سالعارا اقىن
(دەرەك)
ءومىربايانىنا زەر سالساق، سالعارا تولىباي سىنشى اۋلەتىنەن، ياعني اتاقتى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ اعاسى قاراباس شەشەننەن تارايدى. وسى تولىباي سىنشى تۇقىمىنان داستەم سال، جانكىسى، جاناق قامبار ۇلى سەكىلدى كورنەكتى قوبىزشى اقىن-جىراۋلار شىققانىن بىلەمىز. داستەم سال قاراباس باتىردىڭ بالاسى، ال جاناق قوبىزشى، ايتىسپەن اتى شىققان اقىن، جاناق جايىنا كەيىنىرەك توقتالامىز.
ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان سالعارانىڭ اكەسى جانكىسى كوشەك ۇلى (1736—1817 ج. ج.) جانكىسىنىڭ ۇلكەن ۇلى سالعارا كازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانى «بلاگوۆەششەنسكيي» سوۆحوزى جەرىندەگى گۇلتوبە — مامانايدا 1759 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. ونىڭ سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن قوسا ءانشى، كومپوزيتور بولعانى، كوپ عۇمىر كەشىپ، قازاق ەلىنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاپ ءان، جىر شىعارعانى دەرەكتەردەن بەلگىلى.
ەسىلدىڭ ار جاعىندا كوردىم سەنى،
سىرعاڭدى قايىق قىلىپ وتكىز مەنى.
سىرعاڭدى قايىق قىلىپ وتكىزبەسەڭ،—
بولساڭ دا ءۇردىڭ قىزى كورمەن سەنى.
جەتتى مە، ساعان ساۋلەم جازعان حاتىم،
كەشۋ ەت، ايتقان ءسوزىم بولسا باتىم.
شىعارعان «جيىرما بەستى» وزىڭە ارناپ،
كەرەيدە جانكىسى ۇلى سالعارا اتىم،—
دەيتىن اتاقتى «جيىرما بەس» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى بىلاي ەكەن. ءبىر جىلى قاتتى جۇت بولىپ كىشى ءجۇزدىڭ جاپپاس رۋىنان جيىرما ءۇي ارقاداعى ەسىل بويىنا جىلقى ايداپ، قونىس ىزدەپ كوشىپ كەلەدى. جاپپاستىڭ ۇڭگىت اتاسىنان تارايتىن تاۋباي دەگەن كىسىنىڭ باقتىجامال ەسىمدى سۇلۋ قىزى بولادى. جيىرما بەسكە جاڭا شىققان سالعارا التىباقاندا سىلاڭ قاققان سول قىزبەن تانىسىپ، ۇناتادى. قىزدى الىپ قاشپاق بوپ، قايتىپ ءبىر اينالىپ سوققانىندا، ەسىل تاسىپ كەتىپ ەكى ارادا وتكەل بولماي قالادى. ءسويتىپ قىز ارعى بەتتە، بۇل بەرگى بەتتە ەكەۋى وزەننىڭ ەكى جاعىندا قالىپ قويادى. ارمانعا شومىپ، سۇيگەنىنە قول سوزعان اقىن سول جولعى تولعانىستا وسى «جيىرما بەس» ءانىن شىعارادى.
— سودان بۇل ءان ەلگە كەڭ تاراپ . كەتەدى،— دەيدى ءانشى باتباس نەكىباي ۇلى.
سالعارانىڭ اندەرىن كوپ بىلەتىندەردىڭ ىشىنەن قازىرگى كوزى ءتىرىسى وسى كىسى. ول سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، لەنين اۋدانى، «نيكولايەۆ» سوۆحوزىنىڭ تاۋاعاش بولىمشەسىندە تۇرادى. ءقازىر جاسى سەكسەن سەگىزدە، ءوزىن ۇكىلى ءىبىرايدىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەپ، ونىڭ اندەرىن تاماشا ورىندايدى. «جيىرما بەس» ءانىنىڭ سالعارانىكى ەكەنى جايىندا وسى ارقادا وسكەن تاعى ءبىر اقىن وسكە تاسەمەن ۇلى (1813—1902 ج. ج.) ءوزىنىڭ 1839 جىلى شىعارعان «ماقپال — سەگىز» داستانىندا بىلاي دەيدى.
«ەر سەگىز باتىر ەدى وتە ەستى،
جاسىنان كوپ كورسەتكەن جاۋعا سەستى.
