ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردى ۇمىتپايىق
اڭداتپا
جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردى ۇمىتپايىق».
زەرتتەۋ ماقساتى:
1. ادام بالاسىنا ادەپسىزدىكتىڭ زياندىلىعىن تۇسىندىرە وتىرىپ، انىقتاما بەرۋ.
2. جاعىمسىز قاسيەتتەردەن بويىن اۋلاق ۇستاۋعا، قيسىق جولدىڭ شىرماۋىنا تۇسپەۋگە ۇيرەتۋ، ادامگەرشىلىكتىڭ جولىن كورسەتۋ.
زەرتتەۋ ارەكەتىنىڭ كەزەڭدەرى:
1. تەوريالىق ماتەريالدار جيناقتاۋ، وقىپ - تانىسۋ.
2. بەينەسۋرەتتەر جاساۋ.
زەرتتەۋ جاڭالىعى:
ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردىڭ ماعىناسىن زەرتتەۋ جاڭالىعى.
جۇمىس ناتيجەسى:
1. «ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەرگە» بايلانىستى جارىق كورگەن ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، توپتاستىرىپ ناسيحاتتاۋ.
2. قازاق حالقىنىڭ ءتالىم - تاربيەسىندە ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردى ساقتاي وتىرىپ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسا بەرەتىندىگىنە كوز جەتكىزۋ.
ناتيجەنىڭ ءىس - تاجىريبەدە قولدانۋ اياسى:
بەرىلگەن دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق وي - ءورىسىن دامىتۋ ماقساتىندا مەكتەپكە دەيىنگى ورىنداردا، سىنىپ ساعاتتارىندا، ادەبيەتتىك وقۋ پانىندە اقپارات رەتىندە قولدانۋعا بولادى.
ءى. كىرىسپە
ىرىم مەن تىيىم سوزدەر ءبىر - بىرىمەن ساباقتاس، وزەكتەس بولادى. حالىق ۇعىمىنداعى ىرىم ۇرپاققا ونەگەسى، شاپاعاتى تيەتىن، ىزگى قاسيەتتەر جۇعىستى بولسا ەكەن دەپ قولدانىلاتىن عۇرىپتىڭ ءتۇرى. ول نەگىزىندە جاقسى نيەت پەن كوڭىلگە مەدەۋ، تىلەككە سۇيەنىش تابۋ ءۇشىن قولدانىلادى. كيەلى، قاسيەتتى ەرەكشە ءبىر رۋحتان سول ارقىلى مەدەت تىلەيدى. ال كەي ارەكەتتەردەن جاماندىق شاقىرادى دەپ ىرىمداپ، تىيىم سالادى. وسى جەردەن ءبىز وسى ەكى ۇعىمنىڭ ءوزارا بايلانىستى قاناتتاس جۇرەتىنىن اڭعارامىز. وسى ايتقانىمىز سەنىمدى بولۋى ءۇشىن مىنا مىسالدارعا نازار اۋدارىڭىز: ءبۇيىرىڭدى تايانبا؛ ۇيگە، اۋىلعا قاراي جۇگىرمە؛ تاڭدايىڭدى قاقپا؛ تىزەڭدى قۇشاقتاما. وسى سوزدەردەن جاماندىق شاقىرادى دەپ ىرىمداپ، تىيىم سالعان.
1. ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر.
اتا سالت - ءداستۇرىمىز، رۋحاني بايلىق، ادەپتى بولىپ وسۋگە، ىرىم دەپ ىزەتتىلىككە تاربيەلەۋ حالىق قازىنالارىنىڭ ءبىرى. ءار ايتىلعان ىرىم مەن تىيىم سوزدەردىڭ استارىندا ءمان جاتادى. ۇلكەندەردەن ەستىپ جۇرگەن وسى وسيەتتى سوزدەردى ەستىپ وسكەن ءار قازاق بالاسى ادەپتى، يناباتتى بولىپ كەلەدى. ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر بالالاردىڭ بويىندا كەزدەسىپ قالاتىن ۇنامسىز قىلىقتاردى دەر كەزىندە تۇزەتىپ وتىرۋعا، ودان ارىلۋعا، دۇرىس جولعا تۇسۋىنە كومەكتەسەدى.
1921 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ۇلكەن اجەمنەن ەستىپ جۇرگەن وسيەتتى ءسوز ىرىمداردى جيناقتاپ، قۇلاعىما قۇيىپ، بويىما سىڭىرە ءوسىپ كەلەمىن.
تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەسى قالانىپ نىعايۋى جولىندا ەڭبەك ەتكەن قاراپايىم جانداردىڭ ءبىرى مەنىڭ ۇلكەن اجەم ءبىلتاي شارماعانبەتوۆا.
قىسقاشا ءومىربايانىنان: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا كۇزەمبايەۆ اتىنداعى، ونان كەيىن كيروۆ اتىنداعى ۇجىمشارلاردا، بۇل شارۋاشىلىق ىرىلەنىپ، س. سەيفۋللين اتىنداعى سوۆحوز بولىپ قۇرىلعان جىلداردا دا مال شارۋاشىلىعىندا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن، ساۋىنشى بولعان، ستاحانوۆشى اتانىپ، قۇرمەتكە بولەندى. جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا حالىق سەنىمىنە يە بولىپ 1946 جىلى حالىق دەپۋتاتتارى قاراعاندى وبلىستىق سوۆەتىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ول سەنىمگە لايىق ەڭبەك ەتىپ، ەڭبەك وزاتتارىنىڭ قاتارىنان كورىندى. مىنە وسىنداي ۇلكەن اجەمدى ماقتانىشپەن جازا وتىرىپ، ءوزىنىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرگەن ىرىم، تىيىم سوزدەردى جيناقتادىم.
ىرىم، تىيىم سوزدەردىڭ ءمانى:
- ناندى ءبىر قولمەن ءۇزىپ جەۋگە، نان ءۇزىندىسىن اياقپەن تاپتاۋعا بولمايدى.
نان قۇرانناندا قاسيەتتى: قۇرانعا شىعىپ ناندى الۋعا بولادى، ءبىراق نانعا شىعىپ قۇراندى الۋعا بولمايدى.
- ناندى شاشۋعا، جەرگە تاستاۋعا، باسۋعا، ءراسۋا ەتۋگە بولمايدى. نان – ءدام باسى، ونسىز ءومىر جوق. سوندىقتاندا داستارقانعا الدىمەن نان قويىلادى.
- تاڭەرتەڭ نان اۋىز تيمەي ۇيدەن شىعۋعا بولمايدى. «اسىعىسپىن، نان اۋىز تيەيىن»، «ەڭ قۇرىسا، نان اۋىز تي»،- دەگەن سوزدەر بەكەر ايتىلماعان.
- ناندى توڭكەرىپ قويۋعا بولمايدى. نان – قاسيەتتى ءدام. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى. ناندى ءبىر قولمەن سىندىرۋعا بولمايدى. كەمتار ادام عانا ناندى ءبىر قولمەن سىندىرادى - دەپ وتىراتىن اجەم. جاس كەزىنەن ۇرپاعىن «تەك» دەپ وسىرگەن حالقىمىز تەرىس قىلىق مىنەزگە دە تىيىم سالعان. بۇل بالالىق شاقتان باستاپ، وتباسى بولعانشا ساقتالعان ەرەجە ءتارىزدى. «ولاي جاساما، بۇلاي جاساما، جامان ءسوز ايتپا، دۇرىس ەمەس» سوزدەردىڭ جاۋابىن «جامان بولادى» دەگەنمەن اياقتالىپ وتىرعان.
ولار:
- كىسىگە قاراپ بەي - بەرەكەت كۇلۋگە بولمايدى. جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان ادام عانا بەي - بەرەكەت كۇلە بەرەدى.
- ادامعا قاراپ كەرىلمەيدى، ادەپسىزدىك بولىپ سانالادى.
- جاتقان كىسىنىڭ ۇستىنەن اتتامايدى.
- كەمتار ادامعا كۇلۋگە بولمايدى. كەمتار ادامعا كۇلسەڭ، ءوز باسىڭا كەلەدى.
- ەكى ەزۋدى كەرۋگە بولمايدى، سەبەبى بۇل ادەپسىزدىك بولىپ سانالادى.
- كۇن باتار الدىندا ۇيىقتاۋعا بولمايدى. باتار كۇنمەن جارىسىپ ۇيىقتاعان جامان ىرىمعا سانالادى.
جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردى ۇمىتپايىق».
زەرتتەۋ ماقساتى:
1. ادام بالاسىنا ادەپسىزدىكتىڭ زياندىلىعىن تۇسىندىرە وتىرىپ، انىقتاما بەرۋ.
