جاناق اقىن
(دەرەك)
1984 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىن (جاناق اقىن 171-بەت) وقىپ وتىرىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ەرتەرەكتە جاريالانعان «جاناق اقىن» دەگەن زەرتتەۋ ماقالا (1969 ج. 29 مارت) ەسىمىزگە ءتۋستى. ماقالا اۆتورى — بەلگىلى عالىم X. سۇيىنشالييەۆ. ول كىسى ءوز ماقالاسىندا «جاناق قامبار ۇلىنىڭ نەگىزگى مەكەنى ۇلىتاۋ، ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعى قارقارالى جاعىندا، قاراكەسەك ىشىندە وتكەن. شامامەن 1780 جىلدارى تۋىپ 1850 جىلدارى ولگەن» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ودان ءارى شوقان ءۋاليحانوۆ جاناقتان «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جىرىن جازىپ العان دەپ، ونىڭ ايتۋلى ايتىس اقىنى ەكەنىن، ونىڭ نايماننىڭ تۇبەك باستاعان ون التى اقىنىن ايتىستا جەڭگەنىن ايتىپ، «رۇستەم تورەگە ايتقان ءسوزىن» تالدايدى. ماسەلەن، قانجارىن قايراپ وتىرعان رۇستەم تورە ۇيىنە باسا كوكتەپ كىرىپ كەلگەن جاناق اقىننىڭ سالەمىن المايدى. قولىنداعى دومبىراسىن كورىپ: «قۋ قاراعاي ارقالاپ جۇرگەن بۇل كىمسىڭ؟»— دەپ زەكيدى. سوندا جاناق دومبىراسىن الىپ جىبەرىپ بىلاي دەيدى:
ال قولىما ءتيدىڭ بە، قاراعايىم،
قاراعايسىز كەرەككە جارامايمىن.
جەل جەلىستى، جەلمايام ساعان ءمىنىپ،
بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ارالايىن.
قاراعايىم قولىما تيگەننەن سوڭ،
اجارىنا ەشكىمنىڭ قارامايمىن.
بەرەتىن اق باس قۇندىز، اق جامبىم جوق،
ولەڭىممەن تورەنى پارالايىن...
ال «قازاق ادەبيەتى»— گازەتى جاناق اقىن جايىنا قايتا ورالىپ، (1984 جىل، 8-يۋن) «جاناق جىراۋ» دەگەن (اۆتورى س. ءداۋىتوۆ) ەكىنشى كولەمدى ماقالا جاريالادى. مۇندا دا ىلگەرگى ماقالاداعىداي جاناقتىڭ دارىندى ايتىس اقىنى ەكەنى «رۇستەم تورەگە ايتقان ءسوزىن»، «قوزى كەرپەش — بايان سۇلۋ» جىرىن جىرلاعانىن، ونى شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ العانىن ايتادى. تەك بۇرىنعى ماقالادان ايىرماسى سول، مۇندا جاناق قامبار ۇلى ەمەس، جاناق ساعىندىق ۇلى دەپ جازىلعان. «جاناق ساعىندىق ۇلى ايگىلى ايتىس اقىنى... تۋعان جەرى سەمەي گۋبەرنياسى، قارقارالى ۋەزى»... دەلىنگەن.
