جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى
ساباق: 47
تاقىرىبى: §49. جانۋارلاردىڭ مىنەز-قىلىعى
ساباقتىڭ ماقساتى: جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى جايلى بىلىمدەرىن ارتتىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن جانە عىلىمي دۇنيەتامىن بايىتۋ؛ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1. قاي بۋناقدەنەلى قاي تاسىلمەن داميدى؟ (ءارىپ پەن سايكەس سانداردى، قوسىپ جازۋ كەرەك)
ا. شالا تۇرلەنىپ دامۋ؛ 2، 5، 7، 8.
ءا. تولىق تۇرلەنىپ دامۋ. 1، 3، 4، 6.
1) سۇڭگۋىر قوڭىز 5) شەگىرتكە
2) ينەلىك 6) ماسا
3) ءۇي شىبىنى 7) تاراقان
4) تۇكتى ارا 8) ءداۋىت
2. تۇرلەنىپ دامۋدىڭ بۋناقدەنەلىلەر ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
«ءبىلىمىڭدى سىنا» تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
مىنەز - قىلىق جانە جۇيكە جۇيەسى. جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى تىرشىلىك ارەكەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. تىرشىلىك ارەكەتى جانۋارلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قاراي كۇردەلەنە تۇسەتىنى ءمالىم. ءوزىن قورەكپەن، جىلۋمەن، اۋامەن، جارىقپەن، قامتاماسىز ەتۋ، جاۋلارىنان ءوزىن قورعاۋ، ال ۇرپاعىنا قامقورلىق جاسايتىن جانۋارلاردىڭ ۇرپاقتارىن ساقتاپ، قورعاپ، باۋلىپ ءوسىرۋى – وتە كۇردەلى قۇبىلىس.
مىنە، كىرپىكشەلى كەبىسشە جاي عانا قوزعالىپ ءجۇر. ول جۇرگەن ءبىر تامشى سۋدىڭ قاسىنا تامىزىلعان تامشىنى ىشىندە تاياقشا باكتەريالارى كوپ تامشىمەن قوسىپ ەدىك، كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر كورشى تامشىعا قاراي اعىلىپ وتە باستادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ وزىنە قاجەت قورەكتىڭ جاقىن ماڭدا بار ەكەنىن سەزىنەتىنىن، ءتىپتى ونىڭ قاي جاقتا ەكەنىن ءدال تاباتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر. بۇل سياقتى سىرتقى ورتا جاعدايلارىن سەزىنۋ ءۇشىن، وعان جاۋاپ رەتىندە دەنە (جاسۋشا) سىرتىنداعى مىڭداعان كىرپىكشەلەردى ءبىر مەزگىلدە تولقىتىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن قاجەتتى باعىتقا دەنەنى بۇرىپ قوزعالاتىنداي ەتىپ ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەرەكشە تەتىك كەرەك. كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ دەنەسىندەگى (جاسۋشاسىنداعى) سونداي ۇيلەسىمدى سەزىمتالدىق قىزمەتتى ارنايى تالشىقتار اتقارادى. بۇل تالشىقتار جاسۋشانىڭ (دەنەنىڭ) الدىڭعى بولىگىنەن باستالىپ، بۇكىل كىرپىكشەلەرگە تارامدالادى.
ىشەك قۋىستىلاردا شىن مانىسىندەگى جۇيكە جۇيەسى جوق. جۇيكە جاسۋشالارى ءبىر - بىرىمەن تارماقتالعان وسىندىلەر ارقىلى جاناسىپ، جۇيكە تورىن عانا قۇرايدى. گيدرانىڭ جۇيكە تورىنىڭ ءبىر تارامدارى قوزۋدى قابىلدايتىن جاسۋشالارعا، ەكىنشىلەر جيىرىلعىش جاسۋشالارعا بارادى. گيدرانىڭ سىرتتان بولاتىن اسەرگە جاۋابى تىتىركەندىرگىشتىڭ اسەر ەتۋ كۇشىنە بايلانىستى. ءبىر قارمالاۋىشىنا ينەمەن ءالسىز عانا ءتۇرتىپ اسەر ەتسە، سول قارمالاۋىشى عانا جيىرىلادى. تەك قاتتىراق شانشىپ، اسەر ەتسە عانا بارلىق قارمالاۋىشتارى دەنەسى جيىرىلىپ، دومالانىپ قالادى.