2. جاعىمسىز قاسيەتتەردەن بويىن اۋلاق ۇستاۋعا، قيسىق جولدىڭ شىرماۋىنا تۇسپەۋگە ۇيرەتۋ، ادامگەرشىلىكتىڭ جولىن كورسەتۋ.
زەرتتەۋ ارەكەتىنىڭ كەزەڭدەرى:
1. تەوريالىق ماتەريالدار جيناقتاۋ، وقىپ - تانىسۋ.
2. بەينەسۋرەتتەر جاساۋ.
زەرتتەۋ جاڭالىعى:
ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردىڭ ماعىناسىن زەرتتەۋ جاڭالىعى.
جۇمىس ناتيجەسى:
1. «ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەرگە» بايلانىستى جارىق كورگەن ماتەريالداردى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، توپتاستىرىپ ناسيحاتتاۋ.
2. قازاق حالقىنىڭ ءتالىم - تاربيەسىندە ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەردى ساقتاي وتىرىپ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسا بەرەتىندىگىنە كوز جەتكىزۋ.
ناتيجەنىڭ ءىس - تاجىريبەدە قولدانۋ اياسى:
بەرىلگەن دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق وي - ءورىسىن دامىتۋ ماقساتىندا مەكتەپكە دەيىنگى ورىنداردا، سىنىپ ساعاتتارىندا، ادەبيەتتىك وقۋ پانىندە اقپارات رەتىندە قولدانۋعا بولادى.
ءى. كىرىسپە
ىرىم مەن تىيىم سوزدەر ءبىر - بىرىمەن ساباقتاس، وزەكتەس بولادى. حالىق ۇعىمىنداعى ىرىم ۇرپاققا ونەگەسى، شاپاعاتى تيەتىن، ىزگى قاسيەتتەر جۇعىستى بولسا ەكەن دەپ قولدانىلاتىن عۇرىپتىڭ ءتۇرى. ول نەگىزىندە جاقسى نيەت پەن كوڭىلگە مەدەۋ، تىلەككە سۇيەنىش تابۋ ءۇشىن قولدانىلادى. كيەلى، قاسيەتتى ەرەكشە ءبىر رۋحتان سول ارقىلى مەدەت تىلەيدى. ال كەي ارەكەتتەردەن جاماندىق شاقىرادى دەپ ىرىمداپ، تىيىم سالادى. وسى جەردەن ءبىز وسى ەكى ۇعىمنىڭ ءوزارا بايلانىستى قاناتتاس جۇرەتىنىن اڭعارامىز. وسى ايتقانىمىز سەنىمدى بولۋى ءۇشىن مىنا مىسالدارعا نازار اۋدارىڭىز: ءبۇيىرىڭدى تايانبا؛ ۇيگە، اۋىلعا قاراي جۇگىرمە؛ تاڭدايىڭدى قاقپا؛ تىزەڭدى قۇشاقتاما. وسى سوزدەردەن جاماندىق شاقىرادى دەپ ىرىمداپ، تىيىم سالعان.
1. ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر.
اتا سالت - ءداستۇرىمىز، رۋحاني بايلىق، ادەپتى بولىپ وسۋگە، ىرىم دەپ ىزەتتىلىككە تاربيەلەۋ حالىق قازىنالارىنىڭ ءبىرى. ءار ايتىلعان ىرىم مەن تىيىم سوزدەردىڭ استارىندا ءمان جاتادى. ۇلكەندەردەن ەستىپ جۇرگەن وسى وسيەتتى سوزدەردى ەستىپ وسكەن ءار قازاق بالاسى ادەپتى، يناباتتى بولىپ كەلەدى. ىرىمدار مەن تىيىم سوزدەر بالالاردىڭ بويىندا كەزدەسىپ قالاتىن ۇنامسىز قىلىقتاردى دەر كەزىندە تۇزەتىپ وتىرۋعا، ودان ارىلۋعا، دۇرىس جولعا تۇسۋىنە كومەكتەسەدى.
1921 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ۇلكەن اجەمنەن ەستىپ جۇرگەن وسيەتتى ءسوز ىرىمداردى جيناقتاپ، قۇلاعىما قۇيىپ، بويىما سىڭىرە ءوسىپ كەلەمىن.
تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەسى قالانىپ نىعايۋى جولىندا ەڭبەك ەتكەن قاراپايىم جانداردىڭ ءبىرى مەنىڭ ۇلكەن اجەم ءبىلتاي شارماعانبەتوۆا.