وسىدان كەلىپ قازاقتا وتكەن عاسىردا جىر ايتاتىن نەشە جاناق اقىن بولعان دەگەن ساۋال تۋادى؟
كونەدەن كەلە جاتقان ادەبي مۇرالارىمىزعا، ەل اۋزىنداعى، جازبا جۇزىندەگى تاريحي دەرەكتەرگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، قۇربانعالي حاليدوۆ (1846—1910 ج. ج.) جازعان «تاۋاريح حامسادا» وتكەندەگى ادەبيەتىمىز جايىندا ءبىراز ماعلۇمات بار ەكەن. زەر سالىپ قاراعان ادامعا ادەبي - زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە، اۋىز ەكى ايتىلاتىن جىر - قيسسالاردا XVءىII -عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ءۇش جۇزگە بەلگىلى ءبىر ەمەس بىرنەشە جاناق اقىننىڭ ەسىمى اتالادى. «ەرتە داۋىردەگى قازاق ادەبيەتى» دەگەن كىتاپتا (الماتى، «عىلىم» باسپاسى 1983 ج.)، ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامسا» جانە قازاق ادەبيەتى» دەگەن ماقالاسىندا (178—196-بەت- تەرى) فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ب. اقمۇقانوۆا «وتكەن عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جەكە وكىلدەرىنەن اسان، بۇقاردان باسقا ەكى جاناق اقىننىڭ اتى بار»— دەگەن. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پەتروپاۆل قالاسىنىن تۇرعىنى جاسى سەكسەننەن اسقان كەنجەعوزين بالعوجا قاريا دا، سونداي-اق پاۆلودار قالاسىنىڭ تۇرعىنى قارت شەجىرەشى، فولكلوريست ەلەۋكە قالدانوۆ تا بىرنەشە جاناقتىڭ بولعانىن ايتادى.
ەندى سول جاناقتارعا توقتالالىق. الدىمەن تولىباي سىنشى اۋلەتىنەن تارايتىن اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اعاسى قاراباس شەشەننەن تارايتىن جاناقتى ءسوز ەتەلىك. قاراباس تۇقىمىنان بۇدان باسقا دا داستەم سال، شاقشاق، جانكىسى. سالعارا، سەكسەن جىراۋ، سەگىز سەرى، سەيتجان سال، قۇشان سەرى، كورپەش، ءامىرحان، مۇستافا، مۇسايىن، ساپارعالي سەكىلدى كورنەكتى قوبىزشى اقىن-جىراۋلار شىققانىن بىلەمىز. سول ورتانىڭ ونەرپاز ساڭلاعىنىڭ ءبىرى — جاناق قامبار ۇلى (1760—1857 ج. ج.) قوبىزشى اقىن-جىراۋ بولعان. ەل ىشىندە بۇل كەرەي جاناق نەمەسە قوبىزشى جاناق دەپ اتالادى. بۇل جاناقتىڭ ياعني جانكىسى ۇلىنىڭ نەمەرە ءىنىسى جاناق قامبار ۇلىنىڭ نايماننىڭ تۇبەك اقىن باستاعان ون توعىز اقىنىمەن 1821 جىلى كوكتەمدە سىبان نايمان اقتايلاق ءبيدىڭ اۋىلىندا ارعىن رۋىنىڭ اتىنان ايتىسقانى تاريحتان بەلگىلى. وسى جەرىن ءوز ماقالاسىندا X. سۇيىنشالييەۆ تە كورسەتكەن. جاناقتى وسى جولى ايتىستىرۋشى وسكەنباي ءىرعىزباي ۇلى (قۇنانبايدىڭ اكەسى) جانە جاس مىرزا الشىنباي تىلەنشى ۇلى، ۋاق رۋىنان شىققان جارقىن مىرزا، شۇبارتاۋلىق كەرەي شۇركىت مىرزا ەكەن.
جاناق قامبار ۇلىنىڭ «سىرىم باتىر»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «قازاق حانى — ەر ەسىم» اتتى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان داستاندارى بار. ول ءوز ولەڭدەرىن ەل ارالاپ ءجۇرىپ قوبىزعا، دومبىراعا قوسىپ ورىنداعان. سونىمەن قوسا ونىڭ ءوز شاكىرتى ورىنباي كورتاعىۇلىنا (1820—1903 ج. ج.) قايتارعان جاۋاپ ولەڭى دە ەلگە بەلگىلى. جاناق قامبار ۇلىنىڭ ورىنباي اقىنعا قايتارعان وسى جاۋابىن بۇرمالاپ بۇل تۇبەك اقىندىكى (1786—1877 ج. ج.) دەپ جۇرگەن جولداستار دا كەزدەسەدى. (ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، وسى تۇبەك اقىننىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا جاڭساق جازىلعان.) ارقادا بۇدان باسقا تاعى ءۇش جاناق بولعان. بۇل ۇشەۋى دە تالانتتى اقىن جانە سۋىرىپ سالما ايتىس ونەرىنىڭ وكىلدەرى. جاناق قامبارۇلىنان باسقا ءۇش جاناق تا ارعىن رۋىنان شىققان اقىن-جىراۋلار.
جاناق تولەك ۇلى (1743—1821 ج. ج.) بوگەنباي باتىرعا، بايان باتىرعا جوقتاۋ شىعارعان اقىن. شىققان تەگى كىشى ارعىن ىشىندەگى تاعىشى تارماعى. الگى ەكى جوقتاۋ ولەڭنىڭ ەكەۋى دە ەل اۋزىندا ساقتالعان. تولەك ۇلىنىڭ كوپ شىعارمالارى بىزگە بەلگىسىز، ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ونىڭ ۇرپاقتارىنان قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋىرزىم اۋدانىندا «كومسومول» سوۆحوزىندا تۇراتىن قارت ءانشى بايقونىس مۇقامەتجان ۇلى بار، بايقونىستىڭ اكەسى مۇقامەتجان وتەلباي ۇلى دا بەلگىلى ءانشى بولعانى اۋىز ادەبيەتى تاريحىنان بەلگىلى.
ەكىنشى جاناق — سۇيىندىك ارعىن رۋىنان شىققان جاناق جاڭاباتىر ۇلى (1768 — 1850 ج.ج.) «بالتا كەرەي — تۇرسىنباي» اتتى داستان شىعارعان. جاڭاباتىر ۇلى قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنىڭ قىزىلتاۋ دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلەدى. ول ولەڭ -جىردى جاستايىنان ياعني ون جاسىنان باستاپ ايتا باستاعان. وسى جاڭاباتىر ۇلى جاناقتى پەتروپاۆل قالاسىنىڭ تۇرعىنى مۇسەنوۆ عازيز دە، وسى وبلىستىڭ جامبىل اۋدانىنىڭ ارحانگەلكا سەلوسىندا تۇراتىن سەگىز سەرىنىڭ بالاسى مۇسايىننىڭ قىزى اقجۇنىستەن تۋعان قوپىشيەۆ كوكەن ءانشى دە جاقسى بىلەدى. سونداي-اق ارقالىق قالاسىندا تۇراتىن ءانشى اقساقال بايتىشيەۆ احمەتبەكتىڭ قولىندا دا وسى جاڭاباتىر ۇلى جاناق جايلى كوپ ماعلۇمات بار. بۇل ەل ىشىندە «اۋليە جاناق»، «كورەگەن جاناق» اتانعان. ونىڭ «داۋلەن باتىر»، «تولىباي سىنشى»، «مايلى كوسەم»، «جامان، باتىر»، «ماناقا باتىر»، «باياناۋىل»، «ەر يتىكە» اتتى كولەمدى داستاندارىمەن قوسا «ايدابول»، «شونعا»، «بوكەيگە»، «قالتاي قوجاعا»، «وپى تورەگە»، «ىبىراش قوجاعا»، «اقتايلاق بي — اداسپا»، «سارشۋاشقا»، «ساراڭتورەگە» دەگەن تولعاۋ - ولەڭدەرىن ەل-جۇرت ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ وتىرادى. ۇرپاقتارى پاۆلودار وبلىسىنىڭ ءار اۋدانىندا تۇرادى.
ءۇشىنشى جاناق — قاراكەسەك ارعىننىڭ قاراشور تايپاسىنان شىققان جاناق ساعىندىق ۇلى (1770—1846 ج. ج.). تۋعان، قايتىس بولعان جەرى قازىرگى سەمەي وبلىسى، اباي اۋدانى، «قاينار» سوۆحوزىنىڭ «جاقسى ابىرالى» قونىسى. بۇل دا ايتىس اقىنى، سۋىرىپ سالما اقىندىقتىڭ مايتالمان شەبەرى. سونىمەن بىرگە باتىرلار جىرىن، ەسكى عاشىقتىق داستاندارىن جاتتاپ ونان ءارى دامىتۋشى اقىن. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» داستانىنىڭ ءبىر ۆاريانتىن شىعارعان جىراۋ وسى. جاناق اقىن ءسوز بولعاندا كوپ اۋىزعا ىلىنەتىنى دە قاراكەسەك ارعىننىڭ قاراشور تايپاسىنان شىققان وسى — ساعىندىق ۇلى جاناق. وكىنىشكە وراي، ءبىز ءسوز ەتكەن وزگە جاناقتار اتى اتالماي قاعابەرىستە قالىپ قويا بەرەدى، ولاردىڭ جىرلارىن كوبىنەسە وسى — ساعىندىق ۇلى جاناققا اكەلىپ تەليدى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە ارا جىگىن اجىراتا الماعاندىقتان، تۇسىنبەگەندىكتەن تۋعان جاعداي دەپ ويلايمىز.
ءبىز ءسوز ەتكەن وسى ءتورت جاناقتىڭ تورتەۋى دە وسال ەمەس، ۇلكەن اقىن-جىراۋ بولعانىن كورەمىز.
ال شوقانمەن كەزدەسكەن قاي جاناق دەگەن ساۋال تۋادى. پولياك ريەۆوليۋسيونەر! ادولف يانۋشكيەۆيچتىڭ (1803—1856 ج. ج.) 1846 جىلى قازاق دالاسىن ارالاعاندا جازعان كىتابىن وقىپ بىلە تۇرا، دۇنيەدەن ەرتە وتكەن ساعىندىق ۇلى جاناقتى 1856 جىلى ولگەن ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىنى وكىنىشتى. شىن مانىسىندە، ۋاقىتتى سارالاپ تەرەڭىرەك بايىپتاپ كورگەن ادامعا شوقانمەن كەزدەسكەن جاناق ول ءبىز جوعارىدا ايتقان قوبىزشى،" كەرەي جاناق قامبار ۇلى ەكەنىن ايىرىپ، اجىراتۋ قيىن ەمەس. بۇعان ونىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى، تىرشىلىك ەتكەن قونىسى دا سايكەس كەلەدى. ولاي دەيتىنىمىز ۇلكەن جاناق، ياعني جاناق تەلەك ۇلى شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس ون جاسقا شىققاندا قايتىس بولعان. ال جاناق جاڭاباتىر ۇلى، شوقان ون بەس جاسقا قاراعاندا دۇنيەدەن وتكەن. جاناق ساعىندىق ۇلى شوقان ون ءبىر جاسقا شىققاندا 1846 جىلى مارقۇم بولادى. ا. يانۋشكيەۆيچتىڭ جولجازبالارىندا جازعانى وسى ساعىندىق ۇلى جاناق. ولاي دەيتىنىمىز ا. يانۋشكيەۆيچ 1846 جىلدىڭ 19 اۆگۋست كۇنى ءوز كۇندەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ءتىلماشتار ماعان جول بويى جاناق تۋرالى اڭگىمە ايتىپ كەلدى. ول بۇل وڭىرگە اتى جايىلعان جىرشى - ءانشى ەكەن، جۋىردا قايتىس بولىپتى. ولەڭ-جىرلارى ءۇشىن ول جامبى، كەيدە بىرنەشە تۇيە الىپتى. ءبىراق الدىنا مال، باسىنا داۋلەت بىتپەپتى. «تۇسكەنىن تۇسكەنىنشە جاراتىپ، اقىنشا ءومىر كەشىپتى». مىنە، شوقانمەن كەزدەسكەن جاناق پەن ا، يانۋشكيەۆيچ ايتىپ وتىرعان جاناقتىڭ ەكەۋى ەكى بولەك اقىن ەكەنى ايقىندالىپ تۇر. بىزدەگى ءبىر ايىپ، وسى جاناقتار بايىبىنا بارا زەرتتەلمەگەن، ءارى شاتاستىراتىن تاعى ءبىر جاعداي وسى ءتورت جاناقتىڭ تورتەۋىنىڭ دە ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرگەندىگى. قورىتا كەلگەندە، قاي جاناقتى دا جاتسىنباي، ولەڭ - جىرلارىن زەرتتەپ، تاۋىپ ءوزدى - وزىنشە كادەگە جاراتساق، بۇل ادەبي قازىنامىزعا قوسىلعان ۇلكەن ولجا بولار ەدى.
You Might Also Like
