ىشەكقۋىستىلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ىشەكقۋىستىلار تيپىنە جاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) وقۋشىلارعا ءتيپتىڭ ىشەكقۋىستىلار دەپ اتالۋ سەبەبىن، دەنەسى ەكى قاباتتان تۇراتىندىعى، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن، قايدا تىرشىلىك ەتەتىندىگى، ىشەكقۋىستى جاندىكتەر ءتيپىنىڭ كلاستارعا جىكتەلۋى، ولاردىڭ وكىلدەرىن سالىستىرمالى تۇردە تۇسىنىك بەرۋ.
ب) جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋىن، بەلسەندىلىگىن، ولاردىڭ وزدىگىنەن ىزدەنۋىن ارتتىرۋ.
ۆ) وقۋشىلاردىڭ تابيعات بايلىقتارىن قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: زەرتتەۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: 1. ەلەكتروندىق وقۋلىق.
2. ينتەراكتيۆتى تاقتا.
3. فليپچارت.
4. ءتۇرلى - ءتۇستى سۋرەتتەر
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اۋىزشا بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. كوپجاسۋشالى جاندىكتەر دەگەنىمىز نە؟
2. جانۋار الەمىنىڭ دۇنيە تارماعى نەشەگە بولىنەدى.
جاڭا ساباق
ىشەكقۋىستىلار ءتيپى
دەنەسى وتە كوپ جاسۋشالاردان تۇراتىن جاندىكتەر مەن جانۋارلار كوپجاسۋشالىلار دەپ اتالادى. جاسۋشادان - مۇشە، مۇشەدەن - مۇشەلەر جۇيەسى، مۇشەلەر جۇيەسىنەن - ءتىرى اعزا (تىرشىلىك يەسى) تۇزىلەدى. ءبىز كوپجاسۋشالى جاندىكتەر (ياعني ومىرتقاسىز جانۋارلار) توبىنا تاقتالامىز. ىشەكقۋىستىلار ءتيپى - كوپجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ ەڭ قۇرىلىسى قاراپايىم توبى. بۇل تيپ 3 كلاسقا جىكتەلەدى: گيدراتارىزدەستەر، تاباقشا تارىزدەستەر جانە كوپقارمالاۋىشتى مارجاندار. ءبىر زاتقا بەكىنىپ، وتىرىقشى قالىپتا ءومىر سۇرەتىن ىشەكقۋىستىلار - كوپقارمالاۋشىلار، ال سۋدا ەركىن جۇزەتىندەر - مەدۋزالار.
ىشەكقۋىستىلاردىڭ دەنەسى ەكى قاباتتان: ەكتودەرما جانە ەنتودەرمادان تۇرادى. ولار جەكە دارا دا، شوعىرلانىپ تا ءومىر سۇرەدى. دەنەسىندە ءبىر عانا قۋىس - ىشەك قۋىسى بولعاندىقتان، ىشەكقۋىستىلار اتالعان. بۇلار ساۋلەلى سيممەتريالى جاندىكتەر. جۇيكە جاسۋشالارى جۇيكە تورىن تۇزەدى. ىشەك قۋىستىلاردىڭ بارلىعىندا اتپا جاسۋشالارى بولادى. ولار - جىرتقىش، سۋدا، كوبىنەسە تەڭىزدە ءومىر سۇرەدى. بۇرشىكتەنۋ ارقىلى - جىنىسسىز جانە جىنىستى جولمەن كوبەيەدى.