بۋناقدەنەلىلەردە، ورمەكشىلەردە، شايانداردا، ۇلۋلاردا، بۋىلتىق قۇرتتاردا جوعارى دەڭگەيدە ورتالىقتانعان جۇيكە جۇيەسى بار.
مىسالى، شۇبالشاڭنىڭ جۇيكە جۇيەسى ءبىر جۇپ جۇتقىنشاق ءۇستى، ءبىر جۇپ جۇتقىنشاق استى جۇيكە تۇيىندەرىنەن جانە قۇرساق جۇيكە تىزبەگىنەن تۇرادى. بۇل تىزبەك اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ استىمەن دەنەنى بويلاي سوزىلىپ جاتادى. مۇنى قۇرساق جۇيكە تىزبەگى دەيدى. جۇتقىنشاق استى، جۇتقىنشاق ءۇستى جۇيكە تۇيىندەرى ءبىر - بىرىمەن ساقينا تارىزدەنىپ بايلانىسادى. بۇل تۇيىندەردى «مي» دەپ تە اتايدى. سىرتتان بولاتىن ءار ءتۇرلى اسەردى قابىلداپ، اجىراتىپ، وعان بەرىلۋگە ءتيىستى «جاۋاپ» جايىنداعى «بۇيرىق» وسى تۇيىندەر ارقىلى قۇرساق تىزبەكتەرىنە بەرىلەدى. قۇرت زياندى اسەرى بار كەدەرگىلەردى اينالىپ وتەدى، پايدالىلارىنا (ىلعال، قورەك) قاراي بۇرىلادى.
اعزانىڭ تىتىركەندىرگىشكە جۇيكە جۇيەسى ارقىلى قايتارعان جاۋابىن رەفلەكس دەيدى.
ال ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەردىڭ جۇيكە جۇيەسى دەنەدەگى ورنالاسۋى مەن قۇرىلىسى جاعىنان شۇبالشاڭنىڭ جۇيكە جۇيەسىمەن ۇقساس؛ ەرەكشەلىگى: قۇرساق جۇيكە تىزبەگىندەگى تۇيىندەرىنىڭ سانى از، ونىڭ ەسەسىنە جۇيكە تۇيىندەرى، اسەرەسە جۇتقىنشاق ءۇستى، جۇتقىنشاق استى تۇيىندەرى جاقسى دامىعان.
شايانداردىڭ، ۇلۋلاردىڭ جۇيكە جۇيەسى نەگىزىنەن وسى جاندىكتەردىڭ جۇيكە جۇيەسىنە ۇقساس.
بالىقتاردان باستاپ جۇيكە جۇيەسى مي جانە جۇلىن بولىپ ەكى ءىرى بولىمنەن تۇرادى. مي باسسۇيەكتىڭ ىشىندە ورنالاسقان. ول بەس بولىمنەن تۇرادى: الدىڭعى مي، ارالىق مي، ورتاڭعى مي، ميشىق، سوپاقشا مي. سوپاقشا مي ومىرتقا جوتاسىنىڭ وزەگىندە ورنالاسقان جۇلىنمەن جالعاسادى. مي مەن جۇلىن كوپتەگەن جۇيكە تارماقتارى ارقىلى بالىق دەنەسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىمەن بايلانىسادى.
بالىقتىڭ مىنەز - قىلىعىندا شارتسىز جانە شارتتى رەفلەكستەر بىلىنەدى. بالىق ۋىلدىرىقتان شىعىپ، وزدىگىنەن تىرشىلىك ەتە باستاعاندا جەمىن ىزدەپ، تاۋىپ جەيدى. بۇنى وعان ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. بۇل تۋا پايدا بولعان شارتسىز رەفلەكس. ەگەر اكۆاريۋمداعى شاباقتاردى اۋەلى شام جاعىپ، سودان كەيىن اكۆاريۋمنىڭ ءبىر بۇرىشىنا جەم تاستاسا، شاباقتار ول جەمدى بىردەن كورەدى دە، كەلىپ جەي باستايدى. وسىلاي 2 - 3 رەت قورەكتەندىرىپ، كەلەسىدە جەم تاستاماي - اق تەك شام جانسا، ولار سول بۇرىشقا ءجۇزىپ كەلىپ، جينالىپ جەم ىزدەيدى. مۇنى شارتتى نەمەسە جۇرە پايدا بولعان رەفلەكس دەيدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىبى: §49. جانۋارلاردىڭ مىنەز-قىلىعى
ساباقتىڭ ماقساتى: جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى جايلى بىلىمدەرىن ارتتىرۋ؛ ادامنىڭ تۇلعا رەتىندە دامۋىن جانە عىلىمي دۇنيەتامىن بايىتۋ؛ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1. قاي بۋناقدەنەلى قاي تاسىلمەن داميدى؟ (ءارىپ پەن سايكەس سانداردى، قوسىپ جازۋ كەرەك)
ا. شالا تۇرلەنىپ دامۋ؛ 2، 5، 7، 8.