قايعىسىن توپ ىشىندە جاسىرماق بوپ،
شىرقادى سالعارا ايتقان «جيىرما بەستى».
سالعارانىڭ ەل ىشىندە تاراعان جىرلارى كوپ. سونىڭ ءبىرى «كوشكەن جۇرت» دەگەن ولەڭى. ول ولەڭنىڭ مازمۇنى پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان. ونى ولەڭنىڭ مىنا ۇزىندىسىنەن ايقىن اڭعارامىز.
بولماي قالدى كوڭىلدى،
قىزىلجاردىڭ ءوڭىرى.
سوعىسام دەپ ەرلەردىڭ،
قىسقا بولدى ءومىرى.
جيىرما اۋىل كوشىپ بالتادان،
جۇرەككە جارا سالدىرعان.
نەمەرەباي، راي ورمانىن،
ەسەنتاي جاتقا قالدىرعان.
راي كولى دوڭىندە،
تۋعان ەكەن ەسەنتاي.
كوشەرىندە قينالعان،
ءوز قونىسىن قيا الماي.
دۇشپان الدى ەرىكسىز،
باقسارى باتىر جەرلەرىن.
پايدالاندى، داريعا - اي،
بالىعى مول كولدەرىن.
قورعايمىن دەپ ءوز جەرىن،
ءۇيسىن ءولدى ۇرىستا.
بەيبىت جاتقان مومىن ەل،
قامدانباعان ۇرىسقا.
ەل اۋزىنداعى اڭىزدا سالعارا كىشى ءجۇز ەلىندە سالدىق قۇرىپ ءجۇرىپ ورىنبور جانىنداعى مۇناناي جارمەڭكەسىندە 1835 جىلى يساتاي، ماحامبەتپەن كەزدەسەدى. قازاقتار ول كەزدە.اقشا ايىرباستاپ ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن «مەنوۆوي دۆوردى» «مۇناناي» دەپ اتاعانى بەلگىلى. مۇناناي جايىندا حالىق اۋزىندا مىناداي ولەڭ بار.
كورىنگەن انادايدان «مۇناناي-دى»،
مۇناناي تاستان سوققان قۇلامايدى.
ءبىر وتتىڭ ءبىر تاي وگىز بولعاننان سوڭ،
پايدانى پاتشا قايتىپ قۇرامايدى.
(بۇل ولەڭدى جازۋشى عالىم احمەتوۆ وسى كۇنگە دەيىن انگە قوسىپ ايتىپ وتىرادى).
يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، سالعارا ءوزىنىڭ «جيىرما بەس» ءانىن شىرقاپ قويا بەرگەندە، مۇنانايداعى سىقاعان حالىق ونىڭ اشىق داۋسىنا تاڭ-تاماشا قالادى. ءاندى ايتىپ بولعاندا ۇزىن بويلى، كەڭ ماڭدايلى سالعاراعا ءبىر ايەل زەرەن توستاعانمەن قىمىز ۇسىنادى. اقىن قىمىزدى ءىشىپ تاعى بىرنەشە ءان سالعان دەيدى...
سول جولى سالعارانى ەرتىپ ەل ارالاعان، ونىڭ انشىلىگىنە رازى بولعان يساتاي باتىر، اقىنعا ءوزىنىڭ اقبوز اتىن سىيعا تارتادى. وسىدان كوپ جىل وتكەن سوڭ شىعارعان ءبىر ولەڭىندە يساتاي، ماحامبەتپەن كەزدەسكەنىن اقىننىڭ ءوزى دە ايتادى.
سالدىقپەن كىشى جۇزگە بارعان ەدىم،
سايراندى استراحاندا سالعان ەدىم.
بەرىشتە كوسەم باتىر يساتايدىڭ،
سىيلىققا اقبوز اتىن العان ەدىم.
كارىلىك مەڭدەتكەن سوڭ تۇپكە جەتتى،
كەزىندە بولسام دا ەر قۇدىرەتتى.
جەتپىس جەتى جاسىمدا قوبىز الىپ،
جىرلادىم يساتاي مەن ماحامبەتتى...
