قاندى تاياق
(پەسا)
4 پەردەلى دراما
ويناۋشىلار
بۇركىتباي — باي، بولىس، 45 جاستا.
قازي — شابارمان ەسەبىندە، 35 جاستا.
قارىمساق — بي، 40 جاستا.
كەبەن — بي، باي، 55 جاستا.
بالعىن — بايبىشە، 35 جاستا.
قالامقاس — قىز، 9 جاستا.
ەرتاي — مالاي، 12 جاستا.
ءومىرزاق — مالاي، 18 جاستا.
قاپان — ءومىرزاقتىڭ اكەسى، 65 جاستا.
قودار — كەدەي، 50 جاستا.
ءزىلقارا — كەدەي، 55 جاستا.
پاۆەل — پوليسەيسكيي، 40 جاستا.
مىرزابەك — جىگىت، 22 جاستا.
ماتاي — اۋىلناي، 35 جاستا.
ءنادىر — پەسىرى، 19 جاستا.
حاميت — پارتيا حاتشىسى، 30 جاستا.
ۋاكىل — كامپەسكە ۋاكىلى، 35 جاستا.
اعيلا — بالعىننىڭ ابىسىنى، 28 جاستا.
ەگور — تراكتوريست، 30 جاستا.
باتتال — ميليسيا، 35 جاستا.
ەڭبەكباي — اۋىل كەدەيى، 30 جاستا.
تەمىرتاي — 35 جاستا.
ءبىرىنشى پەردە
ءبىرىنشى سۋرەت
سالتاناتتى بۇركىتبايدىڭ ءۇيى. توردە تىرەلگەن جۇك. وڭ جاقتا ادەمى كەرەۋەت، باس جاعىندا بەدەرلەتكەن كوركەم اسا تاياق. ءتور الدىندا جايىلعان كىلەم، كورپە. پەردە اشىلعاندا قارىمساق، قازي كيىنگەن تۇردە، قولدارىندا قامشىلارى بار، جۇرۋگە ىڭعايلانىپ وتىرادى. تەردە بۇركىتباي، كوبەن. بۇركىتبايدىڭ ۇستىندە تازا شاپان، باسىندا قۇندىز بورىك. پەردە اشىلعاننان:
بۇركىتباي. قارىمساق! بۇل جۇمىسقا ءوزىڭ باس بول! جولدان قاپاردى، قوشاتتى ال، تۇندەلەتىپ «بەلقايىڭداعى» ءزىلقاراعا جەت! قارسىلىق قىلسا جون تەرىسىن قامشىمەن ءتىلىپ، ات باۋىرىنان وتكىزىپ، تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، ايداپ كەلىڭدەر!!! بۇل — مەنىڭ ءامىرىمدى تىڭداماي، — «قىزىمدى سايبولعا بەرمەيمىن» دەگەنىنىڭ جازاسى. قىزىنىڭ تۇلىمىن كەسىپ ات كوتىنە سالىپ الىپ كەلىڭدەر! بۇل — «سايبولعا تيمەيمىن» دەگەنىنىڭ سازاسى.
قازي. جارايدى، بارايىق.
قارىمساق. ال، ءبىز جۇردىك. (شىعادى.)
كوبەن. ول اۋىلدا دا كەكىرەيىپ، كەرگەتكەن بيسىماقتار بار ەدى، قىزدى وڭايلىقپەن بەرە قويار ما ەكەن؟ ءبىراق، ءۇش رەت كىسى جىبەرىپ وتىرعان سوڭ، بۇل جولى پالەن-تۇگەن دەي الماس. ولاردىڭ... ءالى... انە ءبىر پىسىقشا بالماعانبەت سىقىلدى شورتانداي شولتاڭداعان كەدەيلەرى بار عوي. سولار «سايبول كارى، ەكى ايەلى بار. وعان ءزىلقارانىڭ قىزىن بەرمەيمىز...» دەيتىن كورىنەدى. وسى سايبولدىڭ نەسى ۇنامايدى؟ ساقالىنا ءالى اق كىرگەن جوق. قىرىققا جاڭا عانا كەلگەنى بولماسا. بىر-ەكى ايەل تۇگىل، ءۇش-تورت ايەل الىپ وتىرعاندار دا بار عوي. كەلەتىن ورنى اتاقتى ورىن. سايبولدىڭ تۋعان اعاسى ءسىز، قۇداي تاعالانىڭ بەرگەن دارەجەسى ارقاسىندا، اق پاتشانىڭ سۇيىكتى ساناتى ەسەبىندە ەلدىڭ اعاسى بولىپ وتىرسىز. تالايلار تاعزىم قىلىپ، اياعىنىڭ ۇشىنان قىزمەت ەتتى. قارا حالىققا ايتقان ءسوزىڭ ءالى دە بولسا التىن. 18 جاسىڭنان بەرى قاراي گۋبەرناتور، ۇيەز تورەلەرى قالاپ پراۆيتەل قويعان. رۋلى ەلدىڭ ۇلىعى ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزدى ەكى ەتكەنى ول نەمەلەردىڭ ءوز سورى عوي.
بۇركىتباي. ونىڭ راس، سول اۋىلداعى ءبىرسىپىرا بۇزىق قارا تاباندار مەنى سىرتىمنان جاقتىرمايتىن كورىنەدى. «بۇركىتبايدىڭ ءىسى دۇرىس ەمەس. ەلدى ءبۇلدىردى، قارا حالىقتى وبىرداي وپتى، سۇلىكتەي سورىپ، جايىنداي جالماپ ءجۇر...» دەيتىن سياقتى. يتتەردىڭ سوزدەرىن كوردىڭ بە؟
كوبەن. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىنا وينايدى» دەگەن بۇرىنعىنىڭ ءسوزى-اي! روسسيا وتانىن بيلەگەن پاتشانىڭ التىن جاعاسى قيسايدى، تاجىنان تايدى، تاقتان ءتۇستى دەيتىن شىعار.
بۇركىتباي. بۇل ءبىر ساندال عوي. ەل يەسى ات باسىنداي ءبىز سەكىلدى ازاماتتارى تۇرعاندا حالىقتىڭ كۇيىگى سولارعا ءتۇسىپ پە ەكەن؟ اتاڭا نالەت! تۇگە، — مۇنىسىن قويماسا ولارعا كورەسىنى كورسەتەرمىن! ازۋى التى قارىس، ايبىنى اتىراپتان اسقان بيلەرىمدى جيناپ، ۇكىمدى قۇرىپ پالەن جىل ناسەتكە سالايىن با؟.. تەسكەن تاۋ وتكىزىپ، شىندىققا جەتكىزىپ، سارىارقادان ساندالتىپ جىبەرەيىن بە؟
كوبەن. انا جىلى وسىلار سىقىلدى پىسىقشالار سىزگە قارسى كەلەم دەپ قۇدايدىڭ كارىنە ۇشىراپ كوزدەرى جويىلىپ ەدى. بۇلار دا سونىڭ اياعىن قۇشايىن دەپ ءجۇر عوي دەسەڭىزشى!..
بۇركىتباي. وسى ساپاردا سول قىزدى بەرمەي قالسىن، ەلىن ۇلارداي شۋلاتىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، توبەسىنەن جاسىل تۇسكەندەي شاۋىپ الايىن!
كوبەن. قاجىرلى جىگىتتەر كەتتى عوي، الىپ كەلەر. ونان سوڭ وسىنداي ەل اراسىنداعى كوكىرەگىن كوتەرىپ، جەلىگىپ جۇرگەن پىسىقشالاردى، باسقاعا ۇلگى بولۋ ءۇشىن جويۋدىڭ امالىن ىزدەۋىمىز كەرەك.
بۇركىتباي. ولار قايدا بارار دەيسىڭ، كەزىندە كورەرمىز. التىن تاقتى پاتشا اۋلەتىنەن قالعان ناسىلدەر قالاداعى جاڭاشىل قىزىلداردى شەتىنەن قىرىپ جاتقان كورىنەدى عوي.
كوبەن. «ءبورى جوق دەمە بورىك استىندا، جاۋ جوق دەمە جار استىندا» دەگەن جارىقتىق بۇرىنعىنىڭ ءسوزى راس قوي. ساقتانۋىمىز كەرەك. وسى توڭىرەكتەگى مۇجىقتار... سوناۋ... يۆاننىڭ بالالارى بولشيەۆيك كەلەدى دەپ جەلىگۋدە كورىنەدى. بۇلارعا ەرىپ ءبىزدىڭ قازاقتان قارىنباي بالالارى، شوڭمۇرىن، قاقا باتىر، قوقى بالالارى دا بولشيەۆيك جەڭەدى، بايدىڭ مالىن ءبولىپ الامىز دەپ جۇرگەن كورىنەدى.
قودار كىرەدى. ۇستىندە جىرىم-جىرىم جامان كيىم. مومىن كەدەي كەلبەتى. بەتىندە سورعالاپ اققان قان.
قودار. بورەكە، سىزگە ايتاتىن ارىزىم بار.
بۇركىتباي. نە قىلعان ارىز؟ ارىز سەنىڭ نە تەڭىڭ؟ ال، ايت!
قودار. مەن ءبىر پاقىر عانا اعاڭمىن. ەكى-ۇش موشكەمە قىستىق ازىق بولا ما دەپ جازداي جالاڭاش-جالپى باققان، ىرگەمدە ءۇي ورنىنداي عانا شابىندىعىم بار ەدى. سونى ءسىزدىڭ ماشينالارىڭىز بارىپ شاۋىپ جاتىر ەكەن. ماشينا باسىنداعى ءسىزدىڭ سۇلتانعا ايتىپ ەدىم، ەكى سوزگە كەلمەستەن الدى دا سابادى. مىناۋ قان. شىقپاعان جان... ولمەگەن سوڭ سۇيرەتىلىپ الدىڭا كەلىپ تۇرمىن.
بۇركىتباي (ءتۇيىلىپ). ونى ماعان نە قىل دەيسىڭ؟
قودار. مۇمكىن بولسا شاپتىرماساڭىز ەكەن دەيمىن.
بۇركىتباي. مەن شاپتىرۋعا جارامايمىن با؟ ماشينانىڭ الدىنا نەگە شىعاسىڭ؟ قايتا ماشيناعا تۋراپ ءوزىڭدى ولتىرمەگەن سەنى. جەيتىن مالى جوق، ءشوپتى قايتەدى ەكەن بۇل؟! مۇنداعى كىسى اسپاننىڭ استىن شاۋىپ مالىنا ءشوپ جەتكىزە الماي جاتقاندا.
قودار. سورىمىز قاينادى دەسەيشى، انەۋكۇنى بەس-التى ءۇي ناشارلاردىڭ 10-15 تاياق ەگىندىك جەرلەرىن، بارلىق مالدارىڭىز قۇيقاسىن اينالدىرىپ، كوكتەي جەپ كەتتى. سورلاتتىم... سورلاتتىم دەسەيشى!
كوبەن. سورلاتتىمى نەسى، ونداي ۇساق سوزدەردى بورەكەڭە ايتاتىن نەسى بار، راس شاپقان ەكەن امالىڭ نە؟ بەرەكەڭنەن «بوتىراپ» سالىپ ءوندىرىپ الايىن دەپ پە ەدىڭ؟ رۇقساتسىز باسا-جانشا ۇيگە كىرىپ... كورگەنسىز!
قودار. وزدەرىڭ بىلىڭدەر، قاراقتارىم! (مۇڭايادى.)
بۇركىتباي. ماشينانىڭ الدىنا شىعىپ قارسىلىق قىلعانىڭ دا جەتەر. مەنىڭ ماشينامدى قۇداي توقتاتپاسا، باسى جۇمىر پاندە توقتاتا المايدى. ۇقتىڭ با؟
قودار. سەندەردەي ىسقىرعان وردالى جىلاننان قايىر كۇتكىزىپ قويعان سۇم زامان... تىرشىلىك... سۇم ومىرگە نە شارا؟! (ەڭىرەپ، جىلاپ شىعىپ كەتەدى.)
بۇركىتباي (اقىرىپ). وي اتاڭا نالەت؟ ءما، ساعان جىلان. (تاياقپەن سالىپ-سالىپ جىبەرەدى).
كوبەن. جامان نەمەنىڭ ءسوزىن قاراشى؟ «بۇلتتان شىققان كۇن اششى، جامان كىسىنىڭ ءتىلى اششى» دەگەن وسى-اۋ.
بۇركىتباي. ءتىلىن سۋىرىپ الارمىن، مۇنداي تاقىلداعان نەمەلەردىڭ، ولاردىڭ ايتقانىن ىستەي بەرسەڭ ارى-بەرىدەن سوڭ توبەڭە ويناقتايدى. ولارعا زاماننىڭ قوجاسى مەن. مەن نە ىستەسەم، سوعان كونۋى كەرەك. مەن، مەن بولعان سوڭ مەندىك مىندەتىمدى اتقارۋىم كەرەك.
كوبەن. سولاي، بورەكە! ال ەندى مەن اناۋ... جاققا بارىپ قايتايىن.
بۇركىتباي. بارىڭىز... جۇمىستىڭ رەتىنە قاراپ، ءوزىڭ رەتتەي كەلەرسىڭ.
كوبەن. جارايدى، ونى رەتتەرمىز. (شىعادى.)
بالعىن كىرەدى. باسىندا جاۋلىق، ۇستىندە وقالى بەشپەنت.
بالعىن. ءبىر جاعىنان وسىلار دا قىڭقىلداپ مازانى الىپ ءولتىردى-اۋ.
بۇركىتباي (جانباستاي ءتۇسىپ). و كىم؟
بالعىن. سەندە جۇمىسىم بار دەپ، سىرتتا ءومىرزاقتىڭ اكەسى كەلىپ تۇر.
بۇركىتباي. ول يت نە قىپ ءجۇر؟
بالعىن. ءوزى كەلگەن، ايتۋعا باتا الماي تۇرسا كەرەك. ءومىرزاقتىڭ ەڭبەكاقىسىن سۇراي كەلگەن كورىنەدى.
بۇركىتباي (باسىن كوتەرىپ الىپ). كىمنەن؟
بالعىن. كىمنەن بولسىن، سەنەن داعى.
بۇركىتباي (اقىرىپ). شاقىر مۇندا بالاسىن دا، اكەسىن دە. كورىمدى كورسەتەيىن.
بالعىن (ەسىكتى اشىپ). كىرىڭىزدەر.
ءومىرزاق قاپان كىرەدى. بالعىن شىعادى.
بۇركىتباي. نە جۇمىسىڭ بار؟
قاپان (ساسىپ). شىراعىم، مەنىڭ جايىم ازىڭە ءمالىم عوي (دەي بەرگەندە).
بۇركىتباي. ماعان جايىڭ كەرەك ەمەس، جۇمىسىڭدى ايت.
قاپان (ساسىپ). يا، ايتايىن، قاراعىم، مىناۋ ءومىرزاق 2-3 جىلدان بەرى ءسىزدىڭ ەسىگىڭىزدە ءجۇر عوي. ەڭبەكاقىسىن مەن دە سۇراپ قويعان جوقپىن، ءسىز دە ءبىلىپ بەرە قويعان جوقسىز. تۇرمىسىم تۇقىرعان سوڭ، بۇگىن الدىڭا كەلىپ وتىرمىن. بولسا مىناۋ بالامنىڭ ەڭبەكاقىسىن سۇراي كەلدىم. جۇمىسىم وسى.
بۇركىتباي (اقىرىپ). قانداي ەڭبەگى بار ەدى؟
قاپان. اپىرىم-اي، وزىڭىزگە بەلگىلى عوي.
بۇركىتباي. بالاڭ ماعان ىشكەن تاماعىنداي دا ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. سوندىقتان، بەرەتىن بۇلىشكەم دە جوق. مەنىڭ بوساعامدا جۇرگەننىڭ ءوزى دە بۇعان تەڭدىك.