قىسقاشا ءومىربايانىنان: ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا كۇزەمبايەۆ اتىنداعى، ونان كەيىن كيروۆ اتىنداعى ۇجىمشارلاردا، بۇل شارۋاشىلىق ىرىلەنىپ، س. سەيفۋللين اتىنداعى سوۆحوز بولىپ قۇرىلعان جىلداردا دا مال شارۋاشىلىعىندا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن، ساۋىنشى بولعان، ستاحانوۆشى اتانىپ، قۇرمەتكە بولەندى. جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا حالىق سەنىمىنە يە بولىپ 1946 جىلى حالىق دەپۋتاتتارى قاراعاندى وبلىستىق سوۆەتىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ول سەنىمگە لايىق ەڭبەك ەتىپ، ەڭبەك وزاتتارىنىڭ قاتارىنان كورىندى. مىنە وسىنداي ۇلكەن اجەمدى ماقتانىشپەن جازا وتىرىپ، ءوزىنىڭ اۋزىنان ەستىپ جۇرگەن ىرىم، تىيىم سوزدەردى جيناقتادىم.
ىرىم، تىيىم سوزدەردىڭ ءمانى:
- ناندى ءبىر قولمەن ءۇزىپ جەۋگە، نان ءۇزىندىسىن اياقپەن تاپتاۋعا بولمايدى.
نان قۇرانناندا قاسيەتتى: قۇرانعا شىعىپ ناندى الۋعا بولادى، ءبىراق نانعا شىعىپ قۇراندى الۋعا بولمايدى.
- ناندى شاشۋعا، جەرگە تاستاۋعا، باسۋعا، ءراسۋا ەتۋگە بولمايدى. نان – ءدام باسى، ونسىز ءومىر جوق. سوندىقتاندا داستارقانعا الدىمەن نان قويىلادى.
- تاڭەرتەڭ نان اۋىز تيمەي ۇيدەن شىعۋعا بولمايدى. «اسىعىسپىن، نان اۋىز تيەيىن»، «ەڭ قۇرىسا، نان اۋىز تي»،- دەگەن سوزدەر بەكەر ايتىلماعان.
- ناندى توڭكەرىپ قويۋعا بولمايدى. نان – قاسيەتتى ءدام. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى. ناندى ءبىر قولمەن سىندىرۋعا بولمايدى. كەمتار ادام عانا ناندى ءبىر قولمەن سىندىرادى - دەپ وتىراتىن اجەم. جاس كەزىنەن ۇرپاعىن «تەك» دەپ وسىرگەن حالقىمىز تەرىس قىلىق مىنەزگە دە تىيىم سالعان. بۇل بالالىق شاقتان باستاپ، وتباسى بولعانشا ساقتالعان ەرەجە ءتارىزدى. «ولاي جاساما، بۇلاي جاساما، جامان ءسوز ايتپا، دۇرىس ەمەس» سوزدەردىڭ جاۋابىن «جامان بولادى» دەگەنمەن اياقتالىپ وتىرعان.
ولار:
- كىسىگە قاراپ بەي - بەرەكەت كۇلۋگە بولمايدى. جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققان ادام عانا بەي - بەرەكەت كۇلە بەرەدى.
- ادامعا قاراپ كەرىلمەيدى، ادەپسىزدىك بولىپ سانالادى.
- جاتقان كىسىنىڭ ۇستىنەن اتتامايدى.
- كەمتار ادامعا كۇلۋگە بولمايدى. كەمتار ادامعا كۇلسەڭ، ءوز باسىڭا كەلەدى.
- ەكى ەزۋدى كەرۋگە بولمايدى، سەبەبى بۇل ادەپسىزدىك بولىپ سانالادى.
- كۇن باتار الدىندا ۇيىقتاۋعا بولمايدى. باتار كۇنمەن جارىسىپ ۇيىقتاعان جامان ىرىمعا سانالادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
توپاتاماداعى ساباقتار ءتىزىمى:1. ءۇشبۇرىشتىڭ اۋدانى2. قىسقاشا كوبەيتۋ فورمۋلالارى3. وندىق بولشەكتەردى قوسۋ جانە ازايتۋ4. راسيونال بولشەكتەردى قىسقارتۋ5. جازىقتىقتاعى تىك بۇرىشتى كوورديناتالار جۇيەسى...