سالعارانىڭ ەل اراسىنا كەڭ تاراعان تاعى ءبىر بەلگىلى ءانى «توقسان بەس». ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا زەر سالساق بىلاي: توقسان بەس جاسقا كەلىپ، ءان مەن جىرى سايابىر تارتىپ جاتقان اقىنعا اۋىلدىڭ جىگىت-جەلەڭى جيىلىپ كەلىپ حال سۇرايدى. سوندا سالعارا جاتقان ورنىنان باسىن كوتەرىپ، ەتەك-جەڭىن جيىپ ءبىر سەرپىلىپ «مەن دە ەل-جۇرتىما كەرەك ەكەنمىن - اۋ» دەپ تولقىپ وتىرعان اقىن انمەن ايتىلاتىن وسى «توقسان بەس» ولەڭىن شىعارعان ەكەن.
حالقىمنىڭ بىلە المايمىن، ەسەن - ساۋىن،
توقسان بەس سالدى اياققا شىنجىر باۋىن.
باياعى سال-سەرى ەرتكەن زامانىم جوق،—
ارقانىڭ ارالايتىن ورمان - تاۋىن.
سىيلاۋشى ەدى، ومبى مەنەن قىزىلجارىم،
ونەرگە باۋلۋشى ەدىم جىگىت نارىن.
كەشەگى تۋ كوتەرگەن زامانىمدا،—
توكپەگەن جاۋىنگەر ەم، بەتتىڭ ارىن.
ساقالىم بەلدەن تۇسەر، مۇرتىم قياق،
بۇزىلدى ءبىزدىڭ كورىك، سىمبات - سياق،
ورداما يە بولار مۇراگەر جوق،—
الداندا بولماعان سوڭ جالعىز تۇياق.
كارىلىك كەلىپ قالدىڭ بۇيىرىمنەن،
تانعانداي بولىپ تۇرمىن ەر كۇيىمنەن،
توقسان بەس كۇشىمدى الىپ السىرەتتىڭ
شىققانداي بولىپ قالدىم ۇيىرىمنەن.
جاسىمنان باعالاۋشى ەم، ءسوزدىڭ ءنارىن،
بۇل كۇندە ءسابي بولعان مەن ءبىر كارىڭ،
قالدىڭ عوي توقسان بەستە نارداي شوگىپ
جوعالتىپ اقىل وي مەن قايرات ءبارىن.
قويدىڭ عوي توقسان بەس جاس قالجىراتىپ،
ولەڭدى قايتىپ ايتام الجىپ جاتىپ.
كەشەگى قايران جاستىق قايتا ورالسا،—
قىز - قالقا وينار ەدىم قالجىڭداسىپ.
جاس جەتىپ تايىپ تۇرمىن ەر كۇيىمنەن،
كارىلىك كەلىپ قاپسىڭ بۇيىرىمنەن.
ءقادىرلى جاستىق شاعىم ءوتىپ كەتىپ،
شىققانداي بولىپ قاپپىن ۇيىرىمنەن.
پەندەگە اق ءولىمنىڭ بولەگى جوق،
جاستىقتىڭ ىزدەمەيمىن دەرەگى جوق.
قىلعانى توقسان بەستىڭ مىناۋ بولسا،
ءجۇز جاستى سۇرامايمىن كەرەگى جوق.
جانكىسىنىڭ ءزىلعارا، شوپان دەگەن باتىر، پالۋان، ءانشى ۇلدارىمەن زامانداس بولىپ قاتار وسكەن اتىعاي بايتوقا مىرزا وسىلارداي ەلگە بەلگىلى بولسىن دەسە كەرەك، ولاردىڭ اتىن ءوزىنىڭ ەكى ۇلىنا قويعان ەكەن.
بايتوقىنىڭ بالالارىنا ات قويۋ سەبەبى بىلاي بولىپتى. تۇڭعىشى عاينيجامال اتتى قىز ەكەن. (عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپان» پوۆەسىندەگى ەسەنەيدىڭ ءبىرىنشى جۇبايى وسى بايتوقانىڭ قىزى عاينيجامال).
