ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى
ساباق: 43
تاقىرىبى: § 45. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ مۇشەلەرىن، ولاردىڭ ءاربىر كلاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قوزعالۋدىڭ جانۋار تىرشىلىگىندە قانداي ماڭىزى بار؟ (1 - 2 مىسالمەن قىسقاشا اڭگىمەلەڭدەر).
گيدرا قالاي ورىن اۋىستىرىپ قوزعالادى؟ (تاقتاعا سىزباسىن جاساپ كورسەتۋگە بولادى).
باقۇلۋمەن جۇرگىزگەن جۇمىسقا، باقىلاعاندارىڭا سۇيەنىپ بىلقىلداقدەنەلىلەر قالاي قوزعالاتىنىن اڭگىمەلەپ تالداڭدار.
ديقاندار، باۋ - باقشا وسىرەتىندەر ءتۇسىم الۋداعى شۇبالشاڭنىڭ ءرولىن جوعارى باعالايدى. سەبەبى نەدە؟
رەاكتيۆتى تاسىلمەن قوزعالۋ قاي جانۋارلارعا ءتان؟ مۇنداي تاسىلمەن قوزعالۋ ولاردا قالاي جۇزەگە اسادى؟
بۋناقدەنەلىلەر قانداي مۇشەلەردىڭ كومەگىمەن قالاي قوزعالادى؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ جانە ورمەكشىلەردىڭ ىشىندە ۇشىپ، ورىن اۋىستىرىپ قوزعالاتىندارى بار. جاندىكتەردىڭ وسى ەكى ءتۇرىنىڭ ۇشۋىنداعى ايىرماشىلىعى نەدە؟
تىرەك - قيمىل جۇيەسىندە جانۋارلاردىڭ ورىن اۋىستىرىپ قوزعالۋىندا بۇلشىقەت قانداي قىزمەت اتقارادى؟ جاۋاپ ناقتىلى، دالەلدى بولۋ ءۇشىن ۇلۋ، شۇبالشاڭدى مىسالعا الۋعا بولادى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ مۇشەلەرى جۇيەسىمەن تانىسۋدى بالىقتان باستايىق.
بالىق سۋدا تىرشىلىك ەتەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ سۋ ىشىندە ەركىن قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مۇشەلەرى مەن مۇشەلەر جۇيەسى جاقسى جەتىلگەن.
كوپتەگەن بالىقتاردىڭ دەنە ءپىشىنى سۋدا جۇزۋگە بەيىمدەلگەن. باس جاعى سۇيىرلەنە ءبىتىپ، تۇلعاعا قاراي دوڭەستەنىپ جۋاندايدى، قۇيرىعىنا قاراي جىڭىشكەرەدى. قۇيرىعى جۇزبەقاناتپەن اياقتالادى. ەكى ءبۇيىرى ءسال قىسىڭقى بولادى. دەنەسى سۇيەكتى قابىرشاقپەن قاپتالعان. ءار قابىرشاقتىڭ ارتقى جيەگى كەلەسى قابىرشاقتىڭ الدىڭعى جيەگىنە جاپسارلاسا ورنالاسادى.
بالىقتىڭ قۇيرىق جۇزبەقاناتىنان باسقا ءبىر جۇپ كوكىرەك، ءبىر جۇپ قۇرساق جۇزبەقاناتتارى بار. ال قۇيرىق، ءبىر نەمەسە ەكى ارقا جانە ءبىر قۇيرىقاستى (انال) جۇزبەقاناتتارى سىڭار بولادى.
العا قاراي جۇزگەندە قۇيرىق جۇزبەقاناتى نەگىزگى ءرول اتقارادى. بالىق كوكىرەك جانە قۇرساق جۇزبەقاناتتارىنىڭ كومەگىمەن سۋدىڭ تومەنگى قاباتىنا ءتۇسىپ، بەتكى قاباتقا كوتەرىلەدى، ءارى دەنەسىنىڭ تەپە - تەڭدىگىن ساقتايدى. قۇيرىقاستى جۇزبەقاناتى دەنەنى بەرىك ۇستاۋعا كومەكتەسەدى.
بالىقتىڭ سۋ ىشىندە كۇردەلى قيمىلدار جاساۋىنا بۇلشىقەتتەرى جاردەمدەسەدى. اسىرەسە تۇلعاسى مەن قۇيرىقتاعى بۇلشىقەتتەر جاقسى جەتىلگەن. ونىڭ سەبەبىن وزدەرىڭ ويلانىڭدار.
كوپتەگەن بالىقتاردا (سازان، الابۇعا، تۇقى جانە ت. ب.) ءجۇزۋىن رەتتەيتىن تورسىلداق بار. تورسىلداق قان تامىرلاردان بولىنەتىن گازداردىڭ قوسپاسىنا تولعان كەزدە بالىقتىڭ مەنشىكتى سالماعى ازايىپ، سۋ بەتىنە جەڭىل كوتەرىلەدى. تورسىلداق ىشىندەگى گازدىڭ كولەمى ازايعاندا، دەنە سالماعى ارتىپ، بالىق سۋ تۇبىنە قاراي باتادى.
تورسىلداق كەيبىر بالىقتاردا – دىبىس تولقىنىن كۇشەيتەتىن رەزوناتور، ال كەيبىر بالىقتاردا دىبىس شىعاراتىن مۇشە رەتىندە جۇمىس ىستەيدى.
قوسمەكەندىلەر – قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن العاشقى ومىرتقالى جانۋارلار. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن تۇرلەرىندە ەكى جۇپ اياعى بار، ولاردىڭ ارتقى اياقتارى ۇزىن بولادى. سوندىقتان ولار سەكىرىپ قوزعالادى. باقا سياقتى تىرشىلىگى جارتىلاي سۋمەن بايلانىستى تۇرلەرىندە اياقتارىنىڭ ارتقى جۇبىنداعى ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا تەرىلى جۇزبەجارعاق بولادى.
اياقتارى نەگىزىنەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. الدىڭعى اياقتا – قار، بىلەك جانە الاقان، ارتقى اياقتا سان، سيراق جانە تابان بولىمدەرى بار. الاقانى ءتورت ساۋساقتى، تابانى بەس ساۋساقتى. اياق سۇيەكتەرى وسى ءۇش بولىمگە سايكەس كەلەدى. الدىڭعى اياقتا توقپان جىلىك، كارى جىلىك جانە الاقان، ساۋساق سۇيەكتەرى بولادى. ارتقى اياقتا ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك جانە تابان سۇيەكتەرى بار. بۇلار ءوزارا بۋىن ارقىلى، ومىرتقا جوتاسىمەن ەكى بەلدەۋ ارقىلى بايلانىسادى. يىق بەلدەۋى بۇعانادان، قارعا سۇيەكتەن جانە جاۋىرىننان تۇزىلەدى. جامباس بەلدەۋ ءوزارا ءبىتىسىپ كەتكەن، ءبىر شەتى ومىرتقا جوتاسىمەن، ەكىنشى جاعى ورتان جىلىكپەن بايلانىسادى.
قوسمەكەندىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىنا تولىق توقتالۋىمىزدىڭ سەبەبى – جورعالاۋشىلاردىڭ، قۇستاردىڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەلەرى قاڭقالارىنىڭ قۇرىلىسى ءبىر - بىرىمەن ۇقساس. ارينە، قالاي قوزعالاتىنىنا بايلانىستى ءار ءتۇردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.
مىسالى، كەسىرتكەنىڭ اياقتارى دەنەنى جوعارى كوتەرە المايتىن، قىسقا بولادى دا، اياقتارىنا قۇيرىعى كومەكتەسەدى. جىلانداردا اياق بولمايدى.
قۇستاردىڭ الدىڭعى اياقتارى قاناتقا اينالعان. قاناتتىڭ قالاقشاسىن تۇزەتىن ۇزىن قاۋىرسىندار – قاناتتى قاعۋشى قاۋىرسىندار دەپ اتالادى. قانات ۇستىندەگى ءىرى قاعۋشى قاۋىرسىندار دەنەنى اۋادا ۇستايتىن قالىقتاۋ بەتىن قۇرادى. قۇيرىقتاعى ءىرى قاۋىرسىندار – قۇستىڭ ۇشۋ باعىتىن وزگەرتۋگە جانە قونعان كەزدە ۇشۋدى باياۋلاتۋعا جاردەمدەسەتىن باعىتتاۋشى قاۋىرسىندار.
قۇستىڭ بەلومىرتقالارى، سەگىزكوز بەن قۇيرىقتىڭ الدىڭعى ومىرتقالارى ءبىر - بىرىمەن جانە جامباس سۇيەكتەرى تۇتاسىپ، قوزعالمايتىنداي بولىپ بايلانىسادى. ولار دەنەگە، ارتقى اياقتارعا بەرىك، مىقتى تىرەك بولىپ تابىلادى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلارعا ۇقساس. ارينە ءار ءتۇردىڭ قوزعالۋى، سوعان بايلانىستى تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.
№19 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ سىرتقى قۇرىلىسىنداعى جانە قاڭقاسى
ماقساتى: قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ سىرتقى قۇرىلىسىنداعى جانە قاڭقاسىنداعى ۇقساستىقتار مەن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: قۇس (ۇزاق نە باسقا) پەن سۇتقورەكتىنىڭ تۇلىپتارى (بولسا ءار 4 - 5 وقۋشىعا بىردەن، بولماسا ءمۇعالىمنىڭ قاسىنداعى وڭاشا ۇستەلگە، ءار وقۋشى كەلىپ كورەتىندەي بىرەۋى قويىلادى)، قۇراستىرىلعان قاڭقالارى، كەيبىر جەكەلەگەن سۇيەكتەرى (قابىرعا، جىلىك، ومىرتقا، ت. ب.)، قۇس قاۋىرسىندارى. تاقتاعا ىلىنگەن قۇس پەن سۇتقورەكتىنىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن قاڭقالارىنىڭ كەستەلەرى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
تاقىرىبى: § 45. ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ مۇشەلەرىن، ولاردىڭ ءاربىر كلاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ؛ ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى
ساباقتىڭ ءتيپى: قۇراستىرىلعان
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
قوزعالۋدىڭ جانۋار تىرشىلىگىندە قانداي ماڭىزى بار؟ (1 - 2 مىسالمەن قىسقاشا اڭگىمەلەڭدەر).
گيدرا قالاي ورىن اۋىستىرىپ قوزعالادى؟ (تاقتاعا سىزباسىن جاساپ كورسەتۋگە بولادى).
باقۇلۋمەن جۇرگىزگەن جۇمىسقا، باقىلاعاندارىڭا سۇيەنىپ بىلقىلداقدەنەلىلەر قالاي قوزعالاتىنىن اڭگىمەلەپ تالداڭدار.
ديقاندار، باۋ - باقشا وسىرەتىندەر ءتۇسىم الۋداعى شۇبالشاڭنىڭ ءرولىن جوعارى باعالايدى. سەبەبى نەدە؟
رەاكتيۆتى تاسىلمەن قوزعالۋ قاي جانۋارلارعا ءتان؟ مۇنداي تاسىلمەن قوزعالۋ ولاردا قالاي جۇزەگە اسادى؟
بۋناقدەنەلىلەر قانداي مۇشەلەردىڭ كومەگىمەن قالاي قوزعالادى؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ جانە ورمەكشىلەردىڭ ىشىندە ۇشىپ، ورىن اۋىستىرىپ قوزعالاتىندارى بار. جاندىكتەردىڭ وسى ەكى ءتۇرىنىڭ ۇشۋىنداعى ايىرماشىلىعى نەدە؟
تىرەك - قيمىل جۇيەسىندە جانۋارلاردىڭ ورىن اۋىستىرىپ قوزعالۋىندا بۇلشىقەت قانداي قىزمەت اتقارادى؟ جاۋاپ ناقتىلى، دالەلدى بولۋ ءۇشىن ۇلۋ، شۇبالشاڭدى مىسالعا الۋعا بولادى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ قوزعالۋ مۇشەلەرى جۇيەسىمەن تانىسۋدى بالىقتان باستايىق.
بالىق سۋدا تىرشىلىك ەتەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ سۋ ىشىندە ەركىن قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مۇشەلەرى مەن مۇشەلەر جۇيەسى جاقسى جەتىلگەن.
كوپتەگەن بالىقتاردىڭ دەنە ءپىشىنى سۋدا جۇزۋگە بەيىمدەلگەن. باس جاعى سۇيىرلەنە ءبىتىپ، تۇلعاعا قاراي دوڭەستەنىپ جۋاندايدى، قۇيرىعىنا قاراي جىڭىشكەرەدى. قۇيرىعى جۇزبەقاناتپەن اياقتالادى. ەكى ءبۇيىرى ءسال قىسىڭقى بولادى. دەنەسى سۇيەكتى قابىرشاقپەن قاپتالعان. ءار قابىرشاقتىڭ ارتقى جيەگى كەلەسى قابىرشاقتىڭ الدىڭعى جيەگىنە جاپسارلاسا ورنالاسادى.
بالىقتىڭ قۇيرىق جۇزبەقاناتىنان باسقا ءبىر جۇپ كوكىرەك، ءبىر جۇپ قۇرساق جۇزبەقاناتتارى بار. ال قۇيرىق، ءبىر نەمەسە ەكى ارقا جانە ءبىر قۇيرىقاستى (انال) جۇزبەقاناتتارى سىڭار بولادى.
العا قاراي جۇزگەندە قۇيرىق جۇزبەقاناتى نەگىزگى ءرول اتقارادى. بالىق كوكىرەك جانە قۇرساق جۇزبەقاناتتارىنىڭ كومەگىمەن سۋدىڭ تومەنگى قاباتىنا ءتۇسىپ، بەتكى قاباتقا كوتەرىلەدى، ءارى دەنەسىنىڭ تەپە - تەڭدىگىن ساقتايدى. قۇيرىقاستى جۇزبەقاناتى دەنەنى بەرىك ۇستاۋعا كومەكتەسەدى.
بالىقتىڭ سۋ ىشىندە كۇردەلى قيمىلدار جاساۋىنا بۇلشىقەتتەرى جاردەمدەسەدى. اسىرەسە تۇلعاسى مەن قۇيرىقتاعى بۇلشىقەتتەر جاقسى جەتىلگەن. ونىڭ سەبەبىن وزدەرىڭ ويلانىڭدار.
كوپتەگەن بالىقتاردا (سازان، الابۇعا، تۇقى جانە ت. ب.) ءجۇزۋىن رەتتەيتىن تورسىلداق بار. تورسىلداق قان تامىرلاردان بولىنەتىن گازداردىڭ قوسپاسىنا تولعان كەزدە بالىقتىڭ مەنشىكتى سالماعى ازايىپ، سۋ بەتىنە جەڭىل كوتەرىلەدى. تورسىلداق ىشىندەگى گازدىڭ كولەمى ازايعاندا، دەنە سالماعى ارتىپ، بالىق سۋ تۇبىنە قاراي باتادى.
تورسىلداق كەيبىر بالىقتاردا – دىبىس تولقىنىن كۇشەيتەتىن رەزوناتور، ال كەيبىر بالىقتاردا دىبىس شىعاراتىن مۇشە رەتىندە جۇمىس ىستەيدى.
قوسمەكەندىلەر – قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن العاشقى ومىرتقالى جانۋارلار. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن تۇرلەرىندە ەكى جۇپ اياعى بار، ولاردىڭ ارتقى اياقتارى ۇزىن بولادى. سوندىقتان ولار سەكىرىپ قوزعالادى. باقا سياقتى تىرشىلىگى جارتىلاي سۋمەن بايلانىستى تۇرلەرىندە اياقتارىنىڭ ارتقى جۇبىنداعى ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا تەرىلى جۇزبەجارعاق بولادى.
اياقتارى نەگىزىنەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. الدىڭعى اياقتا – قار، بىلەك جانە الاقان، ارتقى اياقتا سان، سيراق جانە تابان بولىمدەرى بار. الاقانى ءتورت ساۋساقتى، تابانى بەس ساۋساقتى. اياق سۇيەكتەرى وسى ءۇش بولىمگە سايكەس كەلەدى. الدىڭعى اياقتا توقپان جىلىك، كارى جىلىك جانە الاقان، ساۋساق سۇيەكتەرى بولادى. ارتقى اياقتا ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك جانە تابان سۇيەكتەرى بار. بۇلار ءوزارا بۋىن ارقىلى، ومىرتقا جوتاسىمەن ەكى بەلدەۋ ارقىلى بايلانىسادى. يىق بەلدەۋى بۇعانادان، قارعا سۇيەكتەن جانە جاۋىرىننان تۇزىلەدى. جامباس بەلدەۋ ءوزارا ءبىتىسىپ كەتكەن، ءبىر شەتى ومىرتقا جوتاسىمەن، ەكىنشى جاعى ورتان جىلىكپەن بايلانىسادى.
قوسمەكەندىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسىنا تولىق توقتالۋىمىزدىڭ سەبەبى – جورعالاۋشىلاردىڭ، قۇستاردىڭ، سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەلەرى قاڭقالارىنىڭ قۇرىلىسى ءبىر - بىرىمەن ۇقساس. ارينە، قالاي قوزعالاتىنىنا بايلانىستى ءار ءتۇردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.
مىسالى، كەسىرتكەنىڭ اياقتارى دەنەنى جوعارى كوتەرە المايتىن، قىسقا بولادى دا، اياقتارىنا قۇيرىعى كومەكتەسەدى. جىلانداردا اياق بولمايدى.
قۇستاردىڭ الدىڭعى اياقتارى قاناتقا اينالعان. قاناتتىڭ قالاقشاسىن تۇزەتىن ۇزىن قاۋىرسىندار – قاناتتى قاعۋشى قاۋىرسىندار دەپ اتالادى. قانات ۇستىندەگى ءىرى قاعۋشى قاۋىرسىندار دەنەنى اۋادا ۇستايتىن قالىقتاۋ بەتىن قۇرادى. قۇيرىقتاعى ءىرى قاۋىرسىندار – قۇستىڭ ۇشۋ باعىتىن وزگەرتۋگە جانە قونعان كەزدە ۇشۋدى باياۋلاتۋعا جاردەمدەسەتىن باعىتتاۋشى قاۋىرسىندار.
قۇستىڭ بەلومىرتقالارى، سەگىزكوز بەن قۇيرىقتىڭ الدىڭعى ومىرتقالارى ءبىر - بىرىمەن جانە جامباس سۇيەكتەرى تۇتاسىپ، قوزعالمايتىنداي بولىپ بايلانىسادى. ولار دەنەگە، ارتقى اياقتارعا بەرىك، مىقتى تىرەك بولىپ تابىلادى.
سۇتقورەكتىلەردىڭ تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرىلىسى قوسمەكەندىلەر مەن جورعالاۋشىلارعا ۇقساس. ارينە ءار ءتۇردىڭ قوزعالۋى، سوعان بايلانىستى تىرەك - قيمىل جۇيەسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار.
№19 - زەرتحانالىق جۇمىس.
تاقىرىبى: قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ سىرتقى قۇرىلىسىنداعى جانە قاڭقاسى
ماقساتى: قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ سىرتقى قۇرىلىسىنداعى جانە قاڭقاسىنداعى ۇقساستىقتار مەن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ.
قۇرال - جابدىقتار: قۇس (ۇزاق نە باسقا) پەن سۇتقورەكتىنىڭ تۇلىپتارى (بولسا ءار 4 - 5 وقۋشىعا بىردەن، بولماسا ءمۇعالىمنىڭ قاسىنداعى وڭاشا ۇستەلگە، ءار وقۋشى كەلىپ كورەتىندەي بىرەۋى قويىلادى)، قۇراستىرىلعان قاڭقالارى، كەيبىر جەكەلەگەن سۇيەكتەرى (قابىرعا، جىلىك، ومىرتقا، ت. ب.)، قۇس قاۋىرسىندارى. تاقتاعا ىلىنگەن قۇس پەن سۇتقورەكتىنىڭ سىرتقى قۇرىلىسى مەن قاڭقالارىنىڭ كەستەلەرى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