ءومىرزاق. بورەكە، 2-3 جىلدان بەرى تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى تىنىم كورمەدىم. وتىڭا كۇيىپ، سۋىعىڭا توڭىپ، قىزمەتىڭدى ىستەدىم. تابانىمدى تاس، كوزىمدى جاس ءتىلدى، مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ سىزگە سىڭگەن ەڭبەگىم ەمەي نەمەنە؟
بۇركىتباي. سويلەمە، دوڭىز! وسىنداعى 5-6 مالايلار ۇندەمەي-اق ەڭبەك-مەڭبەگىن سۇراماي-اق ءجۇر عوي. پا، شىركىن! ادىرا قال-اۋ، سەن سولاردان ارتىق پىسىق بولا قالعانىڭ با؟
قاپان. شىراعىم، بەرەتىنىڭ بولسا بەر. بەرمەيتىن بولساڭ قالعان ەڭبەگىن قۇدايعا تاپسىردىم. ەندىگى جەردە بالامدى سەنىڭ تابانىڭا شىرىتە المايمىن، الىپ كەتەمىن.
بۇركىتباي. ال! الىپ كەتشى كورەيىن؟ سەن ءالى اكەڭدى تانىماي ءجۇر ەكەنسىڭ.
قاپان. ءجۇر، ءومىرزاق، كەتەيىك! (ەكەۋى شىعادى).
بۇركىتباي. ويباي، اتاڭا نالەت، الگىنىڭ ءسوزىن-اي، بالەم جانىڭدى كوزىڭە كورسەتەيىن! (تاياعىن الىپ شىعىپ كەتەدى.)
ەرتاي كىرەدى.
ەرتاي. ياپىرماي، الگى سورلىلاردى ولتىرمەسە جارار ەدى.
ەنتىگىپ بۇركىتباي كىرەدى.
بۇركىتباي (ەرتايعا). اناۋ ۇيدەگى سىماققا بارىپ ايت. ءبىر ارباعا تۇيە جەگىپ سىرتتاعى قاپاندى اۋلىنا اپارىن تاستاسىن. (ەرتاي شىعادى.)
بالعىن كىرەدى.
بالعىن. سالقام جىگىتتىڭ ەكى بايبىشەسى ۇستىمىزگە تاعى ايەل الدى دەپ تۋلاپ جاتىر. كەلىنشەكتى الىپ كەلگەندە ءبىر سويقان بولماسا نە قىلسىن؟
بۇركىتباي. ايەل تۋلاپ قايدا بارار دەيسىڭ. نە قيراتار دەيسىڭ. ايتكەنمەن سەن بارىپ ايت! كىسى كەلگەندە اۋىزدارىن اشۋشى بولماسىن.
بالعىن. ايەل سورلىدا نە ەرىك بار. ءوزىمىزدىڭ دە ۇستىمىزگە ايەلدى قوسارلاپ الماقشى بولىپ وتىرسىڭ عوي. (بۇركىتباي شىعادى.)
قالامقاس كىرەدى. قولىندا ورامالدان قويان ەتىپ تۇيگەن ويىنشىعى بار.
قالامقاس. اجە! مىنا قاراشى، قويانىم بار.
بالعىن. قاراعىم، مۇنى كىم ىستەپ بەردى؟
قالامقاس. ەرتاي ىستەپ بەردى.
بالعىن. ە... جاقسى ەكەن! جارايدى، قويانىڭدى الىپ جۇرە عوي، التىن اجەڭدىكىنە بارىپ قايتايىق. (تۇرا باستايدى.)
شىمىلدىق تۇسەدى
ەكىنشى سۋرەت
سول ءۇيدىڭ ءىشى. شىمىلدىق اشىلعاندا بۇركىتباي مەن كوبەن سويلەسىپ
كىرە بەرەدى.
بۇركىتباي. ە... كوبەكە، امان-ساۋ قايتتىڭ با؟
كوبەن. امان-ساۋ قايتتىق.
بۇركىتباي. قاي جەرلەردەن قايتتىڭىز؟ جۇمىس جايى قالاي بولدى؟
كوبەن. انەۋگى ىسكە ىلىككەندەردىڭ بارىنە دە باردىم. وزىڭىزگە بەلگىلى بەكەت اۋلىنداعى اڭگىمەلەر ءبىتتى. ايدىڭ قارا بالالارى سىزگە سالەمدەمەگە ءوزىڭىزدىڭ كوڭىلىڭىز ءتۇسىپ جۇرگەن كۇرەڭ قاسقا اتتى بەرىپ جىبەردى.
بۇركىتباي (كۇلىمدەپ). وسى اتقا ەكى جىلدان بەرى قىزىعىپ ءجۇرۋشى ەدىم. مىنا ءبىر اڭگىمە تاپ بولىپ ءساتى ءتۇستى. جان-جاعىنداعى قاماپ وتىرعان كەدەيلەردى جىعىپ بەرگەن سوڭ، كوڭىلى ىرزا بوپ بەرگەن عوي.
كوبەن. شىنىندا، شىركىن، كۇرەڭ قاسقا ات سىزگە لايىق قوي! جانۋار يەسىن جاڭا تاپتى.
بۇركىتباي. تاعى نەڭىز بار؟
كوبەن. كارىم بالالارى مەن توعاناس بالالارىنىڭ اراسىنداعى جەر داۋلارىن دا ءبىتىردىم. دۇرىسىندا جەردىڭ ءوزى كارىم بالالارىنا ءتيىستى ەكەن، ءبىراق ول قاسقالاردان ەش نارسە ونەتىن بولماعاسىن، جەردى توعاناس بالالارىنا قاراتىپ بەردىم. ازىرگە قارماققا ىلىنگەنى وسىلار.
بۇركىتباي. جارايدى، كوپ ءىس ءبىتىرىپ قايتقان ەكەنسىڭ. مەن دە انەۋگۇنى بارعانىمدا جەردىڭ كارىم بالالارىنىكى ەكەنىن سەزىپ كەتىپ ەدىم. ايتسە دە قالتاعا تۇسەر جاعىن ويلاپ كەشىكتىرىپ كەتىپ ەدىم. سەن مۇنى بايقاماي جەردى انا جاعىنا قالدىرىپ ولجادان بوس قالامىز با دەپ قاۋىپتەنىپ وتىر ەدىم. جارايدى جاقسى ەتكەنسىڭ.
1 — داۋىس (دالادا يت ۇرەدى). اسسالاۋماليكۋم!
2 — داۋىس. اليكيسالام! باي ۇيدە مە؟
داۋىس. ۇيدە، ءتۇسىڭىز.
بۇركىتباي (قالبالاقتاي قۋانىپ). داۋدە بولسا قىزدى الىپ كەلگەن شىعار.
كوبەن. كەلەتىن مەزگىلى دە بولدى عوي. السا الىپ كەلگەن شىعار.
قازي كىرەدى.
قازي. سالاۋماليكۋم!
بۇركىتباي. ە...امان-ساۋ كەلدىڭدەر مە؟
كوبەن. نەگە كەشىكتىڭدەر، اكەلدىڭدەر مە؟
قازي. اكەلدىك سايبولدىكىنە اپارا جاتىر. ىلعي ءبىر دولى پەرىنىڭ بالاسى ەكەن. قىزدى بەرمەيمىز دەپ جانجال قىلعان سوڭ اۋىلىن ۇلارداي شۋلاتىپ، ءزىلقارانى اربانىڭ ارتىنا بايلاپ قىزىن تارتىپ الىپ كەلدىك.
بۇركىتباي. اندا-مۇندا ەشقايدا شاپقان جوق پا؟
قازي. ءبىز اۋىلدان ۇزاپ شىققان كەزدە، قايراقتىنىڭ قياسىنان اسا پاسولكەگە قاراي ءبىرسىپىراسى شاۋىپ جونەلدى. نە بىتىرگەلى بارا جاتقانىن بىلمەدىك.
بۇركىتباي. قايراقتىنىڭ كۇنگەيىندەگى پاسولكەدە يۆان بالالارى مەن شوڭمۇرىن، قاراباتىر سىقىلدى قاشقىندار جاتاتىن.
كوبەن. ولار جاسىرىن بولشيەۆيكتەرگە حابار قىلا كەتتى دەسەڭىزشى.
بۇركىتباي. قىزدى دا، اكەسى ءزىلقارانى دا مۇندا الىپ كەل. اكەسىن تانىماي جۇرگەن شىعار، مەن تانىتايىن ونداي يتتەرگە.
قازي شىعادى.
كوبەن. ياپىرماي، بورەكە! ءىستىڭ اياعى قياعا شاۋىپ كەتپەگەي ەدى.
بۇركىتباي. وي، ءتايىرى-اي، سول يتتەردىڭ قولدارىنان نە كەلەر دەيسىڭ. قيا تۇگىل، اۋىلىمنىڭ ماڭايىنان دا جۇرە الماس.
قارىمساق قولى بايلاۋلى ءزىلقارا، مىرزابەك كىرەدى.
قارىمساق. «ولسەم دە قىزىمدى قاتىن ۇستىنە بەرمەيمىن. جاۋىز بۇركىتبايدىڭ الدىن كورمەيمىن. بۇل دۇرىستىق ەمەس، جاۋىزدىق...» دەپ قارسىلىق قىلعان، قارىسقان قايسار ءزىلقاراڭىز مىنا كىسى بولادى.
بۇركىتباي (اقىرىپ). سەم نەمە قىزىڭدى سايبولدان ارتىق كىمگە بەرەر ەدىڭ؟ مەن ءۇش رەت كىسى جىبەرگەندە جارلىعىما كونبەي نەگە قارسىلىق قىلاسىڭ. ءتىلىڭدى سۋىرىپ، جون تەرىڭنەن تاسپا سىدىرىم، كوزىڭدى ويايىن با وسى؟
كوبەن. اي... ءبىر يتتىكپەن ايتىپ جۇرگەن، قاناسى جەتكەن ءسوز عوي ول.
ساحنا سىرتىنان زاراۋقانىڭ زارلاندىرىپ سالعان زارلى ءانى ەستىلەدى، ۇيدەگىلەر تىڭداي قالادى.
سوققى جەدىم سۇم زاماننان شىرىلداپ،
سۇيەككە ءوتتى كورگەن قورلىق شىمىرلان.
ۋلى تىرناق، قانعا قۇمار جاۋىزدار
كوزدەن ىستىق جاس اعىزدى سىعىمداپ...
بۇركىتباي (سىرتقا قاراپ). بۇل نە دەگەن بەيباستاقتىق؟ ءوشىر ءۇنىن! ءىس ءبىتتى. بۇگىننەن باستاپ ول سايبولدىڭ ءۇشىنشى توقالى.
ءزىلقارا. باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. ءتىلىمدى سۋىرىپ الساڭ دا ءتيىستى ءسوزىمدى ايتىپ ولەمىن.
بۇركىتباي (جارىسا). قىسقارت ءسوزىڭدى! (تاياعىمەن جەردى سالىپ-سالىپ جىبەرەدى.)
ءزىلقارا (جارىسا). يتتىك، بۇلارىڭ يتتىك. وسىنشاما ەلدى ءبۇلدىرىپ جاۋىزدىق قىلىپ ناشاردى زارلاتتىڭ. ەمشەك ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن 15 جاسار ءسابيدى شىرىلداتىپ قوس قاتىنى بار قىرىقتاعى شالعا ماتاعاندارىڭ دۇرىستىق پا؟
بۇركىتباي. ويباي، مىناۋ يت نە قىل دەيدى، ءاي؟ قىسقارت دەگەن سوڭ، ءسوزىڭدى قىسقارت، دوڭىز! تۋراپ ولتىرەرمىن.
ءزىلقارا. مەمىڭ اياناتىن جەرىم قالعان جوق. قۇلقىن ءۇشىن ىستەم وتىرعان جاۋىزدىقتارىڭدى ايتامىن.
بۇركىتباي. ويباي، مىرزابەك، مە قىپ وتىرسىڭ، اشىرما اۋزىن! جون تەرىسىن جۇندەي ءتۇت.
مىرزابەك. ءما... ساعان جاۋىزدىق... (ۇرا باستايدى).
بۇركىتباي. ۇر، ۇر اتاڭا نالەتتى، ۇر! (ءوزى دە قوسىلا ۇرادى. ۇيدەگىلەر اراشالايدى.)
ءزىلقارا (سىلق ەتىپ قۇلايدى). ءولدىم، ءولدىم.
سىرتتان زارلانىپ سالعان زاراۋقانىڭ ولەڭى ەستىلەدى. ساحنا قارا كولەڭكە تۇنەكتەنەدى.
راقىمسىزدار كوز جاسىما قاراماي،
جاس جۇرەككە وعىن اتتى جارالاي.
قينالدىڭ-اۋ، ازام كورىن، اكەتاي،
وسىنشاما نەڭ بار، جاۋىز، اياماي؟!
ءان جايلاي بەرگەندە يت ۇرەدى، ساسقالاقتان قازي كىرەدى.
قازي. ويباي، بەرەكە! جاڭا قالادان جالمۇقان كەلە جاتىر ەكەن. بولشيەۆيكتەر اقتاردى جەڭىپ، قالانى قولىنا الىپتى. ءبىر توپ بولشيەۆيك وسىلاي قاراي شىعىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.
بۇركىتباي (شوشىپ). ويپىرماي نە دەيدى؟ راس پا ەكەن؟ ياپىرماي، ەندى قايتتىك؟ بولىس دەپ تۋرا وسىندا كەلدى عوي ەندى ولار.
كوبەن (جاعاسىن ۇستاپ). جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى عوي!..
بالعىن كىرەدى.
بالعىن (ساسىپ). قولدارىندا شوشايعان مىلتىق، جارقىلداعان قىلىش پا، تەمىر نايزا، ساپتى بالتالارى بار سىقىلدى. الدىندا ىلعي شولاق قۇيرىق اتتىلار بار. قاپتاپ كەلە جاتقان ادام. (ەسىكتەن باسىن قىلتيتىپ قاراپ.) انە-انە كەلىپ قالدى. (ۇيدەگىلەر ساسقالاقتاپ جۇرەدى.)
تاناۋى جەلپىلدەپ پوليسەي پاۆەل كىرەدى.
بۇركىتباي. پاۆەل، جاي ما؟ پاۆەل، جاي ما؟ كەلە جاتقان ادام سەندەردىكى مە؟
پاۆەل. جوق، جوق، ولار بولشيەۆيكي. ۆوت ءبىزدى گونيات ەتىپ كەلەدى. مەن قاشىپ كەلگەن. پوجالۋيستا، مەنى جاسىرساڭشى، پوجالۋيستا.
قىلىشىن، قارۋلارىن تاستاي بەرەدى، پوگونىن جۇلادى. كيمەشەك جامىلىپ جاتىپ قالادى. باسقالارى ساسقالاقتاپ تىعىلۋعا جەر تابا الماي، باستارىن جاسىراتىن جەرگە تىعىلا بەرەدى. دالادان 2-3 رەت اتىلعان مىلتىق داۋسى ەستىلەدى. ءزىلقارا قۇشىرلانىپ، ەلەڭدەپ باسىن كوتەرە بەرەدى. ساحنا كۇڭگىرت قارا كولەڭكە تارتادى... ساحناعا وكتيابر ساۋلەسى كىرەدى، بايلاۋداعى ادامدار كورىمە تۇسەدى. ساحنانىڭ جان-جاعىنان مىلتىقتىڭ ىستىگى كورىنەدى.
ءزىلقارا (جۇلقىنىپ سەرپىلىپ). مىنە... كەلدى بىزگە جانى اشىر باۋىرلار!!! (ورىندارىنان تۇرا بەرەدى). انە ەزىلگەن ەلدىڭ ەرلەرى. مىنە، بۇزىلدى زۇلىمدىق تورى. (جۇلقىنىپ ءجىبىن ءۇزىپ قولىن بوساتىپ). مىنە ءۇزىلدى ماتاعان بۇعاۋىڭ. (بۇركىتبايعا قاراي جاي باسىپ تونە بەرەدى).