ءا. تولىق تۇرلەنىپ دامۋ. 1، 3، 4، 6.
1) سۇڭگۋىر قوڭىز 5) شەگىرتكە
2) ينەلىك 6) ماسا
3) ءۇي شىبىنى 7) تاراقان
4) تۇكتى ارا 8) ءداۋىت
2. تۇرلەنىپ دامۋدىڭ بۋناقدەنەلىلەر ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟
«ءبىلىمىڭدى سىنا» تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
مىنەز - قىلىق جانە جۇيكە جۇيەسى. جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعى تىرشىلىك ارەكەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. تىرشىلىك ارەكەتى جانۋارلاردىڭ دامۋ دەڭگەيىنە قاراي كۇردەلەنە تۇسەتىنى ءمالىم. ءوزىن قورەكپەن، جىلۋمەن، اۋامەن، جارىقپەن، قامتاماسىز ەتۋ، جاۋلارىنان ءوزىن قورعاۋ، ال ۇرپاعىنا قامقورلىق جاسايتىن جانۋارلاردىڭ ۇرپاقتارىن ساقتاپ، قورعاپ، باۋلىپ ءوسىرۋى – وتە كۇردەلى قۇبىلىس.
مىنە، كىرپىكشەلى كەبىسشە جاي عانا قوزعالىپ ءجۇر. ول جۇرگەن ءبىر تامشى سۋدىڭ قاسىنا تامىزىلعان تامشىنى ىشىندە تاياقشا باكتەريالارى كوپ تامشىمەن قوسىپ ەدىك، كىرپىكشەلى كەبىسشەلەر كورشى تامشىعا قاراي اعىلىپ وتە باستادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ وزىنە قاجەت قورەكتىڭ جاقىن ماڭدا بار ەكەنىن سەزىنەتىنىن، ءتىپتى ونىڭ قاي جاقتا ەكەنىن ءدال تاباتىنىن ەسكە تۇسىرىڭدەر. بۇل سياقتى سىرتقى ورتا جاعدايلارىن سەزىنۋ ءۇشىن، وعان جاۋاپ رەتىندە دەنە (جاسۋشا) سىرتىنداعى مىڭداعان كىرپىكشەلەردى ءبىر مەزگىلدە تولقىتىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن قاجەتتى باعىتقا دەنەنى بۇرىپ قوزعالاتىنداي ەتىپ ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ەرەكشە تەتىك كەرەك. كىرپىكشەلى كەبىسشەنىڭ دەنەسىندەگى (جاسۋشاسىنداعى) سونداي ۇيلەسىمدى سەزىمتالدىق قىزمەتتى ارنايى تالشىقتار اتقارادى. بۇل تالشىقتار جاسۋشانىڭ (دەنەنىڭ) الدىڭعى بولىگىنەن باستالىپ، بۇكىل كىرپىكشەلەرگە تارامدالادى.
ىشەك قۋىستىلاردا شىن مانىسىندەگى جۇيكە جۇيەسى جوق. جۇيكە جاسۋشالارى ءبىر - بىرىمەن تارماقتالعان وسىندىلەر ارقىلى جاناسىپ، جۇيكە تورىن عانا قۇرايدى. گيدرانىڭ جۇيكە تورىنىڭ ءبىر تارامدارى قوزۋدى قابىلدايتىن جاسۋشالارعا، ەكىنشىلەر جيىرىلعىش جاسۋشالارعا بارادى. گيدرانىڭ سىرتتان بولاتىن اسەرگە جاۋابى تىتىركەندىرگىشتىڭ اسەر ەتۋ كۇشىنە بايلانىستى. ءبىر قارمالاۋىشىنا ينەمەن ءالسىز عانا ءتۇرتىپ اسەر ەتسە، سول قارمالاۋىشى عانا جيىرىلادى. تەك قاتتىراق شانشىپ، اسەر ەتسە عانا بارلىق قارمالاۋىشتارى دەنەسى جيىرىلىپ، دومالانىپ قالادى.
