ساتتە ءارقيلى. ياعني، ولەڭىمنىڭ ىشكى اۋەنى، ماقامى، ىرعاعى، ءناشى — جۇرەگىمنىڭ كارديوگرامماسى. مەن ەشكىمگە ۇقسامايمىن، ماعان دا ەشكىم ۇقسامايدى. ەلىكتەۋ، ەلپىلدەۋ ماعان جات. ءوز ءان-جىرىم — ءوز تاعدىرىم. زامان قاي بەتىن بۇرسا دا، ەندى وزگەرە قويۋىم ەكىتالاي، وتە قيىن، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس!
* * *
ۇيقىم قاشقالى قاشان. اق توسەكتە ءارى دوڭبەكشيمىن، بەرى دوڭبەكشيمىن. الدەقايدان اۋپىلدەكتىڭ اۋەنى، اۋەنى ەمەس-اۋ، ءۇنى كەلەدى. ءاۋپ-اۋپ... مەنىڭ اجەم دە وس-ت-ە-پ اۋپىلدەپ وتىرۋشى ەدى — ءىشى ءشايعا ما، جەلگە مە، تولىپ كەتكەندە. ءزاۋزا دا تىنىم الار ەمەس. ءتىلىن تاڭدايىنا توسەپ تاستاپ ءتاتتى تۇنگە تامسانادى-اي كەلىپ، تامسانادى-اي كەلىپ!..
ءتۇن جارىمى اۋىپ بارادى، ءالى وياۋمىن. جۇلدىز بىتكەن شاقىرايىپ تۇر. كىرپىگىم اشىق، ۇيقى قاشىق. اي دا بايقاۋسىز جىلجىپ توبەدەن اۋىپ بارادى ەكەن. كولدىڭ ارعى بەتىنەن بە، اۋپىلدەكتىڭ اۋەنى تاعى ەستىلدى. ءاۋپ-اۋپ... جارىم تۇندە “ءاۋپىرىم!” دەپ الدەكىم الدەنەنى كوتەرە الماي الەككە ءتۇسىپ جاتقانداي.
ورنىمنان تۇرىپ، جاعالاۋعا جاقىندادىم. ساپ-سالقىن ساۋمال لەپ كوكىرەك سارايىمدى ايقارا اشىپ جىبەردى. القىندىرعان العاشقى لەگىن اشىرقانا ءسىمىرىپ سالدىم. كولگە كوز تاستادىم. بولماشى ءبىر لەپ كوبەلەكتىڭ قاناتىنداي كولدىڭ بەتىن ايمالاي جۇگىرىپ بارادى ەكەن. شىم-شىم تولقىن قۇمداۋىتتى ءشوپ-شوپ سۇيەدى. ەرنى جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى ەركەم ەسىمە ءتۇستى... جۇرەگىم شىم ەتە قالدى. ءدال ءقازىر كورپەسىن جارتىلاي جامىلىپ، جارتىلاي اشىلعان ەرنىنەن اقىق ءتىسى جارتىلاي كورىنىپ ءتاتتى ۇيىقتاپ جاتقان بولار ما...
كۇرسىنىپ سالدىم. كوزىم كولگە ءتۇستى. تۇپ-تۇنىق، تىپ-تىنىش. اي ساۋلەسى اياعىمنىڭ ۇشىنان باستاپ سو-ن-ا-اۋ ارعى بەتكە دەيىن اقجولاق ءىز تاستاپ توگىلىپ-اق تۇر ەكەن! قۇددى كوكتەن كول بەتىنە كەرىلە، سوزىلا كەلىپ كولبەي جاتا كەتكەن كەربەز قۇس جولى دەرسىڭ!
قۇس جولىمەن قۇستاي جەڭىل دەنەمدى دەگبىرسىز كۇي، دەگدار حالدە ارعى بەتكە الىپ وتكىم كەلدى. ارعى بەتكە... نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ماعان مازا بەرمەگەن ماحابباتتىڭ ماڭگى ماقام مۋزاسى — ارۋ الەم، ارمانداي ولەڭىم كۇتىپ تۇر!!! اي جولاعى ۇستىمەن التىن ارقاۋ، تۇسكىلەم — سول الەمگە جەتسەم، ارمان جوق!..
* * *
قانشاما ءومىر ءسۇردىم — سونشاما اجالمەن الىستىم! امال نەشىك، كۇندى ءتۇن، جارىقتى تۇنەك جەڭدى... ەندىگى ءۇمىت — تاڭدا!
* * *
He ىستەسە دە وز-وزىنە كەشىرىمپاز ادام — نە ناكاس، نە نالەتى!
* * *
سپينوزا: “ۇرەي — رۋحتىڭ دارمەنسىزدىگى سالدارىنان پايدا بولادى”.
* * *
قايتسەم سىزداعان جۇرەكتى سىلاپ-سيپايمىن، قايتسەم مۇزداعان جۇرەكتى ەرىتەم، قايتسەم قۇلازىعان كوڭىلدى قۇلانتازا قۋانتام، قايتسەم جىلاعان جاندى جۇباتام — مەنىڭ ءومىرىم دە، ولەڭىم دە وسىعان بايەك. مۇنىڭ ءبارى ءبىر ادامنىڭ قولىنان قالاي كەلسىن. جولىما سەرىك، جانىما كورىك بولاتىن ادامدى ىزدەيتىن سەبەبىم سودان.
* * *
جەر-انانىڭ تىنىشىن الا بەردىك-اۋ؟.. بەسىك تەربەتىپ، ءالدي-انىن ىڭىلداپ ايتىپ وتىرعان انانى الدەبىر توسىن ايقاي قاتتى شوشىتپاي ما؟ ءتاتتى دە جۇمساق، سيقىرلى دا عاجاپ اۋەنگە ەرىپ-بالقىپ ەندى عانا ۇيقى قۇشاعىنا ەنە بەرگەن سابي-تىرشىلىك وسىناۋ وقىس داۋىستان شار-شار ەتىپ ويانىپ كەتپەي مە؟ شوشىنعان انا، ويانعان بالا...
ەي، قۇمىرسقاداي قۇجىناعان قابىلدىڭ قۇبىجىق ۇرپاعى! بەسىك تەربەتكەن انا قاي زاماندا دا ۇلىقتىڭ ۇلىعى ەمەس پە ەدى؟! حاق-تاعالادان قالاۋىڭ نە؟ استامسىپ اسپانعا شاپشىپ، ايعا سەكىرسەڭ دە، قايتىپ جەرگە تۇسەتىنىڭدى بىلمەيتىن بە ەدىڭ، سەن جازعان؟!
...جەر-انانىڭ تىنىشىن الا بەردىك-اۋ. نالاسىنا قالىپ، كارىنە ۇشىراپ جۇرمەسەك نەتتى؟..
* * *
يدەال ءولدى. يدەال ولگەن سوڭ اسەمدىك ورنىن ەسەرلىك، سۇلۋلىق ورنىن سۇمپايىلىق باستى. يدەال ولگەن سوڭ سەنىمدى سەزىك، ءۇمىتتى كۇدىك باسىندى. يدەال ولگەن سوڭ ونىڭ جەر بەتىندەگى جەتىم شاقالاعى — يدەولوگيا ادىرەم قالدى. ولگەن يدەالدى جىلاپ-سىقتاپ جوقتاي قوياتىن قوعامىڭىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ.
يدەالدىڭ اكەسى — سۇڭعىلا سۋرەتكەر ەدى. سول سۋرەتكەرىڭىز بۇگىندە سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ءار ەسىككە ءبىر سىعالاپ، ءار تەسىككە ءبىر تەلمىرىپ ءجۇر. ەسىك دەگەنىمىز — قوعامنىڭ ءوزى. تەسىك دەگەنىمىز — قوعامنىڭ كوزى. ەسىگى قۇلىپتاۋلى، تەسىگى بىتەۋلى قوعام اۋزىن بۋعان وگىزدەي ءوزىن-وزى ورگە تارتۋمەن الەك. وگىز ولە مە، اربا سىنا ما — ونى ءبىر قۇدايىم بىلەدى...
* * *
جەكە باستىڭ باقىتى... ءسىز قالاي ويلايسىز، بۇل ءوزىم-وزىم دەگەندە ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇراتىن، وزگەگە كەلگەندە ءوڭى بۇزىلىپ تۇراتىن ەگويزمنىڭ سىڭارى ەمەس پە؟ ال ادام بالاسىنىڭ قام-حارەكەتى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، ءوز باقىتىنان باز كەشەتىن مىڭنان بىرەۋلەردىڭ تاعدىرىن كىم تارازىلايدى؟ بىرەۋگە دەنساۋلىق، بىرەۋگە اق جاۋلىق، ەندىگى بىرەۋگە مول ساۋلىق كەرەك. ءبارىنىڭ بايلامى — باقىت، ايعاعى — ۋاقىت. “باقىت بايانسىز” دەسەك، مەنىڭشە، ول تەك جەكە باستىڭ “مەنشىگىنە” عانا قاتىستى. ءولىسى بار، ءتىرىسى بار — الگى “مىڭنان بىرەۋلەرگە” كەلسەك، ورتاق باقىت دەپ اتالاتىن ادامزات يگىلىگىنە سولار يە. بۇعان قىزعانباۋ كەرەك، قىزىققان لازىم.
* * *
ۇلعا تەنتەكتىك، قىزعا ەركەلىك جاراسۋشى ەدى... قىزىم، سەن تەنتەك بولىپ باراسىڭ. ۇلىم، سەن ەركە بولىپ باراسىڭ. ەركە ۇل ەرجەتىپ جارىتپايدى. تەنتەك قىز بويجەتىپ جارىتپايدى. ۇلىم، سەن ەسىڭدى جي دا تەگىڭدى ويلا. قىزىم، سەن ەرتەڭگى بارار ەلىڭدى ويلا.
* * *
تەاتر تاعدىرىن تۇسىنبەي-اق قويدىم: ساحنادا ارتىستەر ءوزىن-وزى وينايدى، زالدا ادامدار ءوزىن-وزى كورەدى. ءوزىن-وزى وينايتىندار دانا بولعانسيدى. ءوزىن-وزى كورەتىندەر بالا بولعانسيدى. كۇلەدى، جىلايدى، مۇڭايادى، قايعىرادى... بار بولعانى بىرەر ساعاتقا. الدانادى، الدارقاتادى، جۇباتادى، جۇبانادى... بار بولعانى بىرەر مەزەتكە. سونسوڭ ەكەۋى ەكى جاققا تارايدى. قىزىق...
پۇل مەن قۇل
ادامنىڭ پەندەلىك قالىپقا ءتۇسۋى اسا قيىن ەمەس. ءوز قولىمەن كوكقاعاز دەيسىز بە، كوبىك قاعاز دەيسىز بە، اقشا جاساپ الادى دا ونىسىنا قۇلشا جۇگىنەدى ءھام جەگىلەدى. ورەكەڭدە “مونەتنىي دۆور” دەگەن تىركەس، “دەنگي” دەگەن ءسوز بار. مونەت — قىرعىزدىڭ ماناتى، دەنگي — قازاقتىڭ تەڭگەسى. اينالىپ كەلگەندە ءبارىنىڭ نىسپىسى — پۇل. پۇلعا قۇلقىن قۇلاتقان پەندەڭىز ءوزىنىڭ قۇدايدىڭ ق ۇلى ەكەنىن ۇمىتادى. ال قۇدايىن ۇمىتقان ادامنان جاقسىلىق شىقپايدى. سەبەبى ول — ساتقىن، ھارام، بيشارا، بەيباق، مىسكىن...
...تۇگىڭ جوق بولسا دا مىناۋ مىركەم دۇنيەدە قۇدايدىڭ ق ۇلى بوپ جۇرگەنگە نە جەتسىن؟!
ءمالىشقۇيرىق
— اكە؟
— ءاۋ، بالام؟
— ۇرىسپايسىز با؟
— قاراداي نەگە ۇرسادى ەكەم، الدە، بىردەڭەنى؟..
— بۇگىن ەكى الدىم...
— نەگە؟ نەدەن؟
— نەدەن دەسەڭىز — تاريحتان، نەگە دەسەڭىز — اعايمەن ەرەگەسىپ...
— اعايمەن؟ ۇستازىڭمەن؟
— ءيا، ۇستازىممەن. ول كىسى “ەگەر ءامىر تەمىر بولماعاندا ءبىز ۇيتپەس ەدىك، بۇيتپەس ەدىك...” دەپ...
— ءيا، سونسوڭ... انىقتاپ ايتشى، بىلاي؟
— “ەگەر ءامىر تەمىر انكارانى شاپپاعاندا كەشەگى ەۋروپا بۇگىن ءبۇيتىپ قۇتىرماس ەدى. ەگەر ول جاۋىز توقتامىستىڭ توز-توزىن شىعارماعاندا ورىس بۇگىن ورمانداي قاۋلاماس ەدى. ودان دا بار كۇشىن مىنا قارا قىتايعا قاپتاتقاندا عوي...” دەپ قايتا-قايتا قاقساي بەرگەن سوڭ شىداماي...
— ءيا، نەمەنە، شىداماي شىعىپ كەتتىڭ بە؟
— جوعا، ايتىسىپ قالدىق قوي.
— ايتىسقاندا، بىلاي، نە دەدىڭ؟
— اقان سەرىنى بىلەسىز بە؟ — دەدىم اعايعا.
— ال اعايىڭ نە دەدى؟
— ول كىسى مە؟ ول كىسى تارس كەتتى. “ويباي-اۋ، اقان سەرىنى كىم بىلمەيدى؟ بۇل قاي سۇراعىڭ؟ اقان قايدا، تەمىر قايدا؟” — دەپ ال كەپ شۇيلىكسىن، ال كەپ كيلىكسىن...
— ال سەن؟
— مەن دە قاسارىسىپ: “وندا اقان سەرى ءامىر تەمىردى نەگە “جىگىتتىڭ پاديشاسى” دەپ انگە قوسىپ ماداقتاعان؟” دەپ ەدىم، “تۇسىنىگىڭنىڭ ءتۇرى وسى بولسا، اكەل بەرى كۇندەلىگىڭدى، ءما ساعان ءمالىشقۇيرىق!” دەپ ەڭگەزەردەي ەكىنى كۇندەلىگىمە قونجيتىپ قويا سالدى.
— ە-ە، دۇرىس بولماعان ەكەن...
— كىمدىكى، اكە، مەنىكى مە؟
— ەكەۋىڭدىكى دە. ۇستازبەن ەرەگەسپەۋىڭ كەرەك ەدى، بالام...
— “وتكەنگە توپىراق شاشۋعا بولمايدى، ولگەندى عايباتتاعان عازاۋاتقا ۇشىرايدى” دەپ ءوزىڭىز ايتۋشى ەدىڭىز عوي، اكە؟
— وقۋ كەرەك، وقىپ قانا قويماي، وقىعاندى كوڭىلگە توقۋ كەرەك، بالام. بىلگەنگە، تاريحتان اسقان عۇلاما، ۋاقىتتان اسقان ۇستاز جوق. اقان سەرى ايتسا، بىردەڭەنى بىلگەن شىعار. كانە، جانە ءبىر تىڭداپ كورەلىكشى سول ءاندى (دومبىراسىن كۇيلەپ “مايداقوڭىرعا” قوسىلادى).
— تۇركىستانعا بارالىقشى، اكە، ياسساۋي بابامىزدىڭ باسىنا؟..
— بارامىز، بالام، كوكتەم كەلسىن، جاز شىقسىن...
* * *
سەنىڭ ءبىر تامشى كوز جاسىڭنىڭ جەرگە تۇسپەۋىن قالايمىن، جانىم، ەگەر ول ساعىنىش پەن مۇڭنىڭ جاسى بولسا...
* * *
وتكەنىن اۋىزىنا الا بەرگەن، العا سالا بەرگەن ادام اقىرى قارتايىپ تىنادى.
نازىم
ءمىناجاتىم جالعانىپ جەردەن كوككە،
اي استىندا بەسىگىم تەربەلمەك پە؟
جازمىشىنان وزمىشىن جاڭىلدىرىپ،
يا، جاراتقان، پەندەڭدى شەرمەندە ەتپە.
* * *
ءار قابىردىڭ اياسىندا — ايقۇلاق.
بىزدەن گورى وندا تىنىش، جايلىراق.
ونەبويىن دەرت جايلاعان قوعامدا
جانىم جارا،
باعىم قارا،
قايعىم اق...
* * *
قاۋمەتى ءۇشىن از كۇننىڭ
قاي پەندەنى جازعىردىم؟
كوپ ىشىندە — جالعىزبىن،
جالقى ىشىندە — ءماجنۇنمىن.
* * *
كوك تۇتىنگە تۇنشىعىپ تۇيدەكتەلگەن،
ۇركىپ ۇشىپ بارادى ۇيرەك كولدەن.
قاي ءتۇيىققا ءبىر كۇنى تىرەلەرسىڭ،
قايران، مەنىڭ جولدارىم يرەكتەلگەن؟..
* * *
تۇزدە — ءورىسىم،
كۇزدە — جەمىسىم.
بويدا — سالماعىم،
ويدا — كەنىشىم.
* * *
ءومىر — بازارىم،
ءولىم — اجالىم.
قاعبا — باعىتىم،
اللا — نازارىم.
* * *
ولسەم — ەلەسپىن،
كومسەڭ — دوڭەسپىن.
كەلسەم، نەگە ءولدىم؟
ونسەم، نەگە ءوشتىم؟
* * *
ءىبىلىستىڭ جەتەگىنە ەرگەندەي
شەكە تۇستى شەرتكىلەيدى شەرمەندە وي.
جەلىگىمدى باسا الاتىن ەمەسپىن
جەلكە ءۇزىلىپ، جەتى قابات جەرگە ەنبەي!
* * *
جۇمباق ارمان جىلاتقان جەسىردەيمىن،
قۇمدا قالعان كەرۋەننىڭ كوشىندەيمىن.
جاراتقاننىڭ داۋا ىزدەپ دارگەيىنەن،
قاي كۇنامدى كەش دەيمىن، كەشىر دەيمىن؟
* * *
قانشا اقىن قابىرىندە ۇمىت قالدى؟
قانشا اساۋ قۋ مويىننان قۇرىقتالدى؟
قاي شورتان قاراعايدىڭ باسىن شالىپ،
قاي زامان قايتا تۋدى ۇلىقپاندى؟..
* * *
اۋناقشىپ توسەگىندە اقىن دارا،
توردە وتىر ءتوس كەمىرىپ اكىم-قارا.
سالماعى سارى التىنداي قارا ءسوزدىڭ
ءقادىرىن قايدان ءبىلسىن قاتىن، بالا...
* * *
بۇرا تارتىپ،
بۇلداعان بىردەڭەسىن
كىسىمسىنگەن نەمەلەر كىمدى ەلەسىن؟
ساياساتتىڭ سارى ەزۋ سابازدارى،
ءبىر سوزىمە تاتي ما كۇللى ەگەسىڭ؟!!
* * *
ىشىنە قۇيىلعاسىن اق قورعاسىن،
ءىلبيدى يىعىمدا باتپان باسىم.
جۇماعىن جۇت جايلاعان مىنا جۇرتتا
سىر، امۋ — ەكى كوزدەن اققان جاسىم.
* * *
جىگىتتىڭ سەرتكە سەرىك سەرگەكتىگى،
كورىنەر كوزگە كوركەم جەر كوكتىگى.
بابانىڭ ءارۋاعى اۋناپ تۇسەر،
بالانىڭ — ۋىلدەسە جورگەكتە ءۇنى.
* * *
قايىر، مەيىر — ەمەس پە ەدى ەكى ۇلىم،
سامال جەلپىپ،
جەل سيپاعان كەكىلىن؟
ءتور بەرمەيتىن،
جەرگە ەنبەيتىن تەكسىزگە
تەلمىرىپ تۇر بوساعادا جەتىمىم!..
* * *
جىرىندى مەن قۇل ۇقپاسا قۇنىمدى،
كىمگە نالىپ،
كىمگە ايتامىن مۇڭىمدى؟
جانارتاۋداي وڭەشىمنەن وت شاشىپ،
مەن دە ءبىر كۇن اقتارارمىن جىنىمدى!!!
* * *
تاعى ءبىر گۇلىم سولدى عوي،
تاعى ءبىر كۇنىم ءولدى عوي.
باياعى قازاق — سول قازاق،
باياعى قۇداي — سول قۇداي!
* * *
ءورت تامعان ءونبويىنا وزەگىنەن
اقىندار كەلەر، كەتەر كەزەگىمەن...
قامالدى قاباعىممەن بۇزىپ-جارىپ،
جاماندى جازالايمىن ءسوز وعىمەن!
* * *
اي جالعىز،
اللا جالعىز...
مەن دە جالعىز.
جاقسىعا جارىماعان كەمباعالمىز.
جالعىزدىڭ جاۋى دا كوپ، “ساۋى” دا جوق،
قۇداي-اي، ەندى قاشان ەل بولارمىز؟..
* * *
جالعاندا مىناۋ ءمىنايىم
ادامنىڭ ءبارى ارماندا.
قور قىلما مەنى قۇدايىم،
قۇلقىنى قۇدىق جاندارعا.
* * *
جۇرسە دە جۇلدىز بەنەن اي قاسىندا،
قاشانعى قاسىرەت پەن قايعى وسىندا:
ايەلدىڭ — سۇلۋلىعى ايناسىندا،
ايەلدىڭ — ۇلىلىعى ايلاسىندا!
* * *
ماحابباتتىڭ ورنىنا
ماشاقاتىم بىتپەدى.
ءومىرىمنىڭ سوڭىنا
اللا قويار نۇكتەنى.
* * *
قايمانانى قايتەيىن كىناراتتاپ،
قارا سۋ دا جىلعادان جىلاپ اقپاق.
مەن ولگەندە...
قۇراننىڭ اياتىنداي
ولەڭىمدى وقىرسىڭ قىراعاتتاپ...
* * *
اق قاعازدىڭ بەتىندەگى شيمايىم
كوبەيدى دەپ نەگە ءوزىمدى قينايىن؟
جاننان ارتىق جالعىز ساتتىك جالعانعا
جۇرەگىمنەن باسقا نەمدى سىيلايىن؟!
* * *
قار جاۋىپ تۇر...
بابىندا ءالى كارى اقپان،
قانسونارمەن قانجىعاسىن قاناتقان.
كەلتە ءومىردى ەرتەگىڭمەن ۇزارتىپ،
ەرتەڭىمدى ەسىركەي گور، جاراتقان!..
* * *
جاۋ تورىعىش كەلەدى جەرى بايدى:
ءتورى ۇنايدى،
بىرەۋگە كولى ۇنايدى...
ەسەن بولسا ەل مەن جەر،
ايتپاس پا ەدىك
“ەلىمايدىڭ” ورنىنا “ەلىگايدى”؟!
* * *
تىرلىگىم تىلسىم، ءتىل مايدا،
ءتىلىمدى الار ۇل قايدا؟
جاباعى بۇلت جاپسا ءوڭىن،
جانارىن جۇلدىز جۇمباي ما؟
اسىلدان تۋىپ جاس ۇلان،
باسىنان بۇلاق تۇنباي ما؟
اق شاشاق، التىن ايدارىم
ابىلايدان قالعان تۋ قايدا؟!
* * *
جەتە تۋعان ۇلىڭىز —
جەتەكتەگى قۇلىڭىز.
كەتە تۋعان ۇلىڭىز —
ىشتەن شىققان جىنىڭىز.
وتە تۋعان ۇلىڭىز —
ءىنجۋ شاشقان كۇنىڭىز!
قۇلعا قۇرىق ۇستاتىپ،
كۇنگە قۇلدىق ۇرىڭىز!
* * *
ءبىر ۇلىڭنىڭ بولعانى —
شىعار-شىقپاس جانىڭ.
ەكى ۇلىڭنىڭ بولعانى —
جارقىراعان شامىڭ.
ءۇش ۇلىڭنىڭ بولعانى —
باسىڭداعى باعىڭ.
ءتورت ۇلىڭنىڭ بولعانى
استىڭداعى تاعىڭ.
بەس ۇلىڭنىڭ بولعانى
اسقار الاتاۋىڭ.
التى ۇلىڭنىڭ بولعانى
باۋرايداعى باۋىڭ.
حانىم ەمەي نەمەنە
سونى تاپقان جارىڭ؟!
* * *
الشاڭ-الشاڭ اتتارمىز،
ارعىماقتى باپتارمىز.
قارا جەردىڭ ءۇستى كەڭ،
قايدا بارىپ توقتارمىز؟..
انا ءسۇتىن اقتارمىز،
بابا سالتىن ساقتارمىز.
الدەقانداي كۇن تۋسا،
الداسپاندى قولعا الىپ،
ايبالتانى ساپتارمىز!!!
* * *
تاعدىردىڭ جولىن تاپتاماي،
ارشىنداپ العا اتتاماي،
اتانىڭ سالتىن ساقتاماي،
انانىڭ ءسۇتىن اقتاماي
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!
* * *
جاي ۇستاپ تۋعان جاتىردان،
اشىنسا، اشۋ شاقىرعان.
شالدۋارلارعا شارت سىنبا،
الديارلارعا اقىلمان.
ءبانداۋي مىناۋ تىرلىككە
ءباداۋي-باسىن قاتىرعان.
زالالسىز، ءزىلسىز اقىنعا
قاي زامان بالىن تاتىرعان؟!
* * *
يا، قۇداي!
پەرىشتەڭ ەم جەردە جۇرگەن،
بەسىگىم كەلەدى ءالى تەربەلۋمەن...
ولمەيتىن ءونبويىندا رۋح باردا
اقىندى كورگەنىم جوق كورگە كىرگەن!
* * *
الدىنان كۇتىپ جۇرگەن كۇندى عاجاپ،
قوسىلعاي تىلەگىمە كۇللى قازاق.
ولمەيتىن ماعان ءومىر بەرگەنى ءۇشىن
اللاعا مىڭ ءبىر قۇلدىق!
مىڭ ءمىناجات!!!
* * *
داريا — مۇز،
قاريا — قۇز،
دالا — سۇر...
ال، الاسۇر!
ارمانىڭدى تاڭ اسىر!
ادامعا ەمەس، ارزۋىڭدى ايت اللاعا،
اق-ادالعا اللا عانا جاناشىر!
* * *
اللا قوسقان قوساقتى
ادام بولسە، بۇل ايىپ.
ەركە مىنەز، ەستى قىز
ەر جىگىتكە لايىق.
* * *
ءومىر جۇگىن كوتەردىك،
ورگە بىرگە شىعاردا.
ەكەۋمىزگە جەتەرلىك
عۇمىر بەرگەي ءبىر اللا...
* * *
بىرەۋدى ب ا ق قيمايدى،
بىرەۋدى تاق قينايدى.
ەكى ءولىم جوق، ءبىر ءومىر بار،
ەكى جۇلدىز ءبىر ماڭدايعا سيمايدى.
ول ماڭدايدىڭ تارلىعى ەمەس،
اللانىڭ جارلىعى.
* * *
كەك ەكەن عوي ارعى اتاسى كەسىردىڭ،
كەجىر پەندەڭ كەرى كەتسە، كەشىرگىن:
جاپپار يەم، جارىعىڭدى ءوشىردىم،
كوكىرەگىمە تامۇعىڭدى كوشىردىم...
* * *
وڭمەنىڭنەن وتەدى جامان ادام قارعىسى،
ومىرىڭە جەتەدى جاقسىلاردىڭ العىسى.
* * *
اقىلى از، تاقىمى بوس قاتىنعا
ەسىڭ بولسا، شاتىلما!
* * *
قۇلان قۇماي بولسام دەيدى،
قۇل قۇداي بولسام دەيدى.
* * *
اللادان كەلگەن پارمان —
پەندەگە ارمان.
* * *
مارگاريتا اتۋود (كانادا جازۋشىسى): مەن مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن دا، ءتولقۇجاتتى دا، ۇكىمەتتى دە مويىنداي قويمايتىنداردىڭ ءبىرىمىن. ءبىز تەك قانا جازۋشى مەن وقىرمان دەگەن ءجۇراتتان تۇرامىز. ءبىزدىڭ سانىمىز شەكسىز دە شەتسىز. ءبىزدىڭ قاتارىمىزدان ادام بالاسىنىڭ بارلىق وكىلدەرىن تابا الاسىز. بىزدە تەك بيلىككە باس ۇرمايتىن، دارا بيلەۋشىلەردىڭ شاشباۋىن كوتەرمەيتىندەر عانا تۇرادى، بىلايشا ايتقاندا، “ادەبيەت رەسپۋبليكاسىنىڭ” تۇرعىندارىمىز...”
* * *
قىرىق جاماۋ جۇرەگىم
ەمدەلەتىن كۇن قايدا؟
بارلى مەنەن جارلىنى
تەڭگەرەتىن كۇن قايدا؟
جاقسىلىقتىڭ جەلكەنىن
جەل كەرەتىن كۇن قايدا؟
زۇلىمدىق پەن جۇلىنقۇرت
جەرگە ەنەتىن كۇن قايدا؟
قامسىز كۇنىن قازاقتىڭ
مەن كورەتىن كۇن قايدا؟..
* * *
مىنا زامان — كورقاۋلاردىڭ زامانى،
مىنا زامان جەمقورلاردىڭ زامانى.
ءجۇرىپ تۇر عوي اكىمدەردىڭ ءامىرى،
قۇرىپ تۇر عوي اقىنداردىڭ امالى...
* * *
بايۋ بولسا بار ماقساتىڭ، ارمانىڭ،
قايدا قالماق ار-يمانىڭ — ارداعىڭ؟
نەگە سونشا كۇنى قىسقا قىراننىڭ؟
نەگە سونشا عۇمىرى ۇزاق قارعانىڭ؟..
* * *
وزگەرەدى بۇل ءومىر، وزگەرەدى،
داۋىلدى دا اڭسايتىن كەز كەلەدى!
تىلسىزدەرگە ءتاڭىرىم ءتىل بەرەدى!
ۇنسىزدەرگە ءتاڭىرىم ءسوز بەرەدى!
وزگەرەدى بۇل ءومىر، وزگەرەدى!..
* * *
ايعا ازۋ بىلەنگەن،
كۇننەن زاۋال تىلەنگەن،
شيبۇتتانىپ شىرەنگەن،
بيلىكقۇمار بۇل ەلدەن
تۇڭىلگەندەي ءتۇرىم بار!..
* * *
تۇز اششى دا، ءتىل تۇششى.
ءتاتتى ءتىلدىڭ باعزىدا
اششى تۇزدى جالايتىنىن قايتەرسىڭ.
* * *
باراتىن جەر قالمادى،
كىرەتىن كور قالمادى.
* * *
وكپە باسقا، باۋىر باسقا،
جارا باسقا، جاۋىر باسقا.
* * *
سالەم بەرگەنىم — كىشىرگىم كەلگەنى،
ساۋال بەرگەنىم — تۇسىنگىم كەلگەنى.
* * *
قان تاسىنادى،
اشۋ باسىلادى...
ءبارى كەلىپ اقىلعا باس ۇرادى.
* * *
جانىمدى جالىن قاقتادى،
جارىق كۇن شامىن جاقپادى.
پەندەنىڭ كۇنى باتقانمەن،
ءتاڭىردىڭ تاڭى اتپادى...
* * *
وتپەيتىن نارسە كوبەيگەن سايىن قۇنسىزدانادى. جەتپەيتىن نارسە ازايعان سايىن قىمباتتايدى. بىزدەگى وتپەيتىن نارسە ءسوز. اباي ايتپاقشى: “قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن” بولعاندىقتان. نۇسقالى ءسوز قاشاندا قىسقا، تۇسپالدى ءسوز قاشاندا ۇزىن.
تاعى ءبىر جەتپەيتىن نارسە — ۇيات. ۇياتتىڭ قۇنى ءقازىر اسپانداپ، شىعانداپ كەتتى. جەرگە تۇسپەي تۇر. جەرگە تۇسسە، بالكىم، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورەر مە ەدىك. كورىپ قانا قويماي: “ءۇيبۇي-اي، مىناۋ، كادىمگى، ءوزىمىزدىڭ ۇياتىمىز ەكەن عوي، مۇنسىز قالاي ءومىر كەشىپ كەلگەنبىز، ۇيات-اي؟..” دەپ ءتاڭىرىمىزدى تانىپ، ءتاۋبامىزعا كەلەر مە ەدىك. ءاي، قايدام، كەتىپ قالدىق-اۋ ءبىراز جەرگە... ۇياتسىز...
* * *
“ۆرەميا پودلەسوۆ ي پوەتوۆ...” ورەكەم دە وڭدىرماي ايتىپ سالادى-اۋ، بەت-جۇزىڭە قاراماي! سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالدى “قالتالىلار مەن قاڭعىباستار قاۋىمى” دەسە، قاتىپ كەتكەلى تۇر. قاڭعىباستاردى (اقىندار) قايدام، قالتالىلاردىڭ قاتارى ادىم سايىن، كۇن سايىن “پودلەستەرمەن” كوبەيىپ كەلەدى. ايىرماشىلىعى سول: قالتالى تەكسىز، اقىن ەپسىز. قالتالى كولىكتى، اقىن كونىكتى. قالتالى تولىق، اقىن ارىق. ارى قاراي تىزە بەرۋگە بولار ەدى، ءبىراق الەۋمەتتىك جاراتىلىسى جاعىنان ەكەۋى بىر-بىرىنەن الشاق ەمەس — قالتالى دا قازاق، اقىن دا قازاق. “قازاقتىڭ جاۋى — قازاق”... وسىنى كىم ايتىپ ەدى، قۇداي-اۋ؟..
ءجا، جەتەر، قايداعىنى قاۋزاي بەرىپ قايتەمىز، “دۇمشەپاترلەر” تاعى دا دۇرسە قويا بەرەر. “ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاق” دەگەن...
* * *
ءان مەن ولەڭ — جۇرەكتىڭ ەگىز پەرزەنتى. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ەكەۋى دە سۇڭعىلا سۇلۋلىققا، الەمىش اسەمدىككە قۇمار، قۇشتار، ىڭكار... بىرەۋى كوزدەن ءسال تاسا بولسا، ەكىنشىسىنىڭ قاباعىنا قار قونادى، كىرپىگىنە كىربىڭ ۇيالايدى.
ولەڭنىڭ ءوز باسىندا دا كولدەنەڭ كوزگە شالىنا بەرمەيتىن، تەك وقىعاندا عانا ويعا قانات، كوڭىلگە قاناعات سىيلايتىن عاجايىپ تا تىلسىم اۋەن، ساز، ءيىرىم بار. ونىڭ سوزبەن ايتىپ جەتكىسىز راحاتى دا، ءلاززاتى دا وسىندا. ولەڭ تاعدىرىن تانىمايتىن، ءتىلىن ۇعىن-بايتىن جاندار وسىنىڭ بارىنەن سىرتەكى عۇمىر كەشەدى. قانداي وكىنىشتى ءھام ايانىشتى؟!
* * *
“ەركىن ولەڭ” مەن “پروزاداعى ولەڭدى” مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىن، ايتسە دە، ءار جولىندا مۋزاسى مۇڭايا قاراپ، ءانى ءۇزىلىپ، سازى ۇزدىگىپ تۇراتىن، بارىنشا اۋەزدى، نازدى ولەڭ ورىمىنە نە جەتسىن؟! ابايدىڭ، ناۋايدىڭ، تيۋچيەۆتىڭ، ەسەنيننىڭ ولەڭدەرىنە نەگە اندەر مەن رومانستار كوپ جازىلادى؟ ءتىپتى، ولاردان تىم-تىم بەرىدەگى مۇقاعاليدىڭ شە؟!
ەگىزدىڭ سىڭارىنداي، ەمشىنىڭ تۇمارىنداي عاشىق-ماشىق ەكەۋدى، مۇمكىندىگىنشە، اجىراتپاعان، جەتىمسىرەتپەگەن ءجون-اۋ. ءوز باسىم وسىلاي ويلايمىن.
* * *
“اناسىن كورىپ قىزىن ال،
اياعىن كورىپ اسىن ءىش”
— دەيدى ءبىزدىڭ سىنشىل حالىق. ءدال وسى تالاپ-تىلەكتى اقىنعا، نەمەسە ونىڭ ولەڭىنە تاڭىپ كورسەك قايتەدى؟
بىرىنشىدەن، ولەڭنىڭ ادامي-قوعامدىق، ومىرلىك-ونەگەلىك ميسسياسى ايتىپ جەتكىسىز. ول — ار مەن ۇياتتىڭ جوقتاۋشىسى. ول — جەتىم مەن جەسىردىڭ قورعانى. ول — وجدان مەن نامىستىڭ نايزاگەرى! ول — مۇڭلىق پەن مۋزانىڭ سىرلاسى ول...
ەكىنشىدەن، اقىن — ءوز ءداۋىرىنىڭ وكىلى، ءوز ەلىنىڭ ازاماتى، الەۋمەتتىك سانا-سەزىمنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. اقىنسىز ولەڭ جوق، ولەڭسىز ءومىر جوق!
راس، مىناۋ الاباجاق، الا وكپە، قىم-قۋىت تىرشىلىكتە ولەڭسىز دە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندار از ەمەس شىعار-اۋ... ءبىراق اباي مۇندايلارعا مىنانى ايتقان:
“ماحابباتسىز دۇنيە بوس،
حايۋانعا ونى تەڭەڭدەر...”
دوستويەۆسكيي: “دۇنيەنى سۇلۋلىق قانا ۇستاپ تۇرا الادى” دەسە، سول سۇلۋلىعىڭىز — ماحاببات دۇنيەسىنىڭ پەرىشتەدەي پەرزەنتى ەمەس دەپ كىم ايتادى؟!
ءسوزىمىزدىڭ “ءالقيسساسىنا” قايتا ورالساق، ولەڭىنە قاراپ اقىندى، اقىنىنا قاراپ ولەڭىن تانىساق كەرەك. اتتەگەنايى دا وسى. ءقايسىبىر ولەڭشىلەرىمىز “دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىننىڭ” كەرىن كەلتىرىپ جۇرسە، قالاي قىنجىلماسسىڭ؟
ۇيدە وتىرىپ جۇرتىنا ءۇن تاستاعان
جالقاۋ دا امان، بۇگىندە جىلپوس تا امان.
وزگە تۇگىل از با اقىن ارامىزدا،
ومىرىنە ولەڭى ۇيقاسپاعان؟
ايتسا ايتقانداي، ءوزى ءبىر باسقا، ءسوزى ءبىر باسقا ولەرمەندەردەن ساقتاسىن قۇدايىم! ەكىجۇزدىلىك دەيدى مۇندايدى. ونىڭ ارجاعىندا ساتقىندىق دەگەن سابازىڭ تۇر...
* * *
“دۇنيە-بايلىق — قولدىڭ كىرى” دەيدى قازاق. سويتەدى دە قۇدايدان كوزىن الا بەرە بايدىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاۋدى سوكەت كورمەيدى. ويتكەنى “كەدەيدىڭ تويا جەگەنى — شالا بايىعانى”. قۇلقىنعا قۇلشا جەگىلگەن بايعۇس ءبىر كۇننىڭ بەرەشەگى ءۇشىن مىڭ كۇننىڭ كورەشەگىن ويلانباستان قۇرباندىققا شالىپ جىبەرۋگە قۇبا-قۇپ. التى قات اسپاننىڭ ارجاعىنداعى اللانى ول ناعىلسىن؟!
كوپ قازاق، مەن بىلسەم، وسىلايشا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇرىن دا، بۇگىن دە. ەرتەڭگە كوزىم جەتپەيدى...
* * *
پاۋستوۆسكيي ايتادى: “انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام — وتانعا اسا ءقاۋىپتى” دەپ. مەن ايتامىن: “سول اسا ءقاۋىپتى ادامداردىڭ قانشاسى قازاققا بىتكەن قارا قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىر...” دەپ.
* * *
حالىق ەپوسىندا (“قىز جىبەك”) قىز جىبەكتىڭ سىنىن سيپاتتاي كەلىپ:
“كەۋدەدەگى قوس انار
نار تۇيەنىڭ سانىنداي...”
“...انار ەمەس، كەۋدەدەگى قوس انار —
بەكەجاندار بۇعىپ جاتقان قوس وبا”
دەپ الگى گيپەربولانى ودان ءارى ۇستەي، اسىرەلەي تۇسەدى.
قايسىسى قالاي ايتسىن، ءبارىبىر، قىز بالانىڭ بويىنداعى ارتىقشا سۇلۋلىقتى “انار” ءسوزى اراشالاپ الادى. ولاي دەيتىنىم — “نار تۇيەنىڭ سانىنداي”، نەمەسە “قوس وباداي” ەكەن دەپ ەركەك اتاۋلى ايەل تانىندەگى ءتاڭىر يە “تارتۋىن” وسى كۇنگە دەيىن تارك ەتكەن ەمەس، كەرىسىنشە، كورگەنشە ىندىنى كەبەدى، كورگەن سوڭ ىنتىعى ارتادى!..
* * *
فاريداددين اتتار ايتادى: “ىشىڭدەگى اسىل جاۋھارىڭ — ادامي ارىڭ. ودان — ايرىلعانىڭ — قادىر-قاسيەتىڭدى جوعالتقانىڭ. اللانىڭ نۇرى — كەۋدەڭدەگى جارىق شامىڭ. كەۋدە شامىڭ وشسە، بەينەڭ قاراكولەڭكەدەن كورىنبەيدى. قارا تۇنەكتەگى مىسكىندى كىم ەلەيدى، كىم ەسىركەيدى دەيسىز؟! دۇنيە-مۇلكىڭدى، التىن-كۇمىسىڭدى جوعالتساڭ دا، كەۋدەڭدەگى اسىل جۋھارىڭنان ايرىلما! سەنىڭ كەۋدە-سارايىڭداعى سول جاۋھارعا كىم قىزىقپايدى؟ قىزعانىشپەن قارايتىندار قانشاما؟.. اللا نۇرىن ۇرلاتىپ العان ادام شايتان جەتەگىندە كەتەدى. ال شايتاني بولمىس جارىقتان بەزەدى، نۇردان قاشادى. تۇنەك ءتۇن ونىڭ جايلى دا سايلى مەكەنى. كەۋدەڭدەگى شامىڭمەن وزگەلەردىڭ جانىنا جارىق ءتۇسىر، نۇر سىيلا، ساۋلە سەپ! ەڭ ۇلكەن پارىز-قارىزىڭ وسى!”
* * *
كىمنىڭ باسىنا ءىس تۇسپەيدى، كىمنىڭ تاعدىرى تالكەككە ۇشىرامايدى... اسانباي اسقاروۆتى ايىپقا تارتۋ جونىندەگى قات-قات قاعاز، توم-توم قۇجاتتاردىڭ بىرىندە الەمگە ايگىلى ۇلى مۇحاڭدى “مۇحتار اۋەزوۆ دەگەن ءبىر اقىن...” دەپ سۇيكەگەن ەكەن. ونى جازعان كىم دەيسىز عوي؟ كادىمگى، “تەرگەۋ ءىسىنىڭ ارحيتەكتورى” اتانعان “تۇكىرىگى تۇيمە التىن، قاقىرىعى قۇيما التىن”، كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كەربەستىسى، تەگەۋرىندى تەرگەۋشى ۆ.ي.كالينيچەنكو! مۇحاڭدى “اقىن” دەپ جۇرگەن مىقتىڭىز ناق وسىنىڭ ءوزى!
نەتكەن ناداندىق، نەتكەن اقيكوز استامشىلىق دەسەڭىزشى؟! “ۇساق” ۇلتتىڭ ءىرىسى دە، ءتىرىسى دە، ۇلىسى دا ونىڭ كوزىنە كوبەلەك قۇرلى كورىنبەگەن-اۋ، شاماسى. ءبىزدىڭ “ساۋاتىمىزدى اشىپ، كوكىرەگىمىزگە ساۋلە قۇيعان” وركەنيەتتى ەل وكىلىنىڭ سىقسيما سيقى وسىنداي! كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟
* * *
قاي ۇلتتىڭ دا ءتولقۇجاتى — ءتىل. ۇلتتىق ءۇنى مەن “مەنى” ءوز تىلىندەگى ءانۇران (دۇرىسى ەلۇران) ارقىلى ايشىقتالادى. ار مەن نامىس، وجدان مەن وپا، ماقسات پەن مۇددە، ارمان مەن ارزۋ اتاۋلىنىڭ ءبار-بارى وسىناۋ اسقاق تا ايبىندى اۋەنسوزدىڭ اياسىندا.
...كەزىندە، الەمدىك ورتاق ءتىل قارىم-قاتىناسىن قابىلداۋ، قالىپتاستىرۋ راۋىشىندە فرانسۋز بەن اعىلشىن تىلدەرى تاقاسا، تايتالاسا كەلىپ تارازى باسىن تەڭ ۇستاعان. اراعا ۋاقىت سالىپ قايتا ساراپقا تۇسىرگەنگە دەيىن اككى دە ءابجىل اعىلشىندار ماڭعاز دا مارعاۋ فرانسۋزداردان ايلاسىن اسىرىپ كەتكەن. ايتپەگەندە، ءبىر كەزدەگى ورىس اقسۇيەكتەرى سەكىلدى اسىرە اۋلەكى اتقامىنەرلەرىمىزدەن باستاپ بىلايعىلارىمىزعا دەيىن ءوز ءتىلىمىزدى كۇرەسىنگە يتەرە سالىپ بۇگىندە فرانسۋزشا سايراپ جۇرەر مە ەدىك، كىم ءبىلسىن... ءوز ءتىلىن وگەيسىنىپ، وزگە ءتىلدى وڭەشتەپ جۇرگەندەرگە اعىلشىنشاسى نە، فرانسۋزشاسى نە، ءبارى ءبىر ەمەس پە؟
اللا بەرگەلى تۇرعان سۇبەلى سىباعاسىنان ايرىلىپ قالعان الگى “ماڭعازدار مەن مارعاۋلار” ءالى كۇنگە دەيىن اعىلشىندارعا وكپەلى. ايتكەنمەن، ەۋروپالىق ەمەۋرىن مەن سيپاما سىپايىلىق مۇنى اڭعارتقىسى كەلمەي اۋرە.
“اۋىزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى”. سودان دا بولسا كەرەك، سەنان دە مەيان دەگەن دۋالى اۋىز فرانسۋز حVIII عاسىردىڭ وزىندە-اق: “وزگە تىلدە سويلەيتىن ۇلت بىرتىندەپ ءوزىنىڭ ءتول بولمىسىن جوعالتادى” دەسە، وسى ەلدىڭ تاعى ءبىر وكىلى پ.ا.سيمون: “ءتىل — ءاربىر ۇلتتىڭ ءۇن-ۇردىسىن بىلدىرەتىن، تاريحتاعى ورنىن انىقتايتىن، ومىرلىك جانە شىعارماشىلىق قايتالانباس قاسيەتىن پاش ەتەتىن قۇرال، ءتىل — سول ەلدىڭ تاعدىرى” دەپ تاۋسىلا سويلەگەن.
اششى دا بولسا، ايتايىق — ءبىزدىڭ ءتىلىمىز الەمدىك اۋقىمدا وزگە ءبىر ومىرشەڭ تىلمەن جۋىق ارادا تايتالاسا قويماس. دوزاقى تىرلىكتە قازاقى كوكىرەكتى ەكىداي تەكەتىرەس مازالايدى: بىرەۋى — كۇدىك، بىرەۋى — ءۇمىت. كۇدىك: كۇندىز كۇمان، تۇندە تۇمان كۇن كەشىپ جاتقان قازەكەمنىڭ ءتىل تاعدىرىنا دەگەن سول باياعى سالبوكسە سالقىندىعى. ءۇمىت: ۇلىن الپامىس، ابىلاي، اباي، ماحامبەت، باۋىرجان..، قىزىن تۇمار (توميريس)، جىبەك، بايان، ءاليا، مانشۇك..، قويىپ جۇرگەن قازاق ەرتە مە، كەش پە، تىلىنە دە زەر سالار-اۋ!..
“ءۇمىتسىز — شايتان” دەمەكشى، تۇران قايتا تۋىلماي ما، تۇركى قايتا تۇلەمەي مە؟!!
* * *
بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز مال جيعىش ەدى، بۇگىنگى بىزدەر مال جەگىش بوپ الدىق. قىزىل كورسەك قىلعىتۋعا ءازىرمىز. قاندىاۋىز قانداسىمىز ءھام قارسىلاسىمىز — قاسقىر ەكەش قاسقىر دا قانجىعامىزدا. ويتكەنى:
— ءبىر قازانعا ەكى قوشقاردىڭ باسى سيمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى؛
— ءبىر تويدا ەكى “جار” جوق؛
— ءبىر ەلدەگى قوسوكىمەتتىڭ دە كوپكە بارماسىن كورگەنبىز...
قاسەكەڭنىڭ بولتىرىگى كۇشتى مە، قازەكەڭنىڭ بوپەتايى كۇشتى مە — ءقازىردىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولىپ قالعانداي. ءبىرىنىڭ اۋىزى — اران، ءبىرىنىڭ كۇنى — قاراڭ، تۇقىمى تۇزداي قۇرىپ بارادى. قارسىلاسىنا “كرەست” جورىعىن جاريالاعان قازاقتىڭ قارقىنى، قۇداي سالماسىن، الابوتەن! جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇستى قۇتايتاتىن ەمەس. قاسقىرعا قوي قالماعالى، تۇلكىگە تاۋىق تابىلماعالى قا-شا-ان... سودان با ەكەن، قازەكەڭ ءقازىر بىر-بىرىمەن “مال-جان امان با؟” دەپ امانداسپايدى. نەگە دەيسىز بە؟ نەگە دەرىڭىز بار ما، بۇل سالەم-ساۋقاتىڭىز جاڭا عاسىردىڭ كادەسىنە جاراماي قالعالى دا ءبىراز بولدى. مالى كەتىپ، جانى قالعان اعايىن ءقازىر قالانى جاعالاپ، بازاردى ساعالاپ، ساۋىرىن سابالاپ الەك. جولىعا قالساڭ، “ىزدىراستىڭە” ىزديىپ جاۋاپ بەرگەنسيدى دە وتە شىعادى.
“باسقا تۇسسە، باسپاقشىل”. الدىنان مالى، اۋزىنان سالەمى قاشقان قانداسقا “قايدا اسىقتىڭ؟” دەۋ دە ارتىق. جانباعىستىڭ جانتالاسىنا تۇسكەن جالعىز قازاق پا ەكەن، ءتايىرى؟! قالاي بولعاندا دا ءبىر ۇيقىنىڭ كەمىپ، ءبىر قالعۋدىڭ ادىرەم قالعانىن قاپىسىز اڭعارۋعا بولادى. ويلاپ قاراساڭ، “ويان، قازاق!” دەپ وزان سالعاننان گورى “قازاق، قايدا باراسىڭ؟” دەگەن ساۋال الدەقايدا ءوتىمدى دە وركەنيەتتى ەمەس پە؟
“باستان قۇلاق ساداعا” دەمەكشى، مەيلى، ەندىگى جەردە قازاقتىڭ جاۋى قاسقىر-اق بولا قويسىن، تەك “قازاقتىڭ جاۋى — قازاق” بولماسىنشى!..
* * *
“جازۋ، جاڭا دۇنيە كەلتىرۋ — اجالدى ءولتىرۋ!” دەيدى رومەن روللان.
“ولە وتىرىپ ءومىر ءسۇر” دەيدى ۇلى گەتە.
قانداي ۇلى ۇندەستىك دەسەڭىزشى؟! اللا جىبەرگەن اجالدى ءولتىرۋ، جانە ولتىرە وتىرىپ ءومىر ءسۇرۋ، شىنىندا دا، كىمنىڭ قولىنان كەلمەكشى؟ قاراپايىم پەندەنىڭ بە؟ ايتا كورمەڭىز! ولمەيتىن كىم بار دەيسىڭ بۇل فانيدە؟.. ال ەندى ولمەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ اللا تاراپىنان جابىرەيىل پەرىشتە ارقىلى تۋرالاپ كەلگەن اجالدان قۇتىلۋ ءۇشىن ءنىل دارياسى استىنان جەركەپە قازىپ جاسىرىنعان اسقان عۇلاما اراستۇل (اريستوتەل) ارەكەتىن كىم قايتالاي الماقشى؟ ول ءۇشىن اراستۇلدان اسىپ تۋۋ كەرەك قوي! قانشا قاشساڭ دا قۇتقارمايتىن اجال اقىرى ونى دا الىپ تىندى ەمەس پە؟..
سول اراستۇلدى ارعى-بەرگى زاماندا كىم قايتالاي الدى؟ ەشكىم دە! ەندەشە، “ولە وتىرىپ ولمەۋ”، ءومىر ءسۇرۋ تەك اقىلى اسقان، ايىرىقشا جارالعان اللانىڭ سۇيگەن قۇلدارىنا عانا ەنشى ەكەن دە. امالىڭىز قانشا، ولاي دەمەسكە ءاددىڭىز جوق. ءال-فارابي، ءابۋ ءالي يبن سينا (اۆيسەننا)، فەرداۋسي، نيزامي، فيزۋلي، رۋداكي، ياسساۋي، ناۋاي، اباي، ەسكەندىر زۇلقارنايىن، ەدىل، شىڭعىسحان، ءامىر تەمىر، ت.ب. كۇللى ادامزات قاۋىمى ءۇشىن بۇلار از با، كوپ پە؟ از، وتە از. ازدىڭ ورنىن، امان بولسا، كەلەر ۇرپاق تولتىرار. ءۇمىت تە، سەنىم دە وسى ويدىڭ قۇلدىعىندا.
ايتكەنمەن... بۇل ۇندەستىك زاڭىن قويسايشى؟! وعان ۋاقىت تا، كەڭىستىك تە ەشقانداي كەدەرگى بولا المايدى ەكەن.
“ءولدى دەۋگە سىيا ما، ايتىڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان؟..” دەگەن اباي ءسوزى الگى ەكەۋدىڭ ءومىر مەن ءولىم تۋراسىنداعى تۇجىرىمىن تۇپكىلىكتى تۇيىندەپ، تياناقتاپ تۇرعان جوق پا؟!
ءيا، ۇلىنىڭ اتى — ۇلى. “اقىننىڭ اۋزىنا اللا ءسوز سالادى” دەگەنگە بۇدان كەيىن قۇلاق اسپاي كورىڭىز.
* * *
مەنىڭ اڭعارۋىمشا، اللانىڭ ەڭ جەك كورەتىنى — استامشىلدىق. “ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول” دەگەن عيبراتپەن قوسا كەيدە: “مىناۋ قۇدايىن ۇمىتقان ەكەن” دەگەن رەنىشتى دە ەسىتىپ قالامىز. ءبىرى ىرزالىق، ەكىنشىسى — نارازىلىق.
كوكىرەگىنە ءدان تۇسكەندەر كوبەيسە، ەلدىڭ باعى. كەۋدەسىنە نان پىسكەندەر كوبەيسە، ەلدىڭ سورى. قورىقساڭ، سوڭعىسىنان قورىق. وسىدان اباي دا قورىققان. “باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم...” دەپ نالىسا، بۇل — سونىڭ سالقىنى. بۇعان مۇرات موڭكە ۇلىنىڭ “مەن ءقاۋىپ ەتكەننەن ايتامىنىن” قوسىڭىز. “مىڭ اسقانعا ءبىر توسقىن” بولسا ەكەننىڭ قامى بۇل. امال نە، مىناۋ جادىگوي جالعان، تىرنەكى تىرشىلىكتە اسقان دا از ەمەس، تاسقان دا تابىلادى. ولار كەشە دە بولعان، بۇگىن دە بار، وكىنىشكە قاراي، ەرتەڭ دە وركەن جايا بەرمەك.
پەندە مەنمەنسىگەن جەردەن پەرىشتە قاشادى.
* * *
اقىنى مەن اقساقالى قاعاجۋ قالعان حالىقتىڭ باسىنان شىراعى وشەدى، استىنان پىراعى قاشادى.
* * *
قوعامنىڭ تاس قامالى مەن اقىننىڭ قاس-قاباعى قاي مەزەتتە دە ۇيلەسىم تاۋىپ كەرگەن ەمەس.
* * *
جىلدار بويى قۇلقى قۇلىپتالىپ، ىرقى تۇيىقتالىپ، رۋحاني ەڭسەسى قۇنىس تارتقان ۇرپاق-بۋىننىڭ ارقاسىنا امانات ارتۋ اسا ءقاۋىپتى — كەز كەلگەن جەردە اۋناتىپ كەتە بارارى حاق. ولاي بولماس ءۇشىن ەندىگى كەلەر جاس بۋىن، ۋىز ۇرپاقتى انا تىلىمەن سۋسىنداتىپ، ءسوز اتاسى — ولەڭمەن اسىراۋىمىز كەرەك.
ۇيا
“التىن ۇيا”، “ۇشقان ۇيا”، “ۇيالاستار” دەگەن ۇعىم بار. “ۇيادا نەنى كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ” دەيدى قازاق. قىران نەگە ۇياسىن قياعا سالادى؟ قارلىعاش نەگە ۇياسىن ءۇي ىشىنە سالادى؟ اركىمنىڭ ءوز ءۇيى — ءوز ۇياسى. الەم-جالەمگە مالىنعان حان سارايىنان قاشىپ شىققانداي بولعان جيرەنشە دە “قايران، مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم!” دەمەيتىن بە ەدى قاراشا ۇيىنە باس سۇققاندا.
ءيا، ۇيا مەن ءۇي توركىندەس ۇعىم. وتاۋ مەن وتان دا سولاي. وسى ەكەۋى ءۇشىن تالاي ءومىر قۇربان بولعان، تالاي تاعدىر تال قارماعان... ار مەن وجدان ورە تۇرعان. نامىس پەن قايرات قيانات پەن زۇلىمدىققا قارسى مايدان اشقان!.. ۇياعا جىلان ورمەلەسە، بالاپان شىرىلدايدى. ءۇيدىڭ شاڭىراعى شايقالسا، بەسىكتەگى بالا شارىلدايدى. ۇيادان قۇس تۇلەپ ۇشادى، ۇيدەن ۇرپاق ءوسىپ، ەرجەتەدى. ماڭگىلىكتىڭ مەكەنى — ءۇي مەن ۇيا.
ءالىمساقتان بەرى كەلە جاتقان مىناداي اڭىز بار: ءبىر كوكقۇتان بالاپاندارىنا جەم تاسىپ ءجۇرىپ ۇياسىنا قايتا ۇشىپ كەلسە، وندا قام-قاپەرسىز جايعاسىپ العان قارعانى كورەدى. “ە، اداسىپ جۇرگەن ءبىر بايعۇس بولدى عوي” دەپ العاشىندا مۇنى ەلەپ-ەسكەرە قويمايدى. ارادا ءۇش كۇن وتەدى، ءبىراق الگى قارعا كەتە قويمايدى. كوكقۇتان دا بۇعان پالەندەي ءمان بەرمەيدى. ءتورتىنشى كۇنى ءتورت ءجۇز كوكقۇتان ۇشىپ كەلەدى دە ۇياسىن قارعاعا بەرگەن كوكقۇتاندى تۇتە-تۇتەسىن شىعارىپ شوقىپ ولتىرەدى. مۇنى كورگەن قارعا دا زارەسى ۇشىپ ۇيادان بەزە جونەلەدى.
نامىس تاپتالعان جەردە ار اياق استىندا قالادى. ۇياسىن جات جايلاعان قۇس پەن وتانىن ساتقان وجدانسىز ۇلدا بۇل ولقى سوعىپ تۇرادى. ال ولقىلىق تۇبىندە ءبىر وپىندىرادى.
اتالمىش اڭىز قاي ۇرپاقتىڭ دا جادىندا بولسا يگى...
تەمىر تاعىلىمى
“ەگەر مەملەكەت بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ پەن قاعيداعا سۇيەنىپ قۇرىلماسا، — دەيدى ايگىلى جاھانگەر ءامىر تەمىر، — وندا بيلىكتىڭ سالتاناتى ۇزاققا بارمايدى، قۇدىرەتى قۇم سياقتى ۇگىتىلە بەرەدى دە اقىر سوڭى سۋ اياعى — قۇردىمعا كەتىپ تىنادى. مۇنداي بيلىكتىڭ سيقى مەن سىقپىتى، ءتۇرى مەن تۇرقى جامىلعىسىز، لىپاسىز تىر جالاڭاش ايەلگە ۇقسايتىن بولعاندىقتان، ونى كورگەن جۇرت جيىركەنىپ تەرىس اينالادى. نە بولماسا، ول مەملەكەت قايداعى ءبىر قاڭعىباستار كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن توبەسى اشىق، ەسىك-تەرەزەسى جوق، توز-توزى شىققان ۇيگە ۇقسايدى. سول ءۇشىن دە مەن ءوز بيلىگىم مەن ءامىرىمدى يسلام دىنىنە سۇيەنە وتىرىپ بەلگىلى ءبىر قاعيداعا نەگىزدەپ قۇردىم. مەملەكەت باسقارۋ بارىسىندا كەزدەسكەن قانداي ءبىر قيىن ءتۇيىن ماسەلەنى دە وسى قاعيداعا سايكەستەندىرە وتىرىپ شەشتىم. مەنىڭ ۇرپاق الدىنداعى پارىز-قارىزىمنىڭ ابىرويلى، اتاق-داڭقىمنىڭ عۇمىرلى بولماعىنىڭ ءتۇپ قازىعى وسىندا...”
* * *
سول ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ “تۇزىكتەرىندە” بىلاي دەپ اعىنان جارىلادى: “شىن پاتشانىڭ قۇزىرىنا ۋاقىت قانا باعىنباس. ويتكەنى ول دا ادامنىڭ ۇلى، اللانىڭ ق ۇلى. جاراتۋشى يەم ماعان دا اقىر ءبىر كۇنى تاۋسىلار تاعدىر سىيلادى. قاراماعىمداعى حالىق قارماعىمداعى بالىق ەمەس ەكەنىن ەرتە ۇقتىم. ءامىرىم دە، ءومىرىم دە سول حالىقتىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان. قيامەتقايىم كۇنى سولاردىڭ تىم بولماسا بىرەۋىنىڭ ەتەگىمە جارماسىپ قايىر تىلەپ، نە قارعىس ايتىپ قىر سوڭىمنان قالماي قويعانىن قالاماس ەدىم...”
* * *
ءامىر تەمىر: “دۇنيە شىركىن قاناعاتسىز قاتىن سياقتى — ونىڭ ويناسى كوپ”
* * *
ءامىر تەمىر (“تەمىر تۇزىكتەرى”): “ەگەر پاتشا زالىم، ءۋازىرى ءادىل بولسا، ول پاتشانىڭ زۇلىمدىق ارەكەت-پيعىلىنا ءوز اقىل-ايلاسىن قارسى قويا الادى. ال ەگەر ءۋازىر زالىم بولسا، مەملەكەت ىستەرى كوپ وتپەي-اق تىعىرىققا تىرەلەدى”.
كادە
اقىندى كورسە، اكىمدەر
“يت كورگەن ەشكى كوزدەنەر”...
جاتىرقاي بەرمەي جاقىن كەل،
ونەگە تۇتسىن وزگەلەر.
جاقسى كور، مەيلىڭ، جامان كور.،
ۇمىتپا ەلدىك كادەڭدى:
اتىڭنان ءتۇسىپ سالەم بەر،
بيلەپ تۇرساڭ دا الەمدى!
* * *
نوسەردەي قاس قاعىمدا توكپەلەگەن
ومىرگە كىم بار، كىم جوق وكپەلەگەن؟..
اقپاندى شىڭ باسىنا شىعارىپ ساپ،
كەلەدى كوكتەم ءتۇسىپ كوكتوبەدەن.
* * *
اباي اۋىلى ازايدى،
كوپەس ءۇيى كوبەيدى...
* * *
زامانعا كوزىم جەتپەيدى،
ادامعا ءسوزىم وتپەيدى.
كونتاقى مىناۋ تىرشىلىك
“كورەسىڭ ءالى كوپ...” دەيدى.
ۇرپاعىم قاشان كوبەيىپ،
ۇرىعىم قاشان كوكتەيدى؟..
* * *
بارار جەرىن، قونار كولىن نۇسقاماي،
باستان باقتىڭ، قولدان قۇستىڭ ۇشقانى-اي...
سەنى ومىردەن ەرتە كەتتى دەمەيمىن،
ولەڭنىڭ دە باس-اياعى قىسقا عوي؟!
* * *
ويعا ورىن از كەزدە بويعا دەرت جۇققىش كەلەدى.
* * *
كەشەگى قازاق پەن بۇگىنگى قازاقتا ايىرما بار ما؟ بار بولسا، قانداي؟ جوق بولسا، “يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ” جۇرگەنىمىزگە جول بولسىن؟
ەل قاتارلى ەسەيىپ، جۇرت قاتارلى كوبەيدىك پە؟ ەسەيسەك، كەز كەلگەنگە نەگە ەسەمىز كەتىپ ءجۇر؟ كوبەيسەك، نەگە كوسەگەمىز كوگەرمەي ءجۇر؟
ءار قازاق وسىعان باس قاتىرسا قايتەدى؟..
* * *
باقا دا باتپاعىندا باقىلداپ باعادى، قارعا دا قارقىلداپ قاراتالىنا قونادى، ءبىراق پەيىش باعىنداعى ءپارۋانا قۇسقا نە جەتسىن؟!
* * *
جامان اۋرۋ — جاراقتى جاۋدان دا ءقاۋىپتى!
* * *
ويدان سايعا، گۇلدەن گۇلگە قونىپ-قونباي تىنىمسىز تىرلىك كەشكەن ەبەلەكتە دە، كوبەلەكتە دە ايبوزىم اقىننىڭ مازاسىز مىنەزى، اۋرەشىل ارەكەتى بار. ونىڭ كوبىنە جارق ەتىپ جانىپ، جالپ ەتىپ سونەتىنى دە وسىدان...
* * *
ولەڭ تۇگىلى قاعاز بەتىنە قارامايتىن، ويدى كۇلە، ءسوزدى جۇرە تىڭدايتىن ءدۇيىم ءبىر ۇرپاق دۇرمەگى قاۋلاي ءوسىپ كەلەدى. جان ازىعىن جات كورگەن، ءتان قىزىعىن ءناپ كورگەن ۇل مەن قىزدى بالا دەيسىز بە، شالا دەيسىز بە، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
* * *
مەنىڭ ۇققانىم — قازاق قاشاننان ولەڭگە مارعاۋ.
تىڭداۋعا بار دا، قۇنداۋعا جوق، شايناۋعا بار دا، ويلاۋعا جوق...
* * *
پاستەرناكتان:
اقىنعا بولما سامارقاۋ —
ومىردەن وسى بىلگەنىم.
جارىلىپ كەتىپ جانارتاۋ،
جانىڭدى تاپپاي جۇرمەگىن!
* * *
ءبىر جاعى — كۇيكى پەندەلىك پسيحولوگيا، ەكىنشى جاعى — مەنمەندىك، وزىمشىلدىك، توعىشارلىق، ماڭگۇرتتىك اۋرۋ مەڭدەگەن ورتادان نە نارسەنى دە كۇتۋگە بولادى.
* * *
باۋىرجان مومىش ۇلى: “و، قۇدىرەتتى پوەزيا! مەن سەنىڭ قۇربانىڭ بولعىم كەلەدى!..”
* * *
دۇنيە دۇرلىكسە — ءدۇبىر كوبەيەدى.
دۇمشەلەر بىرىكسە — كۇبىر كوبەيەدى.
* * *
شالا شاپقىن، بوس ماقتانعا بوي الدىرعان ەلدە ەتجەندى ەس، بايىپتى ءباتۋا بولماق ەمەس!
* * *
اتتى شوبىرعا، توپتى توبىرعا اينالدىرعان الدەكىمگە، اتتەڭ، اتار وعىم جوق!
* * *
شەكەسىنەن قاراعان شەكپەندىگە شەندەسە الماي (بەلدەسۋ بىلاي تۇرسىن) ءشيدىڭ قۇمالاعىنداي ارجەر-ارجەردە شاشىراپ، شەتتە قالعاننان جامان نارسە جوق ەكەن...
* * *
...باستان ب ا ق، قولدان قۇس ۇشتى. قوقيقازداي قانشا قوقاڭداعانىممەن، ەلەيتىن ەشكىم جوق. اندا-ساندا اتا تەگىمە تارتىپ ايعا قاراپ ۇلىپ-ۇلىپ قويام...
* * *
اكىم، وكىم، ۇكىم — ءبارى ءبىر اكەنىڭ “كەرەناۋ، كەربەز، ءبىر كەرىم...” ۇلدارى.
* * *
بالام وقىماعان دۇنيەگە نەمەرەم باس-كوز بولادى دەۋ — بارىپ تۇرعان اقىماقتىق!
* * *
ەي، قارا ءتۇن، جۇلدىزداردى قىلعىتقان،
قۇتقارساڭشى قۋ تىرلىكتى قۇلدىقتان؟!
التىن ايدار تۋسا دەپ ەم ءبىر ۇلان
اقيقاتتان،
شىرىلداعان شىندىقتان!
قايعى قاقتاپ،
قارا جەردە مۇڭ قاپتاپ،
قايىرشىنىڭ كۇنى كەتتى قىمباتتاپ.
شىعىس جاقتان شىعار ما ەكەن تاڭ-انا،
التىن ايدار ءبىر ءسابيدى قۇنداقتاپ!!!
* * *
ساياساتتان كەكىرىك اينىدى. ايتىس-تارتىستان دا تاپقانىمىز شامالى. باتىستىڭ “ءالاۋلايى” مەن “ءاريايدايىنا” ابدەن بوي الدىرعان ادەپسىز، كورگەنسىز پورنو-گازەتسىماقتاردىڭ دا اسىرە شولجاڭىن شورت كەسەتىن كەز جەتتى!
* * *
اقىننىڭ ورىنى تاقتا دا ەمەس، تابىتتا دا ەمەس، جۇرتتىڭ جۇرەگىندە!
* * *
ولەڭنىڭ يەسى — اقىن،
كيەسى — حالىق.
* * *
حاس ونەرگە عاشىق بولۋ مەن ماشىقتانۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي!
* * *
شۇرەگەي مەن بىرەگەيدى بىردەي باعالاۋدان ارتىق قاسىرەت بار ما؟!
* * *
بەتكە ايتقاننىڭ ايىبى جوق: قازاق وقىرمانىندا بەيتاراپتىق باسىم — شايناماي جۇتۋعا بار دا، كۇيىس قايىرۋعا جوق.
* * *
ماتەريالدىق كەدەيلىكتەن رۋحاني وگەيلىك الدەقايدا قاسىرەتتى ءھام ءقاۋىپتى...
* * *
كولدەن اققۋ ۇشقالى، شولدەن اقبوكەن بەزگەلى قاي زامان!..
* * *
سودىرعا تاياق، سولاقايعا سويىل، سايتانعا ساپتاياق ۇستاتقان مىناۋ ءزانتالاق زامانعا نە دەرسىڭ؟!
* * *
كورەگەندىك تە، كورىپكەلدىك تە، جاقسىلىق تا، باقسىلىق تا اقىن جاراتىلى-سىنان الىس ەمەس.
* * *
اقىننىڭ سەزىمتالدىعى مەن ساۋەگەيلىگى ايدىڭ قورالانىپ، كۇننىڭ تۇتىلۋىن كۇنى بۇرىن سەزىنە الۋىمەن استارلى...
* * *
دۇنيە تەك ماحابباتتان تۇرسا، اقىننان ارتىق باقىتتى جان بولماس ەدى...
* * *
ءوزىن تانۋدان بۇرىن وزگەنىڭ تامىرىن تاپ باسا بىلەتىن اقىن — ناعىز اقىن!
* * *
انانىڭ الدىندا بارشا دۇنيە — بالا، ءسابي...
* * *
اقىنعا جار بولۋ — ءتاڭىر يەنىڭ ايەل ادامعا تارتقان ىلۋدەگى ءبىر ىزەتى.
* * *
قۇرىق كورمەس، ىرىق بەرمەس ۋاقىتتىڭ قىر سوڭىنان قۋىپ كەلە جاتىپ ءبىر اسۋعا ايالدايمىن دەپ ات شالدىرعان ادامنىڭ سول جەردە توبەشىككە اينالىپ قالىپ قويعانىن، ايتىڭىزشى، قايعى دەيمىز بە، قاسىرەت دەيمىز بە، تاۋبە دەيمىز بە، شۇكىرشىلىك دەيمىز بە؟..
* * *
ەمشەكتەن شىققان بالا دا، ەركەبۇلان قۇلىن دا ەنەسى مەن اناسىنىڭ باۋىرىنا ىنتىعا، ومىراۋىنا ۇمتىلا بەرەتىنى سياقتى، قالادا جۇرگەن قاي قازاق تا اۋىلعا دەگەن اۋەزەسىنەن ارىلا الماق ەمەس. ۋربانيزاسيا ءۇردىسى بەل العان سايىن بۇل “اۋرۋ” اسقىنا تۇسەتىن شىعار!..
* * *
دۇنيە ءدۇبىرىن قۇلاعىڭمەن قوسا قۇلقىڭمەن، جۇرەگىڭمەن قوسا ىرقىڭمەن سەزىنگەن سايىن جاراتقانعا ماقۇل ايتاسىڭ، جاراتىلىسقا جاقىن تارتاسىڭ.
* * *
الۋان-الۋان ادام بار،
الىنە قاراي امالى.
* * *
“قازاق” ءسوزىنىڭ ءبىر بالاماسى — اقىن. اقىن جوق بولسا، قازاق تا جوق!
* * *
جانىڭدا اقىن جۇرسە،
كوزىڭە پەرىشتە ەلەستەيدى...
* * *
اۋىلدان بەزگەن، قالانى كەزگەن بۇگىنگى قىر قازاعى كەشەگى “اقتابان شۇبىرىندىدان” ءبىر دە كەم ەمەس!
* * *
ۇيىمە ۇرى ءتۇسىپتى. كىتاپتارىم اشىلىپ، جازبالارىم شاشىلىپ ءار جەردە جاتىر ەكەن. اقىماق بولماسا، اقىننىڭ ۇيىنەن اقشا ىزدەي مە ادام؟! ەگەر ۇيدە بولسام، قوجاناسىرعا ۇقساپ: “تاپساڭدار، ماعان دا بىردەڭە تاستاپ كەتىڭدەرشى...” دەر مە ەدىم، كىم ءبىلسىن.
مەنىڭ بار بايلىعىم كىتاپ ەكەنى قاپەرىنە دە كەلمەگەن-اۋ، استە!..
* * *
ءقازىر جۇرت بىر-بىرىنە كۇبىرلەگىش، سىبىرلاعىش. الدەكىمدى جەك كورەدى، الدەكىمگە كەيىيدى، كىجىنەدى. ءتىپتى، جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. اسىرەسە، مونشادا. انادان تۋعان قالپىندا. ءجالاڭتوس ءباھادۇر دەرسىڭ! كيىنىپ، بىلاي شىققان سوڭ ءجۇنى جىعىلادى، جۇيكەسى جۋاسيدى. كيىم، شىنىندا دا، پەندەلىكتىڭ قالىبى بىلەم. جاڭا تۋعان شاقالاقتى عوي اناسى ومىراۋىن اعىتىپ اق سۇتىمەن جۇباتادى. ال جالاڭاش ادامدى شە؟ الگى، مونشاداعى؟..
ءتورتتاعان
ونبەسىندە بالقىماسا، ايعا سىن،
كوڭىلدىڭ دە كىر شالادى ايناسىن.
تاس ورنىنا ار مەن التىن تاپ كەلسە،
تارازىنىڭ تاڭدار ەدىڭ قاي باسىن؟
* * *
شايىرىڭنىڭ شاعىمحاتىن تىڭدا، اللا:
مازا المادىم ءمايدان، ءشايدان، مۇڭنان دا.
“پاتشا — اللانىڭ كولەڭكەسى” دەيدى جۇرت،
كولەڭكەسىز جايما-شۋاق كۇن بار ما؟
* * *
لەبىزىڭنەن اينالايىن اقتۇما،
سەنى كورمەۋ، سەنى سۇيمەۋ — پاك كۇنا!
ءتاڭىرىنىڭ سەندەي عاجاپ سىيى ءۇشىن
تارك ەتەر ەم تاجبەن قوسا تاقتى دا!
* * *
بۇل ءومىر — كوزدەن تامعان تامشى عانا.
پەندەگە اللا بەرگەن جان — سىباعا.
قالعانى جۇمىرتقانىڭ قابىعى عوي،
جۇمىرتقا بالاپانسىز ارشىلا ما؟!
* * *
جاراتقان يەم، عۇسني جامالىڭ — ارمان،
جاپاگەر پەندەڭ اۋمايدى جارالى جاننان.
اھدقا وسى ءقازىر-اق قامدانار ما ەدىم،
كەل دەگەن ماعان جەتسە ەگەر حابارىڭ الدان.
(اھد — اللا تاعالا ءوز ريزاشىلىعىنا يە بولعان ادامدارعا اقيرەتتە ديدارىمدى كورسەتەم دەپ ۋادە ەتكەن)
* * *
اجال بولسا تۇبىندە الارمانىڭ،
قاي قاپشىقتىڭ تۇبىندە قالار جانىڭ؟..
سەن دە وسال ەمەسسىڭ، راس بولسا،
توپىراق، سۋ، اۋادان جارالعانىڭ!
* * *
كوپ پە كۇنام، بىلمەيمىن، از با كۇنام،
باز كەشەتىن جايىم جوق ءباز باعىمنان!
جارىق دۇنيە ءلاززاتىن كورە ءجۇرىپ،
كىم قورىقسىن تامۇقتىڭ مازداعىنان؟!
* * *
قازاقتىڭ ەسكى ولەڭىن — ەستى ولەڭىن
ەسىكتەن تورگە وزدىردىم، دەستەلەدىم.
“بالاعا اكە ءجۇز جىل ازىق” دەگەن،
قۇداي-اۋ، ول بولماسا، نە ىستەر ەدىم؟
* * *
ساعان دا ماعان “زارجاق” ات بەرىلگەن،
كەل، بۇلبۇل، “ءاۋ” دەسەلىك پاك كوڭىلمەن.
سەن گۇلگە ءبايىت وقىپ بايەك بولساڭ،
مەن تاتايىن ءلاززاتتى ءتاتتى ەرىننەن.
* * *
جارىعىم، سەن دە جالعىز، مەن دە جالعىز،
جاھاندا ءبىز سياقتى كەم بە جالعىز؟
“جالعىزدىڭ قۇدايى ءبىر” دەگەن ءسوز بار،
قوسىلساق ەكى جالعىز – ەل بولارمىز...
* * *
جالعىزدى ەشكىم، ءبىراق، “جوق” دەمەيدى،
جالعىزدىڭ جالعاسى دە كوپ كەدەيدى...
ءتاڭىرسىز توپىراق تا جارالمايدى،
تامىرسىز جاپىراق تا كوكتەمەيدى!
* * *
ارزۋ مەنەن ارماننىڭ ءقايسىبىرىن مۇڭدارسىڭ،
وتكەن-كەتكەن اي-كۇننىڭ ءقايسىبىرىن قۇندارسىڭ.
ءتاۋىر تاماق، ءتاتتى ۇيقى تابەتى عوي بەيعامنىڭ،
ماحابباتسىز دۇنيە ول بولماسا، كۇل بولسىن!
* * *
بارا جاتىر قاي جاققا تاس توبەمنان زىرلاپ كۇن؟
مەن دە گ ۇلى ەمەس پە ەم مەزگىلىندە ءبىر باقتىڭ...
مىڭق ەتپەيدى-اۋ مۇڭىما، ءۇن قاتپايدى-اۋ مۇنىما
قىسىق كوزدى قۇبا تاڭ، مىسىق كوزدى زۇلمات ءتۇن.
* * *
قارا كوزدى قان ەتتى، دارگەيىمدى دال ەتتى،
قايتسەم ەكەن نالەتتى؟ سالسام با ەكەن الەكتى؟!
ءۇزىر سۇراپ حالقىمنان، السام با ەكەن القىمنان
التىنداعان القاسىن ارپىلداعان توبەتتى!
* * *
ۇيقى كورمەي... جار-توسەكتە جان قيناپ،
جۇرەگىمە بولاسىڭ-اۋ قان قۇيماق.
قۇيتاقانداي قۇجىراڭنىڭ قاسىندا
قاراڭ قالسىن التىن ساراي، ءساندى ءۇي، ب ا ق!..
* * *
كوزدەن ۇشىپ كوكجيەك پەن جەر شەگى،
بوستان كوڭىل بولا المادىم مەن سەرى.
قۇلان قاشىپ بارا جاتىر كەلمەسكە،
تۇمان باسىپ بارا جاتىر ەڭسەنى...
* * *
جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدى،
ايەلدى كۇتە الماعان كۇڭ ەتەدى،
* * *
تابىنبا مىنگەن تاعىڭا،
ساقىعا ساردار سايمىن دەپ.
حالىقتان اسقان قازىنا،
ادامنان اسقان بايلىق جوق!
* * *
ءتىل تامىرى تىلەكتە،
ءدىل ءتاڭىرى جۇرەكتە!
* * *
اللاسى جادىندا جۇرگەن ادام بۇل فانيدە جالعىز دا ەمەس، جاپاگەر دە ەمەس.
* * *
ەلدىك پەن ەسەندىكتىڭ ارقاسى ەمەس پە، ەۋروپا ەلى بۇگىندە شەكاراسىز، شەكىسۋسىز امان-ەسەن، اپ-ادەمى عۇمىر كەشىپ كەلە جاتىر. ال ءبىز... ەگەمەندىك العان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق شەكارامىزدى قىتىمىر كورشى، قازىمىر قاتىنداي تاس بەكىتىپ الدىق. بار بىلگەنىمىز ازىرگە وسى.
* * *
سيسەرون: «وزىڭە دەيىنگى دۇنيەدەن حاباردار بولماساڭ، ءومىر بويى نارەستە قالپىڭدا وتەسىڭ».
* * *
يتتەن گورى يتتىكتى يت ەتىنەن جەك كورەمىن!
* * *
ءار ءسوزدىڭ قاتاڭى، قاساڭى، جۇمساعى... دەمەكشى، وزىنە لايىقتى اۋەنى، ىرعاعى، ماقامى بولادى. اڭگىمە — قاي جۇرەكتەن شىعىپ، قاي اۋىزدان ەسىتىلگەنىندە.
* * *
باۋكەڭدە مىناداي ءتورت جول ولەڭ بار:
ومىرىندە جەتپىس جاسقا اقىن جەتكەن،
كوپ جىلدارى ايداۋ مەن قاماۋدا وتكەن.
“ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى” دەپ
سال ايداپ ەنيسەيدە سۋعا كەتكەن”.
ماعجان تاعدىرىنىڭ، اقىن تراگەدياسىنىڭ انىق-قانىق دياگنوزى ەمەس پە ەكەن بۇل؟ ەندەشە، ونىڭ ءولىمىن ءار ساققا جۇگىرتىپ جۇرگەنىمىزگە جول بولسىن؟ باۋكەڭنىڭ اۋىزىنان شىققان سوزگە قالاي يلانباسسىڭ؟!
* * *
“ۇنسىزدىك — ەڭ ەسكى ءادىس” دەگەن ءسوز بار. ونسىز دا ءىشقۇستا ادامدى ۇندەمەي ولتىرۋگە بولادى. جاڭعىرىق — ۇنسىزدىكتىڭ جاناما، جاداعاي بالاماسى عانا. اسىرەسە، جاپانداعى جاڭعىرىق! ابايدىڭ:
“جارتاسقا باردىم،
كۇندە ايقاي سالدىم
ودان دا شىقتى جاڭعىرىق...” دەگەنى وسىدان. جاڭعىرىقتا ءتىلسىز، تىلسىم ۇرەي بار. ال ۇنسىزدىك — دۇنيە ءدۇمپۋىنىڭ العىشارتى. ايتساڭ دا، جازساڭ دا، سويلەسەڭ دە، ۇيدەسەڭ دە، بۇيدەسەڭ دە... ءۇن قاتپايتىن ءبىزدىڭ بيلىك تە ءبىر، قارا جارتاس تا ءبىر. “ەڭ ەسكى ءادىستى” قاي كەزدە ءجون كورىپ، قاي كەزدە مەڭگەرىپ العان بۇلار؟ ەسكى ءادىستىڭ جاڭا ادەتكە اينالعانىنان جامان نارسە جوق ەكەن!
* * *
قويداي قوڭىر، مومىن قازاق كوبەيىپ بارادى. جىلقى مىنەزدى جىگىتتەرىمىز، ەلىك كوڭىلدى ەركەلەرىمىز قايدا؟
* * *
ايەلدىڭ ءتىلى جۇيرىگى ەمەس، تىگىسى جاتىعى جاقسى.
* * *
ءبىر ايتقان ءسوز ەكى قۇلاعى بار قازاقتىڭ ساڭىلاۋىنا ەنە بەرمەيدى، ەسىنەن شىعىپ كەتەدى. ەكى ايتقاندا بارىپ ەكىنشى قۇلاعىنا جەتەدى. ال ودان دا شىعىپ كەتسە، ءسوزدىڭ شىعىن بولعانى.
* * *
كەشەگى قىمىزقۇمار، قىزقۇمار سەلتەڭ-سەرى قازاق از جىل ىشىندە مىناۋ ارسىز قوعامنىڭ اتجالمانىنا اينالىپ شىعا كەلدى! شىنىندا دا، ءبىز “ەرتەدەن سالسا كەشكە وزعان، ىلديدان سالسا توسكە وزعان” سۇڭعىلا حالىق ەكەنبىز-اۋ! تاڭ قالماسقا نە شارا...
* * *
ۇرىنعانعا ۇرىس، جۇمىلعانعا جۇمىس جەتەدى.
* * *
قۇزىرلى ورىنداردا وتىرعانداردىڭ ءبىرازى وزدەرىن قۇدىرەت سانايدى. اتاسىنىڭ باسى! قۇدىرەت يەسى بىرەۋ عانا! ول — قۇداي. ۇيدەگى قاتىن دا، تۇزدەگى اكىم دە وسىنى ۇقسا نەتتى؟
* * *
ايەلدى ءسۇيۋ كەرەك، ءبىراق اۋلەكىلەنۋ ارتىق — اۋرەگە تۇسەسىڭ، اقىماققا اينالاسىڭ.
* * *
ايەلدىڭ سۇلۋىنان سۇيكىمدىسى جاقسى. سۇلۋ ايەل — مەنمەن، تاكاببار. سۇيكىمدى ايەل — قىلىقتى، ەركە. العاشقىسى وسەككە قالدىرادى، كەيىنگىسى موسەكتە قاندىرادى.
* * *
جۇرەك تازا بولماسا، كوڭىل قازا.
* * *
اقىندى ءپىر سانايتىن — حالىق،
اقىندى تۇمشالايتىن — تابىت.
* * *
جىگىتكە جىرقىلداپ كۇلگەن ەمەس، جارقىلداپ جۇرگەن جاراسار بولار!
* * *
ەركەكپەن ەرەگەسكەن ايەل دە ءبىر، ەر-توقىمسىز ەسەك تە ءبىر.
* * *
ايعىردىڭ ازعانى — جابى،
ەركەكتىڭ ازعانى — جابىنىڭ قاعى.
* * *
جاقسى ۇل — اكەنىڭ ەككەن دانەگى،
جاسىق ۇل — اكەنىڭ سولعان پالەگى.
* * *
دۇنيە دەگەنىڭىز — توزعان كيىم. ءبىر پاتشا كەلىپ جاماپ كەتەدى، ءبىر پاتشا كەلىپ توناپ كەتەدى.
* * *
كورشىنىڭ قايعىسى ارقىلى وزىنە ۇپاي جيناعىسى كەلەتىن ۇلت ۇلت ەمەس، ۇلتاراق.
* * *
اسان قايعى:
“تەرىسكەيگە بارساڭ كۇيشىمىن دەمە،
تەكەگە بارساڭ كەنشىمىن دەمە،
تارازعا بارساڭ ەمشىمىن دەمە،
ارقاعا بارساڭ ءانشىمىن دەمە،
التايعا بارساڭ اڭشىمىن دەمە.
ارعىنعا جولىقساڭ اقىل ايتپا، اماندىعىڭدى ايت،
كەرەيگە جولىقساڭ شەجىرە ايتپا، شەشەندىگىڭدى ايت!”
* * *
قايعىسىز، مۇڭسىز قايدا ب ا ق؟
جىلاي دا ءجۇرىپ كۇلەرسىڭ.
اق ءشالى ارۋ ايدى وراپ،
اقشامىم، مەيلى، تۇنەرسىن، —
قوس وكپە قۋناپ،
توسەككە
قۇلشىنىپ ەنگىم كەلەدى.
ولەڭگە،
ورتكە،
وسەككە
تۇنشىعىپ ولگىم كەلەدى!!!
* * *
تۇسىنەن شوشىناتىن ادام — وڭىندە ءولى.
* * *
اتقا مىنگەن ەكەنسىڭ — جەردى ۇمىتپا،
تاققا مىنگەن ەكەنسىڭ — ەلدى ۇمىتپا.
* * *
ساياساتتى ساعالاعان ءدىن — ءالسىز، ءارسىز، ءنارسىز. تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ ۋاعىزى — ساياساتتىڭ ساعىزى!
* * *
كىمنىڭ سويىلىن سوقساڭ،
سونىڭ سوعىمىن سوعارسىڭ.
* * *
ۇمىتماعان ءجون مىنا قاعيدانى:
پاتشانىڭ قورعاۋشىسى — ار، يمانى.
* * *
وزگەنىڭ الدىندا ءوزىن مىقتى كورسەتكىسى كەلەتىن ادام ءوزىمشىل. كىم-كىمنىڭ دە ولشەمى — حالىق.
* * *
قارا ءتۇندى ۇرەيمەن وتكىزبەس ءۇشىن كوزىمدى جۇمام. كوزىمدى ءجۇمعانىم — وتىرىك بولسىن، شىن بولسىن، ۇيىقتاعانىم. ال ۇيقى — ءولىمنىڭ ەلشىسى. اتقان تاڭ عانا مەنى اجالدان قۇتقارادى!
تاڭ — ازات،
ءتۇن — ازاپ،
كۇن — عاجاپ!!!
* * *
ايەلدەرمەن كوپ وتىرما —
سىرىڭدى الدىراسىڭ.
ەركەكتەرمەن كوپ وتىرما —
جىنىن قوزدىراسىڭ.
* * *
جاقسى ۇعىمتال،
جامان جۇعىمتال.
* * *
حالىقتان ءوز قادىرىن ارتتىرعىسى كەلگەن حان — نە ىلاڭ، نە ايعا شاپشىعان اڭ.
* * *
بىرەۋ بىرەۋگە ءسوز ايتسىن، سوكسىن، بالاعاتتاسىن، جابىرلەسىن — مەنىڭ جاپاگەر جانىمنىڭ، سىزداعان جۇرەگىمنىڭ، مۇزداعان ءدىلىمنىڭ نەندەي جازىعى بار ەدى؟ اياساڭ ەتتى، اعايىن!؟
* * *
قارعا، قۇزعىن:
تالعا دا قونامىن،
مالعا دا قونامىن.
تابەتىم بولەكشە،
تاماعىم — ولەكسە.
اققۋ، قاز:
قونارعا كول تاڭدايمىن،
ۇشارعا جەل تاڭدايمىن.
كوكەكتە جەزتاڭدايمىن،
كۇزەكتە ەل تاڭدايمىن.
* * *
كوپكە وكپە جۇرمەيدى.
* * *
ءوز تاعدىرىنا نەمكەتتى قارايتىن حالىق — سۋداعى بالىق. ءبىرىنشىسى — ءۇنسىز، ەكىنشىسى — ءتىلسىز.
* * *
ايەل تۋرالى: “مەن ونىڭ ءوزىم بىلەتىن ىشقىرلىعىنىڭ ىستىعىنا ەمەس، سەرگەك سەزىمىنىڭ ۇشقىرلىعىنا ءتانتى بولدىم”.
قىسقا قايىرىمدار
شىعىس دۇنيەسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە سيريا ادەبي-رۋحاني ءدۇرداناسىنىڭ ايتۋلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ابۋل فاراج قالامىنا ءتان تاعليماتتار از ەمەس. ولار كوبىنە قىسقا دا نۇسقا قايىرىم-يىرىمدەردىڭ باسىن قۇرايدى. بىرىندە وي باسىم، بىرىندە استارلى، ايشىقتى افوريزم، ەندى بىرىندە وتكىر دە ۇتقىر ءازىل-اجۋا الما-كەزەك استاسىپ جاتادى. وقىپ قانا قويماي، ايتا جۇرۋگە دە وڭ يىعىن بەرىپ تۇرادى. تاعىلىمدى دۇنيەنى ءتارجىمالاۋ قاشانعى قارىزىمىز ءھام پارىزىمىز ەكەندىگىن ەسكە الىپ، ولاردىڭ ءقايسىبىرىن وقىرمان يگىلىگىنە ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
* * *
شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى سوكراتتان:
— قايعىرۋ، مۇڭايۋ بىلاي تۇرماق، قاباعىڭىزدى شىتپايسىز. ىلعي كوڭىلىڭىز كوتەرىڭكى جۇرەدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ — دەپ سۇرايدى.
— ويتكەنى مەنىڭ جوعالتاتىن دا، قول ارتاتىن دا تۇگىم جوق — دەپتى سوندا سوكرات.
* * *
اعاشتا اسىلىپ تۇرعان ايەلدى كورىپ قالعان سوكرات، ءازىلى مە، ءنازىلى مە، كىم ءبىلسىن:
— اپىراي، ءا، مىنا عاجاپتى قاراڭىز، جەمىس اعاشىنىڭ ءبارى، كانە، ءدال وسىلاي دارەمەت بەرسە! — دەپ تاڭدانىس ءبىلدىرىپتى.
* * *
ءبىر عۇلامانىڭ قىزى بويجەتىپ وتىر ەكەن. وعان ءبىرى باي، ءبىرى كەدەي — ەكى كىسى بىردەي قۇدا ءتۇسىپتى. عۇلاما ويلانباستان قىزىن كەدەي جىگىتكە بەرىپتى. كورشى-قولاڭ تانىس-پانىستارى ودان “مۇنىڭىز نە؟” دەپ سۇراسا:
— داۋلەتتى جىگىتتىڭ كوركىنەن گورى اقىل-ەسى كەمدەۋ كورىندى، اكەدەن قالعان مال-مۇلىك قاشانعى ەتەگىن جاپسىن. ال كەمباعال جىگىت ودان الدەقايدا ەپتى، ەلگەزەك، ەستى. كەدەيلىك كەمتارلىق ەمەس، ەسى ءبۇتىن ادام ەرتەڭ-اق ەتەك-جەڭىن تەز جيناپ الادى — دەگەن ەكەن.
* * *
ءبىر عۇلامادان جۇرت:
— قانداي ارەكەت پەن بەرەكەت ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، قۋانىش سىيلايدى؟ — دەپ سۇراپتى.
— جاۋىز پاتشانىڭ ءولىمى، — دەپتى سوندا عۇلاما كىدىرمەستەن.
* * *
ءبىر ەسەرسوق بالا كوشەدەگى ارلى-بەرلى وتكەندەرگە تاس لاقتىرۋىن قويماعان سوڭ عۇلاما قاسىنا كەلىپ:
— بايقا، بالام، اتقان تاسىڭنىڭ ءبىرى ءوز اكەڭنىڭ كوزىن شىعارىپ جۇرمەسىن؟ – دەگەن ەكەن.
* * *
عۇلاما كوپشىلىك ىشىندە عۇسني كوركى مەن مۇلكى-مۇسىنى ايىرىقشا كەلىسكەن كەلىنشەكتىڭ قاسىنا توقتاي بەرىپ:
— قالقام، سەن بۇل جەرگە تاماشا كورۋگە كەلدىڭ بە، جوق الدە وزگەلەرگە كوركىڭدى تاماشالاتۋعا كەلدىڭ بە؟ — دەگەن ەكەن.
* * *
عۇلامادان ساراي ماڭىنداعىلاردىڭ ءبىرى:
— بايقايمىن، سۇلتان يەمىزدىڭ سىزگە دەگەن كوزقاراسى ونشا ەمەس سياقتى، — دەپ جاقاۋراتقاندا، عۇلاما دا ىركىلمەي:
— ە، ولاردىڭ وزىنەن ورەسى ءبىر ساتى بيىكتەرگە دەگەن ادەت-عۇرپى وسىنداي ەمەس پە ەجەلدەن، — دەگەن ەكەن.
* * *
پيفاگوردىڭ ساۋساق جۇزىگىنە تومەندەگى جازۋلار بەدەرلەنگەن ەكەن: “ءبىر عانا ساتتىك باقىتتان گورى ءبىر عانا ساتتىك باقىتسىزدىق الدەقايدا جاقسى ەمەس پە؟..”
* * *
— ايتىڭىزشى، مىنبەردەگى ءسوزماردىڭ ايىرىقشا مىندەتى نە؟، – دەپ سۇراعانعا عۇلاما:
— باقىرعا ارزىمايتىن ادامدى باقان بويى كوتەرىپ، ويى وق بويى وزىقتاردىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
* * *
كوپشىلىك اراسىندا بىرەۋگە ءۇڭىلىپ، بىرەۋدەن ءتۇڭىلىپ وتىرعان عۇلاما ءبىلاي دەپتى:
— اقىلدى ادام اقىماق، نادان ناكاستى بىردەن تانيدى. مۇنىڭ سەبەبى، كەزىندە ءوزى دە وسى تاقىلەتتەس بولعان. ال، ءبىراق، اقىلسىز ادام اقىلدىنى ولە-ولگەنشە تاني الماي كەتۋى مۇمكىن. مۇنىڭ سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى...
* * *
— بۇل پەندە دەگەنىڭىزدى ءتۇسىنىپ بولمايدى، – دەپتى عۇلاما، — باقىتى باستان، داۋلەتى قولدان كەتسە، جاتا عاپ قايعىرادى، ال ءومىرىنىڭ ءوتىپ، كەتىپ بارا جاتقانىمەن مۇلدەم شارۋاسى جوق...
* * *
ءبىر كۇنى ديوگەننەن:
— ادامنىڭ ەڭ مۇشكىل ءحالى نەدە؟ — دەپ سۇراعاندا، دانىشپان:
— ءوزىڭدى بىلە تۇرىپ وزگەگە سىرىڭدى ساقتاي الماۋدان مۇشكىل نارسەنى كورمەدىم، –دەپتى.
* * *
قاسىنداعىلار اراستۋلدان (اريستوتەل):
— سەنىڭ باسقالاردان ايىرماڭ نەدە؟ — دەپ سۇراپتى.
— ولار ءىشۋ، جەۋ ءۇشىن ءومىر سۇرسە، مەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماقتانامىن، — دەپتى دانىشپان.
* * *
سوكرات ءبىر اۋقاتتى اداممەن جولدا كەلە جاتسا كەرەك. شولعىنشىلاردىڭ اۋزىنان: “ويباي، وسى ماڭدا قاراقشىلار ءورىپ ءجۇر!” دەگەندى ەستي سالىسىمەن الگى باي ادام اسىپ-ساسىپ:
— قۇداي تاس توبەدەن ۇردى دەگەن وسى، ولار مەنى تانىپ قالسا قايتپەكپىن؟ — دەگەندە، سوكرات تا قاراپ تۇرماي: — قاپ، اتتەسى-اي، قۇداي ۇرعاندا، ولار مەنى تانىماي قالسا قايتپەكپىن؟ – دەگەن ەكەن.
* * *
ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋ قاتقان ناندى قارا سۋعا ءجىبىتىپ جەپ وتىرعان عۇلاماعا قايران قالىپ:
— اپىراي، قاتقان ناندى دا راحاتتانىپ جەۋگە بولادى ەكەن-اۋ، – دەگەندە:
— يا، دۇرىس ايتاسىڭ، مۇنىڭ راحاتى سول — ءتۇيىر نان وڭەشىمنەن ءوتىپ بولعانشا ءتۇيىلىپ قالماۋ ءۇشىن دەمىمدى ىشكە تارتىپ وتىرامىن، – دەپتى عۇلاما.
* * *
— دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى ءىلىم-بىلىم نە؟ – دەپ سۇراپتى عۇلامادان.
— جاماندار جاقتىرمايتىن، ناداندار ناماقۇل كورەتىن ءىلىم، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى عۇلاما.
* * *
اپلاتون ايتىپتى دەيدى:
— ناداننىڭ كىم ەكەنىن ەكى نارسەسى ايتىپ تۇرادى: ءبىرىنشىسى، توقتاۋسىز مىلجىڭدىعى، ەكىنشىسى، ويلانباي جاۋاپ بەرۋگە دايىن تۇراتىنى.
* * *
عۇلاما شاكىرتىنە بىلاي دەپتى:
— جاۋىڭنان جاسىرعان سىردى دوسىڭا ايتا گورمە، سەبەبى دوسىڭنىڭ دۇشپانعا اينالۋى اپساتتە.
* * *
ءبىر پاتشا ديوگەننەن:
— ەل-جۇرت اۋزىنان تاستامايتىنداي سەنىڭ مال-مۇلكىڭ، جەر-سۋىڭ قايدا وسى؟ – دەپ سۇراعاندا، دانىشپان:
— مىنە، مىنالار! – دەپتى قاسىندا قاز-قاتار تۇرعان شاكىرتتەرىن نۇسقاپ.
* * *
اراستۋ بىلاي دەگەن ەكەن:
— Mac ادامنىڭ اياعىنىڭ استىنداعى تىكەنەكتى سەزبەي-بىلمەي باسىپ وتەتىنى سەكىلدى، نادان دا ءوزىنىڭ ناداندىعىنا نالىماي وتەدى.
* * *
عۇلامانىڭ ۇلاعاتى:
— نادانعا جاقسىلىق جاساعان جان نە شوشقانىڭ موينىنا القا تاققان، نە ۋلى جىلاندى بالمەن باققان ادامعا ۇقسايدى.
* * *
حۋسراۋ شاحتىڭ زامانىندا ءبىر ادام كوشەدە:
— ءۇش وسيەتىم بار، كىم مىڭ دينار بەرسە، سوعان ايتامىن! — دەپ جار سالىپ جۇرگەن كورىنەدى.
مۇنى ەستىگەن پاتشا الگى ادامدى دەرەۋ سارايعا الدىرىپتى.
ال، قىمباتتىم، نەندەي وسيەتتەر ول؟ — دەپ سۇراپتى شاح.
اۋەلى اقىسىن اكەل، — دەپتى اناۋ.
قۇتى تولى ديناردى الدىنا اكەپ قويىپتى.
— ءبىرىنشى ايتار وسيەتىم سول، “سەنىڭ سالتاناتىڭدا كوزگە ىلەر بىرەر ادام جوق”. ەكىنشى ءسوزىم مىناۋ: “ادامداردىڭ ءبارى اقىماق بولعان كۇندە دە ولارسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس”. ال ءۇشىنشى وسيەت ءسوزىم الدىنداعى ەكەۋىنىڭ پايىمىنان شىعادى: “پاتشا بۇل اقىماقتاردان ءبىرجولا قۇتىلۋى ءۇشىن ولارداعى جامان ادەتتەردەن حاباردار بولىپ وتىرۋى لازىم”.
ءۇش وسيەتتى دە ۇناتقان پاتشا ونى ايتۋشىنى العىستاپ، الگى قۇتى تولى اقشانى الدىنا ىسىرىپتى. ءبىراق قوناق ۇسىنعان اقشانى الماپتى.
— المايتىنىڭ بار ەكەن، نەگە “اۋەلى اقشاڭدى شىعار” دەدىڭ؟ — دەپتى شاح.
— مەن پاتشا بولسىن، باسقا بولسىن، اقىلدى پۇلدايتىن، التىندى قۇلدايتىن ادامداردىڭ قانشالىقتى بار-جوق ەكەنىن بايقاپ كورەيىن دەگەن ەدىم، — دەپتى سوندا الگى ادام.
* * *
بۇزۇرگمەيىردەن بىرەۋ:
— نەگە دوستىڭ دۇشپانعا اينالۋى وپ-وڭاي دا، دۇشپانىڭنىڭ دوسقا اينالۋى قيىن؟ – دەپ سۇراپتى.
— ءوزىڭ ويلاشى، ءۇيدى بۇزۋ سالۋدان، اينانى سىندىرۋ قۇراۋدان، اقشانى جۇمساۋ تابۋدان الدەقايدا وڭاي ەمەس پە؟..
* * *
بۇزۇرگمەيىر پاتشا قاھارىنا ۇشىراپ زىنداندا جاتقاندا ونىڭ كوڭىلىن سۇراي بارعان دوستارىنىڭ ءبىرى:
— حوش، ەندى وسىنداي كۇيگە دۋشار بولعانداعى كوڭىلگە تۇيگەنىڭ نە؟ – دەپ سۇراپتى.
— ءتورت نارسەنى مىقتاپ كوڭىلگە ءتۇيدىم، – دەپتى بۇزۇرگمەيىر — ءبىرىنشىسى: مۇنىڭ ءبارى ءاۋباستان پەشەنەمە جازىلعان ەكەن، سونى كورىپ جاتىرمىن. دەمەك، بۇل تاعدىردان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ دەگەن ءسوز. ەكىنشىسى: بۇل ازاپ قانشاما اۋىر بولعانىمەن، شىداماسقا، سابىر قىلماسقا امالىڭ جوق. ءۇشىنشىسى: بۇل بۇل ما، ءالى بۇدان دا اۋىر كۇندەرگە تاپ بولۋىم مۇمكىن. ءتورتىنشىسى: بالكىم، بۇل پالەدەن بۇگىن، نە ەرتەڭ قۇتىلارمىن، نەمەسە الدەقاشان قۇتىلعان دا شىعارمىن، ءبىراق مۇنى مەن بىلمەيمىن عوي...
* * *
شاحپۋر شاح بىلاي دەگەن ەكەن:
— كەز كەلگەن قالانىڭ كەمەلىن كەلتىرىپ، اجارىن اشىپ تۇراتىن بەس نارسە بار. ولار: ءبىلىمپاز اكىم، ءادىل قازى، اعىن-توگىن بازار، تاجىريبەلى دارىگەر-شيپاگەر جانە داريا سۋى.
* * *
بۇزۇرگمەيىردىڭ بايبىشەسى وعان ءبىر ساۋال بەرگەن ەكەن، ول توسىلىپ قالىپتى. سوندا ايەلى:
— سەنىڭ پاتشا كەڭەسشىسى ەكەنىڭدى قايتەيىن، مەنىڭ ءبىر عانا ساۋالىما جاۋاپ بەرە المادىڭ. ءوستىپ تە اقىلىڭا اجەپتاۋىر اقى الىپ ءجۇرسىڭ-اۋ،– دەگەندە، بۇزۇرگمەيىر:
— مەن تەك ءوز شاماما قاراي بىلگەن-ايتقاندارىم ءۇشىن اقى الىپ ءجۇرمىن، ال بىلمەيتىندەرىم ءۇشىن اقى تولەيتىن بولسا، وعان پاتشا قازىناسىنىڭ بار التىنى دا ازدىق قىلار ەدى، – دەپتى.
* * *
بۇزۇرگمەيىر مىنا تومەندەگى ءسوزدى قايتالاۋدى ۇناتادى ەكەن:
— باسىڭدى بىر-بىرىنە كەرەعار ەكى پىكىر قاتىرىپ، قايسىسىن تاڭدارىن بىلمەي تۇرساڭ، وندا قاتىنىڭمەن اقىلداس تا، ونىڭ ايتقانىنا قاراما-قارسى ارەكەت ىستە!
* * *
عۇلامانىڭ مىنا ءبىر ايتقان ءسوزى بار:
— اراعى تۇسپەگىر ادامدى ەڭ كەمىندە ءتورت ءتۇرلى جاعدايعا دۋشار ەتەدى: بالبىراي بالقىپ بابىڭا كەلگەن كەزدە اينالاڭا اسقاقتاي قاراپ، كەكىلىكشە كەردەڭ-كەردەڭ باساسىڭ. ءبىرازدان سوڭ مايمىلعا ۇقساپ جۇرتتى مازاقتاي باستايسىڭ. ودان سوڭ كوپ وتپەي ارىستانشا اقىرىپ، جۇرتقا سەس كورسەتەسىڭ. اقىر سوڭىندا شوشقا بولىپ ساز بالشىقتا اۋناپ جاتاسىڭ.
* * *
ەستى ادام اقىل-پاراساتىن قاشان قالپىنا كەلتىرەم دەپ قايعىرسا، اقىماق بايعۇس اسقازانىن قايتسەم تولتىرام دەۋمەن الەك.
* * *
— التى نارسە، قالادىڭ-قالامادىڭ، بايانسىز، – دەپتى ءبىر دانىشپانن، – ءبىرىنشىسى — اقىماقتىڭ اقىل-ەسى، ەكىنشىسى — ايەلدىڭ ماحابباتى، ءۇشىنشىسى — بۇلتتىڭ كولەڭكەسى، ءتورتىنشىسى — ىنساپسىز پاتشا، بەسىنشىسى — ەسەپسىز بايلىق، التىنشىسى — اتاق-داڭق.
* * *
ءبىر دانىشپاننىڭ ايتقانى:
— ءوزىن قايدام، وزگەنى ازار-بەزەر ەتەتىن ادامداردىڭ بەس تايپاسى بار:
1. باسقالارعا اقىل ايتىپ، ءتالىم بەرگىسى كەپ تۇراتىن قاس نادان.
2. اتى بار دا زاتى جوق، تۇرقى بار دا تۇراعى جوق نارسەگە بولا الا شاپقىن بولىپ جۇرەتىن ادام.
3. جانىنداعىلارمەن اقىلداسپايتىن پاتشا.
4. قولىنان كەلمەيتىن ىسكە تىس-تىرناعىمەن جابىساتىن ادام.
5. قاسىنداعىلاردى توعىشار، ءوزىن اقىلدى سانايتىن قىزمەتكەر.
* * *
— اقىماق پەن سوقىردىڭ اراسىندا قانداي ايىرما بار؟ دەپ سۇراپتى شاكىرتى ۇستازىنان.
— سوقىردىڭ كۇندىزدى تۇننەن اجىراتا المايتىنى سياقتى، اقىماق تا اقىل يەسى مەن بەيمازا مىلجىڭنىڭ ارا جىگىن پارىقتاي المايدى.
* * *
— قانداي ادامدى ەڭ كۇشتى دەۋگە بولادى؟ – دەپ سۇراپتى شاكىرتى ۇستازىنان تاعى دا.
— ءناپسىسىن تيا الاتىن، وزگە ءۇشىن ءومىرىن قيا الاتىن جانە قاۋىپ-قاتەرلى جولدان ءوزىن ساقتاي الاتىن ادام وزگەگە ءقادىرلى دە قىمبات.
* * *
عۇلاما ايتادى:
— قارسىلاسىڭ قانشالىقتى قاۋقارسىز بولسا دا، سەن ونى مىقتى دەپ ءبىل جانە ودان ۇنەمى اباي بول. كۇشتى دوسىڭدى، كەرىسىنشە، السىزگە سانا. جەمە-جەمگە كەلگەندە، وعان ارقا سۇيەيمىن دەپ دۇشپانىڭنان وڭباي تاياق جەپ جۇرمە.
* * *
ايلالى دۇشپان جالاڭاش قىلىشقا ۇقسايدى: جالت-جۇلتتانىپ كىسىنى ارباپ قانا قويماي، ابايلاماساڭ، مايىپ قىلۋى دا مۇمكىن.
* * *
ۇساق-تۇيەك بولماشى نارسەلەرگە ءمان بەرمەۋ اقىلدى كىسىنىڭ ءىسى.
* * *
ءوزىن-وزى ۇلىق تۇتقان ادام ەشۋاقىتتا ۇياتتان قىسىلىپ-قىمتىرىلمايدى.
* * *
اۋىزىڭنان شىقپاعان ءسوز — سەنىڭ تۇتقىنىڭ، اۋىزىڭنان شىقتى ەكەن — سەن ونىڭ تۇتقىنىسىڭ.
* * *
اۋىل-ايماعى ۇناتپاعان اداممەن ەت-جاقىن ارالاسا بەرمە، سەبەبى سەنىڭ دە سىنىڭ مەن ءمىنىڭ سوعان ساي ولشەنەدى.
* * *
حارۋن ءار-راشيدتىڭ ەكى ايەلىنەن ەكى بالاسى بار ەكەن. ءوز بالاسى اميننەن گورى مامۋندى جاقسى كورەتىنىن بىلىپ-سەزىپ جۇرەتىن اناسى ءبىر كۇنى حاليفاعا:
— ەي، حاليفام، ەكەۋى دە ءوز ۇلدارىڭ ەمەس پە، نەگە بالالاردى الالايسىڭ؟ – دەپ نارازىلىق ءبىلدىرىپتى.
— وندا ەكەۋىن دە سىناقتان وتكىزەلىك، سەبەبىن سوندا بىلەسىڭ، – دەپتى حارۋن.
ساراي قىزمەتكەرىن شاقىرىپ امين مەن مامۋننان ءبىر نارسەنى سۇراپ كەلۋگە بۇيىرىپتى. الگى ادام ءاميننىڭ قاسىنا كەلىپ:
— ەي، مۋحاممەد امين، ەگەر دە اكەڭنىڭ تاعىنا وتىرا قالعانداي كۇن تۋسا، ماعان قانداي جاقسىلىق جاسار ەدىڭ؟ – دەپ سۇراپتى.
— سەنى مە؟ وزىمە ەڭ جاقىن كەڭەسشى ەتىپ الامىن.
ساراي قىزمەتكەرى مامۋنعا دا وسى سۇراقتى قايتالاپتى. سوندا مامۋن اشۋعا بۋلىعىپ، الدىنداعى التىن ساۋىتپەن الگىنىڭ باسىن جارىپتى. ونىمەن قويماي:
— اكەمنىڭ ءولىمى ساعان نە ءۇشىن كەرەك بولىپتى؟ ساراي قىزمەتكەر-لەرىنىڭ ءبارىن ونىڭ ادال پەرزەنتتەرى دەپ جۇرسەم، سەن وڭباعان ونىڭ ءولىمىن تىلەپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي؟ – دەپ ايداپ شىعىپتى.
باسىن جارىپ، باقايىن قاناتىپ كەلگەن قىزمەتكەر بولعان ءجايدىڭ ءبارىن بايانداپتى.
– كوردىڭ بە، – دەپتى سوندا حارۋن ار-راشيد قاتىنىنا قاراپ، — مەن پەرزەنتتەرىمنىڭ ارقايسىسىمەن اقىل-پاراساتىنا ساي مامىلە قىلامىن...
* * *
ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە بىردەي قۇشاق جايا بەرمە. ۇلكەندەردى قايدام، كىشىلەر بۇل ارەكەتىڭە قاراپ: «ە، بۇل دا وزىمىزبەن بارابار ەكەن عوي» دەپ مەنسىنبەي جۇرمەسىن.
* * *
ەكى نارسە ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنە زالال كەلتىرەدى. ءبىرىنشىسى، سۇعاناق ءارى سۇرامساق بولساڭ، ەكىنشىسى، اقىماقپەن مامىلەلەسۋگە ءماجبۇر بولساڭ.
* * *
– باسىن تومەن ءيىپ، تاعزىم جاساپ، ساۋعا سۇراماعان ادام ساۋعاعا لايىق ەمەس، – دەپتى ءبىر پاتشا. بۇعان جاۋاپ رەتىندە سول جەردە وتىرعان دانىشپان بىلاي دەگەن ەكەن:
– سۇراعان ادام العان زاتىنان دا كوپ نارسەنى جوعالتادى. شىن مەيىربان ادام سۇراماي-اق بەرەتىنىن بەرەدى.
* * *
ءبىر دانىشپان:
– سويلەگەننەن تىڭداعان ارتىق، – دەپتى.
– نەسى ارتىق؟ – دەپتى وتىرعانداردىڭ ءبىرى.
— اللا تاعالا ءبىر تىلگە ەكى قۇلاقتى نە ءۇشىن بەرگەن؟ – دەپتى دانىشپان جاۋابىن سۇراقپەن قايىرىپ.
* * *
قاربىزدىڭ پىسكەن-پىسپەگەنىن شەرتىپ بىلگەن سياقتى، ادام پارقى دا سويلەگەن سوزىنە قاراپ باعالانادى.
* * *
ءبىر دانىشپان سۇلتاننىڭ ايەلىنە:
— مەنىڭ ارزۋ-تىلەگىمدى كۇيەۋىڭىزگە وڭاشا ءبىر ساتتە جەتكىزىڭىزشى؟ – دەپ ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى.
— مەنەن سۇراعانشا ءوزىڭىز-اق ايتا بەرمەيسىز بە؟ – دەپتى سوندا ماليكە.
— ماليكەم! ماۋەلى داراقتىڭ ۇشار باسىنداعى جەمىستى الىپ جەۋ ءۇشىن الدىمەن قول جەتەر بۇتاعىن وزىڭە قاراي يۋ كەرەك ەمەس پە؟ – دەپتى سوندا دانىشپان.
* * *
— پارىقسىز دەپ كىمدى ايتسا بولادى؟ – دەپتى بىرەۋ عۇلامادان.
— ماقتاۋدى دا، جامانداۋدى دا بىلمەيتىن ادامدى.
* * *
— كىتاپ ىشىندەگى وي-پىكىرلەر سەنىڭ ءتۇپ نەگىز بايلىعىڭ، ال كاللاڭداعىسى سول بايلىقتىڭ ءبىر بولىگى عانا.
* * *
ءبىر قورا نوكەرلەرىنىڭ قورشاۋىندا كەلە جاتقان پاتشانى كورگەن بىرەۋ: — ادامدارعا جاساعان ءجابىر-جاپاسى باسىنان اسىپ كەتكەن-اۋ، ايتپەسە، جۇرتتان مۇنشا قورعانىپ، قورقار ما ەدى؟! – دەگەن ەكەن.
* * *
ءبىر كورشىدەن ءبىر كورشى:
— ادامدارعا دەگەن قايىر-مەيىرىڭدى سونشاما استا-توك ەتكەنىڭ نە؟ –دەپ سۇراپتى.
— جاڭا ۇيگە كوشەتىن ادام اۋەلى ەسكى-قۇسقىسىنان قۇتىلاپ المايتىن با ەدى؟! – دەپتى اناۋ.
* * *
ءبىر پاتشا الدىنداعى قايىرشىعا:
— كانە، ايتشى، نە تىلەسەڭ دە ىرزا قىلايىن؟ – دەپتى.
قايىرشى:
— ولمەس ءومىر، قارتايماس جاستىق، تاۋسىلماس بايلىق، الاڭسىز، ارمانسىز باقىت... – دەي بەرگەندە، پاتشا:
— بۇلار مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى، – دەپتى.
— وندا قولدى ءوزىڭ جاي، – دەپتى قايىرشى.
— جايدىم، – دەپتى پاتشا.
— ۋادەشىل بولما، كادەشىل بول! اۋمين!!!
* * *
ايگىلى يران شاحى ارداشەر جىلان شاعىپ، ودان امان قالعان اكىمدى عانا ساراي ەسىگىنەن اتتاتادى ەكەن. «جىلان ۋىنان ارىلا، ايىعا بىلگەن ادام عانا مەنىڭ قىزمەتىمە لايىقتى!» دەيدى ەكەن ول.
* * *
ءبىر ۇستاز شاكىرتتەرىنىڭ قۇلاعىنا ىلعي دا مىنانى قۇيىپ وتىرادى ەكەن:
— قاناعات — جاماعاتتىڭ شىن جاناشىرى. ىشكەندە دە، جەگەندە دە، ءتىپتى، سۇلۋعا عاشىق بولعاندا دا ونى جادىڭدا ۇستا!
* * *
ءبىر ناۋقاس تاۋىپكە كەلىپ شانشۋعا قارسى ەم-دارى سۇراپتى. ءتاۋىپ ازىلكەشتەۋ ەكەن:
— تاۋ دولاناسىنىڭ تىكەنىن ءشايناپ كور، – دەپ كەڭەس بەرىپتى.
ناۋقاس قالتاسىنان قاعاز، قالامىن الىپ:
— قايتالاڭىزشى، جازىپ الايىن؟ – دەپتى.
— قوس ۋىس ارپا مەن تاۋ دولاناسىنىڭ تىكەنىن قوسىپ جە! – دەپتى ءتاۋىپ.
— ە، جاڭا ارپا جايىندا ەشتەڭە دەمەگەن ەدىڭىز عوي؟
— سەنىڭ ەسەك ەكەنىڭدى العاشقىدا بىلگەن جوق ەدىم، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى ءتاۋىپ.
* * *
اجەپتاۋىر-اق سۋرەت سالىپ ءناپاقا تاۋىپ جۇرگەن جىگىت بۇل كاسىبىن تاستاپ، ءتاۋىپ بولىپ كەتىپتى.
— نەگە ءوز كاسىبىڭدى تاستاپ تاۋىپتىككە اۋىسىپ كەتتىڭ، سونى ايتشى؟ – دەپ سۇراعاندارعا ول بىلاي دەيتىن كورىنەدى:
— سالعان-سىزعانىمنىڭ قاتەسى مەن كەمشىلىگىن ەكىنىڭ ءبىرى سىناپ-مىنەۋى مۇمكىن، ال ءتاۋىپتىڭ قاتەسىن جەر جاسىرادى.
* * *
ءتاۋىپ الدىنا كەلگەن ناۋقاسقا:
— ەت پەن بالىقتى ءبىر مەزگىلدە جەمە، – دەپ كەڭەس بەرىپتى.
— باۋىرىم-اۋ، ەت پەن بالىقتى قوسا ساتىپ الۋعا شامام كەلسە، سەنىڭ الدىڭدا ءبۇيتىپ وتىرار ما ەدىم؟ – دەپتى اناۋ.
* * *
باسىنداعى ىسىگىنە ءتۇز پەن قالامپىر سەۋىپ جاتقان ءبىر ناۋقاستى كورگەن ءتاۋىپ:
– اپەندىم-اۋ، مۇنىڭ نە، الدە، كاللاڭدى ءپىسىرىپ، كاۋاپ جاساعالى جاتىرمىسىڭ؟ – دەگەن ەكەن.
* * *
اڭشىنىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالعان ەكى تۇلكىنىڭ ءبىرى:
— ەندى ەكەۋمىز قاي جەردەن تابىلار ەكەنبىز؟ – دەپ كۇرسىنىپ سالىپتى.
— قاي جەردە بولۋشى ەدى، ەكى-ۇش كۇننىڭ ارجاق-بەرجاعىندا تەرى- تەرسەك بازارىنان دا!.. – دەپتى ەكىنشىسى مۇڭايىپ.
* * *
توبەگە شىعىپ العان ەشكى تومەندەگى قاسقىردى بالاعاتتاي باستاپتى. قاسقىر مۇنى تىڭداپ تۇرىپ:
– ەي، ەشكى! شىكىرەيمە، شىرەنبە! مۇنداي سوزدەر سەنىڭ اۋزىڭنان ەمەس، اناۋ وتىرعان جەرىڭنان شىعىپ جاتىر! – دەگەن ەكەن.
* * *
تازى كيىكتى كورگەن بويدا قۋا جونەلىپتى.
— اۋرە بولما، ءبارىبىر ماعان جەتە المايسىڭ، – دەپتى كيىك.
— نەگە؟ – دەپتى ەكپىنىن دە، ەنتىگىن دە باسا الماي كەلە جاتقان تازى.
— نەگە دەيتىنىڭ بار ما، مەن ءوزىمدى قۇتقارۋ ءۇشىن، ال سەن بار بولعانى قوجايىنىڭا جاعۋ ءۇشىن جان سالىپ كەلە جاتىرسىڭ، – دەپتى كيىك الىستاي ءتۇسىپ.
* * *
يت تۇلكىنى ۇستاپ الىپتى.
— سەن مەنى كۇشتىلىگىڭمەن ەمەس، السىزدىگىمنەن ۇستاپ الدىڭ، – دەپتى سوندا تۇلكى، — سەنبەسەڭ، اناۋ قاسقىرعا جەتىپ كورشى؟
يت سوندا تۇلكىنى قويا سالىپ قاسقىردىڭ سوڭىنان تۇرا جونەلگەن ەكەن.
* * *
ءبىر قۇس ساياتشىنىڭ قۇرعان تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالىپتى.
– مەنى قايتپەكسىڭ؟ – دەپ سۇراپتى سوندا قۇس.
– قايتۋشى ەدىم، ءپىسىرىپ جەيمىن! – دەپتى ساياتشى.
قۇس مۇنى ەسىتىپ جالىنىپ-جالبارىنا باستاپتى:
— ەي، ىزگى جان! قىرشىنىمنان قيىپ قايتەسىڭ؟ مەنى جەگەنمەن قارنىڭ تومپايمايدى. ودان گورى قويا بەرسەڭ، مەن ساعان ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي پايدالى اقىل-كەڭەس ايتار ەدىم... العاشقىسىن، ءقازىر، مەن قولىڭدا تۇرعاندا ەستيسىڭ. ەكىنشى كەڭەسىمدى اناۋ اعاشتىڭ بۇتاعىنا قونعاندا ايتامىن. ال ءۇشىنشىسىن بيىك جاقپار تاستىڭ باسىنا بارىپ قونعاندا ەستيتىن بولاسىڭ.
— جارايدى، ەستىسەك ەستيىك، ايتا بەر، – دەپتى ساياتشى.
— ءبىرىنشى كەڭەسىم — بولعان ىسكە ەشقاشاندا وكىنۋشى بولما.
— مۇنىڭ كوڭىلگە قونادى، – دەپ ساياتشى قۇستى قولىنان بوساتىپتى.
— ەكىنشى كەڭەسىم — بولماعان ىسكە ەشۋاقىتتا دا سەنۋشى بولما! – دەپتى قۇس اعاش بۇتاعىنا قونىپ جاتىپ. سونسوڭ قوس قاناتىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ بىلاي دەپتى:
— ەي، انا ءسۇتىن شيكى ەمگەن اڭقاۋ نەمە! مەنى سويعانىڭدا عوي، ىشىمدەگى ەكى دانا مەرۋەرتكە قارىق بولار ەدىڭ!
مۇنى ەستىگەن ساياتشى اياعى كۇيگەن تاۋىقتاي تىزاقتاي باستاپتى.
— ۇشىپ كەتپەي تۇرعاندا ءۇشىنشىسىن ايت ەندى؟ – دەپتى شاراسىزدان-شاراسىز مازاسى كەتىپ.
— ءبىر ساتتە ەكى بىردەي اقىل-كەڭەستى ۇمىتىپ ۇلگەرگەن ادامعا ءۇشىنشىسىنىڭ قاجەتى قانشا؟ سەن بايعۇس «ىشىمدە مەرۋەرت تاس بار» دەگەنىمە شىنىمەن سەنىپ قالدىڭ. قۇستىڭ ىشىندە اسىل تاس بار دەگەندى كىمنەن ەسىتىپ ەدىڭ؟ بولا قالعان كۇندە دە ول بوتەكەدە ەمەس پە؟
وسىنى ايتىپتى دا قۇس شىرقاۋ ۇشىپ، جاقپار تاستى بەتكە الىپتى...
* * *
ءبىر كەمباعال كىسى ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە تۇيەنىڭ قۇمالاعىن قازانعا سالىپ قۋىرىپ جاتىر ەكەن... ۇيقىسىنان ويانا سالىپ ءتۇس جورۋشىنىڭ الدىنا بارىپتى. ول بولسا:
— ءبىر ءمىر بەرسەڭ، ءتۇسىڭدى اپ-انىق جورىپ بەرەمىن، – دەپتى.
– ويباي-اۋ، ءبىر ءمىرىم بولسا تۇيەنىڭ قۇمالاعىندا نەم بار، بالىق تۇرعاندا؟ – دەپ كۇيىپ-پىسىپتى كەدەي بايعۇس.
* * *
الگى ءتۇس جورۋشى وتىرعان ورنىنان سۋ شىققانداي، باسقا شاھارعا كوشپەكشى بولىپ ءۇيىن جىعا باستاپتى. مۇنى كورگەن كورشى-قولاڭدارى:
– ساعان نە كورىندى؟ ول شاھاردا سەنەن باسقا دا ءتۇس جوريتىن ادامدار جەتىپ-ارتادى عوي؟ – دەگەندە، ول بىلاي جاۋاپ ەرگەن ەكەن:
— مىنا قالانىڭ ەل-جۇرتىنا شىبىن-شىركەي ۇيقى بەرمەسە، كوشپەگەندە قايتۋشى ەم؟ ۇيىقتاماعان ادام ءتۇس كورۋشى مە ەدى؟
* * *
ءبىر ساراڭ باي كەمباعالدى جالعا الماقشى بولىپ:
— ەڭبەكاقىڭا نە سۇرايسىڭ؟ – دەپتى.
قارنىم تويسا بوپتى، – دەپتى اناۋ.
جوق، بولمايدى!
نەگە؟
— تىم قىمبات!
— ويباي-اۋ، ەندى نە ىستەيىن، اپتا بويى ورازا تۇت دەمەسەڭ؟! – دەگەن ەكەن.
* * *
ءبىر ديقاننىڭ، داۋىل سوعىپ، ەككەن-تىككەنىنەن دىم قالماپتى.
— ەي، جاراتقان يەم، – دەپتى سوندا اسپانعا الاقانىن جايىپ، — «بىر-بىرلەرىڭە قيانات قىلماڭدار» دەپ پەندەلەرىڭە اقىل ايتاسىڭ، ال ەندى مىنا ارەكەتىڭە نە جورىق؟ ءوز سوزىڭە ءوزىڭ يە بولماعانىڭ ءۇشىن وزىڭە قانداي جازا كەسسەڭ بولادى، سونى ايتشى؟..
* * *
اقشاسىن ۇرلاتقان ءبىر بايعۇس:
— بۇگىنگىدەي سوراقى كۇن بۇرىن-سوڭدى بولماعان شىعار!.. – دەپ نالىپتى.
— ءبىراق امبە ءۇشىن ەمەس، – دەپتى مۇنى انادايدان ەسىتىپ تۇرعان ۇرى.
* * *
ءبىر باۋكەسەر سۋعا قاراپ تۇرىپ:
— اپا دەيمىن، ءمۇندا كەلشى، بەتىنە كون جاماعان بىرەۋ ماعان مەلشيىپ قاراپ تۇر! – دەپتى.
قاسىنا كەلىپ سۋدان ءوزىن كورگەن اناسى:
— ءۇيبۇي، بالام-ay، ونىڭ قاسىندا الباستىدان اۋمايتىن ءبىر كەمپىر دە قاراپ تۇر عوي؟ قوي، قۇرسىن، بەتى اۋلاق، كەتەيىك! – دەگەن ەكەن.
قوستاعان
ءوڭ-تۇسىن ۋاقىتقا الدىرمايتىن، زامانالار كوگىندە جۇلدىزداي جارقىراپ كوز تارتىپ تۇراتىن جاۋھار جىرلار قاي كەزدە دە ادام جۇرەگىنىڭ رۋحاني ازىعى، جان داۋاسى، كوڭىل سۋسىنى. الىشەر ناۋايدىڭ الەم حالىقتارىنا قالدىرعان ۇشان-تەڭىز باي مۇراسى، ءىنجۋ-مارجان قازىناسى بۇل ءسوزىمىزدىڭ ايناقاتەسىز انىقتاماسى. وكىنىشكە قاراي، وسىناۋ اسىل القادان وسى كۇنگە دەيىن بىزدەر — قازاق وقىرماندارى ەنشىمىز بەن ۇلەسىمىزدى ءوز كەرەگىمىزشە الا الماي كەلەمىز. قولىمىزدان قاعىپ جاتقان دا ەشكىم جوق، ەجەلگى ەنجارلىعىمىز بولماسا...
جازىلۋ ۇلگىسى، ىشكى مازمۇن-ماقامى، قىسقا ءقايىرىم-يىرىمى قولىڭىزداعى جيناققا تيىسىنشە ءار مەن ءنار قوسا تۇسەتىندىكتەن، ۇلى شايىردىڭ پاراساتتى ءپالساپا مەن تەرەڭ ويعا نەگىزدەلگەن قوستاعاندارىنىڭ عيبراتتى دا ۇلپەتتى ۇلگىسىن تام-تۇمداپ بولسا دا ۋسىنۋدى ءجون كوردىك.
* * *
* * *
اسىل ءسوزدى الماستىرساڭ مىلجىڭعا،
ادام ەمەس، اينالارسىڭ ءبىر جىنعا.
* * *
تىندىرعان ءىس وپالىراق ءتىل-جاقتان،
كىمگە ابىروي اپەرمەكشى قۇر ماقتان؟!
* * *
قانشا شەشەن، بولعانىمەن ءتىل شەبەر،
ءدىلسىز، قۇنسىز، قۇرعاق سوزگە كىم سەنەر؟
* * *
قارا باسىپ قاپى قالما اڭعارماي:
قارا ءتىلدىڭ وتكىرلىگى قانجارداي!
* * *
ءبىر عاجايىپ قۇدىرەت بار عازالدا:
قارا سوزدەن قايمىعادى اجال دا!
* * *
اقيقاتتىڭ قازانىندا قايناعان
امال قانشا، ءسوزدى ۇقپايدى-اۋ كەي نادان.
* * *
قۇلپىراتىن كۇن نۇرىمەن تۇرلەنىپ،
ءسوز اجارىن قاۋىز اشقان گۇل دەلىك!
* * *
بۇلبۇل انمەن اسپەتتەسە تاڭ گۇلىن،
اقىن جىرلار ءجامي جۇرتتىڭ ءجان-دىلىن.
* * *
التىن دەگەن، اقىق دەگەن اسىل ما،
سان سيقىرلى سارا ءسوزدىڭ قاسىندا؟!
* * *
تۇپكى سىرىن تۇراتۇعىن جاسىرىپ،
ءاربىر ءسوزدىڭ تامىرىن باس، ءباسىن ۇق.
* * *
ءسوز استارى تەلەگەيدەن تەرەڭدەۋ،
ەردىڭ ءىسى تۇپتەن مارجان تەرەم دەۋ!
* * *
ءسوز — تەڭدەسسىز! بۇل — اقيقات، كۇمانسىز!
الدىندا ونىڭ بال قىشقىلتىم، گۇل ءارسىز.
* * *
ادامزاتتىڭ گۇلزار دەسەك ءتۇر-وڭىن،
الۋان اۋەن قۇس سياقتى ءتىلى ونىڭ.
* * *
ءان مەن جىردان ءنار الماسا جۇرەگىڭ،
وسى بولار تىرلىكتەگى ءتىرى ءولىم.
* * *
وزگەلەردىڭ قۋانىشىن بولىسسەڭ،
قارا سۋ دا بال تاتيدى سەن ىشكەن.
* * *
ەسەپ ەمەس: كەدەيمىسىڭ، بايمىسىڭ،
قاتار كوتەر قايمانانىڭ قايعىسىن.
* * *
اتاق، بايلىق ادال جولمەن كەلمەگەن
«ۋف!» دەمەي-اق ۇشىپ كەتەر جەلمەنەن.
* * *
اللا باردا تارىلمايدى كوك پەن جەر،
از بولسا دا، كوپ بولسا دا، كوپپەن كور.
