ىبىراي التىنسارين شىعارمالارىنداعى رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءبىلىم
وماروۆا ۇلانا
احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى گيمنازيا مەكتەبى
1876 جىل. سانكت-پەتەربۋرگ ۆوكزالى
ورىستىڭ بەلگىلى شىعىستانۋشىسى، وريەنتاليست، پروفەسسور ۆاسيليي گريگوريەۆ اقسارى ءجۇزدى، ورتاشا بويلى قازاق جىگىتىن قارسى الىپ، قۇشىرلانا قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيدى.ۇيىنە اپارىپ قوناق جاسادى، ءىلتيپات پەن قۇرمەتىن اياعان جوق. سوناۋ تورعاي دالاسىنان ادەيى استاناعا شاقىرىپ، تورىنە وتىرعىزىپ، سانكت-پەتەربۋرگتىڭ پروگرەسسيۆتىك باعىتتاعى ينتەلليگەنتتەرىمەن تانىستىرعان جان وسىنشا زور قۇرمەتكە يە بولدى.
بۇل – ىبىراي التىنسارين ەدى...
مىنە، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ وسىنداي زيالىلار اراسىندا زور بەدەلگە يە بولۋى ونىڭ اسا دارىندى تۇلعا بولعانىن كورسەتەدى. ول حالقىنىڭ بولاشاعىنا سەندى، بولاشاق بالالاردىكى، ولار ءبىلىمدى، ونەرلى بولۋ كەرەك دەپ تۇيگەن ى.التىنسارين وسى ماقساتتا كوپ ەڭبەك ەتتى. اقىن رەتىندە دە ادەبيەتتە ءوز ورنەگىمەن ەستە قالعان ى.التىنسارين اڭگىمەلەرى – كۇنى بۇگىنگە دەيىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك ءبىلىمنىڭ نەگىزى، تاربيە كوزى.
ىبىراي اڭگىمەلەرىنىڭ مازمۇنى ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە، كىسىلىككە، تالاپتىلىققا، ونەرگە، ەڭبەككە، وقۋ-بىلىمگە، دوستىققا ت.ب جاقسى قاسيەتتەرگە شاقىرادى. جاقسىلىققا جاقىن بولىپ، جاماندىقتان ادا بولۋعا ۇيرەتەدى. ونىڭ شاعىن اڭگىمە-نوۆەللالارىنىڭ تاقىرىبىن ەڭبەك، تاربيە، ونەر دەپ شارتتى تۇردە بولۋگە بولادى.
ول جاس ۇرپاققا دۇرىس تاربيە بەرۋ، ولاردى جاس كەزىنەن دۇرىس باۋلۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. «بالانى دۇرىس كۇت، ءتۇزۋ تاربيەلە، قيسىعىن تۇزە، اداسسا ايقىن جولعا سال»، — دەدى. ونىڭ وسى تاقىرىپقا جازعان «باقشا اعاشتارى» اڭگىمەسىندە: «جازدىڭ ءبىر ادەمى كۇنىندە ءبىر كىسى ءوزىنىڭ بالاسىمەن باقشاعا بارىپ، ەكەۋى دە ەگىلگەن اعاشتى كورىپ ءجۇردى. «مىنا اعاش نەلىكتەن ءتىپ – تىك، انا بىرەۋى نەلىكتەن قيسىق بىتكەن؟» — دەپ سۇرادى بالاسى. «اتا – انانىڭ ءتىلىن الساڭ انا اعاشتاي سەن دە ءتۇزۋ بولىپ وسەرسىڭ. باعۋسىز كەتسەڭ، سەن دە مىنا قيسىق اعاشتاي بولىپ باعۋسىز وسەرسىڭ. مىناۋ اعاش باعۋسىز ءوز قالپىمەن وسكەن»، — دەدى اتاسى. «ولاي بولسا باعۋ – قاعۋدا كوپ ماعىنا بار ەكەن عوي»، - دەدى بالاسى. «باعۋ – قاعۋدا كوپ ماعىنا بارىندا شەك جوق، شىراعىم، بۇدان سەن ءوزىڭ دە عيبرات الساڭ بولادى، سەن جاس اعاشسىڭ، ساعان دا كۇتىم كەرەك. مەن سەنىڭ قاتە جەرىڭدى تۇزەپ، پايدالى ىسكە ۇيرەتسەم، مەنىڭ ايتقانىمدى ۇعىپ، ورنىنا كەلتىرسەڭ، جاقسى، ءتۇزۋ كىسى بولىپ وسەرسىڭ. باعۋسىز كەتسەڭ سەن دە مىنا قيسىق بىتكەن اعاشتاي قيسىق وسەرسىڭ»، — دەدى. بالا تاربيەسىنە جاستايىنان كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن جاس شىبىقتارعا تەڭەي وتىرىپ، استارلى ويمەن ناقتى جەتكىزەدى. بۇل تۇجىرىم وسى كۇننىڭ وزىندە وزىندىك قۇندىلىعىن جوعالتپاعان.
مەنىڭشە، بالانىڭ بويىنا جاستايىنان ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ادامگەرشىلىك سەكىلدى قۇندى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋدە وتباسى مەن پەداگوگتار شەشۋشى رول اتقارادى. رۋحاني - ادامگەرشىلىك تاربيە - ەكى جاقتى پروسەسس. ءبىر جاعىنان ول ۇلكەندەردىڭ، اتا-انالاردىڭ، پەداگوگتاردىڭ بالالارعا بەلسەندى ىقپالىن، ەكىنشى جاعىنان- تاربيەلەنۋشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن قامتيتىن قىلىقتارىنان، سەزىمدەرى مەن قارىم- قاتىناستارىنان كورىنەدى. سوندىقتان بەلگىلى ءبىر مازمۇندى ىسكە اسىرا، ادامگەرشىلىك ىقپالدىڭ ءار ءتۇرلى ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، پەداگوگ ىستەلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرىن، تاربيەلەنۋشىلەرىنىڭ جەتىستىكتەرىنە زەر سالىپ تالداپ، جان-جاقتى پايىمداي وتىرىپ، باعالاۋ كەرەك.
«تالاپتىڭ پايداسى» — دەگەن اڭگىمەسىندە ىبىراي ءوزىنىڭ وسى پىكىرىن، نەگىزگى يدەياسىن جەتكىزىپ بەرە الدى. اڭگىمەنىڭ مازمۇنى مىناداي: «داڭقتى ءى پەتر شىركەۋگە بارىپ عيبادات ەتىپ تۇرعاندا، سۋرەت سالىپ جاتقان ءبىر بالانى كورەدى دە، ونىڭ نە جاساپ جاتقانىن سۇرايدى. بالا: «ءسىزدىڭ سۋرەتىڭىزدى سالىپ جاتىرمىن»، — دەيدى. پەتر سۋرەتتى كورسە، ءماز ەش نارسەسى جوق ەكەن. ءبىراق اقىلدى پەتر پاتشا ول بالانىڭ سۋرەتكە تالابى بار ەكەنىن اڭعارىپ، سۋرەت سالۋعا ۇيرەتەتىن ورىنعا بەرگىزەدى. كەيىن سول بالا ۇلكەن سۋرەتشى بولادى».
جازۋشىنىڭ بۇل اراداعى كوزدەگەنى — پەتردىڭ اقىلدىلىعىن كورسەتۋ عانا ەمەس، جاس بالانىڭ تالابىن، سول تالاپتىڭ ارقاسىندا نەگە قول جەتكىزگەندىگىن كورسەتۋ، كىم تالاپ ەتسە، سول ماقساتىنا جەتەتىندىگىن دالەلدەۋ.
«مەيىرىمدى بالا» اڭگىمەسىندە 13 جاسار قىز پاتشانىڭ ۇكىمى بويىنشا قولى كەسىلۋگە بۇيىرىلعان اكەسى ءۇشىن پاتشاعا ارىز ەتىپ، ءوز قولىن كەسۋگە ۇسىنادى. قىز: «تاقسىر، جۇمىس جاساپ، بالا-شاعالارىن اسىرايتىن اتامنىڭ قولىن قالدىرىپ، مىنا مەنىڭ قولىمدى كەسىڭىز»، — دەيدى. مۇندا جاس قىزدىڭ تەك قانا اتاسى ەمەس، اناسى مەن باۋىرلارىنا دەگەن دە ماحابباتى سۋرەتتەلەدى.
انانى قانداي تۇردە باعالاپ، قالاي ءسۇيۋدىڭ ايقىن ۇلگىسىن جازۋشى «اۋرۋدان اياعان كۇشتىرەك» دەگەن اڭگىمەسىندە ايقىن كورسەتكەن. بۇل اڭگىمەدە اياعى سىنعان سەيىت دەگەن بالا جانىنا اياعىنىڭ اۋرۋى قانشا باتسا دا، اناسىن رەنجىتپەۋ ءۇشىن قاباق شىتپاعاندىعى ايتىلادى. اۆتور بۇل كورىنىستى بىلاي سۋرەتتەيدى: «سەيىت جۇگىرىپ بارا جاتقاندا، ءبىر اربالى كەلىپ، اڭداۋسىز سوعىپ كەتىپ، اياعىن سىندىرىپتى. ويبايلاپ جىلاپ جاتقان بالاسىن كورىپ، شوشىنعاننان شەشەسى تالىپ قالىپتى. مۇنى كورگەن سوڭ سەيىت جىلاماق تۇگىل، سىنعان اياعىن ورنىنا سالىپ تاڭىپ جاتقاندا دا دىبىسىن شىعارماي، قاباعىن دا شىتپاي جاتتى. سوندا سىنىقشى كىسى: «اياعىڭ اۋىرماي ما، قاباعىڭدى شىتپايسىڭ؟» — دەپ سۇرايدى. سەيىت شەشەسى شىعىپ كەتكەن سوڭ، دەمىن الىپ، سىنىقشىعا سىبىرلاپ: «اۋىرماق تۇگىلى، جانىم كوزىمە كورىنىپ تۇر، ءبىراق مەنىڭ جانىمنىڭ قينالعانىن كورسە، انام دا قينالىپ جىلاماسىن، كوڭىلى تۇسپەسىن دەپ جاتىرمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.
سەيىت شىن مانىندە مەيىرىمدى بالا بولىپ سۋرەتتەلەدى. مۇنداي جاستاردا جالپى ادامدى سۇيەتىن جاقسى مىنەزدىڭ بىرتىندەپ وسەتىندىگى ءسوزسىز. بالا كەزىنەن الپەشتەپ وسىرگەن اناسىنىڭ ءقادىرىن بىلگەن جاس، الاقانىنا سالىپ ايالاپ، تالىم-تاربيە بەرىپ وتىرعان ۇلى اناسى — وتانىن سۇيەتىن، ول ءۇشىن دە ءوز جانىنىڭ اۋىرعانىنا «قىڭق» ەتپەيتىن ناعىز وتانشىل بولىپ شىعادى. ىبىرايدىڭ بۇل اڭگىمەسىنىڭ يدەياسى — وسى. بۇل اڭگىمەنى وسىلاي تۇسىنسەك قانا سەيىتتىڭ مەيىرىمدى مىنەزىن دۇرىس تۇسىنە الامىز. مەنىڭشە، ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزى مىنەز-قۇلىق نورمالارى مەن ەرەجەلەردەن تۇرادى. ول ادامداردىڭ ىس-ارەكەتتەرى مەن مىنەز-قۇلىقتارىنان كورىنەدى، مورالدىق ءوزارا قارىم-قاتىناستاردى باسقارادى. وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، قوعام يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ، ءوزارا كومەك، سونداي-اق قوعامعا ءتان ادامگەرشىلىكتىڭ وزگە دە فورمالارى، بۇل-سانانىڭ، سەزىمدەردىڭ، مىنەز-قۇلىق پەن ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ بولىنبەس ەلەمەنتتەرى، ولاردىڭ نەگىزىندە قوعام داميدى، جاقسى ارناعا بەت بۇرادى. ال، قوعام دەگەنىمىز ول ادام. ياعني ادامي قۇندىلىقتار كوبەيەدى، تاربيەلى، ساليحالى ۇرپاق كەلەدى، قۇندىلىقتارىمىز دارىپتەلەدى. ىبىراي شىعارمالارىنان وسى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى كورە الدىم. ناق قازىرگى قوعام ءۇشىن وتە ماڭىزدى جانە وزەكتى دۇنيەلەر.
قورىتىندىلاي كەلە، قازىرگى تاڭداعى ينتەرنەت جەلىسىنەن، تەلەديدار ارنالارىنان كورسەتىلەتىن زۇلىمدىق، اتا-انا، ءتىپتى كىشكەنتاي سابيلەرگە كورسەتىلىپ جاتقان قاتىگەزدىكتى كورگەندە، شىنىمەن بىزگە ىبىراي شىعارمالارىنداعى قاراپايىم عانا تىلمەن جازىلعان ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ جەتپەگەنىن تۇسىنۋگە بولادى. ەلدى قورلىقتان قۇتقاراتىن، يگىلىككە باستايتىن تەك ءبىلىم دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان دا، «تۇڭعىش دالا قوڭىراۋى اتانعان» ى.التىنسارين شىعارمالارى وقۋشى بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋدا ماڭىزى زور تۋىندىلار ەكەنى ءسوزسىز. ال ءار وقۋشى قازاق قوعامىنىڭ ىرگەتاسىن جالعاستىرۋشىلار....
You Might Also Like
-
سەن سونداي اقىلسىز، ايتقاندى ورىندامايتىن، اقىماق، جيىركەنىشتى، ءۇستى-باسى لاس، قارنى اشسا تىنىشتىق بەرمەيتىن، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنە ۇنامايتىن، قاڭعىرىپ، ءار جەردە ۇيىقتاپ قالاتىن مىسىعىمدى كورمەدىڭ با؟