سىرتتان ينتەرناسيونال ەستىلەدى. ساحنا جارقىراپ قىزىل ساۋلەلەنەدى. بۇركىتبايلار — ۇيدەگىلەر كەيىن شەگىنىپ، قورقىپ، قىمقىرىنىن ساسىپ قالادى. ساحنا قايتادان كولەڭكەلەنىپ تۇرعاندا كەنەتتەن كۇرەڭ ساۋلە جارقىراي قويادى. جارقىراعان ەلەكتر ساۋلەسىنەن ىلەسە سىرتتان ساحناعا ءبىر ادام كىرەدى. ونىڭ ءتۇرى: بارلىق كيىمى قىپ-قىزىل، كويلەگى دە، باسى دا، اياق جاعى دا قىزىل كيىنگەن، قولىندا قىزىل تۋ كەرە ۇستاعان... ءبىر قولىندا ۇلكەن بالعا. تۇيدەكتەپ سويلەيدى... تولقىتىپ سويلەيدى.
ەي، ب ا ق قۇمار جاۋىزدار! بىزدەر اتىپ كەلە جاتقان التىن تاڭنىڭ شولپانىمىز. جانعان ءورتتىڭ وشپەس ۇشقىنىمىز! سەندەردەي ەلدى سورعان ايىر ءتىلدى شۇبار جىلاننىڭ ءتىلىن سۋىراتىن جالىندى وكىلمىز!!! قارا بۇلتتى جامىلتقان كۇندەرىڭ ءوتتى! باقتارىڭ ءوشتى. نەشە جىل بويى تاباندارىڭدا ەزىلگەن ەڭبەكشىلەر قوزعالدى!!! سەرپىلىڭدەر!!! سەرپىلىڭدەر!!! بوسانىڭدار بۇعاۋدان، ەزىلگەن ۇلدار!!!
شىمىلدىق
ەكىنشى پەردە
بۇركىتبايدىڭ بۇرىنعى ءۇيى. ءۇيدىڭ ءبىر جاعىندا قارا سابالى قىمىز تۇرادى. بايدىڭ سالتاناتتى تۇرمىسى. پەردە اشىلعاندا ۇيدە ءىس تىگىپ ولەڭ ايتىپ قالامقاس وتىرادى، «ساۋلەم-اي» ءانىن ايتادى.
قالامقاس.
شالقاردىڭ سۋ تاسيدى جان-جاعىنا.
شالىقتاپ سوقسا تولقىن جان جارىنا،
سىلاڭداپ كۇلىپ-ويناپ جۇرسە سۇلۋ
سۇيگەننىڭ ىلىنبەي مە قارماعىنا.
قوسىلسام ءوزىم ءسۇيىپ ءوز تەڭىمە
جالعاندا جەتەر ەدىم ارمانىما.
ءان باياۋلاي بەرگەندە ساحنا سىرتىنان ەرتايدىڭ الىستان سالعان ءانى ەستىلەدى. بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەرەدى. قالامقاس ءىستى قويىپ تىڭدايدى.
ەرتاي.
قاجىدىم قۋ تۇرمىستان ارىپ-اشىپ،
كەۋدەگە ارمان تولىپ كوڭىل جاسىپ.
كەلگەندە ازىپ، شارشاپ مەن جۇمىستان
ءان سالىپ سەرپىلەيىن كوڭىل اشىپ.
كوزىمە ساعىنعاندا ءبىر كورىنسەڭ،
كەتەر ەم تاۋ سۋىنداي تولقىپ تاسىپ!
قالامقاس (ءان توپتالا بەرگەندە). اسەرلى ءۇنى تاۋدى جاڭعىرىقتىرىپ، تاستى جارعانداي، جۇرەككە جىلى كۇي بەرگەندەي، جالىندى جاسقا سىر بەرگەندەي، بۇل كىمنىڭ داۋسى؟ تەرەڭنەن تەربەلىپ، تار تۇرمىستان كۇي بەرىپ، جاس جۇرەگىن جاندىرعان كىم؟ سۇم ءومىردىڭ سوقپاعىنان سوققى جەدىم دەگەن كىم؟ (ورنىنان تۇرەگەلىپ ەسىكتەن بويلاپ قارايدى.) ءان سالىپ ەن دالانى جاڭعىرىقتىرىپ جۇرگەن ەرتاي ەكەن عوي. ونى جابىرقاتىپ جۇرگەن اتتەڭ... كەدەيلىك قوي. ايتپەسە كىمنەن كەم؟ ءبىر كىسىگە جولداس بولعانداي ەمەس پە؟ جۇرت نە دەسە، و دەسىن، وسى ەرتاي ماعان ىستىق. سۇيكىمدى ءسوزى، جايدارى مىنەزى كوز الدىمدا ەلەستەيدى دە تۇرادى. قايتەيىن، مۇنىڭ قاسىندا باسقا كىسى ماعان ءتىپتى اسەر ەتپەيتىن سەكىلدى. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە شەشە المادىم. مالاي دەمەسەڭ، ەرتايمەن اقىرىنىڭ قانداي بولارىنا كوزىم جەتپەيدى.
ەرتاي كىرەدى. قالامقاس قارسى الادى.
ەرتاي. قايدا كەتتىڭ، قالامقاس؟
قالامقاس. ەشقايدا ەمەس. جاڭاعى ءان سالىپ جۇرگەن سەن بە؟
ەرتاي (قالامقاسقا جاقىنداپ كۇلىمدەپ.) يا، مەن، قالاي جۇرەگىڭە جاقتى ما؟
قالامقاس. سىرنايداي سىزىلدىرىپ سالعان ءانىڭ ماعان جاقپاۋشى ما ەدى! ءبىراق تا... سەن نەگە قايعىلى ولەڭ ايتىپ قايعىراسىڭ؟
ەرتاي. سوقپاعى مول سۇم تۇرمىس، قول سوزدىرماس تار تۇرمىس. مەنى سەندەلتتى. ءبىراق تا سەنىڭ شىن ىقىلاسىڭ جۇرەگىمە جىلى تيەدى. تۇرمىستىڭ ماعان دەگەن سوقپاعىن جەڭىلدەتەدى.
قالامقاس. ءوزىڭدى ءوزىڭ قاجىتپا، كوڭىل كوتەرىلسىن، ءبىر ءان سالشى!
ەرتاي (مۇڭايىڭقىراپ جان-جاعىنا قاراپ). بىرەۋ كەلىپ قالماي ما؟
قالامقاس. ەشكىم كەلمەس، اجەم قىدىرىپ كەتتى. اكەي دە ۇيدە جوق. اۋىل اراسىندا باسقا كەلە قوياتىن بەيساۋات كىسىنىڭ رەتى جوق.
ەرتاي. جارايدى... وندا ءبىر ءان سالىپ جىبەرەيىن. (تاماعىن كەرنەپ از ويلانىپ) ءانى قۇرعىردىڭ ءوزى اۋزىما تۇسپەي تۇر.
قالامقاس. نەگە تۇسپەيدى؟ دالادا جۇرگەندە قارا ولەڭدى ايتقاندا جەلدەي ەستىرەتىن ەدىڭ عوي. ايتپاقشى، انەۋگۇنى قىرمىزى كەلگەندە ءۇيدىڭ سىرتىنان سۋىرىپ سالىپ ايتىسىپ، زاۋلاتقانىڭ قايدا؟..
ەرتاي. جۇرەكسىنىپ تۇرعانىم عوي.
قالامقاس. ولەڭدى توپ ىشىندە تايسالماي ايتىپ، بۇل جەردە نەگە جۇرەكسىنە قالدىڭ؟
ەرتاي. قايدان بىلەيىن. (قالامقاستىڭ قولىنان ۇستاپ كەرەۋەتكە وتىرادى) جارايدى، بىردەمە ايتىپ جىبەرەيىن.
قالامقاس، جۇرەگىمدى جەدى كۇيىك.
تانىمە تار تۇرمىستان سوققى ءتيىپ،
قايتەيىن، قولىم قىسقا، جاعداي ءجايسىز،
كەتەمىن سونىڭ ءۇشىن كەيدە كۇيىپ...
كۇيىگىن كوكىرەكتىڭ كەتىرەيىن
ساۋلەتاي، كەلشى الايىن قىسىپ ءسۇيىپ.
(ءسۇيىسىپ جاتقاندا يت ۇرەدى، ەكەۋى شوشىپ ايرىلىپ، ەرتاي شىعادى).
بۇركىتباي، كوبەم، قارىمساق كىرىپ وتىرادى.
بۇركىتباي. قالامقاس قاراعىم، اجەڭدى شاقىر! (قالامقاس شىعادى.)
قارىمساق. يە... سولاي دەڭىز، كوبەكە.
بۇركىتباي. كوبەكە! مىناۋ... باياعى قاجىدان اكەلگەن بەلبەۋىڭىز بە؟
كوبەن (كوتەرىلىپ ساقالىن سيپاپ، بەلبەۋدى ۇستاپ قويىپ). يە، سول بەلبەۋىم عوي، (بەلبەۋىن شەشىپ قاسىنا قويادى). وي دۇنيە-اي، تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي شالقىعان قايران كۇندەر، جىلداردى جىلدار قۋالاپ ارشىنداپ وتكەن زامان-اي. قىس بولسا... قارا شاناعا سىيماي قاسقىر ىشىكتى قايىرا كيىپ وتىردىق. جاز بولسا سەرىپپەلى قارا اربامەن سايراندادىق، گۋبەرناتور، ويازداردىڭ الدىنا دەيىن باردىق. ەل اۋزىندا ەركە بۇلان بولدىق. ۋا... بورەكەڭ ءبىلسىن، قارىمساق ءبىلسىن، كوبەكەڭ كەلسىن، ولارسىز ءىس بىتپەيدى، دەۋشى ەدى-اۋ...
بۇركىتباي. ورىستە جايلاۋ، بەلەستە قىستاۋ ەدىك.
قارىمساق. ەكى تاي جەرلەردە ەردىڭ قۇنى، ناردىڭ بۇلىن دا ءبىر اۋىز سوزبەن ءبىتىرىپ ات شاپان جولدىعىمىزدى العان ەدىك. كوسەم بيلەر، شەشەن تىلدەر ەدىك. بۇگىندە سول تۇگىل، كوزگە دە ىلىنبەي وتىرعانىمىز مىناۋ.
بالعىن كىرەدى.
كوبەن. كەلىن، امانسىز با؟
قارىمساق. سالاماتسىز با؟
بالعىن. شۇكىر، مال-جان، بالا-شاعالارىڭىز امان با؟
كوبەن، قارىمساق (قوسارلانىپ). شۇكىر، شۇكىر. (بالعىن ساباعا بارىپ قىمىز قۇيىپ بەرەدى. كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە.)
قارىمساق. ءتۇۋ دەگەندە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي، بەرەكەڭ دە ءسۇيتىپ شالقىپ ءجۇردى عوي. بەرەكەڭنىڭ كولەڭكەسىندە ءبارىمىز دە قۇلاشتى سەرمەپ، دۇنيەنى ساپىرىپ، ارشىنداپ وتتىك قوي.
بۇركىتباي (باسىن يزەپ) ول كۇننىڭ ءبارى دە ءوتتى عوي. ەسىڭە تۇسسە ەسالاڭ بولاسىڭ، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى. ءوڭ بە، ءتۇس پە؟ كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. بۇل كۇندە ول داۋرەننىڭ ءبارى ادىرا قالدى. قۇل-قۇتانعا كۇن قالىپ، كەدەيلەر ەرىك الىپ ەل بيلەپ بولىپ، باي... باي دەپ توبەمىزدى تەسىپ وتىرعانى مىناۋ. بۇرىنعى قوعالىنىڭ قولاتتارىن تۇتىپ جاتقان قاراقۇرىم كوك الا جىلقىدان بەس-اق ءۇيىر قالىپ وتىر.
قارىمساق. سولاي، بورەكە، ءار جەردە-اق بۇرىنعى تولىق داۋلەت شايقالىپ، بىزدەردەن بايلىق داۋرەن تويتارىلدى عوي. ەل بيلەگەن ەسىل بيلەردىڭ ادىمى قىسقارىپ، اياقتارىنا تۇساۋ ءتۇستى عوي.
بۇركىتباي. بىزدەردە بۇرىنعىداي، ناۋاداي قۇيىلىپ وتىراتىن ءتۇسىم جوق. بىرەن-ساران ماتاي سەكىلدى، ءسوز تىڭدايتىن اۋىلنايلار قاسىنداعى جاس جولداستارىنان سەزىكتەنىپ، كورىنە ءبىزدىڭ تاياعىمىزدى سوعا الماي ءجۇر. باسقا ەشقايدا ءسوزىڭ وتپەيدى. جيىلىستارىنا بارساڭ قۋىپ شىعادى.
كوبەن، قارىمساق (جارىسا). سولاي، سولاي...
قارىمساق. كوبەكە، وسى ءسىز كەشە تومەن قاراي كەتىپ بارا جاتىر ما ەدىڭىز؟ قاي جەردەن قايتتىڭىز؟
كوبەن. ياپىر-اي، قاراشەي! قايدان كورىپ قالىپ ەدىڭ؟ قوراشاداعى بوتباي بالاسىنىڭ ايەلى ايىرىلاتىن بولعان ەكەن، سوعان كوبەكەڭ كەلىپ رەتتەپ كەتسىن دەپ مەنى قارامولدا شاقىرتقان ەكەن، سوندا بارىپ قايتتىم.
بۇركىتباي. بوكەڭ ەلدە بولسا دا مالىنىڭ ءتولىن ءوسىرىپ كەلەدى. ۋاق-تۇيەك شىعىنىن كەلىن-كەپشىكتەرىنىڭ ۇستىنەن ايىرىپ جاتىر. (قىمىز جيىلادى. بالعىن شىعادى).
قارىمساق. كوبەكەڭ دارمەنتايدىڭ جالعىز ەشكىسىن جاردان ۇشىرىپ قاعىپ قايتپاسا نە قىلسىن؟ مەزگىلسىز شاقىرعان تاۋىقتىڭ ءجۇنىن جۇلماق كەرەك دەگەندەي، ءبىر نارسە كورىنەر ساعان دەپ ويلاپ ەم. (ءبارى قارق-قارق كۇلەدى.)
كوبەن (كۇلىمدەي). اي، قارەش-اي، بارعان جەردەن ءبىر ات جەتەلەپ قايتاتىن بۇرىنعى زامان دەيسىڭ بە؟ بىزدىكى بۇركىت قارتايسا تىشقانشىل بولار دەگەننىڭ كەبى عوي. ەشكى-مەشكىمەن نە ءونسىن. و دا سيرەك كەزدەسەدى. كومسومول دەي مە، قويشى دەي مە، توقتى قوشقارداي كەس-كەستەپ الدىڭنان شىعادى دا وتىرادى. (ءبارى كۇلەدى).
قارىمساق. كوبەكە! ءبىز كوپ وتىرىپ قالدىق قوي.
كوبەن. يا، جۇرەلىك.
بۇركىتباي. جايشا ما ەدى؟
كوبەن، قارىمساق. جايشا، جايشا تەك اشەيىن سالەم بەرىپ شىعايىق دەپ قايرىلىپ ەدىك. (شىعادى).
بۇركىتباي (ساحنا سىرتىنا قاراپ). ەرتاي، و ەرتاي.
ەرتاي كىرەدى.
ەرتاي. نەگە شاقىردىڭىز؟
بۇركىتباي. قىرداعى كوك الانىڭ ۇيىرىنەن، قارجاۋلىدان العان قۇلا تورى بيەنى، بەسكۇرەكتەن العان قۇلا سۇر قۇناندى الىپ كەل، ەرتەڭ بازار شىعاتىن ەدىم.