* * *
ءتالىمى جوق تاربيەسىز قاس نادان
ءاۋىل-ۇيىن اۋلاق ۇستار باسقادان.
* * *
گۇل وسپەيدى كۇننىڭ كوزى جىلىماي
اتا-اناڭنىڭ ءبىرىن كۇن دە، ءبىرىن اي.
* * *
اللاعا دا، جاعۋ ءۇشىن ەلگە دە،
ادام بولىپ قالۋ پارىز پەندەگە.
* * *
زاتتان گورى قازىنادان سىيعا العان،
باقىر ارتىق تازا ەڭبەكپەن جينالعان.
* * *
ساقىلىقتىڭ ءبىر سەرىگى — ادالدىق،
ساراڭدىقتىڭ ءبىر سەرىگى — جاماندىق.
* * *
ءىشى-سىرتى تۇراتۇعىن ىرىڭدەپ،
جاماندىق تا — جازىلمايتىن ءبىر ىندەت.
* * *
ماۋە اعاشقا جەلبىرەگەن جەلەگى
تاس بۇرشاقتاپ، تاياق تيگىش كەلەدى.
* * *
سەزىم شىركىن قۇتىرعاندا قاندا ويناپ،
اقىل قالار ەلەۋسىز ءبىر جانداي بوپ.
* * *
ءسۇيۋ، كۇيۋ — قاس قاعىمى جازمىشتىڭ،
قايران، جۇرەك، قالعىپ كەتسەڭ، حال مۇشكىل.
* * *
ماحابباتسىز كەرەگى نە اي، كۇننىڭ؟
ول بار كەزدە ءلاززاتىڭ — ءتۇن، ءلايلىڭ — گۇل!
* * *
ءتان قالاۋى تالدىرعانمەن تال بويدى،
جان قالاۋى جار قۇشاعىن تاڭدايدى.
* * *
سەن دەگەندە جانىن قيار جان باردا،
«جانىم» دەگەن جالعان سوزگە الدانبا.
* * *
نەعىلاسىڭ ءتاج بەن تاقتى ارمانداپ؟
ول دەگەنىڭ — الدامشى ءتۇس، جالعان ب ا ق...
* * *
وزگەلەردەن ارتىقپىن دەپ اسقىنبا،
تاڭدايىندا «تاۋبە» جاتىر تاستىڭ دا.
* * *
عۇمىر شىركىن عۇلاما ءھام ۇلى انا!
«ۇلىمىن!» دەپ باتىپ جۇرمە كۇناعا.
* * *
ارتىق سويلەپ، ارقان ەسكەن وسەكتەن،
ومىرىنە وكىنسە ەتتى بوس وتكەن؟!
* * *
قۇمىرادان قۇل بوپ شىعۋ — جىنعا ارمان،
ودان جامان قۇلقىنىنا قۇل بولعان.
* * *
شىندىق ءۇشىن شىر-شىر ەتسەڭ بولعانى –
توتى قۇسقا اينالاسىڭ تورداعى.
* * *
اقيقاتتىڭ دوسى جوق تا قاسى كوپ،
ونى ارمانداپ، وعان جەتۋ قاسىرەت!
* * *
ادالدىقتىڭ اڭساعانى — ادىلدىك،
زۇلىمدىقتىڭ بارشا امالى — زالىمدىك.
* * *
اشىق بولسا اراداعى قاس-قاباق،
اۋىل-ۇيدە اداسپايدى اس-تاباق.
* * *
ايات قاشىپ، ۇيات كەتسە پاتشادان،
قايىر كۇتىپ اۋرە بولما باسقادان.
* * *
بۇگىنىڭنىڭ تۇرە بەرمە ىرگەسىن،
ەرتەڭىڭنەن ۇيات بولىپ جۇرمەسىن.
* * *
قاشتى ەكەن دەپ الا بەرمە جاۋ مىسىن –
قارا جۇرەك قانىشەردەن ساۋمىسىڭ؟
* * *
شاراپ ۋى ميدى مەڭدەپ، ءتاندى الار،
ەس جيا الماي، ەسەڭگىرەپ جان قالار.
* * *
قايعى دا ءبىر كۇشىكتەگىش قانشىقتاي،
كوكىرەگىڭنەن كوشە قويماس جان شىقپاي.
* * *
قۋ تىرلىكتىڭ قۋا بەرمە سوڭىنان،
قۋامىن دەپ قۇمعا اينالعان كوپ ۇلان...
* * *
وتكەن كۇندى ەندى بىزگە توسۋ جوق،
ءتىرىسىڭ بە – تىرشىلىكتىڭ قوسىن جەك!
* * *
ءومىر شىركىن ءبىر كورمەككە عاجاپ-اق،
الدىڭدا ءالى — قىلكوپىر مەن عازاۋات!..
* * *
سەندىك ءعۇمىر — ءبىر-اق مەزەت، قاس قاعىم،
ەنشىسىنەن دامەتپە، ەنشە، باسقانىڭ.
* * *
سۋ بەتىنە ءۇڭىل، مەيلىڭ، ۇڭىلمە،
تەلەگەيدىڭ مارجان جاتار تۇبىندە...
* * *
قۇداي بولماق — قۇدايسىزعا كۇندە ارمان،
پەندەلىكتىڭ قالىبى عوي بۇل جالعان...
* * *
دوس تا ىزدەمەس، قاس تا ىزدەمەس، ءتىرى ولسەڭ،
تۇن-تۇنەكتەن شىعا المايسىڭ، ءبىر ەنسەڭ.
* * *
قادىر تۇتساڭ، ايىپ ەمەس قارتتىعىڭ،
مارقايۋمەن ماقتانعانىڭ — مارتتىگىڭ!
* * *
اجالىڭنىڭ حابارشىسى اق ساماي،
ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس، تاپ سولاي!
* * *
كۇلىم قاعىپ كەلەتۇعىن تاڭ باردا،
كۇن قايدا دەپ كۇرسىنبە دە، تاڭ قالما.
* * *
ادىم سايىن اجال بارىن ۇمىتپا،
ءناپسىڭدى تي، قۇلقىنىڭدى قۇرىقتا.
* * *
تورعا تۇسكەن سايراي ما ەكەن تورعاي قۇس؟
زارىن ايتىپ جاتقان شىعار ول بايعۇس...
* * *
تاپقان جەرى، جاتقان جەرى — تار مەكەن،
جۇرەگىڭنەن شەرلى مۇڭلىق بار ما ەكەن؟..
* * *
ءومىر جالعان سورلىعا دا، زورعا دا:
كەلدىڭ — كەتتىڭ، ءولدىڭ — ءوشتىڭ... سول عانا.
* * *
كەز كەلگەنگە كەۋدە قاعىپ، كەردەڭدەپ،
اللا باردا ايتا بەرمە «مەن، مەن!» دەپ.
* * *
تەرەك شىركىن بويىن بۇلداپ تۇر بوسقا،
جەرگە يىلگەن جەمىس اعاش ءبىر باسقا!
* * *
ب ا ق پا، سور ما — نە كۇتىپ تۇر الدىڭدا؟
نە كۇتسەڭ دە، تاۋەلدىسىڭ تاعدىرعا.
* * *
باعبانسىز ب ا ق جەمىس بەرىپ جارىتپاس،
ۇعىمتال ۇل ۇستازىنان جالىقپاس.
* * *
تاقياڭا تار كەلمەيدى كوك پەن جەر،
كوگەرسەڭ دە، كونەرسەڭ دە كوپپەن كور.!
* * *
ماڭدايىڭنان سيپاعان بوپ سىي كۇتكەن
ەسىڭ بولسا، اۋلاقتاۋ ءجۇر بيلىكتەن.
* * *
بۇل جالعاندا ءبىرى — ۇمىت، ءبىرى — ءۇمىت،
ەكى باسقا ۇلىق پەنەن ۇلىلىق.
* * *
كىمگە كەرەك اسىپ-تاسىپ تولعانىڭ؟
ەڭ دۇرىسى — ەلگە جاقىن بولعانىڭ.
* * *
بازبىرەۋشە جاتپايتۇعىن بال اشىپ،
تۋمىسىنان قولى اشىقتىڭ — جولى اشىق.
* * *
كۇنى-تۇنى ويلاعانشا باس قامىن،
قارايلاي ءجۇر قاس-قاباعىن باسقانىڭ.
* * *
كۇيدىم-پىستىم مىناۋ جالعان — بەس كۇندە
«كۇناسىزبىن» دەپ ايتا الماس ەشكىم دە...
«ان-ا-ۋ جاق...»
اڭگىمە ارقاۋىنا اينالىپ، تىلگە ورالعى بولعاندا، بيلىگىڭىزدى قىسقاسىنان قايىرىپ «ان-ا-اۋ جاق...» دەپ جاتامىز. سول «ان-ا-اۋ جاقتى» قادىر اقىن بىلايشا قاتىرىپتى:
جاڭعىرىعى جوعالدى بيىك تاۋدىڭ.
قويدىم مەن دە سول تاۋعا جۋىقتاۋدى.
ەستىمەيدى،
ءبىر ەمەس،
ميلليوندى،
«ان-ا-اۋ جاقتىڭ» قۇلاعى قۇلىپتاۋلى.
باقالار ءماز،
قۇدىققا قۇلان قۇلاپ،
كوبەيدى تەز قۇمدى ءشول،
جىلاندى ب ا ق.
بۇزار ەدىم قۇلىبىن قۇلاقتاردىڭ،
بارلىعىن دا تاستاعان پلومبىلاپ!
ءادىل دە اششى ايتىلعان اقيقات. ءار جولى استارلى. «بيىك تاۋ» — اتا-بابالارىمىز. قادىر جۋىقتاي الماعان تاۋعا قازىرگىلەردىڭ يەگى قىشىماسا دا بولادى. ميلليونداردىڭ (حالىقتىڭ)، ارزۋ-تىلەگىن ەستىمەيدى ەمەس، ەستىگىسى كەلمەيتىندەردىڭ قۇلاعى — قۇرىش، قۇبىلاسى — تىنىش. باقالاردىڭ باتپاقتى كولدەگى باقىرىپ-شاقىرۋى ولار ءۇشىن — «باقىت سيمفونياسى»! قۇلاندار مەن قۇلىندار قۇلاي بەرسىن!.. قۇمدى شولدە قۇمىققان داۋسىڭ كىمنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ جاتىر دەيسىڭ؟! قۇدىعىڭىز — وبىر وڭەش، اپان اۋىز. ال «جىلاندى ب ا ق»... توزاققا بەرگىسىز جۇماق جۇرتىمىز بولىپ جۇرمەگەي؟..
نەتكەن قورقاۋ قوعام، قورقىنىشتى الەۋمەت دەسەڭشى؟! ابايدىڭ: «قۇلىقسىز قۇلاق ويعا ولاق» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. وندا «قۇلىق»، مۇندا «قۇدىق»، ون دا «ولاق»، مۇندا «قۇلاق»...
* * *
پارىقسىزدىق بوي كورسەتكەن جەرگە پاراسات جولامايدى.
* * *
اقىن بەتپە-بەتتە، باتىر جەكپە-جەكتە تانىلادى.
* * *
اقىننىڭ بار بايلىعى:
ءقاراسوزدىڭ قايماعى،
قارا ولەڭنىڭ بايراعى! از با. كوپ پە؟
* * *
الۋان-الۋان پەندە بار، الىنە قاراي امالى.
* * *
جۇماققا ءبىر بارسا، اقىن عانا بارا الادى!
* * *
ناعىز ونەر — ءتاڭىر سىيى. ال ءتاڭىر سىيىنا ەشكىمنىڭ دە تالاسى جوق. شۋاققا شومىلعان، شۇعىلاعا كەنەلگەن، شاپاعاتقا بولەنگەن قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلدارى ارامىزدا از با؟
باردى باعالاپ، قادىرىنە جەتە بىلسەك، كانى؟..
* * *
بۇلبۇل ىلۋدە ءبىر سايرايدى. ونىڭ كوڭىل قوشى — تاڭعى تازا اۋا. باقا ەرتەلى-كەش كول ماڭايىن باسىنا كوتەرىپ جاتادى. حاس ونەردى ولەرمەندىك وڭمەڭدەسە، ومىردەن ءوڭ قاشادى، كوڭىلدى مۇڭ باسادى. امال نە، بۇلبۇل كوزدەن ۇشسا، باقا باستان قارعيدى. اتتەڭ-اي!..
* * *
ءسىز ابايدى بىلەم دەپ ويلايسىز. ءانىن شىرقاپ، ولەڭىن جاتتاپ جۇرگەن سوڭ. بىلمەيسىز. كەشە دە، بۇگىن دە بىلگەن ەمەسسىز. بىلەمىن دەپ تالاي جەردە كوكىرەك كەرگەنسىز. انىعىندا، ول — ءوزىڭىزدى-وزىڭىز اشكەرەلەۋ. ەڭ جامانى، ۇيالارعا ءتيىس ەتتە سەزىم، بەتتە قىزىل جوق. بۇل — جامان اۋرۋ، جارامسىز قىلىق. جامان اۋرۋ — جاراقتى جاۋدان دا جامان!
* * *
اباي مەن حالىق دەگەن ەكى ۇعىم ءوزارا بىرىگىپ-كىرىگىپ كەتپەيىنشە، ابايدى اۋزىمىزعا العانىمىز العان. ءبىراق ول كۇنگە كىم جەتەر، كىم جەتپەس... ويتكەنى:
... ولگەن سوڭ اقىنداردىڭ ءبارى اياۋلى،
ۇيرەندىك تىرىسىندە اياماۋدى.
كوبەيىپ بارا جاتىر كوپەس ءۇيى،
ازايىپ بارا جاتىر اباي اۋلى...
* * *
نە اعا بۋىننان، نە اتقامىنەردەن قايىر-مەيىر بولماعان سوڭ قازاقتىڭ قازىرگى جاس پوەزياسى يەسىز، جۇيەسىز، باعاسىز، باعدارسىز، جەتىم قوزىنىڭ كۇيىن كەشۋلى. ءبىراق بايانسىز ەمەس! «جەتىم قوزى جەتىلەر، جەتىلەر دە وتىعار»... ادامزاتتىق ءايبىن-ۇنى تۇگىلى ازاماتتىق احۋالى الماعايىپ اقىننان نە كۇتەسىز؟ «ەرىم» دەگەن ەل بولماسا، «ەلىم» دەگەن ەر قايدان شىقسىن؟! بۇگىنگىنىڭ اقىنى ەرتەڭگىنىڭ اقىلى مەن ناقىلىنا اينالماق ءۇشىن ءبىرازىمىزدىڭ باس قاتىرۋىمىز كەرەك شىعار!..
* * *
ءبىر جاعى — ۇساق، كۇيكى پسيحولوگيا، ەكىنشى جاعى مەنمەندىك، وزىمشىلدىك، ماڭگۇرتتىك اۋرۋ مەڭدەگەن ورتادان جاقسىلىقتان وزگەنىڭ ءبارىن كۇتۋگە بولادى.
* * *
قاسقىرداي ۇلىعان «ۇلىلار»، قاپتاعان «قايراتكەرلەر»، ءدالدۇرىش «دانىشپاندار»، كىسىمسىگەن «كلاسسيكتەر» كىمدى تىڭداسىن؟! ءبىزدىڭ ءالجۋاز ادەبيەتىمىزدى ءقازىر وسى قاتەرلى قاسىرەت مەڭدەپ العان. رۋحتىڭ بايراعى قۇلاسا، نامىستىڭ قايراعى كەتىلسە، وجداننىڭ ويرانى شىقسا، كۇنىڭ نە بولماق — كۇنشىل، كۇڭكىلشىل اعايىن؟
* * *
ءار ادام — ءوز ءوي-ورىسىنىڭ ق ۇلى. ال قۇلدىق سانادان قۇتىلۋ باقىتى بۇل دۇنيەدە كەز كەلگەنگە بۇيىرا بەرمەگەن. مۇنىڭ ءوزى ءبىر ادامعا ەمەس، ءبىر قاۋىم ەلگە، تۇتاس ۇلت-ۇلىسقا قاتىستى بولسا، نە شارا...
* * *
مەيلى، ازاپتى بولسىن، مەيلى، ءلاززاتتى بولسىن، مەيلى، بەينەتتى بولسىن، مەيلى، زەينەتتى بولسىن... اقىننىڭ جارى بولۋ دەگەنىڭىز — ءتاڭىردىڭ تاعدىر يەسىنە دەگەن ىلۋدەگى ءبىر ىزەتى.
* * *
بويداعى قادىر تۇتار قاسيەتىمىز قالعىپ كەتسە بولعانى، ارامزا ءازازىل مەن پاسىق پيعىل، ناكاس نيەت قاراڭعىنى مالدانعان قاندالاداي ورە تۇرەگەلەتىنىن قايتەرسىڭ؟! كۇن مەن ءتۇننىڭ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ، قارىن مەن دارىننىڭ... ادام بويىنداعى ايقاسى مەن شايقاسى اقىرزاماندى جەدەلدەتپەگەندە ءقايتسىن...
* * *
ادام دەرتى جازىلار-جازىلماس... قوعام دەرتى ارىدەن بەرىگە سوزىلسا، سول قايعى.
* * *
قاي زاماندا دا ەردىڭ تەمىرقازىعى، ەلدىڭ ءومىر ازىعى – انا! حاۋا انا بولماسا، ادام اتاڭىز ءىشقۇسا ىندەتكە ۇشىراپ باعزىدان-اق جارىق دۇنيەدەن باز كەشىپ، باقي دۇنيەگە اتتانىپ كەتەر مە ەدى! «قۇداي — شەبەر» دەگەنىمىز، مىنە، وسى.
مەن ايتار ەدىم، ىرگەمىزدەگى مىنا قۇدايى قوڭسىمىز ورمانداي ورەكەڭ بيداي ءوڭدى، ارپا بۇرىمدى ورىس قىزى بولماسا، ارمانداي بۇگىنىنە امان-ەسەن جەتە الماس ەدى. ال ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن وسە الماي جۇرگەنىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى — ءقادىرلى دە قاسيەتتى قازاق قىزىنىڭ قاعباسىن قاستەرلەپ، قۇبىلاسىن تۇزەي الماي كەلە جاتقاندىعىمىز. قازاقتىڭ قىزى التىن دا، جىگىتى كۇمىس. وسىلاي ەكەن، التىندى نەگە ارداقتاماسقا، ساقتاماسقا، سالماقتاماسقا؟!
پارادوكس! قوعامنىڭ دۇنيە-مۇلكىن شەتەل اسىرىپ جاتقان ءدۇبارا دۇمشەلەرگە دۇرسە قويا بەرەمىز دە، بىر-بىرلەپ، ون-ونداپ وتباسىن دا، ورداسىن دا، وتانىن دا تاستاپ وزگە ەلگە استىرتىن دا ءۇستىرتىن اۋا كوشىپ جاتقان ارۋلارىمىز جايىندا جاق اشپايمىز. قازىرگى اششى شىندىق — قازاق قىزدارى قازاق جىگىتتەرىن مەنسىنبەۋگە اينالدى مۇنىڭ استارى مەن تىسىندا الەۋمەتتىك حال-احۋال جاتقانىن كىم بىلمەيدى؟ ەندەشە، اعايىن، ەسىڭدى جي، ەتەگىڭدى جاپ، ەسىگىڭدى كۇزەت، بەسىگىڭدى تۇزە!!!
You Might Also Like
-
مىنەزى قىزىق-اق ادام ەدى "ساكەن-ەي، — دەيتىن انادايدان كورە سالا مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، — ەكەۋمىزدىڭ قالاي تانىسقانىمىز ەسىڭدە مە؟"