بايتوقا مىرزانىڭ اۋىلى كوكشەتاۋداعى سالقىنكولدە جاز جايلاۋدا وتىرادى. ون ەكى قانات، سەگىز قانات، التى قانات اقبوز ۇيلەر تىگىلگەن كول جاعاسىنداعى اۋىلعا مىرزانىڭ بايبىشەسى ءجانيپا تولعاتىپ جاتقان ۇستىنە، ەل ارالاپ سالدىق قۇرىپ جۇرگەن ءانشى ءزىلعارا ءبىر توپ جولداستارىمەن كەلىپ قالادى. بايتوقا الدارىنان شىعىپ قارسى الىپ ءزىلعارا جىگىتتەرىن ون ەكى قانات اق ءۇيدىڭ بىرىنە تۇسىرەدى دە:
— پالۋان - اعا، قوش كەلدىڭىز، كەلىنىڭىز تولعاتىپ قينالىپ جاتىر، سوعان شاپاعاتىڭىز تيسە دۇرىس بولار ەدى،— دەپتى. سوندا ءزىلعارا ءجانيپا تولعاتىپ جاتقان ۇيگە كىرىپ، شىمىلدىقتىڭ سىرتىنان قوبىزىن بوزداتىپ باباسى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «بوزايعىر» كۇيىن تارتادى. اۋىرلاپ قينالىپ جاتقان ايەل، قوبىز ۇنىنە ەلتىپ، جەڭىل بوسانىپ ۇل بالا تابادى. ءجانيپانىڭ قول-اياعى جەڭىلدەگەن سوڭ، كوپ وتپەي-اق بايتوقا شىلدەحانا تويىن جاسايدى. ءزىلعارالاردى جىبەرمەي قوناق ەتەدى دە:
— پالۋان، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى وسى پەرزەنتىمە قويايىن دەپ وتىرمىن، جاقسى ىرىم بولسىن، ءسىز كەلگەندە تۋدى،— دەيدى.
— يا، قويا بەر، مەن قۇداي ەمەسپىن، قۇدايدان بىلاي ەمەسپىن،— دەپ ولەڭمەن باتا بەرگەن ەكەن دەيدى سوندا ءزىلعارا.
سودان ۇل بالا وسە كەلە ەلدە بايتوقانىڭ ءزىلعاراسى اتانادى. بۇل جاس شاماسى جانكىسىنىڭ ءزىلعاراسىنان وتىز جاستاي كىشى. بۇدان كەيىنگى ۇلىنا بايتوقا ءزىلعارانىڭ ءىنىسى شوپاننىڭ اتىن تاعى قويادى.
ءسويتىپ جانكىسىنىڭ ءزىلعارا — شوپانى (تاۋزار كەرەي) مەن بايتوقانىڭ ءزىلعارا— شوپانى (اتىعاي) اتاقتى ادامدار بولعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. اتىعاي ءزىلعارا (كىشى ءزىلعارا) بايتوقا ۇلى ايتۋلى بي، اعا سۋلتان بولىپ كوكشەتاۋ دۋانىندا كوپ جىل ەل بيلەگەن. ۇكىمەتكە جاقسى قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ول 1852 جىلى اقپان جۇلدىزىنىڭ 11-ىندە پاتشادان قازاق دۆوريانى جانە پودپولكوۆنيك اتاعىن گراموتاسىمەن قوسا العان. ءزىلعارانىڭ بۇل گراموتاسى پەتروپاۆل قالاسىنداعى وبلىستىق تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاۋلى. بۇل ءزىلعارا ياعني كىشى ءزىلعارا ءانشى دە، اقىن دا ەمەس، مانساپ يەسى عانا بولعان. شىنىندا، ۇلكەن ءزىلعارا دا، كىشى ءزىلعارا دا اقىن، جىراۋ بولماعان. ۇلكەن ءزىلعارا ءانشى، قوبىزشى، سىبىزعىشى، دومبىراشى بولعان. ال ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور اعاسى سالعارا ەكەنىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. ونىڭ «جيىرما بەس»، «توقسان بەس» اتتى اندەرى حالىق اراسىنا كەڭ تاراعانىن دا اڭگىمە ەتتىك. سالعارا مەن بايتوقادان تۋعان الگى كىشى ءزىلعارانىڭ ەكەۋىن اجىراتا بىلمەيتىندەر وسى كۇنگە دەيىن وقىرماندى شاتاستىرىپ اداستىرۋمەن كەلەدى. سالعارا ءوزىنىڭ «توقسان بەس» اتتى ولەڭىندە ومىردە بالا كورمەي پەرزەنتسىز وتكەنىن ايتادى.
جاراتىپ مىنگەن اتىم ءسۇر كيىگىم،
كورەمىن سۇرعا مىنسەم جەر بيىگىن.
كەلگەنشە توقسان بەسكە پەرزەنت كورمەي،
قۇداي-اۋ، تارتقىزدىڭ عوي ۇل كۇيىگىن.