ەرتاي. بورەكە، مەنىڭ كيىمدەرىم توزدى، وسى بازاردان ەتىك، كويلەك الا كەلىڭىز.
بۇركىتباي. اي... ەرتاي-اي. سەن دە ءبىر جوق جەردەن كەسە ارتىلاسىڭ دا وتىراسىڭ. جۇمىستا جۇرگەندە وسى كيىمىڭ دە جارايدى عوي.
ەرتاي. وتاعاسى، بەرەتىن بولساڭىز وسى بازاردان قالدىرماڭىز! ءتىپتى كيىمدەرىم توزىپ كەتتى.
بۇركىتباي. ءجا، ونىڭ ءبىر ءجونى بولار، كەيدە قىسقاسىنان ءتۇسىنىپ قالاتىن ادەتىڭ بار-اۋ وسى.
ەرتاي. قىسقاسى ەمەس، دۇرىسىن ايتام.
بۇركىتباي (جاراتپاي). جارايدى، ەرەكەش... سەنىمەن وڭاشادا سويلەسىپ قوياتىن ءبىر ءسوز بار ەدى، ءوزىن، بەرى كەلىپ وتىرشى...
ەرتاي (قاسىنا وتىرىپ). يا، جۇمىسىڭىزدى ايتىڭىز؟
بۇركىتباي. ەرەكەش، سەنەن جاسىراتىن سىر جوق، ءوزىمىز وڭاشادا ءبىر سويلەسىپ قويالىقشى، سەن ماعان جىل تاۋلىككە ەكى لاقتى ەشكى، ءبىر قۇنان وگىز، ءبىرسىپىرا كيىمگە ءجۇردىڭ، زاماننىڭ ءتۇرىنىڭ جايسىزعا اينالىپ بارا جاتقانىن كورىپ ءجۇرسىڭ. اۋىل اراسىنداعى كومسومولداردىڭ ءبىرى بايعا قانشا جالعا ءجۇردىڭ دەسە، ەكى لاقتى ەشكى، قۇنان وگىز، ءبىر بۇزاۋلى سيىر، 5 كيىمگە ءجۇردىم دەگەيسىڭ. دامدەس بولعان سوڭ، ىڭعايلاس بولعانىمىز جاقسى عوي. مەن دە ارتىق-كەم دەپ قاراپ تۇرماسپىن. شىنىندا ءوزىڭ ەنشىلەس ەسەبىندە بولىپ، شارۋانى ءوزىڭ-اق رەتتەپ جۇرە بەرسەيشى.
ەرتاي (تەرىس قاراپ كۇلىپ). باسە، نە قىپ باسەڭدەپ وتىر دەسەم، باياعى جەۋدىڭ جولى ەكەن عوي. ەرتەڭ دوگوۆورششيك كەلگەن سوڭ، نە دەرىن ەرەشتىڭ ەزى بىلەدى. (سىقىلىقتاپ كۇلەدى)
بۇركىتباي. وي، سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ (الا كوزىمەن قارايدى.)
ەرتاي. قۋانعاننان كۇلىپ وتىرعانىم عوي.
بۇركىتباي. نەگە؟
ەرتاي. ءبىر بۇزاۋلى سيىر، ءبىر قۇنان وگىز كۇلدىرمەي قويا ما؟
بۇركىتباي. ەرەش، مۇنى ساعان بىلايىنشا، وسى كۇنگى زاماننىڭ ءتۇرى جايسىزعا اينالعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن.
ەرتاي. يا، ونى زاماننىڭ زاڭى بويىنشا دوگوۆورششيككە تىركەتىپ قويايىق.
بۇركىتباي. جو... جو... جوق! ەرەش، دوگوۆور دەگەندى اتاي كورمە، ول ەكەۋمىزگە دە زيان، ول پالەنى ايتا كورمە! جانە بۇعان دوگوۆوردىڭ كەرەگى جوق.
ەرتاي. مەنى وزىمسىنسەڭىز جاڭاعى ءوزىڭنىڭ ايتقان ءسوزىڭ بويىنشا دوگوۆورلاسىپ قويۋىمىز كەرەك.
بۇركىتباي. اي، ەرەش، وسىنداي قالجىڭىڭ بار-اۋ سەنىڭ. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، ەندى جۇمىسىڭا بار.
ەرتاي (شىعىپ بارا جاتىپ). ەرتاي ءوزى بىلەدى. (شىعىپ كەتەدى.)
بۇركىتباي (ارتىنان قاراپ). بەكەر-اق ايتقان ەكەنمىن. مىناۋ بۇرىنعى ەرتاي ەمەس. بۇزىلۋعا اينالعان ەكەن. وسى انتۇرعان ءبىر شاتاق شىعارماعاي ەدى...
بالعىن كىرەدى.
بالعىن. قويشى-قولاڭداردان-اق كۇن كەرە الاتىن بولمادىق. كەشەگى پىشەن تاسيمىن دەپ الىپ كەتكەن سارى اتاننىڭ يىعىن جاۋىر قىلىپ تاستاپتى. جاڭا بەگىمبايدىڭ ايەلى اكەلىپ تاستادى. ونىسىمەن تۇرماي كۇيەۋىمە شەكپەن توقىپ بەرەيىن دەپ تۇيەنىڭ ءجۇنىن سۇرايدى. ادىرا قالسىن-اۋ. تۇيەنىڭ ءجۇنى نە تەڭى ەكەن. سونداي مالدىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىن قارا تاباندىلارعا نەگە بەرەسىڭ.
بۇركىتباي. اي، بار بولعىر-اي، ول تۇيەنىڭ ارقاسى بۇرىننان جاۋىر ەمەس پە ەدى؟ بايقاپ سويلەسەڭ قايتەدى. كولىك، ونداي-مۇندايدى اۋىستىرىپ، ولاردى الداپ كۇشىمەن پايدالانباساڭ بولا ما. جازدىگۇنى بەگىمباي تەكتەن-تەك ءبىر اي پىشەن ۇيىسكەن جوق پا. وسى كۇنى ءاۋىستىرىپ-تۇيىستىرىپ، ولاردىڭ اتىنا جازدىرىپ، قىرۋار كەك مايسا القاپتاردى مايىستىرىپ ءوزىمىز شاۋىپ وتىرمىز عوي. انا كورىنگەن مايا-مايا پىشەن، ولاردىڭ قولىنداعى ساۋىنعا بەرگەن سيىرلاردى، جەگۋگە بەرگەن وگىزدەردى، استىرتىن وزدەرىنە جازدىرىپ، نالوگتارىن وزدەرىنە تولەتتىرىپ وتىرمىن. ءوستىپ ەپپەن ىستەمەسە تاعى بولمايدى. مەن وسىلاردى بىلمەي ءجۇر دەيسىڭ بە؟ قۇردان قۇر قابىرعادان قوسىلىپ بوربايلايسىڭ دا وتىراسىڭ...
بالعىن. سوندا دا تىم جاقىنداتىپ باسىڭا شىعارا بەرگەن سوڭ ولار باسىنا كەتەدى. قولىڭداعى مالايلارىڭ دا بۇرىنعىداي ەمەس. جۇمىسقا شالا قارايدى. ەرتەرەك تۇرىپ جۇمىسقا بارۋدىڭ ورنىنا، ۇلى ساسكەگە دەيىن ۇيىقتايدى. مىناۋ مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس دەپ ەش نارسەگە قارامايدى. سالدىق قۇرعىسى كەلەدى.
بۇركىتباي. سالدىعى نەسى؟
بالعىن. سالدىق ەمەي نەمەنە، مالاي دا قۇدىققا قارماق سالعىسى كەلەدى...
بۇركىتباي. وسى يت نە دەيدى؟ نە ايتىپ وتىرسىڭ، اي،سەن؟
بالعىن. بىلەرسىڭ، نە ايتقانىمدى كورەرسىڭ. ەرتاي، ەرتاي دەپ جۇرگەندە ەرتاي-اق تۇبىڭە جەتەر.
(ساحنا سىرتىنان ەرتايدىڭ ءان سالىپ جۇرگەن داۋسى ەستىلەدى.)
جىلقىمدى ايداپ سالدىم قۇبا بەلگە،
قوس جەتەك ۇستاپ الىپ كەلەم ەلگە.
الدىمنان اقشا ءجۇزدى اينام شىقسا،
ۇشپاس پا تالاپ شىركىن وردەن ەرگە!
بالعىن. انە-انە ايتتىم عوي. تىڭداشى، وسى جامان نەمەدە ءبىر جەل بار دەيمىن.
بۇركىتباي. قايداعى جەل؟ جەلى نەسى؟
بالعىن. ءالى ەستىمەي تۇرمىسىڭ؟ تىنداشى؟
بۇركىتباي. وسى، سەن نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ تىڭداعاندا ول كىم دەيسىڭ. ماناعى جىلقىعا كەتكەن ەرتاي شىعار ءتايىرى...
بالعىن. ول تەگىن ەرتاي ەمەس، مەن ايتتىم دا قويدىم.
بۇركىتباي. قويساڭ، قوي! (شىعىپ كەتەدى)
بالعىن. قالامقاس! ا، قالامقاس، قاراسى باتقىر جوعالىپ قايدا كەتتى؟ وسى قىزدىڭ باعۋى دا ءبىر سور بولدى. (شىعادى.)
ەرتاي كىرەدى.
ەرتاي (جان-جاعىنا قاراپ). قالامقاس دالادا كورىنبەدى، قايدا ءجۇر ەكەن، ا؟ (ۇستىنە قاراپ مۇڭايىپ) مەنىڭ مىناۋ جامان كيىمىم، جالاڭاش-جالپى ءيىنىم قالامقاستاي سۇلۋعا اسەر ەتپەي، سەسكەندىردى مە ەكەن؟ (ارتىنا قايىرىلا بەرگەندە)
قالامقاس كىرەدى.
قالامقاس (ەرتايدىڭ قولىن ۇستاپ). نەگە جابىقتىڭ؟ الدە بىرەۋ ۇرىستى ما؟
ەرتاي. مەن جابىقپاي قايتەيىن. مەنىڭ ناشار تۇرمىستى كۇيىم وزىڭە بەلگىلى عوي، دەگەنمەن كەيدە وي تۇسەدى. وسىنداي قيىنشىلىققا مويىپ جۇدەي بەرمەي، تالپىنىپ العا ۇمتىلۋعا تىرىسامىن. ءبىزدىڭ بۇل ءجۇرىسىمىزدى جۇرتتىڭ كوبىسى سەزگەن كورىنەدى. 1-2 ايدان بەرى اپاڭ ماعان قاباعىن اشپايدى. ءبىرسىپىرا جاسىرىن سوزدەرىن تىڭداعانىمدى،سەنەن قۇتىلۋعا اسىق بولىپ جۇرگەن ءتارىزدى.
قول-اياعىڭدى ماتاپ قارامىرزاعا بەرىپ جىبەرۋدىڭ جابدىعىنا كىرىسكەن. مەن دەگەندە اۋىلدىڭ بوز بالالارى دا كىجىنەتىن كورىنەدى.
قالامقاس. مەن دە ول جاعىن سەزىپ ءجۇرمىن. قايتەيىن، اۋەلدەگى سەرتتەسكەن سوزدەمىن. كوپ بولسا قالامقاس ءجۇزى قارا ءسۇيتىپتى دەپ ەستىگەن جان اڭىز قىلار...
بۇركىتباي، مىرزابەك كىرەدى.
بۇركىتباي. (قۇشاقتاسىپ وتىرعان ەرتاي مەن قالامقاستى كورىپ، شوشىپ تۇرىپ قالادى، اقىرىپ). ويباي، مىناۋ دوڭىز قايدان ءجۇر؟ بۇل نە قىپ جاتقانى؟ مىرزابەك، ال انا تاياقتى. ءولتىر ەكەۋىن دە. قۇنى سۇراۋسىز، ءولتىر)!
ەرتاي (ساسىپ). مە...مە... سۋسىن ىشكەلى كەلدىم (كەتۋگە ىڭعايلانادى).
مىرزابەك (توردەگى تاياقتى الىپ). بالەم، ءبىر كەزىڭە كەلدىڭ (ەرتايدى سالىپ-سالىپ جىبەرەدى. بۇركىتباي كەلىپ تەپكىلەپ، تاياقپەن و دا ۇرادى.)
ەرتاي. ويباي، ءولدىم. (وكىرىپ قۇلايدى. ماڭدايدان جوسىعان قاپ ەسىپ جاتادى).
بۇركىتباي. (ەنتىگىپ). جات سولاي، اتاڭا نالەت دوڭىز سول كەرەك ساعان. (2-3 رەت تەۋىپ جىبەرەدى. بۇل كەزدە قالامقاس ەرنىن تىستەپ، جۇكتىڭ جانىندا سۇيەنىپ، قىمسىنىپ تۇرادى).
بالعىن كىرەدى.
بالعىن. ويباي ماسقارا-اۋ، مىناسى نەسى؟ بۇعان نە بولىپ قالدى؟
بۇركىتباي.. نە بولعانىن كورمەيسىڭ بە؟ قىزىڭدى باقپاي، كارى قانشىق. (يت ۇرەدى، بۇركىتباي ۇندەمەي بارىپ ورنىنا وتىرادى.)
بالعىن (شاپتىعىپ). تۇپكە مالاي جەتەدى دەپ ايتقان جوق پا ەدىم. (ارتىنا قاراپ.) مىنا ءجۇزىڭ، كۇيگىر ناعىپ تۇر؟ (قالامقاستى 2-3 رەت نۇقىپ جىبەرەدى. قالامقاس جىلاپ كەتەدى.)
بالعىن وسى قىزدىڭ قاراسىن باتىر، ءبىر تۇندە قارامىرزانىڭ ارباسىنا سالىپ جىبەر دەپ الداقاشان ايتتىم. شال دەدىڭ بە، مال دەدىڭ بە، بىردەمە جىرمالاپ تۇسىرمەك بولىپ وسى ۋاقىتقا دەيىن سوزدىڭ. سەنى تاماق ولتىرەدى عوي. بۇل، بۇل ما؟ مۇنان دا سوراقىسىن كورەرسىڭ ءالى؟..
بۇركىتباي. ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، شالعا قىزىمدى بەرمەيمىن دەپ شالقالاپ كەلگەن. ەندى بۇل قىزدىڭ قاراسىن باتىرايىن.
بالعىن ول قۇرعىر تاعى كەتىپ قالدى. (شىعىپ كەتەدى.)
ەرتاي (جايلاپ قيمىلداپ). ۋھ جام... باسىم-اي. جەر دوڭگەلەنىپ بارادى عوي.
اۋىلناي، حاتشى كىرەدى.
اۋىلناي (سۇلاپ جاتقان ەرتايدى كورىپ، وتىرماي تۇرىپ). بورەكە، مىناۋىڭ ەرتاي ما؟ بۇل نە قىپ جاتىر؟
بۇركىتباي. (تىرجيىپ). جاڭا مالدان كەلىپ ەدى. باسىم اۋىردى دەپ جاتىر. ناۋقاستانعان بولسا كەرەك.
حاتشى (ەرتايعا كەلىپ). ەرتاي، تۇر، قاي جەرىڭ اۋىرادى؟ قاشاننان ناۋقاس ەدىڭ؟ (ەرتايدىڭ باسىن كوتەرىپ جاتىپ قاندى كورىپ شوشىپ.) ويباي، بورەكە! مىناۋ قالاي ناۋقاس. قانى نەسى!
اۋىلناي. قان دەيمىسىن-اي؟
بۇركىتباي. (مونتانسىپ). اتتان قۇلاعان بىلەم، باسىن جارىپ الىپتى.
حاتشى. اي، بۇركىت، بۇركىت تىرناعىڭمەن بۇرگەن ەكەنسىڭ عوي سورلىنى. ساعان دا ءبىر كورىم كورىنەر، اسىقپا ءالى!
ەرتاي (قوزعالىپ ىڭىرسيدى). ۇيىقتاپ كەتتىم بە؟ ءا... باسىم نەگە اۋىر تارتتى؟ (كەلگەندەرگە قارايدى.)
اۋىلناي. بەتىڭدەگى قان نە؟
ەرتاي. اناۋ جەزتىرناق بۇركىتباي.
بۇركىتباي. قوي قاراعىم ەرتاي! ۇيقىسىراپ كەتكەن شىعارسىڭ. مانا اتتان قۇلاعانىڭ قايدا؟
ەرتاي (باسىن كوتەرىپ). جاۋىز، ءوزىڭ ۇيقىسىراپ وتىرسىڭ! (حاتشىعا قاراپ.) «جاز پروتوكولدى»، بۇعان اناۋ قاندى تاياق كۋا. (حاتشى قاعازىن الىپ جازا باستايدى.)
اۋىلناي (حاتشىعا). قوي، بورەكەڭ ۇيتپەسە كەرەك ەدى عوي. اتتان قۇلاعانى راس شىعار، ءازىر جازباي قويا تۇرساڭ دا بولماس پا...
حاتشى. سەن وسىنداي جالتاق مىنەزىڭدى قاشان قويار ەكەنسىڭ؟
اۋىلناي. ءجا، قيت ەتسە ءسۇيتىپ كىسىنىڭ الدىنا شىعا كەلەتىنىڭ بار-اۋ سەنىڭ؟
حاتشى. سەن بايعا جالتاعىڭدى قويساڭ مەن الدىڭا شىعۋىمدى قويايىن.
اۋىلناي (الا كوزىمەن قاراپ). ءجا-جا، جازا بەر.
حاتشى. جەتى جەرىندە تاياق تابىمەن تاڭبا بار ەكەن، قاراشى.
اۋىلناي (تۇرىپ قاراپ). ءتورت جەرىندە دەسە دە بولماي ما؟
حاتشى. جەتى جەرىندە (جازا بەرەدى).
بۇركىتباي. (كۇيبەڭدەپ، ماتايعا قاراي ءتۇسىپ).
قاراقتارىم اي، مەن ەمەس ەدىم عوي. ءوزى اتتان قۇلاپ جۇرگەن. اسىعىستارىڭ بولماسا اسقا قاراڭدار. كوپتەن بەرى كەلگەن جوق ەدىڭدەر (سىرتقا). اي، قاتىن، قوناق كەلدى، قوي جاقىندا ما ەدى؟ بولىڭدار... تەز، تەز!
حاتشى. (قاعازدى بۇركىتبايعا اكەلىپ). قوي قولىڭدى!
بۇركىتباي. اس ارتىنان قويارمىن.
حاتشى. ءبىز اسقا قارامايمىز، قوي قولىڭدى!
اۋىلناي. اسقا قاراساق تا بولماي ما؟ اسىعىس جۇمىس شامالى عوي.
حاتشى. مىناداي قاننىڭ ۇستىندە اس ءىشىپ وتىرا الماسپىز.
اۋىلناي يا، بورەكە، قولىڭىزدى قويىڭىز.
بۇركىتباي. قول وزىمدىكى بولسا قويمايمىن.
حاتشى. (قاعازدارىن جينايدى. بۇركىتبايدىڭ ارتىنداعى قاندى تاياقتى الىپ). مىناۋ قاندى تاياق قاي جەرگە بارسا دا كۋالىك بەرۋگە جارايدى. (اۋىلناي، حاتشى ەرتايدى سۇيەپ تۇرعىزادى.)
حاتشى. تاسىعان كوڭىل باسىلىپ، قۇراما داۋلەت شاشىلىپ، كوزىڭە قارا قان تولاتىن، تويتارىلىپ تولعاناتىن كۇنىڭ تۋار. تالاي جىل جالشىلاردى قۇلدىعىڭا ۇستاپ، كوزىنەن قاندى جاس اعىزعانىڭ ءۇشىن تەرگەلەسىڭ، تەبىرەنەسىڭ! (بۇركىتباي ساسىپ تۇرىپ قالادى.)
ەرتاي. راس ەكەن... شىن ەكەن... مەن اداسقان جوق ەكەم! (ۇشەۋى دە شىعادى.)
شىمىلدىق
ءۇشىنشى پەردە
ساحنا تاۋ، توعايلى سالا، ەرتاي مەن ءومىرزاقتىڭ تەمىرشى دۇكەنى. پەردە اشىلعاندا ەكەۋى بالعامەنەن ءتوستىڭ ۇستىندەگى تەمىردى كەزەك-كەزەك ۇرىپ جاتادى، ساحنادا ەرتاي مەن ءومىرزاق.
ءومىرزاق (وتتاعى تەمىردى توسكە الىپ قويىپ جاتىپ). ەرتاي، بالعاڭدى اكەل.
ەرتاي (قولىنا تۇكىرىپ جىبەرىپ، بالعامەن 2-3 رەت سوعىپ جىبەرىپ). وتقا سال، سۋىپ كەتتى.
ءومىرزاق (كورىكتى باسىپ جاتىپ). ەرتاي، سەن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇستالىقتى قايدان ۇيرەندىڭ؟
ەرتاي (كۇلىپ). مەن بە؟ مەن وتكەن قىستىڭ كۇنى كۇبىرلىدەگى ورىس پوسەلكەسىندە بولدىم عوي. سونداعى افاناس دەگەن تەمىرشى ۇستانىڭ جالشىلىعىندا ءجۇردىم. افاناس ءوزى جارلى، كوممۋنيست، ءارى جالعىز جىگىت ەدى. مەنى وزىنە سەرىك قىلدى، سەنى ۇستالىققا ۇيرەتەمىن دەپ كورىك باستىردى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ بالعا سوعۋعا باۋلي باستادى. ۋاق-تۇيەك تەمىرلەردى ماعان جاساتتى. (بالعاسىن كوتەرى). بىلاي سوق، بىلاي سوك! — دەپ، قولىما بالعانى ۇستاتىپ ۇيرەتتى. تۇنگە قاراي ۇيدە وتىرعاندا، ورىسشا قارىپ ۇيرەتتى. جازدىردى، وقىتتى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە افاناستىڭ ۇستالىعى ماعان جۇقتى. سوڭعى كەزدەردە افاناس، سەن وتە شەبەر بولاسىڭ، بالعا سوققىشسىڭ. سەنىڭ قولىن ون قاداقتى بالعا، دەپ ارقاما تالاي قاقتى. سونىمەن 3-4 ايدى ارتقا سالىپ العان سوڭ، ءوز الدىما قۇرال جيناپ، دۇكەننىڭ ءبىر جاعىنا شىعىپ، جەكە ۇستالىق قىلدىم. مۇنىڭ ءبارى افاناستىڭ كومەگىمەن بولدى. ونىڭ بەر جاعىندا ءسىزدىڭ ارتەلىڭىزگە كەلىپ مۇشە بولدىم ەمەس پە. ايتپاقشى گۋبەرنياداعى ءبىر ايلىق تراكتور كۋرسىندا وقىپ قايتتىم عوي. سوندا قالاداعى ۇستالاردىڭ ىستەرىمەن تانىسقانىم وتە جاقسى ۇلگى بولدى.
ءومىرزاق. باياعى بۇركىتبايعا جاساعان پروتوكول نە بولدى؟
ەرتاي. ماتاي انتۇرعان پروتوكولدى باسىپ، بۇركىتبايدان ءبىر ورە كيگىز الدى دەپ ەستىدىم.
ءومىرزاق. بۇركىتبايدان نەشە جىلدىق ەڭبەك اقىڭدى الدىڭ؟
ەرتاي. ماتاي ءسوزىمدى تىڭداماعان سوڭ بۇركىتباي ەكەۋىن اۋداندىق سوتقا بەردىم. سوت ءىستى تەزىنەن قاراي قويمادى، ءىستىڭ سوڭىنا تۇسپەگەن سوڭ، ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋمەن ءالى كۇنگە كەتىپ بارادى. سول باياعى قاندى تاياق ءالى كۇنگە مەنىڭ قولىمدا بويىنا قاتقان قانىمەن ساقتاۋلى.
ءومىرزاق. ونى قالاي ساقتاپ ءجۇرسىن؟
ەرتاي (كورىكتىڭ ارتىنان الىپ). مىنە، قاندى تاياق. بۇل بۇركىتبايدىڭ تۇبىنە جەتەتىن تاياق.
ءومىرزاق. ۋاقىت ەتىپ كەتكەن سوڭ بۇل تاياق نە قىلاتىن ەدى؟
ەرتاي. بۇل تاياقتىڭ ۋاقىتى بۇركىتباي ءتىرى تۇرعاندا ەتپەيدى. (ەكەۋى ونداي-مۇندايدى شۇقىلاپ ىستەپ ءجۇرىپ سويلەسە بەرەدى.)
ءومىرزاق. كەشەگى جەر بولىگىنە قانداي جەرلەر كىردى؟
ەرتاي. ارقاندى انا... اناۋ... كوبەننىڭ كوك الابىنىڭ ۇستىنەن، قارىمساق قىرمانىنىڭ قاسى مەن سوناۋ كورىنگەن بۇركىتبايدىڭ قۋرايلى مامىق تەپسەڭىن ىشكە الا، ءقازيدىڭ قارا سۋىن ىشكە تارتتىق. كوميسسيا الدان ءجۇرىپ وتىردى، ءبىز ىزىمەن تارتىپ وتىردىق.
قودار كىرەدى.
قودار (قولىندا سىنعان شالعى). ەرەش، مىنا شالعىنىڭ شىبىعىن دانەكەرلەپ بەرشى.
ەرتاي. كانى، اكەلىڭىز (قولىنا الىپ قارايدى).
قودار كەشە سەن جەر بولىستەن كەلدى دەپ ەدى، كوميسسيا ءبىزدىڭ ارتەلگە قانداي جەر بەردى ەكەن؟
ەرتاي. سو... سوناۋ كورىنگەن بۇركىتباي، كوبەن، قارىمساق، قيزالاردىڭ شۇرايلى جەرىنىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ ەكى ارتەلگە ءتيدى.
ءومىرزاق (كۇلىمدەپ). شونجارلاردىڭ وزدەرىنە قاي جەر بەرىلدى.
ەرتاي. ولارعا جەر تيەتىن بە ەدى. ولار اكەسىن تانىدى. بايلارعا ىلعي تاقىر جەرلەر قالدى. تاتىرى، سورتاڭدى، قارا جۋسان، قىراتتى جەرلەر بەرىلدى.
قودار. ءتىپتى جاقسى بولعان. مىنە، تەڭدىكتىڭ تاراۋى، كەڭەستىڭ كۇشىنە سەنبەۋشىلەر ەندى سەنگەندەي بولدى. كەدەيدىڭ كۇشىنە سەنبەۋشىلەر ەندى سەنگەندەي بولدى. كەدەيدىڭ ۇكىمەتى كەدەيىن قولداپ، بايلاردىڭ شۇرايلى جەرىن الىن بەردى. بايلاردى باسقا تەپتى. ەندى وسى باعىتتان ايىرىلماي ۇلەسكە تيگەن كوك الاپتى شابايىق.
ەرتاي. شالعىڭدى قالدىرا تۇر، كەشكە جاقىن ءبىتىرىپ قويارمىن.
قودار. جارايدى، كوبەننىڭ كوك الابىن شابامىن. (شىعىپ كەتەدى).
ءومىرزاق. مەن پىشەنشىلەرگە بارىپ كەلەيىن.
ەرتاي. جىلدام كەل! (ءومىرزاق شىعادى).
تراكتوريست ەگور كىرەدى.
ەگور. زدراستي، ەرەشكە! (قول ۇستاسىپ امانداسادى).
ەرتاي. زدراستي، تابارىش ەگور. امان كەلدىڭ؟ سەنىكى رابوتا جاقسى جۇرە مە؟
ەگور. بۇگىن كۇن وچەن جاركو بولعان. مەن بۇگىن 10 دەسە جەر. ءشوپ منوگو، تۋۋ، ەرەكشە، سىزدىكى جەر حوروشيي.
ەرتاي. جاقسى جەردى بىزدىكى ارتەل العان. ءبىز باتىراق كەدەي.
ەگور. سەن بۇگىن تراكتور نەگە ايداماعان؟
ەرتاي. وت توۆارىش ەگور. مەنىكى رابوتا وچەن منوگو. ارتەلدىكى، كولحوزدىكى ماشينا، سابان اربا سىنعاندارىن وت مەن جاسايدى. قالاي تراكتور ايدارعا بولادى.
ەگور (كۇلىپ). قۋ، ەروشكا. مەن ەندى كەتەرگە ويلاعان. ۋاقىت بولعان. پريدەتسيا، تراكتورعا سەن ءوزىن شوفەر بولىپ جۇرگىزەرگە.
ەرتاي. نۋ، ەگور! كاكوي سەن ويلاعان. كەتەرگە بولمايدى. مەن جۇرگىزەرگە جاقسى بىلمەيدى.
ەگور. كاك جە، سەن بىلمەسكە؟ سەن تراكتور كۋرسىندا وقىعان. سەن جاقسى بىلەسىڭ. ناستوياششيي شوفەر ي كۋزنەس. نۋ تراكتور بارامىز، ايدا! (ەكەۋى شىعادى.)
قالامقاس. ۋھ... اجە... اجە...
قالامقاستى سۇيەمەلدەپ ءومىرزاق، كىرەدى.
ءومىرزاق. قوي، قاراعىم قالامقاس، باسىڭدى كوتەر، اجەڭە اپارايىن.
قالامقاس (ەلىرگەن سەكىلدەنىپ). انە... انە... انە ەكى اتتى ماعان كەلە جاتىر. اعەكەي. (ءومىرزاققا تىعىلا تۇسەدى.)
ءومىرزاق. قوي، قاراعىم، ەشكىم جوق. ولار كەتتى.
قالامقاس. انە... كەلە جاتىر.
ءومىرزاق. (باسىن شايقاپ). اي، جاۋىزدار-اي! (ارتىنا اينالىپ قارايدى).
ەرتاي كىرەدى.
ەرتاي (شوشىپ كەيىن شەگىنىپ). ويپىرماي، بۇعان نە بولىپ قالدى؟ (كەلىپ قالامقاستىڭ باسىن كوتەرەدى.)
ءومىرزاق. بۇل ءبىر پالەگە كەزدەسكەن. جانا ماشيناشىلاردان قايتىپ كەلە جاتسام كوز ۇشىندا ارپالىسقان ەكى اتتى ادام كەرىندى.
ەرتاي (ەلەڭدەپ). يا — ولار كىم ەكەن؟
ءومىرزاق. بۇلار نەتكەن جان دەپ قويشى تورىنى توپەپ، جايداقتاپ شاۋىپ كەلەمىن، ەكى اتتى كىسى، ورتاسىنداعى ءبىر ايەل ادامدى جەردەن ۇمتىلىپ الدارىنا وڭگەرمەكشى بولىپ الىسىپ جاتىر. كەلسەم ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى قالامقاس. قالامقاسقا جارماسىپ جۇرگەندەر كادىمگى بۇركىتبايدىڭ قالامقاستى بەرەمىن دەپ جۇرگەن قارامىرزاسى. قاسىندا ءبىر جولداسى بار. مەنى ەلەڭ قىلماي قالامقاسقا تاعى جابىستى. قالامقاس ات ۇستىندەگى ماعان ۇمتىلدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىلدىم دە قالامقاستى ءىلىپ الدىما مىنگىزىپ الىپ، قولىمداعى شىنجىر شىدەردى وڭدى-سولدى سەرمەپ قۇتىلىپ جاڭا عانا وسىندا كەلىپ جەتكەنىم.
ەرتاي. ول جاۋىزدار قايدا كەتتى؟
ءومىرزاق. ولار وسى دۇكەنگە جاقىنداعاندا، قوستا ادام بار شىعار دەپ سەسكەنىپ كەيىن كەتتى. ۇرىپ تاستاعان-اۋ دەيمىن، قالامقاسىڭ مىناۋ، قالجىراعان، ءتۇسى جوق.
ەرتاي قالامقاس! ءا... قالامقاس.
قالامقاس. (ەرتايدى كورىپ). اعەكەي (جىلاپ جىبەرەدى).
ەرتاي. قوي جىلاما! نە بولدى، جانىم؟ باسىڭدى كوتەرشى.
قالامقاس. (دىرىلدەپ باسىن كوتەرىپ). مانا كوبەن اۋىلىنداعى كوكەمدىكىنە بارۋعا ۇيدەن شىعىپ ەدىم. قوسوبادان اسقانىمدا بىر-ەكى اتتى كىسى الدىمنان شىقتى. كوزىمە ءبىر الباستى بولىپ كورىندى. ماعان جاقىنداپ كەلىپ، مەنى ات ۇستىنەن ورتاعا الدى. الىسىپ اتتىڭ استىنا تىعىلىپ جۇرگەنىمدە الدىمنان كەلە جاتقان ومەش اعاي كوزىمە وتتاي ۇشىرادى. ومەش اعايعا قولىمدى سوزعانىمدى بىلەم. (جىلايدى.) كوكەڭدىكىنە بارىپ كەل دەپ اجەم قويماعان سوڭ شىعىپ ەدىم.
ەرتاي جاپان دالادا، قارامىرزا قاقباستىڭ قولىنا ءتۇسىپ جاراقاتتانعان ەكەنسىڭ. ءبىراق، جىلاما! وقاسى جوق. ءجۇر ۇيىڭە اپارايىن. (شىعادى.)
ءومىرزاق (الدىنا قاراپ). قاپ! اتتەڭ اتتىڭ جامان بولعانى-اي! ايتپەگەندە، قارامىرزانى سۇلاتاتىن ەدىم. ءوزى دە ەسىنەن تانعان شىعار. جىگىت جابىسا بەرگەندە، قاق باسقا شىدەرمەنەن تارتىپ ەدىم، اتىنىن جالىن قۇشىپ بارىپ قالدى. قارامىرزانىڭ سورىنا مەنىڭ كەزدەسكەنىم: اناۋ كەتىپ بارا جاتقان قالامقاستىڭ باعى عوي.
ەرتاي كىرىپ بالعاسىن ۇستاپ، توسكە سۇيەنىپ تۇرادى.
ءومىرزاق ەرتاي! قوي نەسىن ويلايسىڭ. قالامقاسپەن اراداعى جاقىندىق جاقسى-اق باستالىپ ەدى. قالامقاستىڭ ءوزىنىڭ نيەتى دۇرىس بولعان سوڭ وسىنى اياقتاۋ كەرەك. وسى ىسكە زاڭ جولىمەن تەزىنەن كىرىسۋىڭ كەرەك.
ەرتاي. ونىڭ ءجون! ەندى مەن ۇكىمەت قولىمدا تۇرعاندا، ەشكىمنەن قورقا المايمىن. قالامقاس جايىنداعى، بۇركىتباي مەن قارامىرزانىڭ بىلىقتارىن تۇپتەمەي تىنبايمىن.
دالادان داۋىس. ءاي، ەرتاي بار ما؟
ءومىرزاق بار. ەرتايدا نە جۇمىسىڭ بار؟
داۋىس. ەرتايعا كەلگەن حات بار. (ءومىرزاق شىعىپ الىپ كەلەدى.)
ەرتاي (حاتتى جىرتىپ). اماندىق حات. ارداقتى ەرتاي، مەن دە امان-ەسەن ءجۇرمىن. وزىڭە بەلگىلى، جاڭا سالىنىپ جاتقان تۇركىستان ءسىبىر تەمىر جولىنىڭ بويىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. ءجۇمىسشى كوپ، ورىس، نوعاي، ۇيعىر، دۇنگەن، قازاق، قىسقاسى ءار ۇلتتان جينالعان جۇمىسكەرمىز. ءبارىمىز دە ىنتىماقپەن ۇيىم بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. وقۋ ۇيىندە گازەت وقىپ وتىرمىز. حات تانىمايتىندارىمىزدى وقىتىپ جاتىر. حات تانىدىق. تاماق توق. جەتىسىنە ءبىر رەت مونشاعا ءتۇسىپ تۇرامىز. ءوزىم جاڭادان كوممۋنيست پارتياسىنا كىردىم. مۇندا قىزىق. قارا جەردىڭ قىرتىسىن اينالدىرىپ، قوپارىپ جول توسەپ جاتىرمىز. كوپىر سالاتىن ءتۇرلى تەتىكتى ماشينالارمەن تانىستىم. ال، ەندى سەن مۇندا جۇمىسقا كەل! قوش، جولداسىڭ جاماق. 1928 جىلى.
ياپىرىم-اي، ءا! جاماق جاقسى ەتكەن ەكەن. ول بىزدەن وزدى.
ءومىرزاق ويباي-اۋ، نە دەگەنىڭ، جاڭاعى تۇرمىستار قانداي جاقسى. ايتىپ وتىرسا ءبىر وقۋ عوي. جاماق كەتەرىندە بىزگە ءجۇر دەپ ماعان كوپ ايتىپ ەدى. مەن الدەقانداي بولادى دەپ بارماي قالىپ ەدىم. سوندا كەتسەم عوي، قاپ، قاتە ەتكەن ەكەم. (باسىن شايقاپ.) وعان بارماي بولماس.
ەرتاي. وكىنبە! ءبىز دە بارىپ قالارمىز. ءبىز دە تۇركىستان ءسىبىر تەمىر جول بويىنداعى ۇلى ەڭبەك مايدانىنا تۇسەرمىز. دەگەنمەن، ءبىز دە از جۇمىس ىستەگەن جوقپىز. اناۋ ارتەل كوللەكتيۆ، توپتانعان باتىراق، تۇلپارىمىز تراكتور قارقىنىمىز الدا، قارۋىمىز بالعا. ەندى بىزگە توقتاۋ جوق. تاۋىن تەسىپ، تەڭىزىن كەشىپ العا تارتا بەرەمىز.
حاميت، قودار سويلەسە كىرەدى.
حاميت. گۋبەرنيادان كەلگەن ۋاكىل جينالىسقا شاقىرادى.
ءومىرزاق. نە جيىلىس ەكەن؟
حاميت. بايلاردى كونفيسكەلەپ جەر اۋدارۋ تۋرالى.
ەرتاي (قۋانىپ). راس پا؟
ءومىرزاق كونفيسكەڭ نە؟
حاميت. راس! ءىرى بايلاردى كونفيسكەلەۋ جەر اۋدارىپ، بايلاردىڭ مالىن الىپ ورتاعا سالۋ.
ەرتاي. يا، ءسات! الدىمەن بۇركىتباي، كوبەندەردى كونفيسكەلەۋىمىز كەرەك. بۇركىتبايدىڭ جاۋىزدىعىنا مىناۋ قاندى تاياق كۋا!
حاميت. جوق، جولداستار! سابىر قىلىڭدار. كىمدى كونفيسكەلەيمىز دەسەڭدەر دە، ول سەندەردەي جالشىلاردىڭ كورسەتۋىمەن بولادى. كىمدە اقىلارىڭ كەتتى، كىم زورلىق قىلدى، تاعى وسىلار سەكىلدى بايلاردىڭ زۇلىمدىقتارىن ءقازىر جيىلىستا ايتۋلارىڭ كەرەك. مەن پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى بولعاندىقتان، سىزدەردى جيناپ وسى تۋرالى ءقازىر كەلگەن ۋاكىلمىن، جيىلىس جاساپ ءوزىمىز اقىلداسۋعا تۇسىنىسۋگە تۋرا كەلەدى.
ەرتاي. قانە، جۇرىڭىزدەر، جاۋىزداردى جويۋعا اتتانايىق. كامپەسكە ناۋقانىنا بەلسەنە قاتىسىپ، قاندى تاياقتاردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرايىق.
قودار. ال جۇرىڭدەر
ءومىرزاق كوبەن، بۇركىتباي سياقتى جەرلەردەن ءوشىمىزدى الايىق. (ءبارى شاتتانا جۇرە بەرەدى.)
شىمىلدىق
ءتورتىنشى پەردە
ءبىرىنشى سۋرەت
بۇركىتبايدىڭ بۇرىنعى ءۇيى. ءۇي ءىشى جىن سوققانداي ءتارتىپسىز. كامپەسكەدەن ءۇي جيھازدارىن تىققان، ابىر-سابىر بولعان سياقتى. قالامقاس جۇك جيناپ ءجۇر.
بۇركىتباي. (ۇستىندە ولپى-سولپى كيىمى. ۋھلەپ ساسىپ جۇرەدى). ويپىرماي ەندى قايتۋ كەرەك؟ دۇنيەسى قۇرعىردىڭ ءبارى دە ادىرا قالدى عوي. كۇن بۇرىن ەسكەرىپ مال جاعىن ويسىراتىپ ساتا دا المادىق. ءبارى دە كەنەدەي جابىسىپ جاعامنان الدى عوي. (باسىن يزەپ.) قاسقالداقتاي قاسقيىپ قاق الدىندا كەتتىك دەسەيشى! كۇڭىرەنگەن بارلىق مال، ارۋانالى قىزىل نار، كوك الالى جىلقىلار ماڭدايىما تەپتى دەسەڭشى! تىگىلگەن مىناۋ اق وردا، جايقالعان مىنا دۇنيە ءبارى ادىرا قالىپ، قارا تابان كەدەيلەر ءبولىپ-بولىپ الدى دەسەيشى.
بالعىن كىرەدى.
بالعىن. ويباي كەلىپ قالدى.
سىرتتا دابىر، داۋىس. كەلە جاتىر، كەلە جاتىر.
بۇركىتباي. ءقانى، ءقانى. ءالى الىستا شىعار. (ەسىكتەن قارايدى.)
بالعىن. جوق كەلىپ قالدى. ءبىر توپ ادام جوعارىدان قۇيعىتىپ كەلە جاتىر. (بالعىن قۇدايلاپ بىرەسە تورگە، بىرەسە ەسىككە جۇگىرىپ ساسىپ جۇرەدى. بۇركىتباي دا تىپىرشىپ ويبايلاپ جۇگىرىپ جۇرەدى.)
بۇركىتباي (ساسىپ). تىققان دۇنيە، مالداردى ءبىلىپ قالىپ سورىمدى قايناتپاسا جارار ەدى. ويباي-اۋ، اي قاتىن، مەنىڭ الگى... نا... ە...ناگراد زناك شەندەرىم قايدا؟ تىقتىڭ با؟ سونىڭ قاراسىن باتىر!
بالعىن. ناگرادىڭ قۇرسىن، جاۋ شابايىن دەپ جاتقاندا، مال دۇنيەدەن ارتىق پا؟ جاتقان شىعار وسىندا.
(دالادا يت ۇرەدى. الىستان سوزىلىپ، «باسىڭدار، جولداستار، اياققا» دەگەن توڭكەرىس ءانى ەستىلەدى.)
بۇركىتباي. ال، كەلىپ قالدى. (بالعىنعا.) انت ۇرعان-اۋ، ناعىپ تۇرسىڭ، قاراساڭشى.
بالعىن (قاراپ). كەلىپ قالدى، اتتارىنان ءتۇسىپ جاتىر. (سىرتتا ءدۇبىر ەستىلەدى.)
بۇركىتباي (قالامقاسقا). سەن اناۋ ۇيگە بارا تۇر، قورقارسىڭ. (قالامقاس شىعادى.)
دالادا. بۇركىتباي ۇيدە مە؟
بۇركىتباي. (بالعىنعا). ۇيدە جوق دە ويباي! ۇيدە جوق دە! قالاعا كەتتى دەپ ايتسايشى. (بالعىننىڭ ارتىنان ءتۇرتىپ تۇرادى.) مەن جوقپىن!
بالعىن. ويباي كەلىپ قالدى. كەلىپ قالدى.
الدا ۋاكىل، ەرتاي، حاميت، ميليسيا، ەڭبەكباي، تەمىرتاي، جاڭا اۋىلناي، قودار، تولىپ جاتقان كەدەيلەر قولدارىندا قىزىل تۋ، بەلدەرىندە ارقان، ءجىپ، كىرىپ كەلىپ ءبىرسىپىراسى وتىرادى، قالعاندارى تۇرەگەپ تۇرادى. كۇبىرلەسىپ سويلەسىپ.
ۋاكىل (قاعازىن جايىپ). بۇركىتباي قورەن ۇلى ءسىز بە؟
بۇركىتباي. (دىرىلدەپ). ءبىز، قاراعىم!
ۋاكىل. ءسىز بولساڭىز بۇگىننەن باستاپ، زاڭ بويىنشا مال-مۇلكىڭىز كونفيسكەلەنەدى.
بۇركىتباي. (ءتىلى كۇرمەلىپ). مەنىڭ وعان ىلىنەتىن مالىم بار ما ەكەن؟ ءوزىم قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن ادام ەدىم، ءوزىڭ ءبىل، قاراعىم.
بالعىن. يا، قاراعىم، ءوزىڭ ءبىر يمان ءجۇزدى قازاقتىڭ بالاسى ەكەنسىڭ، ءبىز وسى از عانا مالدىڭ كولەڭكەسىندە كۇن كورىپ، قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان شارۋامىز. ەشكىمگە جازىعىمىز جوق.
ءومىرزاق پا، شىركىن، مونتانسۋىن، ايعاقتارىڭ قاسىڭدا، قايدا قاشىن قۇتىلار ەكەنسىڭ.
حاميت. بۇركىتبايدىڭ قۋ سوزىنە، جىرىندى بولعان سۇم سوزىنە سەنبەۋىمىز كەرەك. بۇل سەنىمى كەتكەن كىسى. مۇنىڭ ەل كەدەيى، ەل باتىراعى بىلمەيتىن سىرى جوق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن مالاي ۇستاپ، ەڭبەكتەرىن جەپ زار جىلاتىپ كەلدى. مىنا ەرتاي سەكىلدى جالشىلارعا كورسەتپەگەن قورلىعى جوق. سويلە، ەرتاي! كۋاڭ قولىڭداعى قاندى تاياق. سويلەيتىن كۇنىڭ بۇگىن، كەشەگى جيىلىستاعى ءسوزىڭدى نەگە ايتپايسىڭ؟!
ەرتاي (بۇركىتبايدى تاياقپەن كورسەتىپ). مىناۋ قىزىل قاندى بەتىن جۋعان قاندى تاياق! مۇنىڭ يەسى — بۇركىتباي جەزتىرناق. تالاي جالشىلاردى زار ەڭىرەتتىڭ. جون تەرىسىن جۇندەي ءتۇتتىڭ. سەندە جالشىلاردىڭ ەجەلدە سىڭگەن ەڭبەگى بار. تابان اقى، ماڭداي تەرى بار. بىزدەي مالايلاردى جىلانداي شاعىپ، سۇلىكتەي سورىپ، وبىرداي وبىپ كەلدىڭ. سەندە قارا تاستاي قاتقان تاپتىق كەگىمىز بار. مىنە، بۇگىن سول كەگىمىزدى الامىز!
كەشەگى وتكەن كۇندەردە،
كۇن ەمەس قارا تۇندەردە
پاتشاعا جاعىپ شەن العان.
ۇلىق بولىپ سانالعان،
ەزىپ-جانشىپ ناشاردى
سۇلىكتەي سورىپ قادالعان.