بۋناقدەنەلىلەردە، ورمەكشىلەردە، شايانداردا، ۇلۋلاردا، بۋىلتىق قۇرتتاردا جوعارى دەڭگەيدە ورتالىقتانعان جۇيكە جۇيەسى بار.
مىسالى، شۇبالشاڭنىڭ جۇيكە جۇيەسى ءبىر جۇپ جۇتقىنشاق ءۇستى، ءبىر جۇپ جۇتقىنشاق استى جۇيكە تۇيىندەرىنەن جانە قۇرساق جۇيكە تىزبەگىنەن تۇرادى. بۇل تىزبەك اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ استىمەن دەنەنى بويلاي سوزىلىپ جاتادى. مۇنى قۇرساق جۇيكە تىزبەگى دەيدى. جۇتقىنشاق استى، جۇتقىنشاق ءۇستى جۇيكە تۇيىندەرى ءبىر - بىرىمەن ساقينا تارىزدەنىپ بايلانىسادى. بۇل تۇيىندەردى «مي» دەپ تە اتايدى. سىرتتان بولاتىن ءار ءتۇرلى اسەردى قابىلداپ، اجىراتىپ، وعان بەرىلۋگە ءتيىستى «جاۋاپ» جايىنداعى «بۇيرىق» وسى تۇيىندەر ارقىلى قۇرساق تىزبەكتەرىنە بەرىلەدى. قۇرت زياندى اسەرى بار كەدەرگىلەردى اينالىپ وتەدى، پايدالىلارىنا (ىلعال، قورەك) قاراي بۇرىلادى.
اعزانىڭ تىتىركەندىرگىشكە جۇيكە جۇيەسى ارقىلى قايتارعان جاۋابىن رەفلەكس دەيدى.
ال ورمەكشىلەر مەن بۋناقدەنەلىلەردىڭ جۇيكە جۇيەسى دەنەدەگى ورنالاسۋى مەن قۇرىلىسى جاعىنان شۇبالشاڭنىڭ جۇيكە جۇيەسىمەن ۇقساس؛ ەرەكشەلىگى: قۇرساق جۇيكە تىزبەگىندەگى تۇيىندەرىنىڭ سانى از، ونىڭ ەسەسىنە جۇيكە تۇيىندەرى، اسەرەسە جۇتقىنشاق ءۇستى، جۇتقىنشاق استى تۇيىندەرى جاقسى دامىعان.
شايانداردىڭ، ۇلۋلاردىڭ جۇيكە جۇيەسى نەگىزىنەن وسى جاندىكتەردىڭ جۇيكە جۇيەسىنە ۇقساس.
بالىقتاردان باستاپ جۇيكە جۇيەسى مي جانە جۇلىن بولىپ ەكى ءىرى بولىمنەن تۇرادى. مي باسسۇيەكتىڭ ىشىندە ورنالاسقان. ول بەس بولىمنەن تۇرادى: الدىڭعى مي، ارالىق مي، ورتاڭعى مي، ميشىق، سوپاقشا مي. سوپاقشا مي ومىرتقا جوتاسىنىڭ وزەگىندە ورنالاسقان جۇلىنمەن جالعاسادى. مي مەن جۇلىن كوپتەگەن جۇيكە تارماقتارى ارقىلى بالىق دەنەسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىمەن بايلانىسادى.
بالىقتىڭ مىنەز - قىلىعىندا شارتسىز جانە شارتتى رەفلەكستەر بىلىنەدى. بالىق ۋىلدىرىقتان شىعىپ، وزدىگىنەن تىرشىلىك ەتە باستاعاندا جەمىن ىزدەپ، تاۋىپ جەيدى. بۇنى وعان ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. بۇل تۋا پايدا بولعان شارتسىز رەفلەكس. ەگەر اكۆاريۋمداعى شاباقتاردى اۋەلى شام جاعىپ، سودان كەيىن اكۆاريۋمنىڭ ءبىر بۇرىشىنا جەم تاستاسا، شاباقتار ول جەمدى بىردەن كورەدى دە، كەلىپ جەي باستايدى. وسىلاي 2 - 3 رەت قورەكتەندىرىپ، كەلەسىدە جەم تاستاماي - اق تەك شام جانسا، ولار سول بۇرىشقا ءجۇزىپ كەلىپ، جينالىپ جەم ىزدەيدى. مۇنى شارتتى نەمەسە جۇرە پايدا بولعان رەفلەكس دەيدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