كوپقارمالاۋىشتى مارجاندار دۇنيەجۇزىلىك تەڭىزدەردە كەڭ تارالعان. ولاردىڭ اكتەن تۇزىلگەن قاڭقالارىنان تروپيكتىك تەڭىزدەردە سۋ استىندا ءۇيىندى پايدا بولادى. قاڭقالار ۇيىندىسىنەن جارتاس - ريف جانە شەڭبەرلى جارتاس - اتتول تۇزىلەدى. بۇلاردىڭ ءۇش ءتۇرى بار: توسقاۋىل ريف، جاعالىق ريف جانە شەڭبەرلى ريف نەمەسە اتولل. ريفتەردە تۇزىلگەن قالىڭ اكتى قاڭقا كەمەلەردىڭ جۇزۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. اك الۋعا كوبىنەسە ريفتەگى كوپقارمالاۋىشتى مارجانداردىڭ قاڭقالارى پايدالانىلادى. كوپقارمالاۋىشتى مارجانداردان تۇزىلگەن ريفتە مۇحيت ماقۇلىقتارىنىڭ سان الۋان تۇرلەرى مەكەن ەتەدى. تەڭىزدەردەگى تەرەڭ سۋلاردا ىشەكقۋىستىلاردىڭ جارىق شىعاراتىن تۇرلەرى دە تىرشىلىك ەتەدى.
عالىمدار مەدۋزالاردى دىبىس تەربەلىسىن سەزگىشتىگىن زەرتتەدى. سونىڭ نەگىزىندە تەڭىز داۋىلىن الدىن الا بولجايتىن «مەدۋزا قۇلاعى» دەگەن اسپاپ جاسالدى.
ءتاباقشاتارىزدى ىشەكقۋىستىلاردىڭ قۇلاقتى مەدۋزا (اۋرەليا) دەگەن ءتۇرى تەڭىز سۋىندا ەركىن جۇزەدى. ونىڭ قولشاتىر ءپىشىندى دەنەسىنىڭ ديامەترى 25 - 40 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. قولشاتىر ءپىشىندى دەنەسىنىڭ استىنعى جاعىنا اۋىز ورنالاسادى. ءتورت بۇرىشتى اۋىزىنىڭ ءار بۇرىشىندا ءبىر - بىرىنە ءتورت قالاقشا بار. قورەك اۋىزدان جۇتقىنشاققا، ودان قارىنعا جىلجىپ بارادى. اس قارىندا قورىتىلا باستايدى. وزەكشە تۇتىكشەسى جىبىرلاۋىق كىرپىكشەسى بار جاسۋشالارمەن استارلانادى. قورەك تارماقتالعان وزەكشەلەردە قورىتىلىپ، دەنەگە سىڭەدى. ال تارماقتالعان وزەكشەمەن قارىنداعى سۇيىقتىق كەرى قايتادى.
قورىتىلماعان اس تارماقتالعان وزەكشەمەن اۋىزعا بارىپ، سىرتقا شىعارىلادى. قۇلاقتى مەدۋزا - دارا جىنىستى. انالىقتىڭ ءپىسىپ جەتىلگەن جۇمىرتقاسى مەن اتالىقتىڭ سپەرماتوزويد وزەكشەلەر جۇيەسىنە جانە قارىنعا تۇسەدى. جۇمىرتقا مەن سپەرماتوزويد اۋىز ارقىلى سۋعا شىعارىلادى. جۇمىرتقانىڭ ۇرىقتانۋى سۋدا جالعاسىن تابادى. ۇرىقتانعان جۇمىرتقادان دەنەسى كىرپىكشەلەرمەن قاپتالعان دەرناسىلى پلانۋلا دەپ اتالادى. پلانۋلا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ سۋ تۇبىنە باتىپ، توسەمىككە بەكىنەدى. پلانۋلادان توسەمىكتە كىشكەنە پوليپ پايدا بولادى. ودان ءارى جىنىسسىز كوبەيۋ باستالادى. كىشكەنە پوليپ بۇرشىكتەنۋ ارقىلى ءبولىنىپ، بىرنەشە تاباقشادان تۇراتىن بۇرلەمەگە اينالادى. كەيىنىرەك بۇرلەمەدەن تاباقشا جەكە ءبولىنىپ، جاس مەدۋزا قالپىنا كەلەدى.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) وقۋشىلارعا ءتيپتىڭ ىشەكقۋىستىلار دەپ اتالۋ سەبەبىن، دەنەسى ەكى قاباتتان تۇراتىندىعى، ولاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن، قايدا تىرشىلىك ەتەتىندىگى، ىشەكقۋىستى جاندىكتەر ءتيپىنىڭ كلاستارعا جىكتەلۋى، ولاردىڭ وكىلدەرىن سالىستىرمالى تۇردە تۇسىنىك بەرۋ.
ب) جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ پانگە قىزىعۋىن، بەلسەندىلىگىن، ولاردىڭ وزدىگىنەن ىزدەنۋىن ارتتىرۋ.
ۆ) وقۋشىلاردىڭ تابيعات بايلىقتارىن قورعاي بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: زەرتتەۋ.
ساباق كورنەكىلىگى: 1. ەلەكتروندىق وقۋلىق.
2. ينتەراكتيۆتى تاقتا.
3. فليپچارت.
4. ءتۇرلى - ءتۇستى سۋرەتتەر
ساباق ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، اۋىزشا بايانداۋ
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. كوپجاسۋشالى جاندىكتەر دەگەنىمىز نە؟
2. جانۋار الەمىنىڭ دۇنيە تارماعى نەشەگە بولىنەدى.
جاڭا ساباق
ىشەكقۋىستىلار ءتيپى
دەنەسى وتە كوپ جاسۋشالاردان تۇراتىن جاندىكتەر مەن جانۋارلار كوپجاسۋشالىلار دەپ اتالادى. جاسۋشادان - مۇشە، مۇشەدەن - مۇشەلەر جۇيەسى، مۇشەلەر جۇيەسىنەن - ءتىرى اعزا (تىرشىلىك يەسى) تۇزىلەدى. ءبىز كوپجاسۋشالى جاندىكتەر (ياعني ومىرتقاسىز جانۋارلار) توبىنا تاقتالامىز. ىشەكقۋىستىلار ءتيپى - كوپجاسۋشالى جاندىكتەردىڭ ەڭ قۇرىلىسى قاراپايىم توبى. بۇل تيپ 3 كلاسقا جىكتەلەدى: گيدراتارىزدەستەر، تاباقشا تارىزدەستەر جانە كوپقارمالاۋىشتى مارجاندار. ءبىر زاتقا بەكىنىپ، وتىرىقشى قالىپتا ءومىر سۇرەتىن ىشەكقۋىستىلار - كوپقارمالاۋشىلار، ال سۋدا ەركىن جۇزەتىندەر - مەدۋزالار.
ىشەكقۋىستىلاردىڭ دەنەسى ەكى قاباتتان: ەكتودەرما جانە ەنتودەرمادان تۇرادى. ولار جەكە دارا دا، شوعىرلانىپ تا ءومىر سۇرەدى. دەنەسىندە ءبىر عانا قۋىس - ىشەك قۋىسى بولعاندىقتان، ىشەكقۋىستىلار اتالعان. بۇلار ساۋلەلى سيممەتريالى جاندىكتەر. جۇيكە جاسۋشالارى جۇيكە تورىن تۇزەدى. ىشەك قۋىستىلاردىڭ بارلىعىندا اتپا جاسۋشالارى بولادى. ولار - جىرتقىش، سۋدا، كوبىنەسە تەڭىزدە ءومىر سۇرەدى. بۇرشىكتەنۋ ارقىلى - جىنىسسىز جانە جىنىستى جولمەن كوبەيەدى.
كوپقارمالاۋىشتى مارجاندار دۇنيەجۇزىلىك تەڭىزدەردە كەڭ تارالعان. ولاردىڭ اكتەن تۇزىلگەن قاڭقالارىنان تروپيكتىك تەڭىزدەردە سۋ استىندا ءۇيىندى پايدا بولادى. قاڭقالار ۇيىندىسىنەن جارتاس - ريف جانە شەڭبەرلى جارتاس - اتتول تۇزىلەدى. بۇلاردىڭ ءۇش ءتۇرى بار: توسقاۋىل ريف، جاعالىق ريف جانە شەڭبەرلى ريف نەمەسە اتولل. ريفتەردە تۇزىلگەن قالىڭ اكتى قاڭقا كەمەلەردىڭ جۇزۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. اك الۋعا كوبىنەسە ريفتەگى كوپقارمالاۋىشتى مارجانداردىڭ قاڭقالارى پايدالانىلادى. كوپقارمالاۋىشتى مارجانداردان تۇزىلگەن ريفتە مۇحيت ماقۇلىقتارىنىڭ سان الۋان تۇرلەرى مەكەن ەتەدى. تەڭىزدەردەگى تەرەڭ سۋلاردا ىشەكقۋىستىلاردىڭ جارىق شىعاراتىن تۇرلەرى دە تىرشىلىك ەتەدى.
عالىمدار مەدۋزالاردى دىبىس تەربەلىسىن سەزگىشتىگىن زەرتتەدى. سونىڭ نەگىزىندە تەڭىز داۋىلىن الدىن الا بولجايتىن «مەدۋزا قۇلاعى» دەگەن اسپاپ جاسالدى.
ءتاباقشاتارىزدى ىشەكقۋىستىلاردىڭ قۇلاقتى مەدۋزا (اۋرەليا) دەگەن ءتۇرى تەڭىز سۋىندا ەركىن جۇزەدى. ونىڭ قولشاتىر ءپىشىندى دەنەسىنىڭ ديامەترى 25 - 40 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. قولشاتىر ءپىشىندى دەنەسىنىڭ استىنعى جاعىنا اۋىز ورنالاسادى. ءتورت بۇرىشتى اۋىزىنىڭ ءار بۇرىشىندا ءبىر - بىرىنە ءتورت قالاقشا بار. قورەك اۋىزدان جۇتقىنشاققا، ودان قارىنعا جىلجىپ بارادى. اس قارىندا قورىتىلا باستايدى. وزەكشە تۇتىكشەسى جىبىرلاۋىق كىرپىكشەسى بار جاسۋشالارمەن استارلانادى. قورەك تارماقتالعان وزەكشەلەردە قورىتىلىپ، دەنەگە سىڭەدى. ال تارماقتالعان وزەكشەمەن قارىنداعى سۇيىقتىق كەرى قايتادى.
قورىتىلماعان اس تارماقتالعان وزەكشەمەن اۋىزعا بارىپ، سىرتقا شىعارىلادى. قۇلاقتى مەدۋزا - دارا جىنىستى. انالىقتىڭ ءپىسىپ جەتىلگەن جۇمىرتقاسى مەن اتالىقتىڭ سپەرماتوزويد وزەكشەلەر جۇيەسىنە جانە قارىنعا تۇسەدى. جۇمىرتقا مەن سپەرماتوزويد اۋىز ارقىلى سۋعا شىعارىلادى. جۇمىرتقانىڭ ۇرىقتانۋى سۋدا جالعاسىن تابادى. ۇرىقتانعان جۇمىرتقادان دەنەسى كىرپىكشەلەرمەن قاپتالعان دەرناسىلى پلانۋلا دەپ اتالادى. پلانۋلا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ سۋ تۇبىنە باتىپ، توسەمىككە بەكىنەدى. پلانۋلادان توسەمىكتە كىشكەنە پوليپ پايدا بولادى. ودان ءارى جىنىسسىز كوبەيۋ باستالادى. كىشكەنە پوليپ بۇرشىكتەنۋ ارقىلى ءبولىنىپ، بىرنەشە تاباقشادان تۇراتىن بۇرلەمەگە اينالادى. كەيىنىرەك بۇرلەمەدەن تاباقشا جەكە ءبولىنىپ، جاس مەدۋزا قالپىنا كەلەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