قادالعان جەردەن قان العان —
قان اتانىڭ بالاسى
جەزتىرناقتى بۇركىتباي،
قاندى بالاق، قاندى اۋىز،
قان ىشكىش زالىم جالماۋىز،
ەڭبەكشى ەلگە دەرت بولعان
ەڭبەك جەگىش وت اۋىز!
ءور اتانىڭ بالاسى
وپىرىپ جەگەن بۇركىتباي
بەرى كەۋدە بۇركىتباي.
ءشىرىپ جاتقان بۇركىتباي..
مومىنداردى مەرت قىلعان
شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس
ەجەلگى جاۋىم ەلدەن كوش!
كەدەيلەر. ەرتايدىڭ ايتقانى دۇرىس، دۇرىس!
قودار. بۇل ادامنىڭ بۇركىتى، پاتشانىڭ كوزى. زامانى وتكەن! ءبىزدىڭ جەرىمىزدە دە، ەڭبەكشى ەلىمىزدە دە بۇعان ەندى ورىن جوق. جويىلسىن! كوپ وتىرماي كونفيسكەلەيىك.
حاتشى كىرەدى.
حاتشى (ۋاكىلگە). بار مالدى جيناپ؛ ايداپ كەلدىك.
اۋىلناي. ءقازىر شىعامىز، سەندەر مال جاققا بارا تۇرىڭدار. (حاتشى شىعادى.)
حاميت (ۋاكىلگە). ال، ەندى بورەكەڭدى سىرتقا الىپ شىعايىق.
ۋاكىل. بۇركىتباي بىزبەن بىرگە سىرتقا شىعىپ، مالىڭىزدى تۇگەندەپ مىنا كەدەيلەرگە قولىڭىزدان تاپسىرىڭىز.
بۇركىتباي. ماعان ەشبىر كەدەيدىڭ قوسىپ قويعان مالى جوق. قولىمنان مال بەرمەيمىن.
ۋاكىل (ورنىنان تۇرىپ). تۋلاماڭىز. زاڭعا قارسىلىق قىلماڭىز، قولداپ الايىن دەپ وتىرعان ەشكىم جوق.
بۇركىتباي.. زاڭ-پاڭىڭىزدى بىلمەيمىن. مالىمدى بىلەم.
ەرتاي. مال بىزدىكى. ءوزىمىزدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمىزدەن جينالعان مالىمىزدى جيناپ الۋعا كەلدىك.
كەدەيلەر. مال بىزدىكى. مىنا ءبىز (كەۋدەسىن سوعادى). ەڭبەكتىڭ يەسى مالدىڭ يەسى.
بۇركىتباي. اتاڭا نالەت، قاڭعىرعان قارا تاباندار، اكەڭنىڭ قوسقان مالى جوق. (قونىشىنان قانجارىن سۋىرىپ الىپ ەرتايعا ۇمتىلادى.) سەنى قويداي باۋىزداپ، قايران مالىمنىڭ جولىنا قانىڭدى توگىپ كەتەيىن.
ۋاكىل. ناعىپ تۇرسىڭدار؟ ۇستاڭدار، ۇستاڭدار! (كوپشىلىك ۇستاپ قانجارىن تارتىپ الادى.)
ءومىرزاق (بۇركىتبايعا ءتۇيىلىپ). كىسى ءولتىرىپ، قان ءىشىپ، قاندى اۋىز بولعان قاسقىر. اقى سۇراعاندا قانسىراتىپ سوققىعا جىعىپ اكەمدى ولتىرگەنىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە، ابايلا، ول كۇنىڭ وشكەن.
ۋاكىل. قويىڭدار، قويىڭدار.
ەرتاي. قان ىشەتىن كۇنىڭ، قانجار جۇمسايتىن زامانىڭ بۇل ەمەس. بۇل سەنىڭ ءولىم الدىنداعى جانتالاسقان ساندىراعىڭ، ساندالارسىڭ ءالى.
ۋاكىل. ال، ەندى شاتاقتى قويىڭىز. سىرتقا ءجۇرىپ مالىڭدى ەسەپتەيىك.
بۇركىتباي. (دىرىلدەپ). مەنەن الاتىنىڭىز مال بولسا، ەندى مەنەن سۇراماي-اق الا بەرىڭىزدەر. (ءبارى دە شىعادى.)
قالامقاس كىرەدى.
قالامقاس. مال دۇنيەسى ادىرا قالسىن! بارىنەن دە جەر اۋدارعانى قيىن. ياپىرماي، ەرتاي سونشا نەگە وشىكتى؟ ول زارلاۋشى ەدى، كۇيىنۋشى ەدى. ونىسى — اكەمنەن كورگەن كوپ قورلىققا شىداي الماي جۇرگەنى عوي. مەنىمەن كوڭىلدەستىگى دە ول جازانى جۋىپ، شايا الماعانى عوي! الدە مەنەن كۇدەرىن ءۇزدى مە ەكەن؟ ءۇي ىشتەرىڭمەن جەر اۋدارامىز دەيدى، ءا؟ وندا مەن قايتەم؟ (ەسىكتەن قارايدى.) ەرتاي دا كەلە جاتىر ەكەن. ول نە دەر ەكەن؟ ەگەر بۇرىنعى ۋادەسى ۋادە بولىپ، مەنى الام دەسە نە دەيمىن؟ قيمايمىن دەگەنىمەن اتا-انام مەنى ايار ما؟ الپەشتەگەن جالعىزىن شىرىلداتىپ مالعا ساتپادى ما؟
ەرتاي كىرەدى.
ەرتاي يا، قالامقاس! نەعىپ تۇرسىڭ؟
قالامقاس. نە قىلارىمدى بىلمەي تۇرمىن.
ەرتاي (جاقىنداپ). نەگە؟
قالامقاس. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. وسى ىستەرىڭە تۇسىنبەيمىن.
ەرتاي. نە تۇسىنبەيتىنى بار؟ بۇعان دەيىن بايلاردىڭ كەدەيلەرگە ۇستەم بولىپ ەزىپ كەلگەنى وزىڭە ءمالىم. ەندىگى جەردە ناشارلاردىڭ قولدارىن تەڭدىككە جەتكىزىلەيىن دەپ وتىرعان كەدەيدىڭ ۇكىمەتى، ءوزىڭ-اق ايتشى، شىنىندا بايلاردىڭ كەدەيلەرگە كورسەتپەگەن قورلىعى بار ما؟ اسىرەسە، مەنىڭ كورمەگەن قورلىعىم بار ما؟ مەن زارلاپ اكەڭنىڭ تالاي جاۋىزدىقتارىن وزىڭە ايتپاپ پا ەدىم؟
قالامقاس. ونىڭ راس! ءبىراق جەر اۋدارىپ جىبەرەتىنى قيىن.
ەرتاي. ءتىپتى قيىندىعى جوق! وپ-وڭاي! وڭايلىعىن ءوزىڭ دە كورىپ وتىرسىڭ عوي. ال ەندى ءوزىڭنىڭ نە ويىڭ بار؟ اكەڭ جەر اۋدارعاندا سەن دە كەتەسىڭ بە؟
قالامقاس. ونى مەنەن نەسىن سۇرايسىڭ؟ مەنىڭ ويىم ساعان بەلگىلى ەمەس پە ەدى؟
ەرتاي. ەندى ۇزاق سونارعا سالاتىن ۋاقىت ەمەس. ءجىپتىڭ ءتۇيىنى شەشىلەتىن جەرگە جەتتىك. ءجا بولادى، ءجا بولمايدى، ءبىر جاعىنا شىعۋىڭ كەرەك.
قالامقاس. مەنى، قالام دەسەم، قالدىرا ما ەكەن، قالۋعا بولا ما ەكەن؟
ەرتاي. ءوزىڭ قالام دەسەڭ، قالۋعا بولادى. ول جاعىن ۋاكىلمەن سويلەسكەم. ول قىزدىڭ ەركىندە دەدى. قالاتىن بولساڭ ۋاكىلگە ارىزىڭدى بەر.
قالامقاس (مۇڭايىپ). جەر اۋدارىلايىن دەپ جاتقاندا مەن قالىپ، جارا ۇستىنە ۋ بولىپ توگىلۋىمنىڭ ءمانى قالاي بولادى؟ ولاردىڭ بەلىن سىندىرىپ، انامنىڭ اق ءسۇتىن كوككە ساۋعىزىپ، كەتپەس كەكتى باتاسىن قالاي جۇكتەپ قالام؟ قۇلىنىن تەپكەن قۇلانداي جۇرەكتەرىنە مۇز قۇيىپ، قالاي قاڭعىتىپ جىبەرە الام؟ (جىلاپ.) شىدادىم. بارىنە دە كوندىم. ۋادەمدەمىن! (ءبىراز تۇرىپ.) ەرتاي، مەنى شىنىڭمەن سۇيسەڭ اكە-شەشەمدى قالدىر؟
ەرتاي. بۇل بۋىنسىز جەرگە پىشاق سالعانىڭ، سەن ءۇشىن ولۋگە ىرزامىن، ءبىراق ولاردى قالدىر دەپ سۇراما. ونان دا تالپىنعان تالاپتى تەڭدىكپەن تىندىرايىق. (ەكەۋى قۇشاقتاسىپ شىعادى.)
ۋاكىل، حاميت، ەرتاي، ءومىرزاق، ميليسيا، بۇركىتباي جانە 1-2 كەدەي كىرەدى.
ۋاكىل (قاعازىن قاراپ). سونىمەن وسى الىنعان مال، دۇنيەنىڭ ەسەبى دۇرىس پا؟ كىم بىلەدى؟ بىلەتىندەرىن. ايتىڭدار؟
ەڭبەكباي (كوتەرىلىپ ءتۇسىپ). مەن ايتامىن. تولىباي تەرەكتىدەگى قىستاۋباي دەگەن قۇدالارىنا التى بۇزاۋلى سيىر، ەكى پار وگىز، ەكى قىزىل نار، بايگى بەرمەيتىن اتاقتى قۇباقان تورى ات بار. مەنىڭ بىلەتىنىم وسى. (جان-جاعىنا قاراپ.) ايتىڭدار، تەمىرتاي، نە قىپ وتىرسىڭدار؟
ۋاكىل. تاعى كىم بىلەدى؟
ءومىرزاق (وزەلەنىپ). كۇشىكبايداعى بايماعانبەت بالالارىندا ءبىر پار وگىز، ون قويى جاندىعى بار. قۇمداعى قارىنباي بالالارىندا الا شولاق سيىر مەن سىنىق ءمۇيىز، قوڭىر وگىز بار. ۆوت مەن مىنا بۇركىتبايدىڭ كوزىنە شۇقىپ وتىرىپ ايتامىن. ەندىگىسىن بىلمەيمىن. بىلسەم مەن تاعى ايتار ەدىم.
قودار (باسىنداعى بوركىن جۇلىپ الىپ). مەن ايتامىن، مەن ايتقاندا ءمانىسى بىلاي. ساقايداعى بەكمىرزا بالاسىندا قوڭىر قاسقا سيىر، ءبىر ساندىق جاساۋ نارسە، اسىل جيھازدارى بار.
ەرتاي. ءومىرتاي دەگەن كۇيەۋىنە ساتتىم دەپ ءۇش قۇلىندى بيە، قارا ارباسى مەن قارا ارعىماعىن بەرىپ جىبەردى. جانە تىققان دۇنيەلەرى دە بار.
ۋاكىل. قايدا تىققان؟
ەرتاي. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، ءبىز تورتەۋمىز بۇركىتبايدىڭ ءۇيىن، مالدارىن بايقاپ قاراپ تۇردىق. سول ءتۇنى بۇركىتباي ەكى اربامەن تازا دۇنيەلەرىن قورعانتوبەدەگى ەسكى قوراعا اپارىپ كومدى. ول دۇنيە وسى كۇنى ءبىزدىڭ قولىمىزدا، اكەلۋگە بولادى. قورانىڭ اينالاسىن كەدەيلەر قاراۋىلداپ ءجۇر.
بۇركىتباي. (ەڭكىلدەپ جىلاپ). اعايىن، اعايىن! مەنەن قۇتىلۋعا اسىققان ەكەنسىڭدەر.
ۋاكىل (قاعازىن جيناپ). ەرتاي، ەڭبەكباي، سەن ەكەۋىڭ دالاداعى تىققان دۇنيەگە بارىڭدار. (ەكەۋى شىعادى.) حاتشى، ءومىرزاق، سەن ەكەۋىڭ جەر-جەردەگى جاسىرىن مالدارعا بارىڭدار. ءبىز وسى جەردەن تابىلامىز.
ءومىرزاق (تۇرىپ جاتىپ). جەردىڭ جارىعىنا كىرىپ كەتسە دە مالداردى تابامىز. (قاتتى باسىپ شىعادى.)
ۋاكىل. بۇركىتباي، ءسىز تىسقا ءجۇرىڭىز، قۇرال سايماندارىڭىزدى ەسەپتەلىك. (ءبارى شىعا باستاعاندا بۇركىتباي شاپانىنىڭ ءوڭىرىن باسىپ قۇلاپ قالادى.)
شىمىلدىق
ەكىنشى سۋرەت
ساحنا، بۇركىتبايدىڭ ءۇيى، نارسەلەر شاشىلىپ جاتىر. پەردە اشىلعاندا ۇيدە ءبىر ساندىقتىڭ ۇستىندە نارسەنى باعىپ، قودار وتىرادى. بالعىن داۋىس قىلىپ وتىرادى. قالامقاس بىرگە وتىر.
بالعىن. تالقانىڭ شىعىپ بۇزىلدىڭ
التىندى بەسىك اق وردا
قويشىلارعا قور بولدىڭ
قارا ارعىماق، قارا اربا!
قۇباقان تورى، ساندال كوك
قايرىلىپ قولعا قونار ما؟!
جوقتاۋ توقتاي بەرگەندە اعيلا كىرەدى.
اعيلا (بالعىنعا). شەشەي، قويىڭىزشى، جىلاماڭىز!! ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز بەرىك ۇستاماساڭىز بولمايدى. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى جىلاۋ دا جىلاۋ، تاماق تا ىشكەن جوقسىز، شىرايلىم ەكەۋىڭ بىزدىكىنە ءجۇرىپ شاي ىشىڭىزدەر. جۇرىڭىزدەر.
بالعىن (كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ). شىراعىم اعيلا-اۋ! مەن جىلاماي كىم جىلاسىن، كوڭىلى قۇرعىر شىدامايدى. دۇنيەسى قۇرعىر ءىشىمدى ورتەپ بارادى. (ورنىنان تۇرىپ بارىپ ءبىر ساندىقتى اشايىن دەپ جاتقاندا.)
قودار (جالت قاراپ). اي، بايبىشە! نارسەدەن اۋلاق ءجۇر. بۇل سەنىڭ قاراۋىڭنان شىققان. بۇل ءبىزدىڭ دۇنيە. مىنا، مەن وسى دۇنيەنى باقپاي نە قىپ وتىر دەيسىڭ؟ (بارىپ بالعىندى يتەرمەلەپ شىعارادى.)
ۋاكىل، اۋىلناي، ەرتاي، حاميت، ميليسيا، بۇركىتباي كىرەدى.
ۋاكىل (قاعازىنا قاراپ). وسى الىنعان مال، دۇنيە، قۇرال-سايمانداردىڭ ەسەبى دۇرىس پا؟
اۋىلناي. دۇرىس. شاماعا كەلدى.
حاميت. مالعا كەتكەندەردىڭ دە كەلەتىن ۋاقىتى بولدى. كورىنبەي مە ەكەن؟ جولداس، ءسىز شىعىپ قاراڭىزشى. مالعا دا كوزىڭىزدى سالا كەل. (ميليسيا شىعادى، قايتا كىرەدى.)
ميليسيا. سولار بولسا كەرەك، ءبىر توپ مال ايداعان ادام كەلە جاتىر.
اۋىلناي. سولار شىعار. (يت ۇرەدى.)
پەسىر، ءومىرزاق كىرەدى.
پەسىر. سول ەلدەگى بۇركىتبايعا قاراعان مالدىڭ ءبارىن دە الىپ كەلدىك.
اۋىلناي. مىنا جولداسقا، ۋاكىلگە قاراپ، اكەلگەن مالدارىڭنان ەسەبىن بەر.
حاتشى. اكەلگەن مالىمىز وسى تىزىمدە كورسەتىلگەن. (قاعازدى ۋاكىلگە بەرەدى.)
قودار (ءومىرزاققا). قارا اربا بار ما؟ (كۇلىمدەپ.)
ءومىرزاق. ۋاي، توبەم ءبىر كوككە ءتيدى-اۋ! رەسسور قارا اربا سىر-سىر ەتىپ جۇرگەنى بىلىنبەيدى، شالقايىپ وتىرىپ قۇباقان تورىنى جەگىپ، قارا جولمەن الىستىرىپ كەلۋىم-اي!
ەڭبەكباي. پاي-پاي-پاي، ءبىر كوتەرىلىپ قالعان ەكەنسىڭ، قارا اربانىڭ ءۇستى قانداي تىنىش. سەرپىپ وتىرادى عوي.
ۋاكىل (كەدەيلەرگە). يا، سولاي، تەڭدىك الىپ تەڭەلىپ جاتقاندارىڭىزدا ارباسىن دا، جورعاسىن دا مىنەرسىزدەر. جەلپىنەرسىزدەر، ال ەندى جاڭاعى كەلگەن مال مەن وسىنداعى مالدى قوسىپ بەرى جاقىنداتىڭدار.
اۋىلناي. ءبارىمىز دە شىعالىق. (ەرتاي مەن ۋاكىلدەن باسقاسى شىعادى.)
ەرتاي. جولداس ۋاكىل، كەشەگى اڭگىمەنىڭ رەتى قالاي بولدى؟
ۋاكىل. قىز تۋراسىنداعى اڭگىمەنى ايتاسىز با؟
ەرتاي. يا، سول ەدى.
ۋاكىل. مەن وزىڭە سوندا ايتتىم عوي. قىزدىڭ ءوزى ءسۇيىپ تيەم دەپ تۇرسا، اكە-شەشەسىنەن ايرىلىپ قالاتىن بولسا، ماعان ارىز بەرسىن. ءوزىڭ دە ارىزىڭدى بەرىپ قوي.
ەرتاي (قالتاسىنان الىپ). وندا مەن سىزگە ارىزىمدى بەرىپ قويايىن، ءقازىر قىز دا كەلمەس پە ەكەن.
قالامقاس كىرەدى.
ۋاكىل (تۇرەگەلىپ). كەلىڭىز، كەلىڭىز!
ەرتاي كەل، كەل، بۇل ۋاكىل جولداس بىزگە بوتەن ەمەس. قايتا ەكەۋمىزدى قوسۋعا جاردەمدەسەتىن ۇكىمەتىمىزدىڭ ادامى. ءوزىڭ نە قىلدىڭ؟
قالامقاس (جاقىنداپ). نەنى؟
ەرتاي. نەنى دەپ جاسىراتىنى جوق. بۇل جولداس ەكەۋمىزدىڭ سوزىمىزگە قانىق، ۋادەنى دەيمىن.
ۋاكىل. شىراعىم قالامقاس! قايمىقپا، ارالارىڭىزداعى اڭگىمەنىڭ رەتىن ماعان مىناۋ ەرتاي ايتىپ ەدى. سىزدەردىڭ بۇل تالاپتارىڭىزدى مەن قوستايمىن. ول تالابىڭىز ورىندالۋعا بولادى. كوپ كەشىكپەي ويىڭىز بولسا ماعان ارىزىڭىزدى بەرىڭىز.
قالامقاس (كۇرسىنىپ). دۇرىس بولسا مىنا ءبىر، بىرەۋگە جازدىرىپ العان ارىزىم بار ەدى. (ۋاكىلگە بەرەدى. ۋاكىل وقىپ جاتادى. ەرتاي كۇلىمسىرەپ تۇرادى.)
قالامقاس. الدە بولسا سەنەن وتىنەم، مالىن الساڭدار الىڭدار، ءبىراق وزدەرىن قالدىرىڭدار. مەنى شىن سۇيسەڭ، اكە-شەشەمدى ايداما، ءبىر امالىن قىل.
ەرتاي. بۇل بولمايدى! ولار مەنىڭ ەجەلگى دۇشپانىم.
قالامقاس. مەن دە دۇشپانىڭ با؟
ەرتاي. سەن بە... سەن ءوزىڭ بىلەسىڭ، دۇشپان بولام دەسەڭ دە ءوز قولىڭدا.
قالامقاس سولاي ما، وزگەردىڭ بە؟
ەرتاي. يا، سولاي! (ەكەۋى از سويلەسەدى.)
ۋاكىل. ءىس ءبىرىڭعايلانۋعا قالدى. سەن سىرتتاعى ادامداردى شاقىر.
ەرتاي (ەسىككە تامان بارىپ قايتا كەلىپ). جولداس ۋاكىل، ءتىپتى بۇركىتبايدىڭ ءىشى كۇيسىن. ازىرشە ءبىر ىشىكتى كيە تۇرايىن با؟ ءا؟..
ۋاكىل. وسى دۇنيە-مالدىڭ ءبارى دە سەندەردىكى. ايتكەنمەن پىشاق ۇشىنان ۇلەسە بەرۋگە زاڭعا سىيىڭقىرامايدى. ءبىراق تا ازىرگە بىرەۋىن كيە تۇرام دەسەڭ كيە عوي!
ەرتاي (كۇلىمسىرەپ). جارايدى، جانات ىشىكتىڭ بىرەۋىن كيىپ الايىن. (شىعادى.)
جەلبەگەي ەرتاي كىرەدى. تەمىرتاي، ەڭبەكباي، ءومىرزاق، اۋىلناي، پەسىر، بۇركىتباي، بالعىن، حاميت كىرەدى. حاميت ۋاكىلمەن سويلەسەدى.
ۋاكىل (ازدان سوڭ قاعازىنا قاراپ). ال تىنىشتالىڭىزدار! (تىم-تىرىس.) 1928 جىلعى 27 اۆگۋستتاعى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانە كوميسسارلار كەڭەسى مەن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءىرى بايلاردىڭ مال-مۇلكىن كونفيسكەلەپ، وزدەرىن جەر اۋدارۋ تۋرالى شىعارعان قاۋلىسى بويىنشا جانە كەدەيلەردىڭ تىلەنۋىنشە بۇل اۋداننان كوبەن، قارىمساق قاتارىندا بۇركىتباي قورەن ۇلى دا كونفيسكەلەندى. وزىنە 16 قارا، ءبىر جازعى ءۇي، باسقا ۋاق-تۇيەك دۇنيەلەرى قالدى. (كەدەيلەر كۇلىمدەپ، كوتەرىلىپ.) جاساسىن سوۆەت وكىمەتى! (جامىراپ ايتادى.)
بالعىن (جىلاپ ۋاكىلگە). شىراعىم-اۋ، وسىنىڭ ءبارىن شىنىمەن الايىن دەپ وتىرسىڭدار ما؟
ۋاكىل. بۇدان ارتىق شىندىق بولا ما؟
بالعىن (جىلاپ). تىم بولماسا جاڭاعى جانات ىشىگىمنىڭ بىرەۋىن تاستاڭدار، ولگەندە سۇيەگىمدى وراتايىن.
ءومىرزاق (وجەلەنىپ). بەرىلمەسىن، بەرىلمەسىن!
ۋاكىل. بايبىشە، دۇنيە مەنىكى دە ەمەس، سىزدىكى دە ەمەس. مىنا كەدەيلەردىكى. وسىلار بەرسە الىڭىز.
ەرتاي. نارسە بىزدىكى بولاتىن بولسا، بەرمەيمىز.
كەدەيلەر (جامىراپ). بەرىلمەسىن، بەرىلمەسىن!
بۇركىتباي (ەڭكىلدەپ). قاندى جاسىممەن اق ساقالىمدى جۋىپ سۇرايتىن ەڭ سوڭعى تىلەگىم: قۇباقان تورىمدى تاستاڭدار، ەڭ بولماسا قالامجاننىڭ ەنشىسى ەدى، تارلان تايدى تاستاڭدار.
ۋاكىل. تايدى تاستايىق. ءبىراق، ونىڭ ورنىنا ەزىڭىزگە تيگەن مالدان مال شەگەرىلەدى.
بۇركىتباي. قايتەيىن! امالىم نە، وزدەرىن بىلىڭدەر. (جىلايدى.)
ۋاكىل (ءام قاعازدى الىپ). جۇمىستىڭ بۇل جاعى ءبىرىڭعايلاندى. بىرەۋىڭ سىرتتاعى قالامقاستى شاقىرىڭدار (تەمىرتاي شىعىپ قالامقاستى ەرتىپ كەلەدى.)
قالامقاس كىرەدى.
ۋاكىل. قالامقاس، وسى ارىزىڭىزعا يەسىز عوي.
قالامقاس (كىدىرىڭكىرەپ). يەمىن( جۇرت اڭ-تاڭ.)
ۋاكىل. ارىزىڭىزدى وقىپ شىعامىن، تىڭداڭىز. (جۇرت كۇبىرلەسەدى.)
ۋاكىل. ال وقيمىن. (قاعازدى الىپ.) اۋداندىق كونفيسكە ۋاكىلىنە! قالامقاس بۇركىتباي قىزىنان. ارىز. ارداقتى ۋاكىل! وسى ارىز بويىنشا سىزدەن سۇرايمىن: اتا-انام جەر اۋدارىلعاندا مەنى وسىندا قالدىرساڭىزدار ەكەن! سەبەبى ەرتايمەن ۋادەلەسىپ، وعان باس قوسپاقشى بولىپ ەدىم. سوندىقتان. ەرتايعا زايىپ بولىپ قالۋ ءۇشىن رۇقسات ەتسەڭىز ەكەن. ارىز بەرۋشى قالامقاس، دەپسىز.
قالامقاس (از توقتالىپ). يا، دەدىم. (بالعىن، بۇركىتباي كوزدەرى الارىپ شوشيدى.)
بالعىن. ماسقار-اي، مىنا ءجۇزىقارا نە دەيدى؟ سۇمدىقتىڭ اكەسى مۇندا ەكەن عوي! (قالامقاسقا ۇمتىلادى، جۇرت جىبەرمەيدى.)
بۇركىتباي. سىنعان بەلىمدى سىنعان ۇستىنە سىندىردىم دەسەيشى. (جىلايدى.)
بالعىن. تەرىس باتامدى بەرەمىن، اق ءسۇتىمدى كەشپەيمىن، قۋ عانا قانشىق! تىم بولماسا ەلدەگى قالىپ جاتقان سولقىلداعان ەز قاتارىڭ مىرزالاردىڭ بىرەۋى جەتپەدى مە؟ ءۇيىڭنىڭ ويرانىن شىعارىپ جاتقان قارا تاستان كەدەيدىڭ نەسىنە قىزىقتىڭ؟ بارعان جەردەن سونداي ءبىر ەركەك تابىلمايدى دەدىڭ بە؟
قالامقاس ەرتاي، شىنىمەن-اق مەنىڭ اكە-شەشەمدى كونفيسكەلەگەلى تۇرسىن، با؟
ەرتاي. يا، شىنىم...
قالامقاس سۇيگەنىڭ وسى ما؟ ەرتاي، جالىنام قالدىر.
ەرتاي. ءسۇيۋ... عاشىقتىق ءوز الدىنا، تىلەگىڭ ورىندالمايدى، قالدىر دەپ سۇراپ اۋرە بولما.
قالامقاس شىن با؟
ەرتاي. شىن!
قالامقاس شىن بولسا ءىسىڭ قۇرسىن. سەنىڭ جۇرەگىڭدە عاشىقتىق بار دەپ سەنىپ الدانعان ەكەم. وڭكەي قۇلدار!
ەرتاي. تارت ءتىلىڭدى! ءوشىر ءۇنىڭدى!
قالامقاس. ارىزىمدى قايتىپ بەرىڭدەر، جاۋىزدار. اكە-شەشە، مەنىڭ ىستەگەن بالالىعىمدى كەش؟ مەن قاتەلەسكەن ەكەم، جانىم سۇيگەن جار بولادى دەپ ويلاسام... مىناۋ وتىرعاندار ءبىزدىڭ جاۋىمىز ەكەن. (اكە-شەشەسى جاققا شىعادى.)
ەرتاي. تارت ءتىلىڭدى! ءوز تىلىڭمەن جاڭا شەشىلىپ سويلەدىڭ عوي. (قارقىلداپ كۇلىپ.) مەنى شاتاستىرماي قىزۋ ۇستىندە كىم ەكەنىڭدى تانىستىرعانىڭا ۇلكەن راقمەت! سوندىقتان ساعان بۇدان بىلاي ءبىزدىڭ ىشىمىزدەن ورىن جوق. ەجەلگى جاۋىم سەن دە كەت!
كەدەيلەر. جاسا، ەرتاي! (قولدارىن شاپالاقتايدى.) كەتسىن قالامقاس تا! قاسقىر مەن قوي جولداس بولمايدى.
حاميت. ەندى تۇرماڭدار، ايداپ شىعىڭدار! (ءوزى ءبىرسىپىرا ادامدارمەن توڭكەرىس ۇراندارىن قاعىپ جاتادى. لەنيننىڭ سۋرەتىن قاعىپ، ۇستىنە وراق، بالعا، قىزىل جۇلدىز قويادى. ساحناعا قىزىل ساۋلە تۇسەدى.)
ەرتاي (قولىندا باياعى قاندى تاياق كوپكە قاراپ). جولداستار، مىناۋ تالاي جالشىلاردىڭ كوزىنەن قان اعىزىپ، جون تەرىسىن جۇندەي تۇتكەن قاندى تاياق. مۇنىڭ يەسى اناۋ بۇركىتباي قاندى بالاق. بۇل تاياقتىڭ جالشىلار تانىندە تاريحي تاڭباسى بار. ولاي بولسا، جالشىلاردىڭ بۇل تاياقتا قىزىل قاندى كەگى بار. كەدەيلەردىڭ جۇرەگىنىڭ قارا تاستاي قايناپ قاتقان كەگىنىڭ الدى قايتتى! تاپ دۇشپانىمىزدىڭ بۇل توبى دا تابانىن كوتەردى. بايلاردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جەر اۋدارىپ جاتقانىمىزدا، ونىڭ قاندى قۇرالى مىناۋ، قاندى تاياقتىڭ دا تالقانىن شىعارايىن! سىندىرايىق، ورتەيىك. جوق قىلايىق.
ۋاكىل. مىنە، جولداستار! بۇل تاپ كۇرەسى مايدانى. ءبىز، توڭكەرىس ورتىندە، ۇشقىن بولىپ وينايمىز. جەڭىلمەيمىز، جەڭەمىز! ءورشيمىز! بايلارعا شابۋىلدى مۇنان بىلاي دا كۇشەيتە تۇسەمىز!
كەدەيلەر (ءبارى شۋلاپ). جاساسىن سوۆەت وكىمەتى! قۇرىسىن قاندى تاياق! (بايلاردى الدارىنا سالىپ ايداپ شىعىپ بارا جاتقاندا پەردە تۇسەدى.)
شىمىلدىق.
You Might Also Like
-
مەن سەنى العاش كورگەن ساتتەن باستاپ ۇناتامىن. ءبىر كورىپ عاشىق بولدىم. سەنىڭ كوزدەرىڭ، كۇلگەنىڭ، سوزدەرىڭ مۇلدەم وزگەشە. سەن مەنىڭ كۇندىز ءتۇنى ويىمدا، سانامدا ءجۇرسىڭ. ەگەر مەن سەنى قالاي جاكسى كورەت...