اقىنى تاۋزار كەرەي سالعارا ەدىم.
ءوزىمنىڭ قاتارىما دەگدار ەدىم.
كەشەگى قايران جاستىق قايتا ورالسا،
جورتاتىن توقالداردى جينار ەدىم.
كارىلىك كەلەمىن دەپ ايتقان جوقسىڭ،
جاستىق شاق ەندى ورالىپ ماعان جوقسىڭ.
مەن ولسەم ءارۋاعىمدى شاقىراتىن،
ءبىر پەرزەنت سالعارادان قالعان جوقسىڭ،—
دەيدى. ال كىشى ءزىلعارانىڭ ءۇش ايەلىنەن ون ءۇش ۇلى، ءتورت قىزى بولعان. ول ون ءۇش ۇلدان كوپ نەمەرە-شوبەرە كورگەن. ءۇش ايەلى دە وزىمەن بىرگە جاساسقان، ۇشەۋىنە دە جاس كەزىندە ۇيلەنگەن. سالعارا «توقسان بەستە» ۇل-قىزىنىڭ جوقتىعىن ايتادى. سونداي-اق كىشى ءزىلعارا قارتايعاندا توقال الماعان. ال ايەلى بالا تۋماي، قارتايعاندا ءۇش توقال العان — سالعارا. سونىسىن ءوز ولەڭىندە:
توقسان بەسكە كەلگەندە تورعايدايمىن،
ەل كوشكەندە جىلقىنى زورعا ايدايمىن.
ءۇش توقالىم ءتىلىمدى الماعان سوڭ،
وتىرىپ وت باسىندا ويبايلايمىن.
اعاردى التىن تاراق ساقالدارىم،
ۇرپاققا ميراس بولسىن ماقالدارىم.
قايتەيىن توقسان بەس جاس قورلىعىڭدى.—
جورتادى كۇن باتقان سوڭ توقالدارىم.
الدىردىم ءتىس شۇقيتىن تاۋدان ارشا،
جىرىما قۇلاق قويدى حالقىم بارشا،
اقىرعان ايۋدايىن سالعارا ەدىم،—
وتىرمىن وت باسىندا بالالارشا.—
دەيدى. سونىمەن بىرگە سالعارا وسى «توقسان بەس» ولەڭىندە:
بالاسى جانكىسىنىڭ سالعارا ەدىم،
الماعان پەندە ءتىلىن كوكجال ەدىم.
كەشەگى قايران جاستىق قايتا ورالسا،
دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلار ەدىم،—
دەپ وكىنەدى. سالعارانىڭ سول ولەڭىن وزگەرتىپ:
بەلگىلى اتىعايعا ءزىلعارا ەدىم،
الماعان كىسى ءتىلىن ءدىلمار ەدىم.
كەشەگى جيىرما بەس جاس قايتىپ كەلسە،—
دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بىلعار ەدىم،—
دەپ جۇرگەندەر دە بار. كىشى ءزىلعارا دا ءجۇز جاسقا تاياپ كەپ قايتىس بولعان. جاسى ۇلعايعان شاعىندا ۇيىنە ءانشى - اقىندار كەلە قالسا، «شىراقتارىم، تاۋزار كەرەي جانكىسىنىڭ سالعاراسىنىڭ «جيىرما بەسىن»، «توقسان بەسىن» ايتىڭدارشى، اكەم بايتوقا ماعان دا، بىرگە تۋعان ىنىمە دە سول سالعارانىڭ ءزىلعارا، شوپان اتتى ءانشى، پالۋان ەكى ءىنىسىنىڭ اتىن قويعان ەدى»،— دەيدى ەكەن. بۇل اڭگىمەنى كىشى ءزىلعارانىڭ شوبەرەسى ەلامان يبات ۇلى اقساقالدىڭ ايتىپ وتىرعانىنان ەستىگەنىمىز بار. ەلامان قاريا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوۆەت اۋدانىنىڭ سميرنوۆو ستانسياسىندا 1970 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولدى. وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، سالعارا مەن ءزىلعارانىڭ كىم ەكەندىكتەرىن انىق اجىراتۋعا بولادى عوي دەپ ويلايمىز.
You Might Also Like
-
پالاتا ىشىندەگى سۋىقتان قورعانىپ، جىلى توسەكتەن تۇرا الماي جاتقان ءبىزدى:
