گمو ادام اعىزاسىنا اسەرى
باعىتى: جاراتىلىستانۋ
سەكسياسى: بيولوگيا
تاقىرىبى: گمو ادام اعىزاسىنا اسەرى
مازمۇنى
اننوتاسيا.. 2
كىرىسپە.... 3
ءى. گمو دەگەنىمىز نە؟.. 4
ءىى. گمو - نىڭ پايداسى مەن زيانى... 6
ءىىى. گمو قانداي تاڭبالارى بولۋى ءتيىس؟.7
قورىتىندى....................... 8
پايدالانعان ادەبيەتتەر.. 9
21 - عاسىر وزىق تەحنولوگيالاردىڭ دامىعان عاسىرى. الايدا بۇنىمەن بىرگە وسى تەحنولوگيالاردىڭ بىزگە دەگەن زيانى دا ارتىپ كەلەدى. گمو - لىق ازىق - تۇلىكتىڭ كوبەيۋى (گەنەتيكالىق مودەفيكاسيالانعان ورگانيزم) – قازىرگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
كەز - كەلگەن دۇكەنگە نەمەسە ساۋدا ورىندارىنا بارا قالساڭىز الدىڭىزدان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، پىشىندەرى بىردەي ءتۇسى دە ادەمى سىرتى جىلتىراعان جەمىس - جيدەكتەردى كورەسىز، ساتىپ الىپ جاتامىز. ەندى سول ساتىپ العان تاعامداردىڭ قۇرامى قانداي؟ قالاي دايىندالادى؟ قايدان كەلىپ جاتىر؟ مۇنى ءبىرىمىز بىلسەك ءبىرىمىز بىلە بەرمەيمىز.
ەلىمىزدەگى كوكونىس، جەمىس - جيدەكتەردىڭ باسىم بولىگى شەت ەلدەردەن اكەلىنەتىنى بارىمىزگە ايان. ولاردىڭ سىرت ءپىشىنى وزگەرگەنى، ساقتالۋ مەرزىمىنىڭ ۇزاقتىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. كۇندەلىكتى تۇتىنىپ وتىرعان حالىق تا سۇراماي ساتىپ الا بەرەتىن قىزاناق ۇيدە دە، بازاردا دا تاستاي بولىپ قاتىپ جاتا بەرەدى. بۇزىلمايدى. ال ءوزىمىز وسىرگەن قىزاناق ەكى - ءۇش كۇننەن كەيىن بوساپ، جارامسىز بولىپ قالادى. ءجۇزىمنىڭ ءوزىن الساڭىز، ادەتتەگى تابيعي كولەمىنەن ەكى ەسە ۇلكەيىپ، كارتوپپەن بىردەي. ءتىپتى، وسى كۇنگى شۇجىق، كوتلەت دەگەندەردىڭ قۇرامىندا مۇلدە ەت بولمايدى. ول كادىمگى شەتەلدىڭ سوياسى، ەتتىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن ءتۇرلى قوسپالاردان جاسالادى. مۇنداي ونىمدەردى عىلىمي تەوريادا«گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر» (گمو) دەپ اتايدى. بۇگىندە الەمدىك نارىقتى گەندىك ينجەنەريانىڭ جەمىسى – گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر مەن ونىمدەر (گمو) جايلاپ كەلەدى. سىرتقى ساۋداعا ەسىگى اشىق ەل رەتىندە بۇدان ءبىزدىڭ ەل دە تىسقارى قالىپ وتىرعان جوق. گمو دەگەن اتىنان ۇرىككەنىمىز بولماسا، ونىڭ قانداي بولاتىنىن، پايدا - زيانى قانشالىق ەكەنىن قاراپايىم حالىق ءالى بىلە بەرمەيمىز. سەبەبى گمو - ءنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى ءالى تولىق زەرتتەلىپ بىتپەگەن. ءبىراق حالىق «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەپ، اس مازىرىنە قولدانۋدا. گەندىك موديفيكاسيا XX عاسىردىڭ بيولوگيا سالاسىنداعى ۇلكەن جەتىستىگى. ءبىراق، نەگىزگى سۇراق وسى گەندىك موديفيكاسيالانعان ازىق - تۇلىكتەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى بولىپ وتىر.
گمو (گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر) – گەندىك ينجەنەريانىڭ تابىستى جەمىسىنە اينالىپ وتىر. ناقتىراق ايتساق گمو – ءبىر اعزانىڭ گەنىنە بوتەن اعزانىڭ گەنىن ەنگىزۋ ارقىلى پايدا بولادى. مىسالى، شەت ەلدەردەن تاسىمالداناتىن شيە مەن جۇڭگو قيارىنا شوشقانىڭ گەنى قوسىلادى ەكەن. امەريكا 1983 جىلى بيولوگيالىق قارۋ جاساۋ بارىسىندا ەڭ العاشقى گەندىك موديفيكاسيالانعان وسىمدىكتەردى وندىرگەن. سوسىن، گەندىك موديفيكاسيا 1986 وسىمدىكتەردى ءۇسىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. بۇل ول كەزدەرى عىلىمداعى ۇلكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى بولاتىن. 1992 جىلى وسى ادىسپەن قىتايدا زيانكەستەر زالال كەلتىرمەيتىن تەمەكى وندىرىلگەن. 1994 جىلى تاسىمالداۋ كەزىندە بۇزىلماي ساقتالاتىن قىزاناقتار ءوندىرىلدى. سودان باستاپ «گمو مادەنيەتتىڭ» داۋرەنى جۇرە باستادى. وعان سەبەپشى بولعان امەريكاندىق «Monsanto» فيرماسى ەدى. 2006 جىلى 22 ەلدىڭ 10، 3 ملن. فەرمەرى 102 ملن. گەكتار جەرگە گم - وسىمدىكتىڭ سان ءتۇرىن العان. ماسەلەن، وسى جولمەن وسىرىلگەن كارتوپ، الما، ماقتا، جۇگەرىلەرگە قۇرت مۇلدە تۇسپەگەن. 2006 جىلى 97% ترانسگەندىك وسىمدىكتەردى اقش (53%)، ارگەنتينا (17%)، برازيليا (11%)، كانادا (6%)، ينديا (4%)، جۇڭگو (3%)، پاراگۆاي (2%) جانە وڭتۇستىك افريكادا (1%) وندىرگەن. بۇگىندە دۇكەن سورەلەرىندە تۇرعان تاعامداردىڭ قۇرامىنا گم - سويا، گم - جۇگەرى، گم - كراحمال، گم - اقۋىزدىڭ قوسىلاتىنى بەلگىلى. «Monsanto» فيرماسى وندىرگەن گم - جۇگەرى اقش نارىعىندا كوش باستاپ تۇر. گمو - نىڭ ارالاسپاعان جەرى جوق. بيولوگيالىق جانە مەديسينالىق زەرتتەۋلەردە، فارماسيەۆتيكادا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، تاماق وندىرىسىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.
گمو - بۇل گەندىك كودىنا بوتەن گەندەر «جابىستىرىلعان» اعزالار بولىپ تابىلادى. مىسالى: كارتوپ گەنىنىڭ قاتارىنا سارىشايان گەننىن قوسۋ ناتيجەسىندە ءبىز ەشقانداي جاندىك جەمەيتىن كارتوپ ءتۇرىن الامىز. نەمەسە، كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن توماتتى الساق، وعان سولتۇستىك كامبالاسىنىڭ گەنىن پايدالانعان. ەندى ول ايازعا ءتوزىمدى، ۇسىمەيدى. بۇل بىزگە نە ءۇشىن قاجەت؟ عالىمدار اشتىقتىڭ الدىڭ الۋدىڭ جولى وسى دەپ شەشتى مە؟ ايتىپ وتكەن كارتوپ ءونىمى كولوراد قوڭىزىنان زارداپ شەكپەيدى، پوميدوردى سولتۇستىك ايازىندا دا وسىرۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، ءبىر ءپىشىندى ءبىراق ءدامسىز المالار ابدەن ءشىرىپ بىتكەنشە كەرەمەت ءيىس بەرەدى. ءقازىر بايقاپ قاراساق ساتىلاتىن جەمىستەر سونداي ادەمى، بىركەلكى جانە ۇزاق ساقتالاتىن بولىپ كەلەدى. ىڭعايلى! كۇرىش گەنىنە استىق تۇقىمداستارىندا ەشقاشان بولماعان ا ءۆيتامينىن وندىرەتىن گەندى قوسۋعا بولادى. سونىمەن، عالىمدار داقىلداردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولار زيانكەستەرگە ءتوزىمدى بولۋ ءۇشىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭا سورتتار شىعارۋدا.
ەڭ كەڭ تارالعان گەندىك موديفيكاسيالانعان داقىلدارعا — سويا جۇگەرى، بيداي، قىزىلشا، ماقتا، راپس، كارتوپ جاتادى.
ورىنداعان: قالياسقاروۆا كۇمىساي
«التىنشوقى ورتا مەكتەپ - باقشاسى»كمم
جەتەكشىسى: كالييەۆا بوتا ابدىكاريموۆنا، بيولوگيا ءپان ءمۇعالىمى
گمو ادام اعىزاسىنا اسەرى جۇكتەۋ
سەكسياسى: بيولوگيا
تاقىرىبى: گمو ادام اعىزاسىنا اسەرى
مازمۇنى
اننوتاسيا.. 2
كىرىسپە.... 3
ءى. گمو دەگەنىمىز نە؟.. 4
ءىى. گمو - نىڭ پايداسى مەن زيانى... 6
ءىىى. گمو قانداي تاڭبالارى بولۋى ءتيىس؟.7
قورىتىندى....................... 8
پايدالانعان ادەبيەتتەر.. 9
كىرىسپە
21 - عاسىر وزىق تەحنولوگيالاردىڭ دامىعان عاسىرى. الايدا بۇنىمەن بىرگە وسى تەحنولوگيالاردىڭ بىزگە دەگەن زيانى دا ارتىپ كەلەدى. گمو - لىق ازىق - تۇلىكتىڭ كوبەيۋى (گەنەتيكالىق مودەفيكاسيالانعان ورگانيزم) – قازىرگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
كەز - كەلگەن دۇكەنگە نەمەسە ساۋدا ورىندارىنا بارا قالساڭىز الدىڭىزدان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، پىشىندەرى بىردەي ءتۇسى دە ادەمى سىرتى جىلتىراعان جەمىس - جيدەكتەردى كورەسىز، ساتىپ الىپ جاتامىز. ەندى سول ساتىپ العان تاعامداردىڭ قۇرامى قانداي؟ قالاي دايىندالادى؟ قايدان كەلىپ جاتىر؟ مۇنى ءبىرىمىز بىلسەك ءبىرىمىز بىلە بەرمەيمىز.
ەلىمىزدەگى كوكونىس، جەمىس - جيدەكتەردىڭ باسىم بولىگى شەت ەلدەردەن اكەلىنەتىنى بارىمىزگە ايان. ولاردىڭ سىرت ءپىشىنى وزگەرگەنى، ساقتالۋ مەرزىمىنىڭ ۇزاقتىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. كۇندەلىكتى تۇتىنىپ وتىرعان حالىق تا سۇراماي ساتىپ الا بەرەتىن قىزاناق ۇيدە دە، بازاردا دا تاستاي بولىپ قاتىپ جاتا بەرەدى. بۇزىلمايدى. ال ءوزىمىز وسىرگەن قىزاناق ەكى - ءۇش كۇننەن كەيىن بوساپ، جارامسىز بولىپ قالادى. ءجۇزىمنىڭ ءوزىن الساڭىز، ادەتتەگى تابيعي كولەمىنەن ەكى ەسە ۇلكەيىپ، كارتوپپەن بىردەي. ءتىپتى، وسى كۇنگى شۇجىق، كوتلەت دەگەندەردىڭ قۇرامىندا مۇلدە ەت بولمايدى. ول كادىمگى شەتەلدىڭ سوياسى، ەتتىڭ ءدامىن كەلتىرەتىن ءتۇرلى قوسپالاردان جاسالادى. مۇنداي ونىمدەردى عىلىمي تەوريادا«گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر» (گمو) دەپ اتايدى. بۇگىندە الەمدىك نارىقتى گەندىك ينجەنەريانىڭ جەمىسى – گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر مەن ونىمدەر (گمو) جايلاپ كەلەدى. سىرتقى ساۋداعا ەسىگى اشىق ەل رەتىندە بۇدان ءبىزدىڭ ەل دە تىسقارى قالىپ وتىرعان جوق. گمو دەگەن اتىنان ۇرىككەنىمىز بولماسا، ونىڭ قانداي بولاتىنىن، پايدا - زيانى قانشالىق ەكەنىن قاراپايىم حالىق ءالى بىلە بەرمەيمىز. سەبەبى گمو - ءنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا اسەرى ءالى تولىق زەرتتەلىپ بىتپەگەن. ءبىراق حالىق «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەپ، اس مازىرىنە قولدانۋدا. گەندىك موديفيكاسيا XX عاسىردىڭ بيولوگيا سالاسىنداعى ۇلكەن جەتىستىگى. ءبىراق، نەگىزگى سۇراق وسى گەندىك موديفيكاسيالانعان ازىق - تۇلىكتەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى بولىپ وتىر.
گمو دەگەنىمىز نە؟
گمو (گەندىك موديفيكاسيالانعان ورگانيزمدەر) – گەندىك ينجەنەريانىڭ تابىستى جەمىسىنە اينالىپ وتىر. ناقتىراق ايتساق گمو – ءبىر اعزانىڭ گەنىنە بوتەن اعزانىڭ گەنىن ەنگىزۋ ارقىلى پايدا بولادى. مىسالى، شەت ەلدەردەن تاسىمالداناتىن شيە مەن جۇڭگو قيارىنا شوشقانىڭ گەنى قوسىلادى ەكەن. امەريكا 1983 جىلى بيولوگيالىق قارۋ جاساۋ بارىسىندا ەڭ العاشقى گەندىك موديفيكاسيالانعان وسىمدىكتەردى وندىرگەن. سوسىن، گەندىك موديفيكاسيا 1986 وسىمدىكتەردى ءۇسىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن پايدالانىلعان. بۇل ول كەزدەرى عىلىمداعى ۇلكەن جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى بولاتىن. 1992 جىلى وسى ادىسپەن قىتايدا زيانكەستەر زالال كەلتىرمەيتىن تەمەكى وندىرىلگەن. 1994 جىلى تاسىمالداۋ كەزىندە بۇزىلماي ساقتالاتىن قىزاناقتار ءوندىرىلدى. سودان باستاپ «گمو مادەنيەتتىڭ» داۋرەنى جۇرە باستادى. وعان سەبەپشى بولعان امەريكاندىق «Monsanto» فيرماسى ەدى. 2006 جىلى 22 ەلدىڭ 10، 3 ملن. فەرمەرى 102 ملن. گەكتار جەرگە گم - وسىمدىكتىڭ سان ءتۇرىن العان. ماسەلەن، وسى جولمەن وسىرىلگەن كارتوپ، الما، ماقتا، جۇگەرىلەرگە قۇرت مۇلدە تۇسپەگەن. 2006 جىلى 97% ترانسگەندىك وسىمدىكتەردى اقش (53%)، ارگەنتينا (17%)، برازيليا (11%)، كانادا (6%)، ينديا (4%)، جۇڭگو (3%)، پاراگۆاي (2%) جانە وڭتۇستىك افريكادا (1%) وندىرگەن. بۇگىندە دۇكەن سورەلەرىندە تۇرعان تاعامداردىڭ قۇرامىنا گم - سويا، گم - جۇگەرى، گم - كراحمال، گم - اقۋىزدىڭ قوسىلاتىنى بەلگىلى. «Monsanto» فيرماسى وندىرگەن گم - جۇگەرى اقش نارىعىندا كوش باستاپ تۇر. گمو - نىڭ ارالاسپاعان جەرى جوق. بيولوگيالىق جانە مەديسينالىق زەرتتەۋلەردە، فارماسيەۆتيكادا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، تاماق وندىرىسىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.
گمو - بۇل گەندىك كودىنا بوتەن گەندەر «جابىستىرىلعان» اعزالار بولىپ تابىلادى. مىسالى: كارتوپ گەنىنىڭ قاتارىنا سارىشايان گەننىن قوسۋ ناتيجەسىندە ءبىز ەشقانداي جاندىك جەمەيتىن كارتوپ ءتۇرىن الامىز. نەمەسە، كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن توماتتى الساق، وعان سولتۇستىك كامبالاسىنىڭ گەنىن پايدالانعان. ەندى ول ايازعا ءتوزىمدى، ۇسىمەيدى. بۇل بىزگە نە ءۇشىن قاجەت؟ عالىمدار اشتىقتىڭ الدىڭ الۋدىڭ جولى وسى دەپ شەشتى مە؟ ايتىپ وتكەن كارتوپ ءونىمى كولوراد قوڭىزىنان زارداپ شەكپەيدى، پوميدوردى سولتۇستىك ايازىندا دا وسىرۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، ءبىر ءپىشىندى ءبىراق ءدامسىز المالار ابدەن ءشىرىپ بىتكەنشە كەرەمەت ءيىس بەرەدى. ءقازىر بايقاپ قاراساق ساتىلاتىن جەمىستەر سونداي ادەمى، بىركەلكى جانە ۇزاق ساقتالاتىن بولىپ كەلەدى. ىڭعايلى! كۇرىش گەنىنە استىق تۇقىمداستارىندا ەشقاشان بولماعان ا ءۆيتامينىن وندىرەتىن گەندى قوسۋعا بولادى. سونىمەن، عالىمدار داقىلداردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولار زيانكەستەرگە ءتوزىمدى بولۋ ءۇشىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭا سورتتار شىعارۋدا.
ەڭ كەڭ تارالعان گەندىك موديفيكاسيالانعان داقىلدارعا — سويا جۇگەرى، بيداي، قىزىلشا، ماقتا، راپس، كارتوپ جاتادى.
ورىنداعان: قالياسقاروۆا كۇمىساي
«التىنشوقى ورتا مەكتەپ - باقشاسى»كمم
جەتەكشىسى: كالييەۆا بوتا ابدىكاريموۆنا، بيولوگيا ءپان ءمۇعالىمى
گمو ادام اعىزاسىنا اسەرى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ۇلكەندەر جولى – ۇلىلىق، ۇرپاعى جۇرەر ۇعىنىپ!
-
وقۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى
